Бастауыш сынып оқушыларын ертегілер негізінде тәрбиелеу
Кіріспе ... ... ... ... 3
І БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ЕРТЕГІЛЕР НЕГІЗІНДЕ АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бастауыш сынып оқушыларын ертегілер негізінде адамгершілікке тәрбиелеудің педагогикалық мәні ... ... ... ... . 6.15
1.2. Бастауыш сынып оқушыларын ертегілер негізінде адамгершілікке тәрбиелеу мүмкіндіктері ... ... ... ... ... 15.28
II БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ЕРТЕГІЛЕР НЕГІЗІНДЕ АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының ертегілер негізінде адамгершілікке тәрбиелеудің жолдары.
2.2 Бастауыш сынып оқушыларын ертегілер негізінде адамгершілікке тәрбиелеудің әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ..37.57
Қорытынды ... ... ... ... 58
Пайдаланылған әдебиеттер
І БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ЕРТЕГІЛЕР НЕГІЗІНДЕ АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бастауыш сынып оқушыларын ертегілер негізінде адамгершілікке тәрбиелеудің педагогикалық мәні ... ... ... ... . 6.15
1.2. Бастауыш сынып оқушыларын ертегілер негізінде адамгершілікке тәрбиелеу мүмкіндіктері ... ... ... ... ... 15.28
II БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ЕРТЕГІЛЕР НЕГІЗІНДЕ АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының ертегілер негізінде адамгершілікке тәрбиелеудің жолдары.
2.2 Бастауыш сынып оқушыларын ертегілер негізінде адамгершілікке тәрбиелеудің әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ..37.57
Қорытынды ... ... ... ... 58
Пайдаланылған әдебиеттер
Білім және кәсіби машық - заманауи білім беру жүйесінің, кадр даярлау мен қайта даярлаудың негізгі бағдары.
Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек. Қазіргі әлемде жай ғана жаппай сауаттылық жеткіліксіз болып қалғалы қашан. Біздің азаматтарымыз үнемі ең озық жабдықтармен және ең заманауи өндірістерде жұмыс жасау машығын меңгеруге дайын болуға тиіс. [1]
Сондай-ақ балаларымыздың, жалпы барлық жеткіншек ұрпақтың функционалдық сауаттылығына да зор көңіл бөлу қажет. Бастауыш сынып оқушылары қазіргі заманға бейімделген болуы үшін бұл аса маңызды.
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мақсат – саналы ұрпақ тәрбиелеу. Болашақ ұрпақ қоғам иесі. Сол келешек қоғам иелерін жан – жақты жетілген, ақыл парасаты мол мәдени – ғылыми өресі озық азамат етіп тәрбиелеу біздің де қоғам алдындағы борышымыз.
Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек. Қазіргі әлемде жай ғана жаппай сауаттылық жеткіліксіз болып қалғалы қашан. Біздің азаматтарымыз үнемі ең озық жабдықтармен және ең заманауи өндірістерде жұмыс жасау машығын меңгеруге дайын болуға тиіс. [1]
Сондай-ақ балаларымыздың, жалпы барлық жеткіншек ұрпақтың функционалдық сауаттылығына да зор көңіл бөлу қажет. Бастауыш сынып оқушылары қазіргі заманға бейімделген болуы үшін бұл аса маңызды.
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мақсат – саналы ұрпақ тәрбиелеу. Болашақ ұрпақ қоғам иесі. Сол келешек қоғам иелерін жан – жақты жетілген, ақыл парасаты мол мәдени – ғылыми өресі озық азамат етіп тәрбиелеу біздің де қоғам алдындағы борышымыз.
1. Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына жолдауы. «Қазақстан - 2050» стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттік жаңа саяси бағыты Алматы: «Ақиқат» №1, 2013. - 18-19.
2. Назарбаев Н.Ә. «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына жолдауы. Астана, 28 ақпан 2007.
3. ҚР Білім туралы заңы. Астана. 7 маусым.1999
4. Сүйіншәлиев X. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері. ─ Алматы: «Мектеп», 2000
5. Мұқанов С. Халық мұрасы. ─ Алматы: «Мектеп», 1980. 122б.
6. Әбдірасылова А.Ә. Әр түрді жанрдағы мәтіндерді оқыту. ─ Астана, 2003.
7. ҚР-да білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы, Егемен Қазақстан, 16 қазан. 2004
8. Қоңыратбаев Ә. «Қазақ фольклорының тарыхы» Алматы: Ана тілі, 1991. 86 б
9.Бердібаев Р. Сарқылмас қазына. ─Алматы: «Мектеп», 1983
10. ЖиенбаеваC.Мәнерлеп оқу. Алматы,2009
11Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі, ─ Астана,2003.
12. Жұмабаев М. Педагогика. ─ Алматы, 1994
13. Шананұлы Т.«Тіл дамыту оқулығы» Алматы, 1980
14. Ізғұттынова Р. «Қазақ халық ауыз әдебиеті – тәрбие бастауы» Алматы 2003
15. Ғабдуллин М.Қазақ халқының ауыз әдебиеті-Алматы:Мектеп,1991.
16. Жаманқұл П. «Ана тілі» оқулықтарының тәрбие нысандары\\Бастауыш мектеп.-1998
17. Райымова Қ. Ертегінің тәрбиелік мәні.-\\Бастауыш мектеп.-1998
18. Әуезов М. Әңгімелер жинағы.-Алматы,1984 ж
19. Диваев Ә. Тарту. ─ Алматы,1992.
20. Төлеубаева Р. «Бала тәрбиесіндегі халықтық пдагогика» Алматы 2004
21. Бартаева О.Бастауыш сыныпта ертегілерді оқыту.\\Бастауыш мектеп.-2004
22. Шәріпова Ж.Ана тілі сабағында ертегілерді оқыту.-\\Қазақстан мектебі.-2003
23. Қалқабаева М. «Балалар әдебиеті – тәрбие құралы» Алматы. Мектеп баспасы 2004
24. Выготский Л.С. Психология творчества и педагогика. -М.: Педагогика, 1976. - 390
25. Бейсембаева А., Қалиев С. «Педагогика» Алматы, 2003
26. Қоянбаев Р.М., Қоянбаев Ж.Б. «Педагогка», Алматы 2002
27. Жарықбаев Қ., Қалиев С. «Қазақ тәлім тәрбиесі» Алматы , Санат, 1995
28. Рахметова С., Қабатаева Р. , Әбдікәрімова Т. «Ана тілін оқыту әдістемесі», 1-4 сынып. Алматы. «Атамұра».
29.Бектаева К., Елеубаева Ж. «Бастауыш сыныптарда ана тілі сабақтарын өткізуге арналған әдістемелік нұсқау». Алматы 2005
30. Жұмалиев Т., Ақшолақов Т. «Қазақ тілі мен әдебиеті», Алматы. «Рауан» баспасы 1996
31. Молдатаева М. «Тілді дамыта оқыту». Бастауыш мектеп. 2000
32.Дүйсенбиев А.Қ. «Елжандылыққа тәрбиелеудегі қазақ ертегілердің әсері» Алматы 2004
33. Ушинский К.Д.Таңдамалы педагогикалық шығармалары.
34. Нұрмұхамметова Р. «Балалардың ана тіліне сүйіспеншілігін тәрбиелеу» Алматы 2003
35. Қазақстан Республикасының Тіл туралы Заңы. 11 шілде, 1997
36. Қасқабасов С. Ұлт мұрасын ұрпаққа жеткізу парыз. «Ана тілі» газеті № 20 2015
2. Назарбаев Н.Ә. «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына жолдауы. Астана, 28 ақпан 2007.
3. ҚР Білім туралы заңы. Астана. 7 маусым.1999
4. Сүйіншәлиев X. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері. ─ Алматы: «Мектеп», 2000
5. Мұқанов С. Халық мұрасы. ─ Алматы: «Мектеп», 1980. 122б.
6. Әбдірасылова А.Ә. Әр түрді жанрдағы мәтіндерді оқыту. ─ Астана, 2003.
7. ҚР-да білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы, Егемен Қазақстан, 16 қазан. 2004
8. Қоңыратбаев Ә. «Қазақ фольклорының тарыхы» Алматы: Ана тілі, 1991. 86 б
9.Бердібаев Р. Сарқылмас қазына. ─Алматы: «Мектеп», 1983
10. ЖиенбаеваC.Мәнерлеп оқу. Алматы,2009
11Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі, ─ Астана,2003.
12. Жұмабаев М. Педагогика. ─ Алматы, 1994
13. Шананұлы Т.«Тіл дамыту оқулығы» Алматы, 1980
14. Ізғұттынова Р. «Қазақ халық ауыз әдебиеті – тәрбие бастауы» Алматы 2003
15. Ғабдуллин М.Қазақ халқының ауыз әдебиеті-Алматы:Мектеп,1991.
16. Жаманқұл П. «Ана тілі» оқулықтарының тәрбие нысандары\\Бастауыш мектеп.-1998
17. Райымова Қ. Ертегінің тәрбиелік мәні.-\\Бастауыш мектеп.-1998
18. Әуезов М. Әңгімелер жинағы.-Алматы,1984 ж
19. Диваев Ә. Тарту. ─ Алматы,1992.
20. Төлеубаева Р. «Бала тәрбиесіндегі халықтық пдагогика» Алматы 2004
21. Бартаева О.Бастауыш сыныпта ертегілерді оқыту.\\Бастауыш мектеп.-2004
22. Шәріпова Ж.Ана тілі сабағында ертегілерді оқыту.-\\Қазақстан мектебі.-2003
23. Қалқабаева М. «Балалар әдебиеті – тәрбие құралы» Алматы. Мектеп баспасы 2004
24. Выготский Л.С. Психология творчества и педагогика. -М.: Педагогика, 1976. - 390
25. Бейсембаева А., Қалиев С. «Педагогика» Алматы, 2003
26. Қоянбаев Р.М., Қоянбаев Ж.Б. «Педагогка», Алматы 2002
27. Жарықбаев Қ., Қалиев С. «Қазақ тәлім тәрбиесі» Алматы , Санат, 1995
28. Рахметова С., Қабатаева Р. , Әбдікәрімова Т. «Ана тілін оқыту әдістемесі», 1-4 сынып. Алматы. «Атамұра».
29.Бектаева К., Елеубаева Ж. «Бастауыш сыныптарда ана тілі сабақтарын өткізуге арналған әдістемелік нұсқау». Алматы 2005
30. Жұмалиев Т., Ақшолақов Т. «Қазақ тілі мен әдебиеті», Алматы. «Рауан» баспасы 1996
31. Молдатаева М. «Тілді дамыта оқыту». Бастауыш мектеп. 2000
32.Дүйсенбиев А.Қ. «Елжандылыққа тәрбиелеудегі қазақ ертегілердің әсері» Алматы 2004
33. Ушинский К.Д.Таңдамалы педагогикалық шығармалары.
34. Нұрмұхамметова Р. «Балалардың ана тіліне сүйіспеншілігін тәрбиелеу» Алматы 2003
35. Қазақстан Республикасының Тіл туралы Заңы. 11 шілде, 1997
36. Қасқабасов С. Ұлт мұрасын ұрпаққа жеткізу парыз. «Ана тілі» газеті № 20 2015
ҚОЖА АХМЕТ ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР ФАКУЛЬТТІ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР КАФЕДРАСЫ
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларын ертегілер негізінде тәрбиелеу
Орындаған: ППП 111
Ерубаева Мереке .
Ғылыми жетекшісі,
п.ғ.к., доцент:
Кішібаева Д.
Түркістан 2013ж.
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
Педагогикалық ғылымдар
кафедрасының
меңгерушісі, п.ғ.д., профессор
---------------- Ж.З. Торыбаева
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларын ертегілер негізінде адамгершілікке
тәрбиелеу
Орындаған: Ерубаева
Мереке
ППП -111
Ғылыми жетекшісі:
п.ғ.к., доцент:
Кішібаева Д.
Түркістан 2015
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ЕРТЕГІЛЕР НЕГІЗІНДЕ АДАМГЕРШІЛІККЕ
ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бастауыш сынып оқушыларын ертегілер негізінде адамгершілікке
тәрбиелеудің педагогикалық мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6-15
1.2. Бастауыш сынып оқушыларын ертегілер негізінде адамгершілікке
тәрбиелеу мүмкіндіктері .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 15-28
II БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ЕРТЕГІЛЕР НЕГІЗІНДЕ АДАМГЕРШІЛІККЕ
ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының ертегілер негізінде адамгершілікке
тәрбиелеудің жолдары.
2.2 Бастауыш сынып оқушыларын ертегілер негізінде адамгершілікке
тәрбиелеудің әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..37-57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... . 60
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Білім және кәсіби машық - заманауи білім
беру жүйесінің, кадр даярлау мен қайта даярлаудың негізгі бағдары.
Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы жоғары
елге айналуымыз керек. Қазіргі әлемде жай ғана жаппай сауаттылық
жеткіліксіз болып қалғалы қашан. Біздің азаматтарымыз үнемі ең озық
жабдықтармен және ең заманауи өндірістерде жұмыс жасау машығын меңгеруге
дайын болуға тиіс. [1]
Сондай-ақ балаларымыздың, жалпы барлық жеткіншек ұрпақтың
функционалдық сауаттылығына да зор көңіл бөлу қажет. Бастауыш сынып
оқушылары қазіргі заманға бейімделген болуы үшін бұл аса маңызды.
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мақсат – саналы ұрпақ
тәрбиелеу. Болашақ ұрпақ қоғам иесі. Сол келешек қоғам иелерін жан – жақты
жетілген, ақыл парасаты мол мәдени – ғылыми өресі озық азамат етіп
тәрбиелеу біздің де қоғам алдындағы борышымыз.
Баланың ой - өрісінің, сана – сезімінің жан – жақты дамуы бастауыш
сыныптан басталады. Бастауыш сынып оқушыларының тіл орамдылығын арттырып,
өмірге көзқарасын қалыптастырса, ой өрісін кеңейтіп, сөздік қорын байытады.
Балаларды жақсыға үйретіп, жаманнан жиренуге тәрбиелейді. Біздің жарқын
болшағымыз - өскелең жас ұрпақтың біліктілігімен байланысты. Жас ұрпақ -
өркениетті тәрбие шуағына шомылса , білім нәрімен сусындаса ғана
мемлекетіміздің көсегесі көгереді, егеменді ел баянды болады. Тәуелсіз ел
тірегі – білімді ұрпақ екені ақиқат. Қазақстан Республикасың президенті
Н.Ә.Назарбаев Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстан атты жолдауының он жетінші
бағытында: бүкіл еліміз бойынша әлемдік стандарттар деңгейінде сапалы білім
беру қызметін көрсетуге қол жеткізуіміз үшін оқытудың әр баланың білімі мен
қабілет деңгейінің тиімділігін бағалаудың біртұтас жүйесін жасау керек,
-деп көрсетті [2].
Қазақстан Республикасы Білім туралы Заңының 4 – тараудың 16 –
бабында білім берудің жалпы білім беретін оқу бағдармалары баланың жеке
қабілеттерін оқу ісіндегі оң талпынысы мен алғырлығын бастауыш сынып білім
беру бағдарламаларын кеңінен меңгерту үшін оқудың, жазудың, есептеудің,
тілдік қатынастың, шығармашылық тұрғыдан өзін - өзі көрсетудің, мінез –
құлық мәдениетінің берік дағдыларын дамытуға бағытталған [3].
Білім және ғылым минстрлігі Қазақстан Республикасының 2015 жылға
дейін білім беруді дамыту тұжырымдамасы жобасын әзірлеп, талқылауға
ұсынылды.
Отандық бұқаралық ақпарат құралдары жетекшілерімен кездесуде, Н.Ә.
Назарбаев Шешімін күткен мәселелердің қордаланып қалғаны да осы жер...
орта және жоғары білім берудегі реформаларды жеріне жеткізу керек деп атап
көрсеткен еді [4].
Қоғам сұранысынан туындап отырған осындай талапқа сәйкес оқушының ой-
өрісін дамытып, алған білімдерін өз тәжірибесінде жаңа жағдайларда қолдану
біліктілігін, ізденімпаз, шығармашыл тұлға қалыптастырудың бірден-бір жолы
12 жылдық білім беруге көшу екенін әлемдік тәжірибе дәлелдеп отыр.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларын ертегілер негізінде
адамгершілікке тәрбиелеу
Зерттеу нысаны: Бастауыш мектептггі оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні: Ана тілі
Зерттеу міндеттері:
-Бастауыш сынып оқушыларын ертегілер негізінде адамгершілікке
тәрбиелеудің педагогикалық мәселелерін қарастыру
- Бастауыш сынып оқушыларын ертегілер негізінде адамгершілікке
тәрбиелеу мүмкіндіктерін анықтау
- Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда ертегілерді
пайдаланудың әдіс-тәсілдерін қолдану.
Зерттеудің көздері: Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы, 2050
, Қазақстан Республикасында Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы, озат мұғалімдердің, тәжірибелері.
Зерттеу әдістері: философиялық, әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық
және әдістемелік әдебиеттерді зерттеу мәселесі тұрғысынан талдау, жинақтау,
қорыту, оқу бағдарламалары, әдістемелік құралдарын талдау және жүйелеу;
білім беруді ақпараттандыруға байланысты құжаттармен танысу.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ЕРТЕГІЛЕР НЕГІЗІНДЕ АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Бастауыш сынып оқушыларын ертегілер негізінде адамгершілікке
тәрбиелеудің педагогикалық мәні
Адамгершілік тәрбие – екі жақты процесс. Бір жағынан ол
үлкендердің,ата-аналардың,педагогта рдың балаларға белсенді ықпалын,екінші
жағынан-тәрбиеленушілердің белсенділігін қамтитын қылықтарынан,сезімдері
мен қарым-қатынастарынан көрінеді. Адамгершіліктің негізі мінез-құлық
нормалары мен ережелерінен тұрады. Адамгершілікке,еңбекке тәрбиелеу
күнделікті өмірде белсенді көзқарасының бағыты үлкендер арқылы
тәрбиеленеді.Тәрбиелеу,білім беру жұмысының мазмұны мен формалары
балалардың мүмкіндігін ескеру арқылы нақтыланады.Адамгершілікке,еңбекке
тәрбиелеу күнделікті өмірде,үлкендердің қолдан келетін ұйымдастыру
процесіне,ойын және оқу ісінде жоспарды түрде іске асады.Қарапайым
әдеттерді тәрбиелей отырып педагог балдырғанның бар істі шын пейілмен әлі
саналы атқаруына қол жеткізеді.[1]
Адамгершілік тәрбие - бұл дұрыс дағдылар мен өзін-өзі ұстау
дағдыларының нормалары,ұйымдағы қарым-қатынас мәдениетінің тұрақтылығын
қалыптастырады. Жеке адамның адамгершілік санасының дәрежесі оның мінез-
құлқы мен іс- әрекетін анықтайды.Жас өспірім тәлім-тәрбиені, адамгершілік
қасиеттерді үлкендерден, тәрбиешілерден насихат жолымен емес, тек шынайы
көру, сезім қатынасында ғана алады. [2] Жеке тұлғаның бойындағы жалпы
адамзаттық құндылықтардың қалыптасуы осы бағытта жүзеге асады, сөйтіп оның
өзі-өзі тануына, өзіндік бағдарын анықтауына мүмкіндік туғызатындай тәлім-
тәрбие берілуі керек. Жақсы адамгершілік қасиеттердің түп негізі отбасында
қалыптасатыны белгілі. Адамгершілік қасиеттер ізгілікпен ұштастырады.
Әсіресе еңбекке деген тұрақты ықыласы бар және еңбектене білуде өзін
көрсететін балаларды еңбек сүйгіштікке тәрбиелеу басты міндет болып
табылады. Өз халқының мәдениетін, тарихын, өнерін сүю арқылы басқа
халықтардың да тілі мен мәдениетіне, салт-дәстүріне құрметпен қарайтын
нағыз мәдениетті азамат қалыптасады. Қазақ халқының әлеуметтік өмірінде
үлкенді сыйлау ұлттық дәстүрге айналған. Отбасында, балабақшада , қоғамдық
орындарда үлкенді сыйлау дәстүрін бұзбау және оны қастерлеу әрбір адамнан
талап етіледі.
Халқымыздың тәлім- тәрбиелік мұрасына үңілсек, ол адамгершілікті,
қайрымдылықты,мейірбандықты дәріптейді.[3] Ата-бабаларымыздың баланы
бесігінен жақсы әдеттерге баулыған. Үлкенді сыйла, Сәлем бер, жолын
кесіп өтпе деген секілді ұлағатты сөздердің мәні өте зор. Адамгершілікті ,
ар-ұяты бар адамның бет-бейнесі иманжүзді, жарқын, биязы, өзі парасатты
болады. Ондай адамды халық Иман жүзді кісі деп құрметтеп сыйлаған.
Адамгершілік - адамның рухани арқауы. Өйткені адам баласы қоғамда
өзінің жақсы адамгершілік қасиетімен, адамдығымен, қайырымдылығымен
ардақталады.
Қазіргі кезде өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеуде қойылған
мақсаттардың бірі қоғамға пайдалы, үлкенге құрмет көрсетіп, кішіге қамқор
бола білетін, жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру. Өзін-өзі тану
пәні — баланы жастайынан отаншылдыққа, әдептілікке, достыққа, тазалыққа,
ұқыптылыққа, мейірімділікке,табиғатты сүюге,отбасын сыйлауға, ұйымшылдыққа
үйретеді. .[5]
Адам бойына кішіпейілдік, сыпайлық, рақымшылық, жанашарлық, сыйластық,
тілектестік сияқты қасиеттерді дарыту және өзгелерді қадірлей, сыйлай,
құрметтей білу, тыңдай білу, қолынан келгенше адамдарға көмектесу,
кешірімді болуды үйретде Өзін-өзі тану пәнінің үлесіне тимек.
Халық педагогикасы-нәрестенің сезімін ананың әуенімен оятатын бесік
жырлары, даналыққа толы мақал-мәтелдер, жұмбақ-жаңылтпаштар, қиял- ғажайып
ертегілері, ойындары, тәрбиелеп өсіру негіздері адамгершілік ниеттерге
баулиды. Ата-аналарға ойын жаттығулардың және әр түрлі байланыстырып
сөйлеуге, сөздік қорын дамытуға арналған тапсырмалардың жазбаларын үйде
баласымен сауат ашу, математика, тіл дамыту сабақтарын қайталау үшін
ұсынамыз. [6] Адамгершілік тәрбиесі-тәрбие бағыттарының ішіндегі ең
күрделісінің бірі.Адамгершілік тәрбиесінде дінге сүйенбеу мүмкін емес.
Көрнекті педагаг В.Сухомлинский Егер балаға қуаныш пен бақыт бере
білсек,ол бала солай бола алады,-дейді.Демек,балаға жан-жақты терең білім
беріп,оның жүрегіне адамгершіліктің асыл қасиеттерін үздіксіз ұялата
білсек,ертеңгі азамат жеке тұлғаның өзіндік көзқарасының
қалаптасуына,айналасымен санасуына ықпал етері сөзсіз.
Адамгершілік тәрбиенің әрқайсысының ерекшеліктерін жетік білетін ұстаз
халық педагогикасын ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүрлерді,әдет-ғұрыпты
жан-жақты терең білумен қатар,өркениетті өмірмен байланыстыра отырып,білім
берудің барлық кезеңдерінде пайдаланғаны дұрыс. Балапан ұяда не
көрсе,ұшқанда соны іледі дегендей,ата-ананың күн сайын атқарып жүрген
жұмысы балаға үлкен сабақ болады деп ойлаймын.
Халық педагогикасы-нәрестенің сезімін ананың әуенімен оятатын бесік
жырлары,даналыққа толы мақал-мәтелдер,жұмбақ-жаңылтпаштар, қиял-ғажайып
ертегілері,ойындары,тәрбиелеп өсіру негіздері адамгершілік ниеттерге
баулиды.
Өзіміз көп үміт күтіп отырған жас ұрпақ ата-бабамыздан қалған мәдени
мұра халық ауыз әдебиетінің өн бойындағы мәнділігі мен маңыздылығынан,
ойшылдығы мен қиялшылдығынан, тапқырлығы мен шешендігінен, әсемдігі мен
алғырлығынан тәлім-тәрбиесі мен үлгі - өнегесінен нәр алары анық.
Сан ғасырлар бойы ауыз әдебиетіндегі ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып
келген халықтық тәрбиенің өнеге-үлгілері осы уақытқа дейін өзінің
педагогикалық мүмкіндіктерінің мәні зор екендігін дәлелдеп келеді.
Халық ауыз әдебиетінің ішіндегі ең жақыны балаларға ол ертегі
болмақ. Алғашқы қауымнан бастап, бала тәрбиесіне ерекше әсер ететін
ертегілерді ойлап шығарған адамзат тарихында ертегілердің тәрбиелік мәні
зор. Қазақ ертегілері сан алуан.
Ертегі арқылы айнала қоршалған ортаны барлай алады, табиғаттың
сиқырлы сырларын сезіне біледі, халықтың әдемілік және әдептілік жайлы
ұғымдарын бойына сіңіреді, ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрып туралы түсінік
алып, адамгершілік тәрбиесінің бастауларына ден қояды.
Өскелең ұрпақты жан-жақты жетілген адамгершілігі мол азамат етіп
тәрбиелеуде ертегінің алатын орны ерекше. Ертегі адамның қиялына қанат
бітіреді. Білмегенді білгенге сүйрейді. Кімдерден, қай кейіпкерлерден аулақ
болуды насихаттайды. Бұл өшпес зор туындылар бала болашағының мәнді
мақсатты көзқарасын тудырары сөзсіз.
Ертегі әрбір баланың жеке-дара ой дүниесінің ең нәзік белгілерін
жанып тегістейтін жанғыш болып табылады, ал сонымен бірге ол балалардың
бірінің жүрегін біріне айқара ашады, балалар ұжымында нәзік интеллектуалдың
өзара қарым-қатынастарды тудырады. Ертегі шығары бұл менің балалармен
рухани қатынас жасауымның ең бақытты сәттері, ал балалар үшін теңдесі жоқ
ойлану шаттығы.
Табиғат аясында мұғалімнің ойынан туып, аузымен айтылған ертегі
балалар үшін жарық сәуле, ол сәуле олардың ми қуысының барлық құпия
түкпірлерін шарлайтын жарық сәуле. Олар ертегіге құмартады.
Ертегісіз балалар арасындағы интеллектуалдың өзара қарым-қатынастарды
түсіну мүмкін емес, ертегіге әуестенбейінше ұжымдық күйініш-сүйініш болмақ
емес, ертегі туындамайынша оймен шабыттанған қуаныш балаға ұғынықсыз.
Мектеп табалдырығынан жаңа ғана аттаған балалар, мектеп тартып
тұрады, өйткені олар ертегіден ескен теңдесі жоқ сезімдерді ұжымымен бірге
сезінгісі келеді. Оларды мұғалім де тартып тұрады, өйткені олар ертегіні
содан естиді, ертегіні ұйып тыңдайды. Мұғалім өмір бойы естерінде қалады,
ол баланың рухани дүниесінен ең алдымен ертегі ретінде орын алады. Ертегі –
бұл кішкентай дән, баланың өмірлік құбылыстарға эмоцияның баға беруі осы
дәннен өсіп жетіледі.
Ертегі – бұл ой бесігі, бала тәрбиесін жолға қойғанда, ол осы бесік
жөніндегі толғанулық естеліктерді өмір бойы сақтайтындай ету керек.
Ертегі – бұл ойлау ләззаты, ал ертегі шығара отырып, баланың ойлауға
өз қабілетін орнықтырады, сол арқылы өзінің ар-намыс сезімін орнықтырады.
Қазақ ертегілерінің не үшін қажет екенін әдебиет зерттеушісі ғалым А.
Байтұрсынов “Ертегінің қадірі қанша деп сұрағанда, керектігіне қарай жауап
беріледі. Ертегінің керек орындары:
1. Халықтың ұмытылған сөздері ертегіден табылмақ. Олай болса, ертегі тіл
жағынан керек нәрсе.
2. Бала әдебиеті жоқ жерде баланың рухын, қиялын тәрбиелеуге зор кедергі
бар нәрсе. Баланы қиялдауға, сөйлеуге үйретеді.
3. Бұрынғылардың сана – саңлау, қалып-салты жағынан дерек беруші үшін
керегі бар нәрсе”- деп айтқан болатын. Қазақ халық ертегілері
мейірімділікке, адалдыққа, әділеттікке, еңбек сүйгіштікке, тазалыққа,
достыққа, әдептілікке үйретеді. Жамандықтан, қулықтан, өтіріктен,
зұлымдықтан аулақ болуға тәрбиелеу жолын алға қояды. Әрдайым татулық,
бірлік, ынтымақ жеңетінін көрсетеді.
Батырлар ертегілер мен батырлар жыры ел қорғау жолындағы батырлардың
ерлік істерін дәріптей отырып, ел бірлігі мен жұрт тыныштығын сақтап қорғау
азаматтық парыз екенін нықтап, жас ұрпақты елжандылыққа, Отан сүйгіштікке
тәрбиелейді.
Бастауыш сынып оқушыларын жан-жақты жетілдіре тәрбиелеуде ауыз
әдебиеті үлгілерінің барлық жанр түрлерін қолданудың білімдікте,
тәрбиелікте мәнінің зор екені сөзсіз.
Адамгершілік жақсы қасиеттерді қалыптастыруға болады деп есептейді.
Жақсы істерге ұмтылдыру жаман қылықтардан аулақ жүру, өнегелі мәдениетті
азамат болуға тырысу адамдардың өзіне байланысты. Сондықтан адамгершілікке
кір келтіретін мінездер: әдепсіздік, жеңілтектік, екі жүзділік,
көрсеқызарлық, опасыздық, өркөкіректіктен қашанда аулақ болуымыз керек.
Жүсіп Баласағұнидің “Құтты біліктің” әр сөзі, әр тарау тынысы –
адамгершілік, адалдық, қайырымдылық хақындағы өнегелі ойлары әр көкіректе
күмбірлеп тұрғандай. Адамгершілік тәрбиесі мен еңбек, ақыл-ой тәрбиесі бір-
бірімен өзара тығыз байланысты. Адамгершілік жағынан дұрыс қалыптасқан адам
ғана біреуге қамқорлық жасауға дайын тұрады. Адамгершілік тәрбиесі
моральдық жағынан кіршіксіз таза, қоғам мүддесі үшін еңбек ететін, жан-
жақты жетілген адам даярлау сияқты тәрбиенің жалпы мақсатына бағытталады.
Адамгершілік қасиетінің негізгі имандылық пен ізеттілікте. Ал сыйластық,
жасы үлкенді сыйлау, сәлемдесу, үлкеннің сөзіне жөнді – жөнсіз араласпау,
кісінің алдынан кесе өтпеу, көп алдына дарақыланып күлмеу, есінемеу сияқты
қылықтарды жас ұрпақ санасына ақырындап сіңіру қажет. Адам баласы қоғамда
өзінің адамгершілік қасиеттерімен, қайырымдылығымен, адалдығымен,
әділеттілігімен ардақталады. Моральдық қасиеттер адамдардың қимыл-
әрекеттерінен, қарым-қатынасынан шығады. Жақсылық пен жамандық, зұлымдық
пен махаббат, әділеттік пен әділетсіздік, борыш пен намыс, ар мен ождан
адамның іс-әрекеті арқылы өлшенеді. Осыны ұстанған қазақ халқы жастарды
отбасында кішіпейілділікке тәрбиелеуді бірінші міндет етіп қойған.
Жастардың жадына “сіз” деген сыпайылық, “сен” деген анайылық, “Адамдықтың
белгісі, иіліп сәлем бергені”, “Кішіпейілділіктен кішіреймейсіз”, “Құдай
деген құр қалмайды” деген қағидаларды үнемі уағыздаған.
Адамгершілік қасиеттің өзекті мәселесі – қайырымдылық, достық. Халық
ұғымында жақсылық пен жамандық достық пен қастың адамгершілік қасиетінің
екі түрлі белгісі ретінде егіздің сыңарындай қатар салыстыра суреттеген.
Жас ұрпақты адамгершілік рухында тәрбиелеу – жоғарыда айтылған мінез-
құлықтың дағдыларын ережелеріне үйретеді. Адамгершілікке үйретудің негізгі
жолы - оқу процесі мен оқушылардың күнделікті өмірін, іс-әрекетін тиімді
тәрбие шараларын ұйымдастыру. Оқушылардың адамгершілік туралы түсінігі мол
болғанымен тәжірибеде іс-әрекеті, тәртібі біліміне сәйкес келмейтін
жағдайлар кездеседі. Олар жақсы, жаман әдеттерді білгенімен, оны өз
өміріне сәйкестендіре, тәртібінде іске асыра алмайды. Өйткені, ережені есте
сақтау оңай да, оны іске асыру қиын.
Сондықтан адамгершілік жайында түсінік білім берумен қатар дұрыс
тәртібін, іс-әрекетін ұйымдастыруды көздейді. Адамгершілік тәрбиесінің
мазмұнына үлкенді сыйлау, беделін мойындау, еңбек адамдарын құрметтеу,
қамқорлық жасау, адалдыққа, шыншылдыққа, қарапайымдылыққа, мақсаттылыққа,
шешімділікке, табандылыққа, белсенділікке, батылдыққа, ұстамдылыққа,
ұйымшылдыққа тәрбиелеу де жатады.
К.Д. Ушинский: “... шығармада келтірілген адамгершілік іс-әрекеті,
адамгершілік сезімді, адамгершілік ойды сүюге баланы итермелейтін әдеби
шығарма өнегелі шығарма” деп жазған.
Сонымен адамгершілікке тәрбиелеуде қазақ халық ертегілеріндегі
кейіпкерлер бейнесі көбіне қарапайым адамдар болып келеді. Ертегі – ауыз
әдебиетінің ықылым заманнан келе жатқан көне де мол мұрасы. Оның ертегі деп
аталуының өзінен де, сол сияқты ертегілердің “Бұрынғы өткен заманда”,
“Баяғы өткен заманда”, “Ерте, ерте, ертеде, ешкі құйрығы келтеде” деп
басталуынан да оның атам заман туындысы екенін аңғару қиын емес.
Ертегілерде халық басынан кешкен ғасырлар ізі жатыр. Олардың еңбекші
халықтың тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрып, елдік тарихы, қилы-қилы қиын
қыстаулары, халықтың мұң-шері, арман-мұраты бейнеленген.
Қазақ ертегілерін академик М. Әуезов үш жанрға бөледі; қиял-ғажайып
ертегілері, хайуанаттар жайлы ертегілер, шыншыл ертегілер. Солардың
ішіндегі ең көнесі, әрі ертегілердің мол саласы – қиял-ғажайып ертегілері.
Бұл ертегілерде табиғаттың немен тұңғиық сырларын әлі танымаған адам
ойының сәбилік шақтары, соны білсем деген халық арманы, әлемді шарласам,
жеті қат жер асты құпиясына үңілсем, тіршілік өмірін жеңілдетсем деп
армандаған халық қиялы бейнеленген.
Сол дүниеде жаңалық пен жамандық, әділдік пен жауыздық, адалдық пен
қаскөйлік бітіспес арпалыста болады. Ертегілерде тартыс осы қарама-қарсы
күштер арасында әділдік пен жауыздық, арасында өрбиді.
Қиял-ғажайып ертегілеріндегі қаскөйде аса үрейлі, жауыздығында шек
жоқ жалмауыз кемпір жойқын күш иесі болып бейнеленеді. “Алтын сақа”
ертегісіндегі кейіпкерлер жалмауыз кемпір бойында қандай ерен қуат бар,
күнәсіз балаға деген қаскөйлігі қандай.Сақасын іліп ала қашқан балаға жете
алмасын білген соң, ол бір тісін жұлып түсіреді тағы бір тісін жұлып
лақтырғанда, тайдың тағы бір аяғы жұлынып түседі.
Қиял-ғажайып ертегілердегі мекен жайлар да сиқырлы, жұмбақ әлемі. Адам
тек түсінде ғана көрерлік қиял сарайлары. Олар таңғажайып жиһазға толы.
Қиял-ғажайып ертегілеріндегі кейіпкерлердің ішіндегі адамға жағымсыз, сұм
кейіпкерлер-мыстан кемпір, жезтырнақ, айдаһар, жалғыз көзді дию сияқты
талай басқа да сиқырлы күштер бар.
Солармен қатар адамдарға дос, қиын-қыстау кезде жол табар, ажал
аузынан алып қалар, адамның қаскөй күштерді жеңуіне көмектесер жанды
тіршіліктер, жансыз заттар да көп кездеседі.
Көп ертегілерде суреттелген әділдік пен жауыздық арасындағы күрес
халықтың әділдікті аңсау арманынан туған. Әділдік пен адалдық жолындағы
халық ортасынан шыққан қаһарман жалпы адам бақыты үшін ешбір қауіп қатерден
тайынбай, үрейлі алып күштерге қарсы айқасқа түседі. Әділеттіктің
жақтаушысы ретінде мерген, батыр, айлалы, ақылды адамдар бейнеленген. Олар
қарапайым адамдар. Бірақ алдына қойған мақсатты биік, сондықтан да
ертегілер көбіне жақсылықпен аяқталады, әділдік жақтаушысы адамның мерейі
үстем болумен тынады.
Кедей, жесір кемпірдің баласы немесе әке-шешесі жоқ, өмірі
кедейліктен көз ашпаған тазша өзінің ақыл-айласы, тапқырлығымен ханды, оның
уәзірлерін жеңіп, ақыр аяғында хандықты не уәзірлікті өз қолына алады.
Ертегінің аяғы жақсылықпен аяқталады.
Ертегінің тағы бір саласы – тұрмыс-салт ертегілері және хайуанаттар
туралы ертегілер. Бұл ертегілерде көбінесе елдің тұрмыс-тіршіліктері
суреттеледі. “Түлкі мен ешкі” ертегісінде айлакер түлкі ешкіні құрығына оп-
оңай түсіре қояды. Апанға абайсызда түсіп, шыға алмай шарасызданған түлкі
су іздеп шөліркеп жүрген ешкіні сол апанға алдап түсіреді. Қу түлкі “ешкі
мүйізіне шығып ” зытады, аңқау ешкіні алдап ұрады. Осы арқылы халық керемет
ойын кемеңгерлік түйін жасаған: “Өтірікке алданба, басың бәлеге душар
болар”,- деп аңқау жандарды сақтандырған. Ертегілерде түлкі қу, айлакер.
Оқушылар ертегілердегі әрбір кейіпкерлердің жаман әдетінен аулақ болуға,
жақсы кейіпкерлерге қарап қайырымды, мейірімді болуға талпынады.
Сонымен қазақ ертегілерінің ең мол тараған түрі – шыншыл ертегілер.
Халық өзінің дүниетанудағы, қоғам тіршілігіндегі, үй тұрмысындағы іс-
әрекетін, күрес-тартысын, талап-тілегін осы шыншыл ертегіге жиып түйген.
Бұл ертегідегі кейіпкерлер күнделікті өмірдегі еңбек адамдары. Шыншыл
ертегілерде жауыздық иелері де көбіне нақтылы адамдар: хан, бай, молда.
Шыншыл ертегілерде таптық сипат айқын. “Айлалы тазша” әңгімесінде тазша
бала айла-амалмен, тапқырлық, ақылдылығымен ханнан да, оның баласынан да
кек алады. Тазша жайындағы ертегілерде жауыздық иелері күлкі-ақуа етіледі,
олардың зұлымдықтары әшкереленіп отырады. Тапқыр да алғыр, ақылды да
айлакер тазша халықтың сүйікті қаһарманы. Халықтың сүйікті қаһарманы
арқылы жауыздыққа қарсы тұрады.
Кіші мектеп жасындағы оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуде қазақ
халық ертегілеріндегі ұнамды кейіпкерлердің жақсы қасиеттерін балалар
бойына сіңіру, ұнамсыз кейіпкерлердің жасаған зұлымдықтарынан аулақ болуға
үйретеді.
Кіші мектеп жасындағы оқушыларды ертегілер арқылы тәрбиелеудің маңызы
зор. Сынып оқушыларын ертегілерді оқыту арқылы балалар қарапайымдылық,
кішіпейілділік, қайырымдылық, адалдық сияқты қасиеттерді қалыптастырады.
Оқу пәндерінде ертегілердің тілі түсінікті, қанатты сөздер мен бейнесіне
тіркестерге бай болып келеді. Бала санасына жастай тәрбиелік ерекше ықпал
етуде ертегілер үлкен орын алады.
Қазақ ертегілерін ең алғаш зерттеп, жинақтаған Шоқан Уәлиханов, Г.Н.
Потанин, В.В. Родлов, А.Е. Алекторов, А. Ивановский, Л. Исаков, О. Әлжанов,
Р. Дүйсенбаев, М. Көпеевтер болса, кейін Э. Дидаев, Н. Пантусов, А. Мелков,
М. Әуезов, С. Сейфуллин, М. Ғабдуллиндер зерттеп жинақтай бастады.
Бұл зерттеушілердің барлығы да ертегілерді адам баласының арман
мүддесі, болашақтан күтетін үмітінен, қиялынан туған деп қарастырады.
Бірақ, ертегілердің тәрбиелік жақтарын, адамның не бір сапалық жақтарын
қалыптастырудағы оның ерекше ықпалы туралы пікір кездесе бермейді.
Ертегілерге үлкен мән беріп зерттеген Максим Горький “Ертегі деген
нәрсе маған басқа бір өмірдің сәулесін ашқандай, сондай жақсы өмірді
ойлаған, сол үшін қорықпай, еркін күресетін бір күш барлығын көрсеткендей
болды”,- дейді. Бірақ, М. Горький әрі қарай бір күштің не екенін
түсіндірмейді. Біздің түсінігімізше, бала ертегіні тыңдай отырып, өмірді
түрлендіре алатын күш адаммен ғана байланысты, адамның өзінде екенін сезе
алады. Адам ғана құдіретті күштің иесі. Сонымен қатар қазақ ертегілерінің
адамды тәрбиелеуге қатысты ерекшеліктерін, соның ішінде, өмір мұратын, оған
жетудің жолдарын көрсететін жақтарын алып қарастырайық.
Ертегінің құрылымын, негізгі мазмұнының бағытын қарайтын болсақ, оның
басты мақсатының өзі өмір мұратына жетудің жолдарын, ол үшін қажет адамдық
сапаларды көрсету екені айқын көруге болады. Ең алдымен өмір мұратына
жетуге қазақтың даналықта бірінші кезекте келетін, ең басты сапа ақылдылық.
Ақылдылық ертегілерде адамдық қасиетте ең жоғары идеялық дәрежеге
дейін көрінеді. “Аяз би” ертегісінде ақылдылық басты көрінісі – тапқырлық
болып келеді. Ертегідегі Жаман өзінің тапқырлығының арқасында хан қызына
үйленеді, хан болады. Ханның қызы Жаманға жеңгесінен гауһар тас, пышақ,
тәрелке және қайрақ тас беріп жібереді. Жаман балға мен төсті алған соң,
қайрақты төске қойып, балғамен ортасынан бөліп, тәрелкені уатып, пышақты
жетесінен сындырып, гауһар тасты қақ жарып қызға беріп жібереді. Мұндағы
хан қызының сыры: “Қайрақтай болып үгітілгенше, тәрелкедей болып
уатылғанша, пышақтай болып басы кесілгенше сыр айтпайтын кісі мына гауһар
тастай қақа жарып мені алады”,- дегені еді, сол сыры “пышақтай болып басым
кесілгенше айтпасын!”- деп пышақты сындырып, “қайрақтай үгілгенше”- деп
қайрақты уатып, “тәрелкедей уатылғанша”- деп тәрелкені қиратып, сыр
шашпаймын, гауһар тастай қақ жарып сені аламын,-деп гауһар тасты қақ
бөліп, уәде беріп едім деп Жаман жауап береді.
Ертегілер өз кейіпкерлерін өмір мұратына, адам бақытының ең биік
шыңына жетумен аяқталады. Ертегі балалардың ой-өрісін дамытып, тіл байлығын
арттырады.
Қазақ ертегілеріндегі ақылдылықтың тағы бір көрінісі – көрегендік
алдын ала болжай білу. Мысалы, “Ер Төстік” ертегісі көп ертегілермен
салыстырғанда, мазмұны, сюжеті, сөйлем құрылысы, тілі жағынан ерте заманда
шыққан ертегі екендігін аңғартады. Ертегіден қазақ халқының ескі мал
шаруашылық өмірін және олардың дүниетану көзқарасын көреміз.
Ертегінің оқиға желісін алсақ, табиғаттың асау күштерімен алысып,
малды аман сақтап қалу жолында, елінен, жерінен адасып кеткен ағаларын
іздеп тапқан Ер Төстіктің ерлігін суреттесе, екінші жағынан, әр түрлі дию,
пірілерімен күресі баян етіледі.
“Ер Төстік” ертегісінде жалпы ертегілердің қаһармандарына тән іс-
әрекеттер толық сақталады. Ер Төстіктің өзі – асқан күш иесі емес, жүректі
жігіт. Ертегінің алға қойған негізгі мақсаты – табиғаттың сыры мәлімсіз
күштерін жеңу. Адамға зиян ойлайтын Бектөре, Темірхан, Шойынқұлақ тәрізді
жауыздың иелерінен үстем шығып, оларды қалай да өздеріне бағындыру
болғандықтан, ер Төстікке көмекші әр түрлі жолдастар, серіктер береді. Әр
түрлі жауыздықтардың ұясы болған адам баласына қастық қана ойлайтын
кейіпкерлер Бектөре, Шойынқұлақ, Темірхан, пері, жын, дию, мыстан
кемпірлер қаншама күшті, айлакер болса да, Ер Төстіктен жеңіледі. Халық
жақсылықты алдан күтеді, болашаққа сенеді.
“Ер Төстікте” кездесетін ұнамды, ұнамсыз кейіпкерлер басқа
ертегілердеде бар. Кейде олардың іс-амалдары, айла-тәсілдері де өзара бір-
біріне жақын. Ертегілердің бірыңғай жауыздық өкілі ретінде жиі кездесетін
ұнамсыз кейіпкерлер – мыстан кемпір. Ол қай ертегіде болсын қастық істейді
және жер жүзі халықтары ертегілеріне тән зұлымдық бейнесі. “Ер Төстік”
әңгімесінің оқиғасы да басқа ертегілер тәрізді, тыңдаушыларға ауызша айтып
беруге лайықты құрылған. Оқиғаның алғашқы басталуы шындық өмірде бола
беретін құбылыстарша басталады. Алдағы қыстың қатаң болатындығын ерте
сезген ел жылқысын алыс отарға қыстауға айдатуы, Ерназар балаларының көп
жылдар келмеуі, шал-кмпірдің ашығуы- бәрі де шындық оқиғаларға ұқсайды.
Бірақ мұның бәрі келешек негізгі оқиғаның кіріспесі – экспозициясы. Сюжет
жүйесіндегі алғашқы байланыс - “Шаңырақтың күлдіреуішінде керулі тұрған кер
биенің төстігі”. Ер боп туған ұлдың есімі, ертегінің аты,әңгімеде
кездесетін шындық және ғажайып оқиғалардың бір тамыры сол кер биенің
төстігінде жатыр. Ертегі желісіндегі екінші байланыс – Ерназардың
Сөрқұдыққа қонуы, жанынан қорқып, жалмауыз кемпірге садағының ұшын
шығаратын Ер Төстіктің егеуін қалдырып кетуі. Осыдан әрі қарай оқиға
шиеленісе түседі. Егер біз осыған дейінгі оқиғалар Ер Төстіктің ағаларын
іздеп жатуы, айдауға жүрмеген көп жылқының күрең биенің ертуі. Ерназардың
тоғыз баласына қыз іздеу, үйлендіруі бәрі де халықтың өміріне шындық
өміріне жанасса, Ер Төстіктің жер астына түсуінен қиял-ғажайып оқиғалар
басталады.
Жылан патшасы бапы Ер Төстікпен достасып, оны жер астының патшасы
Темір ханға жұмсайды. Ертегі оқиғасы қиындай, шеленсе түседі. Темір ханға
беттеген сапарында: шаужұқпас, Саққұлақ, Таусағар, Көлтауысар, Қиян-қырағы
тәрізді. Жақсылық иелері болмаса, Ер Төстіктің не болары белгісіз еді. Қиын
жағдайда көмектесу үшін және зұлымдық өкілдерін Ер Төстіктің жеңіп шығуы
үшін енгізілген бұл эпизодтық қаһармандар, бір жағынан, ертегіге қиял-
ғажайыптың сипат берсе, екінші жағынан, темір хан мен Кенде ханды қалай
жеңгеніне дәлелдеме болып отыр.
Ертегідегі оқиғаның шарықтау шегі – Ер Төстіктің жер бетіне шығып,
шойынқұлақпен күресуі, ал оны жеңіп, үйіне келуі оқиғаның шешуі болып
саналады. Қандай ертегі болса да аяғы жақсылықпен бітеді. “Ер Төстік”
ертегісі де осыны дәлелдейді. Ер Төстікке сандаған бөгет, қиындықтар
кездеседі. Оның әрқайсысы – жеңуге болмастай қиындықтар. Әйтсе де әр түрлі
себептермен бас қаһарман сол бөгеттепрдің бәрін жеңіп шығады да, “барша
мұратына жетеді”. Бқл барлық ертегілерге тән шешу және халықтың өмірге
оптимистік көзқарасын көрсететін тұрақты шешім.
Сонымен қатар, “Тазшаның қырық ауыз өтірігі” ертегісінде ханның:
“Қызымды мүдірместен қырық ауыз өтірік айтқан өтірікшіге беремін”,-деген
хабарын естіп, талай байдың ханның қызынан дәмелі көптеген мырзалар келеді,
бірде-бір қойылған шартты орындай алмайды, мұны тек тазша бала орындайды.
Ол өзінің әңгімесін “мен анамның құрсағында жатқанда, тумаған атамның
жылқысын бақтым” деп бастайды да, адамға таныс жанды жансыз табиғат
дүниесінің барлығын қосады. Барлық әңгімесінде бір ауыз шындық қоспай, бір
оқиғадан екіншісін тудыра отырып, барлық өтірік әңгімелерін тапқырлықпен
айтып береді. “Бұл әңгімелерде әдейі даярлап келген екен, мен оны
мүдіртейін”,- деп оқыс сұрақтар қояды. Ханның бәйтерегі қысқа шығар деген
сұрағына “болса болар, түбінен ұшқан күйкентай басына кещке жетіп, қонушы
еді”,-дейді, “Құдығың тайыз шығар” дейді, дегенде “болса болар, ертемен
тастаған тас түбіне кешке жетуші еді” деп жауап қайырады. Тазшаның “тазша”
деген аты болмаса, оның халық арасынан шыққан алғыр, ақылды, тапқыр бала
екендігін көруімізге болады. Ол өзінің ақыл-өнері арқасында көптеген қиын
жағдайлардан, ауыр халдерден аман есен құтылып, сан алуан сындардан
мүдірмей өтеді. Ертегілердегі Ер Төстік, тазша бала, Аяз бидегі жаман
арқылы, адамды ақылды жасайтын еңбек екенін көрсетуді мақсат ететіндігін
көруімізге болады.
Ертегіде өмір мұратына жету үшін ең керек нәрсе адам үшін ақылдылық
екені айтылса да, сол ақылдылыққа жетудің жолы еңбек деген түсінікті аз
сөзбен ғана беріп отырады.
Сонда ертегінің жасаушының басты мақсаты - өмір мұратына жеткізетін
ақылдылықты толық дәлелді көрсете білу ме, әлде өмірдің мәні сайып
келгенде, еңбекпен ғана байланысты екенін ұғындыру ма, деген сұрақ
туындайды.
Қазіргі қазақ ертегілерінің ішкі мазмұнына қарай отырып, бұл
сұраққа, менің ойымша екі түрлі жауап беруге болады. Біріншіден ертегіні
жасаушы – халық даналығы өмір мұратына жетудің басты жолы ақылдылық екенін
бірінші кезекте, сол ақылдылықтың өзін еңбекпен байланысты екенін қысқа
болса да ертегіде дәлелді міндетті түрде берілуі, ертегінің сол кездегі
өмір жағдайын толық көрсете білуі.
Екіншіден, ертегіде өмір мұратына жетудегі еңбектің мәнінің
жеткілікті, толық көрінбеуі, керісінше, ақылдылыққа үлкен орын берілуі,
ертегі жасаушының өзі, бұл мәселеге толық жауап беруге әзір емес сияқты.
Халықтың аңыздан – аңызға тараған ертегі, аңыз әңгімелерінің
барлығында ақылдылық пен ақымақтық, әділеттілік пен әділетсіздік қатар
бейнеленеді. Арамдық пен жауыздық апатқа ұшырап, жеңіліп, жақсылықтың
үнемі жеңіске жетуі халықтың бақытты бейбіт өмір аңсағанын көрсетеді.
Ертегіні оқыту барысында қандай қиыншылық болса да, қарсы тұра білу, еңбек
адамының қадірлеу биік адамгершілік қасиеттер дәріптеледі. Ана тілі
сабағында ертегілерді оқыту барысында “бұл ойдан шығарылған, өмірде
кездеспейді” деудің қажеті жоқ, жан-жануарлардың сөйлемейтінін балалардың
өздері де біледі, бірақ ертегіде кездесетіндерді қиялдау оларды
көңілдендіреді, армандауға үйретеді. Оқушыларға кейіпкерлерге қарапайым
мінездеме беруге үйретуде ертегілердің берер пайдасы мол. Ертегі
кейіпкерлеріне берілетін мінездеме әдетте айқын белгілерді көрсететін,
анық, түсінікті болып келеді. Қара сөзбен жазылған ертегілер мәтінге жақын
үлгімен жазылады, мазмұндалады.кейде ертегіні оқымай-ақ, мұғалім оның
мазмұнын қызықты етіп айтып береді. Егер әртістердің орындауында
фонохрестоматияны пайдаланса тіпті жақсы. Ертегі балаларды жоспар жасауға
үйрету үшін өте қолайлы. Оны бөлімдерге бөлу, ат қою, қандай суреттер
салуға болатынын анықтау, өз беттерінше бақылау жасатып үйрету керек.
Кейбір ертегілерді сахналап, қуыршақ жасатып сыныптан тыс жұмыстарды
орындауға болады. Ертегілерді балалар қызыға оқиды, олардың мазмұнын бір
оқығанда-ақ игереді. Ертегілердегі көркем бейнелі сөздердің, сондай-ақ
оқушыға түсінуге қажет болатын сөздер мен тіркестердің кездесетіні
мұғалім әр кез көңіл аударуы тиіс. Сөз мағыналарын ашып, анықтап
түсіндіруде түрлі тәсіл қолдануға болады.
а) сипаттама түрде түсіндіру тәсілі бойынша сөздер семантикалық табиғатына
орай қысқаша, кейде толық, жан-жақты түсіндіріледі.
ә) сөз мағыналарын анықтауда қолданылатын екінші бір өнімді жол-синонимдік
тәсіл.
б) аралас анықтама – сипаттма түріндегі анықтама мен синонимдік анықтаманың
аралас берілуі арқылы көрсетіледі.
Адамгершілік тәрбиесі – коммунистік тәрбиенің ең күрделі саласы.
Мораль ережелерін жас өспірімдердің мінез-құлық дағдысына айналдыру,
олардың рухани және дене күші қабілеттерін барлық жағынан жетілдіріп дамыту
құрылыстың ең басты талабы болып саналады. Адамға қамқорлықпен қарау,
өзіне де өзгеге де жоғары талап қоя білу, қоғам мен ұжым алдындағы
жауапкершілікті терең түсіну сияқты сезімдер адамгершілік тәрбиесі арқылы
қалыптасады. Қоғамда адамгершілік тәрбиесі оқушының бойына берік моральдық
сезім мен өнегелі мінез дағдыларын қалыптасрыуды көздейді, жас өспірімдерді
жоғары адамгершілікке тәрбиелеуде балаларға арналған көркем әдебиеттің
алатын орны ерекше. Олар миллиондаған адамдарды жігерілендіріп, қуанышқа
бөлейтін қайнар-бұлақ болып қызмет етуге, сол адамдарыдың еркін, сезімі мен
ой-пікірін білдіруге, олардың идеялық жағынан баюына және адамгершілік
тәрбие алуына қызмет етуге тиіс.
Көркем шығарма өзінің эмоциясының әсері арқылы балаларда адамгершілік
сезімдердің қалыптасуына көмектеседі. Адамгершілік сезім адамгершілік іс-
әрекеттің басты көзі. Сондықтан адамгершілік тәрбиесіне А.С. Макаренко
ерекше мән берген. Жастарды нағыз мінез-құлыққа тәрбиелеу дегеніміз –
олардың адамгершілік сезімін тәрбиелеу деп атап көрсеткен болатын. Көркем
шығарма оқушыларға өмір сырларын образ арқылы танытып, жас өспірімдердің
моральдік түсінігін қалыптасуына, баланың бойына жоғары адамгершілік
сапаларының берік ұялауына ықпал етеді. Оқушыларға көркем шығарма оқуға
ынталандыру жас өспірімдерді адамгершілікке тәрбиелеу жұмысының маңызды
буыны болып саналады.
Дүниедегі адамның жеке басынан күрделі де бай ештеңе жоқ. Оны жан-
жақты дамыту адамгершілік жағынан жетілдіру – тәрбиенің мақсаты. Бұл
мақсатқа жету жолы да адамның өзі сияқты күрделі.
Адамгершілік тәрбиесінің бағдарламасы дегеніміз – бейнелеп айтқанда,
біздер педагогтар, адам болып шыға алатын тіршілік иесін қалыптасырып,
жасап шығаратын жоба. Бұл адам жүрегінде ізгілік жасау программасы. Тәрбие
программасын жасағанда оны жүзеге асыру үстінде де бүкіл адамгершілік
қасиет – дүниетаным мен сенім. Тәрбие жұмыстарының программасы жас өспірім
жүрегіне қоғамымыздың рухани байлықтарының қазынасы адамгершіліктің, үлгі-
өнегені қайнар көзі, жарық жұлдыздары болып табылатын адамгершілік мұратын
ашып көрсету керек.
Қазіргі оқу-тәрбие жұмысының өмірдің өзі алға қойып отырған өте
маңызды проблемасы – адамгершілік пен білімнің, рухани мәдениет пен
білімділіктің өзара байланысының проблемасы.
Теориялық білімді меңгере отырып, оқушы адамгершілік жағынан
тәрбиеленеді. Егер оқыту мен тәрбиелеу проблемасы осылайша оп-оңай
шешілетін болса, оның шешілуі сабақтарда алынатын білімнің мазмұны мен
көмегіне байланысты болса, қазіргі адамның, әсіресе жеткіншек ұрпақтың
адамгершілігі және саяси идеяларға толы екені соншалық, бұл идеяларды
сенімге, жеке адамның рухани игілігіне айналдыру адамгершілік тәрбие
міндеттерін шеше алады деседі.
Адамгершілік тәрбие беруге басшылық ету мектеп өмірінде әрбір
тәрбиеленушінің әлдекімге қамқорлық жасап, әлдекім үшін күйіп-пісіп,
мазасыздануынан, әлдекімге өз жүрегін арнауынан көрінетін бір қарағанда
байқала бермейтін моральдық күш жасау деген сөз. Осы арада біз адамгершілік
тәрбиенің мынадай бір қағидасына келеміз: адамды тәрбиелейтін орта жасалып,
үнемі байытылып отырғандықтан ғана алдын ала ықпал жасау құралдары тиімді
болады.
Адамгершілік тәрбие берудегі өте нәзік, күрделі және қиыл нәрсе -
әрбір шәкірттің жолдасына жақсылық жасауына, қуаныш әкелуіне, осы жол –
пәнінің творчествасында адамға деген қажеттілік – оқушының бір-біріне
шынайы терең ықыласты жетелеу.
Бастауыш сыныптардың мұғалімі адамның жақсы және жаман мінез-құлқын
баланың ажырата білуін күн сайын дерлік үйретіп отырады. Адамгершілік
туралы түсініктер анықтама берілмесе де балаларда осылай біртіндеп
қалыптасады. Балалардың істерінде адамгершілік ұғым көпшілік пайдасына,
олардың қоғамдық мінез-құлқына қарап игеріледі, демек адамгершілік мінез-
құлыққа дағдыланумен толықтырылып отырылады. Адамгершілік түсінік пен мінез-
құлық бірлігі адамгершілікке тәрбиелеу тиімділігінің негізгі көрсеткіші.
Адамгершілікке тәрбиелеудің жетістіктері, оқу-тәрбие жұмысының басқа
да түрлері сияқты, көбінесе жүйелілігі мен анықталады.
Мұғалім 1-сыныпта бәрінен бұрын қайырымдылық пен әділдік туралы
түсінікті қалыптастыруға баса назар аударады. Қайырымдылықты адамдарға
ілтипатпен, ниеттестік пен қарау деп әділдікті өзінің және басқалардың
мінез-құлқы мен пікірінде объекті түрде адамгершілікпен баға беру деп
түсіну керек.
2 сыныпта оқушылар алдында қайырымдылық пен әділдік, жолдастық пен
достастық ұғымдарының шеңбері ұлғая түсіп, оның үстіне ұжымдық пен ортақ
іске жеке басты жауапкершілігі туралы түсініктер қалыптасады.
Төменгі сыныптарда адамгершілікке тәрбиелеу мазмұнындағы
көзқарастардың кейбір қайшылықтарына қарамастан, бұл жұмыстың дәрежесі
туралы әңгіме болып отырғанда олардың біртұтастығы мүлде айқындала түседі.
Оқушылардың адамгершілік тәрбиесін орта мектепте оқып үйренген кезде,
олардың адамгершілікке сенімі қалыптаса түсуі керек. Адамгершіліктің
күрделі ұғымы мен категориясы бүкіл қоғамдық тарихи тәжірибені қайта
өңдеуден және жете түсінуден шығуы ықтимал және ол жеке тәжірибеден алынған
сияқты мораль туралы ғылымды игеру нәтижесі болып табылады.
Сондықтан адамгершілікке тәрбиелеу санасы қалыптасуына басшылық ету -
демек, оқушыларды этикамен қаруландыру деген сөз. Бірақ, бұл ережелермен
келісе отырып, адамгершілікке тәрбиелеу ұғымын қалыптастыру міндеті
төменгі сыныптарда толық шешіле алмайды, өйткені балалар өздерінің білім
дәрежесі жағынан да, өмір тәжірибесі жағынан да бұдан әзірленіп болмаған.
Міне сондықтан да төменгі сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеп білім
беру ең алдымен олардың адамгершілік тәрбие жағынан ұғымы болуын,
адамгершілік тәрбиесін сезініп, бұл жөнінен тәжірибеде де болуын керек
етеді.
Адамгершілік тәрбиесі түсінігі туралы айта отырып, оқушылар
адамгершілік тәрбиесінің негізгі нормаларымен өмірдің айналасындағы,
әдебиетті айқын мысалдар арқылы және өмірден алынған өз тәжірибесіне сүйене
отырып танысады, бірақ, бұл арада түсіну сезімінің дәрежесіне тән істі
талдап қорытуға байланысты болады.
Біз талдап өткен адамгершілікке тәрбиелеудің кемшіліктерін жою мектеп
бағдарламаларының мазмұнында ізі қаланған тәрбие берудің мүмкіндіктерін
толық және тиімді іске асыруға жағдай жасайды.
1.2 Бастауыш сынып оқушыларын ертегілер негізінде адамгершілікке тәрбиелеу
мүмкіндіктері
Қоғам дамуының жаңа кезеңінде сынып оқушыларын адамгершілікке
тәрбиелеудің ғылыми-педагогикалық тұрғыда жүйесін жасаған Р.К. Төлеубаева
адамгершілік тәрбиесі – адамзат қоғамын үнемі толғандырып келе жатқан
күрделі мәселенің бірі. Жаңа әлеуметтік мәдени жағдайда жеке тұлғаның
адамгершілік тұрғыдан қалыптасуына байланысты, біріншіден, бүкіл адамзат
қоғамының даму тарихында адамгершілік тәрбиесінің өзекті болғанын,
екіншіден, философиялық, тарихи, әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық
әдебиеттер мен зерттеулерге таңдау жасай келе, адамгершілік адамның
тұлғаның құрылымында ең алдымен өзін танып білуі, олар мен адамгершілік
қарым-қатынасы адамгершілік тәрбиенің бір қыры, үшіншіден, қазіргі жаңа
әлеуметтік мәдени орта жағдайында адамның адамгершілік тұрғыдан қалыптасуы
өзі өмір сүріп отырған қоғамның және әлеуметтік ортаның, оның жанды саласы
– мектептің алатын орнының маңызы зор екеніне тоқталады.
Адамгершілік тәрбиесі бірнеше міндеттерді шешуге көмектеседі.
- Өмір талабына сай қоғамның моральдық нормасын орындауға лайықты
шәкірттерді тәрбиелеу;
- Оқушының бойында адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру;
- Оқушының санасына және мінезіне ұстаздың ықпал жасауы;
- Отанға, халқымызға, еңбек және қоғамдық іс-әрекетке жауапкершілік сезімін
күшейту.
Бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін тәрбие шаралары балалардың жас
ерекшеліктеріне, жеке бас ерекшеліктеріне, қызығушылығына лайықты жасалады.
Егеменді еліміздің талабына сай мемлекеттік тілді меңгеру, оқыту,
қазіргі заманға сай білімді де, тәрбиелі ұрпақ тәрбиелеу педагогтар
еншісінде. Мектепке дейінгі балаларға тәрбие мен білім беру жұмыстарын
ұйымдастыруда олардың сөйлеу, тілін дамыту, байланыстырып сөйлеу мәдениетін
жетілдіруге, құрастыра сөйлеуге, сөздік қорының молаюына баса көңіл бөлген
жөн.
Халық ауыз әдебиетінен ертегілерді, шағын өлеңдерді мысалға келтіре
отырып, көркем шығармалардың ерекшеліктері туралы бастапқы түсінік беріп,
шығарма жанрларын ажырата білуге үйрету. Олардың тілін ширатып, көркем сөз
өнерін сүйе білуге баулу арқылы адамгершілікке тәрбиелеу мақсаты
көзделеді.
Бастауыш сыныпта ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде қолданылған
көрнекі құралдары мұғалім сөзін тереңдетіп шыңдай түседі. Балалардың
дүниетанымын жетілдіреді. Балалар жаңа білімді мұғалімнің сөздік хабарынан
алады, ал көрнекілік оларды нақтылайды және растайды [26].
Қазақ халқының жас ұрпаққа тәрбие берудегі тиімді құралдарының бірі
- ертегі. Ертегілердің мазмұнында халықтың тыныс-тіршілігі, әдет-ғүрыптары
мен дәстүрлері, бақыт жолындағы күресі, адамдардың өзара қарым-қатынастары
мен мінез-құлықтары, адамдардың еңбексүйгіштігі, өз халқына, Отанға, туып-
өскен табиғатқа деген сүйіспеншіліктері бейнеленген. Т.Барласұлы ертегінің
адам баласына тәлім-тәрбиелік, рухани маңызы жөнінде айта келіп: "Ертегі -
рухани тәрбиенің мәні аса зор, көзіміз көріп, құлағымыз ести алмайтын, тек
ақылмен ажыратып, жүрекпен ғана түйсіне алатын материалдық әлеммен бірге
шегі жоқ рухани әлем болмысының біртұтас түсінікті баян етілген көрінісі",
- деп анықтама береді.
А.Байтұрсынов ертегінің қадірі қанша деп сұрағанда, керегіне
қарай жауап беріледі деп ой қорытады. Ертегі халықтың қиялынан
пайда болған. Сондықтан оның авторы халық. Бертін келе ауыздан –
ауызға тарап, келешек ұрпаққа жетіп отырған. Ертек айтушыларды –
ертекшілер деп атаған. Ертегі туралы анықтаманы М.Әуезов былай деген:
Ертегі деп баяғы замандағы елдің дүниеге көзқарасын білдіретін, я сол
көзқарастың белгілі ізін көрсететін, онан соң елдің белгілі салтын
білдіретін, арнаулы үлгі айтатын, жамандықты жерлеп, жақсылықты көтеріп
айтқан, ойдан шығарған көтерме әңгімені айтады. Бұл анықтамада
шыншыл ертегі жайында еш сөз айтылмаған. Ертедегі көзқарас деп
көрсеткен [27].
Ертегілердің негізгі тарихы адам баласының сөйлеу тілі, ойлау қабілеті
пайда болғаннан басталады. Алғашқы уақытта өте ақылға сыймайтын
ертегілер пайда болды. Онда көбінесе жан – жануарлар тіршіліктің
барлығында сөйлейді, ұғады деген адамдарда пікір қалыптасқан. Бұл
ертегінің қиал ғажайып түрі.
Ертегілер әрқашанда қазақ халқының өмірінде маңызды роль атқарып
келген. Себебі, ертегілердің мазмұнында халықтың тұрмыс тіршілігі салт-
дәстүрі, әдет- ғұрпы, бүкіл болмысы, адамдардың өзара қарым-қатынасы, мінез-
қүлқы т.б. бейнеленген. Ұрпақ тәрбиесінде ең тиімді тәрбие құралы ретінде
ертегілер тілі жеңіл, түсінуі оңай болғандықтан, ертегілердің балаларға
отансүйгіштік, еңбексүйгіштік, т.б. тәрбиелер беруде ғана емес, олардың
тілін дамытуда да атқарар қызметінің маңызы өте зор. Ертегілер бастауыш
сыныпта оқушылардың ой-өрісін жетілдіріп, Отанын сүюге, елін қорғауға,
өнерді игеруге, жалпы адамгершіліктік құндылықтарды бойына сіңіруге
септігін тигізеді. Сонымен қатар баланың сөздік қорын да молайтуда қызметі
өте зор. Ал сөздік қоры мол, тілі дамыған бала - үздік , себебі жоғарыда
аталғандар - жақсы үлгілердің негізі. Ой өрісі дамып, сөздік қоры молайған
баланың айтар ойы да, істер ісі де өнегелі болмақ. Демек, бала тілін дамыту
- қоғам дамыған сайын күнделікті қажеттілікке айнала беретін ең өзекті
мәселелердің бірі. Оның үстіне еліміз егемендік алғалы бері мемлекеттік
тілде сөйлеу соны оқыту әдістемесін жетілдіру, соның ішінде, бала тілінің
дамуы мен сөздік қорының молаю мәселесі әдіскер ғалымдардың зерттеуінен
түспей, назардан тыс қалмай жүрген мәселелердің бірі. Қоғам дамуының сәби
кезеңдерінде фольклор шығармаларын орындаушылар отбасы, ошақ қасындағы қарт-
қариялар болған. Оларды біз халық поэзиясының қарапайым жасаушылары
дейміз. Сонда фольклор шығармаларының жасаушылары да, айтушылары да
халықтың өзі болып шығады. Өнері өрге жүзген дарын иелерінің аузынан шыққан
үлгілі де ғибратты сөздер мен жырларды басқа айтушылар іліп әкетіп, өңдеп,
дамытып, нақышына келтіре орындайтын болған. Жырау мен жыршылар көлемді
эпостық жырларды айтуды үрдіс етсе, жұмбақ, жаңылтпаш, мақал-мәтел, тұрмыс-
салт айтыс сияқты ұсақ формалы өлеңдерді кішігірім айтушылар тудырып,
көпшілікке ортақ рухани мұраға айналдырып отырған. Осы ретпен туып, атадан
балаға жетіп, ел аузында сақталып келген көркем сөз өнерін, оның айтылу
және орындалу ерекшеліктерін фольклор дейміз.
Ғылымда халық поэзиясын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР ФАКУЛЬТТІ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР КАФЕДРАСЫ
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларын ертегілер негізінде тәрбиелеу
Орындаған: ППП 111
Ерубаева Мереке .
Ғылыми жетекшісі,
п.ғ.к., доцент:
Кішібаева Д.
Түркістан 2013ж.
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
Педагогикалық ғылымдар
кафедрасының
меңгерушісі, п.ғ.д., профессор
---------------- Ж.З. Торыбаева
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларын ертегілер негізінде адамгершілікке
тәрбиелеу
Орындаған: Ерубаева
Мереке
ППП -111
Ғылыми жетекшісі:
п.ғ.к., доцент:
Кішібаева Д.
Түркістан 2015
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ЕРТЕГІЛЕР НЕГІЗІНДЕ АДАМГЕРШІЛІККЕ
ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бастауыш сынып оқушыларын ертегілер негізінде адамгершілікке
тәрбиелеудің педагогикалық мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6-15
1.2. Бастауыш сынып оқушыларын ертегілер негізінде адамгершілікке
тәрбиелеу мүмкіндіктері .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 15-28
II БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ЕРТЕГІЛЕР НЕГІЗІНДЕ АДАМГЕРШІЛІККЕ
ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының ертегілер негізінде адамгершілікке
тәрбиелеудің жолдары.
2.2 Бастауыш сынып оқушыларын ертегілер негізінде адамгершілікке
тәрбиелеудің әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..37-57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... . 60
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Білім және кәсіби машық - заманауи білім
беру жүйесінің, кадр даярлау мен қайта даярлаудың негізгі бағдары.
Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы жоғары
елге айналуымыз керек. Қазіргі әлемде жай ғана жаппай сауаттылық
жеткіліксіз болып қалғалы қашан. Біздің азаматтарымыз үнемі ең озық
жабдықтармен және ең заманауи өндірістерде жұмыс жасау машығын меңгеруге
дайын болуға тиіс. [1]
Сондай-ақ балаларымыздың, жалпы барлық жеткіншек ұрпақтың
функционалдық сауаттылығына да зор көңіл бөлу қажет. Бастауыш сынып
оқушылары қазіргі заманға бейімделген болуы үшін бұл аса маңызды.
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мақсат – саналы ұрпақ
тәрбиелеу. Болашақ ұрпақ қоғам иесі. Сол келешек қоғам иелерін жан – жақты
жетілген, ақыл парасаты мол мәдени – ғылыми өресі озық азамат етіп
тәрбиелеу біздің де қоғам алдындағы борышымыз.
Баланың ой - өрісінің, сана – сезімінің жан – жақты дамуы бастауыш
сыныптан басталады. Бастауыш сынып оқушыларының тіл орамдылығын арттырып,
өмірге көзқарасын қалыптастырса, ой өрісін кеңейтіп, сөздік қорын байытады.
Балаларды жақсыға үйретіп, жаманнан жиренуге тәрбиелейді. Біздің жарқын
болшағымыз - өскелең жас ұрпақтың біліктілігімен байланысты. Жас ұрпақ -
өркениетті тәрбие шуағына шомылса , білім нәрімен сусындаса ғана
мемлекетіміздің көсегесі көгереді, егеменді ел баянды болады. Тәуелсіз ел
тірегі – білімді ұрпақ екені ақиқат. Қазақстан Республикасың президенті
Н.Ә.Назарбаев Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстан атты жолдауының он жетінші
бағытында: бүкіл еліміз бойынша әлемдік стандарттар деңгейінде сапалы білім
беру қызметін көрсетуге қол жеткізуіміз үшін оқытудың әр баланың білімі мен
қабілет деңгейінің тиімділігін бағалаудың біртұтас жүйесін жасау керек,
-деп көрсетті [2].
Қазақстан Республикасы Білім туралы Заңының 4 – тараудың 16 –
бабында білім берудің жалпы білім беретін оқу бағдармалары баланың жеке
қабілеттерін оқу ісіндегі оң талпынысы мен алғырлығын бастауыш сынып білім
беру бағдарламаларын кеңінен меңгерту үшін оқудың, жазудың, есептеудің,
тілдік қатынастың, шығармашылық тұрғыдан өзін - өзі көрсетудің, мінез –
құлық мәдениетінің берік дағдыларын дамытуға бағытталған [3].
Білім және ғылым минстрлігі Қазақстан Республикасының 2015 жылға
дейін білім беруді дамыту тұжырымдамасы жобасын әзірлеп, талқылауға
ұсынылды.
Отандық бұқаралық ақпарат құралдары жетекшілерімен кездесуде, Н.Ә.
Назарбаев Шешімін күткен мәселелердің қордаланып қалғаны да осы жер...
орта және жоғары білім берудегі реформаларды жеріне жеткізу керек деп атап
көрсеткен еді [4].
Қоғам сұранысынан туындап отырған осындай талапқа сәйкес оқушының ой-
өрісін дамытып, алған білімдерін өз тәжірибесінде жаңа жағдайларда қолдану
біліктілігін, ізденімпаз, шығармашыл тұлға қалыптастырудың бірден-бір жолы
12 жылдық білім беруге көшу екенін әлемдік тәжірибе дәлелдеп отыр.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларын ертегілер негізінде
адамгершілікке тәрбиелеу
Зерттеу нысаны: Бастауыш мектептггі оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні: Ана тілі
Зерттеу міндеттері:
-Бастауыш сынып оқушыларын ертегілер негізінде адамгершілікке
тәрбиелеудің педагогикалық мәселелерін қарастыру
- Бастауыш сынып оқушыларын ертегілер негізінде адамгершілікке
тәрбиелеу мүмкіндіктерін анықтау
- Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытуда ертегілерді
пайдаланудың әдіс-тәсілдерін қолдану.
Зерттеудің көздері: Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы, 2050
, Қазақстан Республикасында Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы, озат мұғалімдердің, тәжірибелері.
Зерттеу әдістері: философиялық, әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық
және әдістемелік әдебиеттерді зерттеу мәселесі тұрғысынан талдау, жинақтау,
қорыту, оқу бағдарламалары, әдістемелік құралдарын талдау және жүйелеу;
білім беруді ақпараттандыруға байланысты құжаттармен танысу.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ЕРТЕГІЛЕР НЕГІЗІНДЕ АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Бастауыш сынып оқушыларын ертегілер негізінде адамгершілікке
тәрбиелеудің педагогикалық мәні
Адамгершілік тәрбие – екі жақты процесс. Бір жағынан ол
үлкендердің,ата-аналардың,педагогта рдың балаларға белсенді ықпалын,екінші
жағынан-тәрбиеленушілердің белсенділігін қамтитын қылықтарынан,сезімдері
мен қарым-қатынастарынан көрінеді. Адамгершіліктің негізі мінез-құлық
нормалары мен ережелерінен тұрады. Адамгершілікке,еңбекке тәрбиелеу
күнделікті өмірде белсенді көзқарасының бағыты үлкендер арқылы
тәрбиеленеді.Тәрбиелеу,білім беру жұмысының мазмұны мен формалары
балалардың мүмкіндігін ескеру арқылы нақтыланады.Адамгершілікке,еңбекке
тәрбиелеу күнделікті өмірде,үлкендердің қолдан келетін ұйымдастыру
процесіне,ойын және оқу ісінде жоспарды түрде іске асады.Қарапайым
әдеттерді тәрбиелей отырып педагог балдырғанның бар істі шын пейілмен әлі
саналы атқаруына қол жеткізеді.[1]
Адамгершілік тәрбие - бұл дұрыс дағдылар мен өзін-өзі ұстау
дағдыларының нормалары,ұйымдағы қарым-қатынас мәдениетінің тұрақтылығын
қалыптастырады. Жеке адамның адамгершілік санасының дәрежесі оның мінез-
құлқы мен іс- әрекетін анықтайды.Жас өспірім тәлім-тәрбиені, адамгершілік
қасиеттерді үлкендерден, тәрбиешілерден насихат жолымен емес, тек шынайы
көру, сезім қатынасында ғана алады. [2] Жеке тұлғаның бойындағы жалпы
адамзаттық құндылықтардың қалыптасуы осы бағытта жүзеге асады, сөйтіп оның
өзі-өзі тануына, өзіндік бағдарын анықтауына мүмкіндік туғызатындай тәлім-
тәрбие берілуі керек. Жақсы адамгершілік қасиеттердің түп негізі отбасында
қалыптасатыны белгілі. Адамгершілік қасиеттер ізгілікпен ұштастырады.
Әсіресе еңбекке деген тұрақты ықыласы бар және еңбектене білуде өзін
көрсететін балаларды еңбек сүйгіштікке тәрбиелеу басты міндет болып
табылады. Өз халқының мәдениетін, тарихын, өнерін сүю арқылы басқа
халықтардың да тілі мен мәдениетіне, салт-дәстүріне құрметпен қарайтын
нағыз мәдениетті азамат қалыптасады. Қазақ халқының әлеуметтік өмірінде
үлкенді сыйлау ұлттық дәстүрге айналған. Отбасында, балабақшада , қоғамдық
орындарда үлкенді сыйлау дәстүрін бұзбау және оны қастерлеу әрбір адамнан
талап етіледі.
Халқымыздың тәлім- тәрбиелік мұрасына үңілсек, ол адамгершілікті,
қайрымдылықты,мейірбандықты дәріптейді.[3] Ата-бабаларымыздың баланы
бесігінен жақсы әдеттерге баулыған. Үлкенді сыйла, Сәлем бер, жолын
кесіп өтпе деген секілді ұлағатты сөздердің мәні өте зор. Адамгершілікті ,
ар-ұяты бар адамның бет-бейнесі иманжүзді, жарқын, биязы, өзі парасатты
болады. Ондай адамды халық Иман жүзді кісі деп құрметтеп сыйлаған.
Адамгершілік - адамның рухани арқауы. Өйткені адам баласы қоғамда
өзінің жақсы адамгершілік қасиетімен, адамдығымен, қайырымдылығымен
ардақталады.
Қазіргі кезде өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеуде қойылған
мақсаттардың бірі қоғамға пайдалы, үлкенге құрмет көрсетіп, кішіге қамқор
бола білетін, жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру. Өзін-өзі тану
пәні — баланы жастайынан отаншылдыққа, әдептілікке, достыққа, тазалыққа,
ұқыптылыққа, мейірімділікке,табиғатты сүюге,отбасын сыйлауға, ұйымшылдыққа
үйретеді. .[5]
Адам бойына кішіпейілдік, сыпайлық, рақымшылық, жанашарлық, сыйластық,
тілектестік сияқты қасиеттерді дарыту және өзгелерді қадірлей, сыйлай,
құрметтей білу, тыңдай білу, қолынан келгенше адамдарға көмектесу,
кешірімді болуды үйретде Өзін-өзі тану пәнінің үлесіне тимек.
Халық педагогикасы-нәрестенің сезімін ананың әуенімен оятатын бесік
жырлары, даналыққа толы мақал-мәтелдер, жұмбақ-жаңылтпаштар, қиял- ғажайып
ертегілері, ойындары, тәрбиелеп өсіру негіздері адамгершілік ниеттерге
баулиды. Ата-аналарға ойын жаттығулардың және әр түрлі байланыстырып
сөйлеуге, сөздік қорын дамытуға арналған тапсырмалардың жазбаларын үйде
баласымен сауат ашу, математика, тіл дамыту сабақтарын қайталау үшін
ұсынамыз. [6] Адамгершілік тәрбиесі-тәрбие бағыттарының ішіндегі ең
күрделісінің бірі.Адамгершілік тәрбиесінде дінге сүйенбеу мүмкін емес.
Көрнекті педагаг В.Сухомлинский Егер балаға қуаныш пен бақыт бере
білсек,ол бала солай бола алады,-дейді.Демек,балаға жан-жақты терең білім
беріп,оның жүрегіне адамгершіліктің асыл қасиеттерін үздіксіз ұялата
білсек,ертеңгі азамат жеке тұлғаның өзіндік көзқарасының
қалаптасуына,айналасымен санасуына ықпал етері сөзсіз.
Адамгершілік тәрбиенің әрқайсысының ерекшеліктерін жетік білетін ұстаз
халық педагогикасын ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүрлерді,әдет-ғұрыпты
жан-жақты терең білумен қатар,өркениетті өмірмен байланыстыра отырып,білім
берудің барлық кезеңдерінде пайдаланғаны дұрыс. Балапан ұяда не
көрсе,ұшқанда соны іледі дегендей,ата-ананың күн сайын атқарып жүрген
жұмысы балаға үлкен сабақ болады деп ойлаймын.
Халық педагогикасы-нәрестенің сезімін ананың әуенімен оятатын бесік
жырлары,даналыққа толы мақал-мәтелдер,жұмбақ-жаңылтпаштар, қиял-ғажайып
ертегілері,ойындары,тәрбиелеп өсіру негіздері адамгершілік ниеттерге
баулиды.
Өзіміз көп үміт күтіп отырған жас ұрпақ ата-бабамыздан қалған мәдени
мұра халық ауыз әдебиетінің өн бойындағы мәнділігі мен маңыздылығынан,
ойшылдығы мен қиялшылдығынан, тапқырлығы мен шешендігінен, әсемдігі мен
алғырлығынан тәлім-тәрбиесі мен үлгі - өнегесінен нәр алары анық.
Сан ғасырлар бойы ауыз әдебиетіндегі ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып
келген халықтық тәрбиенің өнеге-үлгілері осы уақытқа дейін өзінің
педагогикалық мүмкіндіктерінің мәні зор екендігін дәлелдеп келеді.
Халық ауыз әдебиетінің ішіндегі ең жақыны балаларға ол ертегі
болмақ. Алғашқы қауымнан бастап, бала тәрбиесіне ерекше әсер ететін
ертегілерді ойлап шығарған адамзат тарихында ертегілердің тәрбиелік мәні
зор. Қазақ ертегілері сан алуан.
Ертегі арқылы айнала қоршалған ортаны барлай алады, табиғаттың
сиқырлы сырларын сезіне біледі, халықтың әдемілік және әдептілік жайлы
ұғымдарын бойына сіңіреді, ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрып туралы түсінік
алып, адамгершілік тәрбиесінің бастауларына ден қояды.
Өскелең ұрпақты жан-жақты жетілген адамгершілігі мол азамат етіп
тәрбиелеуде ертегінің алатын орны ерекше. Ертегі адамның қиялына қанат
бітіреді. Білмегенді білгенге сүйрейді. Кімдерден, қай кейіпкерлерден аулақ
болуды насихаттайды. Бұл өшпес зор туындылар бала болашағының мәнді
мақсатты көзқарасын тудырары сөзсіз.
Ертегі әрбір баланың жеке-дара ой дүниесінің ең нәзік белгілерін
жанып тегістейтін жанғыш болып табылады, ал сонымен бірге ол балалардың
бірінің жүрегін біріне айқара ашады, балалар ұжымында нәзік интеллектуалдың
өзара қарым-қатынастарды тудырады. Ертегі шығары бұл менің балалармен
рухани қатынас жасауымның ең бақытты сәттері, ал балалар үшін теңдесі жоқ
ойлану шаттығы.
Табиғат аясында мұғалімнің ойынан туып, аузымен айтылған ертегі
балалар үшін жарық сәуле, ол сәуле олардың ми қуысының барлық құпия
түкпірлерін шарлайтын жарық сәуле. Олар ертегіге құмартады.
Ертегісіз балалар арасындағы интеллектуалдың өзара қарым-қатынастарды
түсіну мүмкін емес, ертегіге әуестенбейінше ұжымдық күйініш-сүйініш болмақ
емес, ертегі туындамайынша оймен шабыттанған қуаныш балаға ұғынықсыз.
Мектеп табалдырығынан жаңа ғана аттаған балалар, мектеп тартып
тұрады, өйткені олар ертегіден ескен теңдесі жоқ сезімдерді ұжымымен бірге
сезінгісі келеді. Оларды мұғалім де тартып тұрады, өйткені олар ертегіні
содан естиді, ертегіні ұйып тыңдайды. Мұғалім өмір бойы естерінде қалады,
ол баланың рухани дүниесінен ең алдымен ертегі ретінде орын алады. Ертегі –
бұл кішкентай дән, баланың өмірлік құбылыстарға эмоцияның баға беруі осы
дәннен өсіп жетіледі.
Ертегі – бұл ой бесігі, бала тәрбиесін жолға қойғанда, ол осы бесік
жөніндегі толғанулық естеліктерді өмір бойы сақтайтындай ету керек.
Ертегі – бұл ойлау ләззаты, ал ертегі шығара отырып, баланың ойлауға
өз қабілетін орнықтырады, сол арқылы өзінің ар-намыс сезімін орнықтырады.
Қазақ ертегілерінің не үшін қажет екенін әдебиет зерттеушісі ғалым А.
Байтұрсынов “Ертегінің қадірі қанша деп сұрағанда, керектігіне қарай жауап
беріледі. Ертегінің керек орындары:
1. Халықтың ұмытылған сөздері ертегіден табылмақ. Олай болса, ертегі тіл
жағынан керек нәрсе.
2. Бала әдебиеті жоқ жерде баланың рухын, қиялын тәрбиелеуге зор кедергі
бар нәрсе. Баланы қиялдауға, сөйлеуге үйретеді.
3. Бұрынғылардың сана – саңлау, қалып-салты жағынан дерек беруші үшін
керегі бар нәрсе”- деп айтқан болатын. Қазақ халық ертегілері
мейірімділікке, адалдыққа, әділеттікке, еңбек сүйгіштікке, тазалыққа,
достыққа, әдептілікке үйретеді. Жамандықтан, қулықтан, өтіріктен,
зұлымдықтан аулақ болуға тәрбиелеу жолын алға қояды. Әрдайым татулық,
бірлік, ынтымақ жеңетінін көрсетеді.
Батырлар ертегілер мен батырлар жыры ел қорғау жолындағы батырлардың
ерлік істерін дәріптей отырып, ел бірлігі мен жұрт тыныштығын сақтап қорғау
азаматтық парыз екенін нықтап, жас ұрпақты елжандылыққа, Отан сүйгіштікке
тәрбиелейді.
Бастауыш сынып оқушыларын жан-жақты жетілдіре тәрбиелеуде ауыз
әдебиеті үлгілерінің барлық жанр түрлерін қолданудың білімдікте,
тәрбиелікте мәнінің зор екені сөзсіз.
Адамгершілік жақсы қасиеттерді қалыптастыруға болады деп есептейді.
Жақсы істерге ұмтылдыру жаман қылықтардан аулақ жүру, өнегелі мәдениетті
азамат болуға тырысу адамдардың өзіне байланысты. Сондықтан адамгершілікке
кір келтіретін мінездер: әдепсіздік, жеңілтектік, екі жүзділік,
көрсеқызарлық, опасыздық, өркөкіректіктен қашанда аулақ болуымыз керек.
Жүсіп Баласағұнидің “Құтты біліктің” әр сөзі, әр тарау тынысы –
адамгершілік, адалдық, қайырымдылық хақындағы өнегелі ойлары әр көкіректе
күмбірлеп тұрғандай. Адамгершілік тәрбиесі мен еңбек, ақыл-ой тәрбиесі бір-
бірімен өзара тығыз байланысты. Адамгершілік жағынан дұрыс қалыптасқан адам
ғана біреуге қамқорлық жасауға дайын тұрады. Адамгершілік тәрбиесі
моральдық жағынан кіршіксіз таза, қоғам мүддесі үшін еңбек ететін, жан-
жақты жетілген адам даярлау сияқты тәрбиенің жалпы мақсатына бағытталады.
Адамгершілік қасиетінің негізгі имандылық пен ізеттілікте. Ал сыйластық,
жасы үлкенді сыйлау, сәлемдесу, үлкеннің сөзіне жөнді – жөнсіз араласпау,
кісінің алдынан кесе өтпеу, көп алдына дарақыланып күлмеу, есінемеу сияқты
қылықтарды жас ұрпақ санасына ақырындап сіңіру қажет. Адам баласы қоғамда
өзінің адамгершілік қасиеттерімен, қайырымдылығымен, адалдығымен,
әділеттілігімен ардақталады. Моральдық қасиеттер адамдардың қимыл-
әрекеттерінен, қарым-қатынасынан шығады. Жақсылық пен жамандық, зұлымдық
пен махаббат, әділеттік пен әділетсіздік, борыш пен намыс, ар мен ождан
адамның іс-әрекеті арқылы өлшенеді. Осыны ұстанған қазақ халқы жастарды
отбасында кішіпейілділікке тәрбиелеуді бірінші міндет етіп қойған.
Жастардың жадына “сіз” деген сыпайылық, “сен” деген анайылық, “Адамдықтың
белгісі, иіліп сәлем бергені”, “Кішіпейілділіктен кішіреймейсіз”, “Құдай
деген құр қалмайды” деген қағидаларды үнемі уағыздаған.
Адамгершілік қасиеттің өзекті мәселесі – қайырымдылық, достық. Халық
ұғымында жақсылық пен жамандық достық пен қастың адамгершілік қасиетінің
екі түрлі белгісі ретінде егіздің сыңарындай қатар салыстыра суреттеген.
Жас ұрпақты адамгершілік рухында тәрбиелеу – жоғарыда айтылған мінез-
құлықтың дағдыларын ережелеріне үйретеді. Адамгершілікке үйретудің негізгі
жолы - оқу процесі мен оқушылардың күнделікті өмірін, іс-әрекетін тиімді
тәрбие шараларын ұйымдастыру. Оқушылардың адамгершілік туралы түсінігі мол
болғанымен тәжірибеде іс-әрекеті, тәртібі біліміне сәйкес келмейтін
жағдайлар кездеседі. Олар жақсы, жаман әдеттерді білгенімен, оны өз
өміріне сәйкестендіре, тәртібінде іске асыра алмайды. Өйткені, ережені есте
сақтау оңай да, оны іске асыру қиын.
Сондықтан адамгершілік жайында түсінік білім берумен қатар дұрыс
тәртібін, іс-әрекетін ұйымдастыруды көздейді. Адамгершілік тәрбиесінің
мазмұнына үлкенді сыйлау, беделін мойындау, еңбек адамдарын құрметтеу,
қамқорлық жасау, адалдыққа, шыншылдыққа, қарапайымдылыққа, мақсаттылыққа,
шешімділікке, табандылыққа, белсенділікке, батылдыққа, ұстамдылыққа,
ұйымшылдыққа тәрбиелеу де жатады.
К.Д. Ушинский: “... шығармада келтірілген адамгершілік іс-әрекеті,
адамгершілік сезімді, адамгершілік ойды сүюге баланы итермелейтін әдеби
шығарма өнегелі шығарма” деп жазған.
Сонымен адамгершілікке тәрбиелеуде қазақ халық ертегілеріндегі
кейіпкерлер бейнесі көбіне қарапайым адамдар болып келеді. Ертегі – ауыз
әдебиетінің ықылым заманнан келе жатқан көне де мол мұрасы. Оның ертегі деп
аталуының өзінен де, сол сияқты ертегілердің “Бұрынғы өткен заманда”,
“Баяғы өткен заманда”, “Ерте, ерте, ертеде, ешкі құйрығы келтеде” деп
басталуынан да оның атам заман туындысы екенін аңғару қиын емес.
Ертегілерде халық басынан кешкен ғасырлар ізі жатыр. Олардың еңбекші
халықтың тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрып, елдік тарихы, қилы-қилы қиын
қыстаулары, халықтың мұң-шері, арман-мұраты бейнеленген.
Қазақ ертегілерін академик М. Әуезов үш жанрға бөледі; қиял-ғажайып
ертегілері, хайуанаттар жайлы ертегілер, шыншыл ертегілер. Солардың
ішіндегі ең көнесі, әрі ертегілердің мол саласы – қиял-ғажайып ертегілері.
Бұл ертегілерде табиғаттың немен тұңғиық сырларын әлі танымаған адам
ойының сәбилік шақтары, соны білсем деген халық арманы, әлемді шарласам,
жеті қат жер асты құпиясына үңілсем, тіршілік өмірін жеңілдетсем деп
армандаған халық қиялы бейнеленген.
Сол дүниеде жаңалық пен жамандық, әділдік пен жауыздық, адалдық пен
қаскөйлік бітіспес арпалыста болады. Ертегілерде тартыс осы қарама-қарсы
күштер арасында әділдік пен жауыздық, арасында өрбиді.
Қиял-ғажайып ертегілеріндегі қаскөйде аса үрейлі, жауыздығында шек
жоқ жалмауыз кемпір жойқын күш иесі болып бейнеленеді. “Алтын сақа”
ертегісіндегі кейіпкерлер жалмауыз кемпір бойында қандай ерен қуат бар,
күнәсіз балаға деген қаскөйлігі қандай.Сақасын іліп ала қашқан балаға жете
алмасын білген соң, ол бір тісін жұлып түсіреді тағы бір тісін жұлып
лақтырғанда, тайдың тағы бір аяғы жұлынып түседі.
Қиял-ғажайып ертегілердегі мекен жайлар да сиқырлы, жұмбақ әлемі. Адам
тек түсінде ғана көрерлік қиял сарайлары. Олар таңғажайып жиһазға толы.
Қиял-ғажайып ертегілеріндегі кейіпкерлердің ішіндегі адамға жағымсыз, сұм
кейіпкерлер-мыстан кемпір, жезтырнақ, айдаһар, жалғыз көзді дию сияқты
талай басқа да сиқырлы күштер бар.
Солармен қатар адамдарға дос, қиын-қыстау кезде жол табар, ажал
аузынан алып қалар, адамның қаскөй күштерді жеңуіне көмектесер жанды
тіршіліктер, жансыз заттар да көп кездеседі.
Көп ертегілерде суреттелген әділдік пен жауыздық арасындағы күрес
халықтың әділдікті аңсау арманынан туған. Әділдік пен адалдық жолындағы
халық ортасынан шыққан қаһарман жалпы адам бақыты үшін ешбір қауіп қатерден
тайынбай, үрейлі алып күштерге қарсы айқасқа түседі. Әділеттіктің
жақтаушысы ретінде мерген, батыр, айлалы, ақылды адамдар бейнеленген. Олар
қарапайым адамдар. Бірақ алдына қойған мақсатты биік, сондықтан да
ертегілер көбіне жақсылықпен аяқталады, әділдік жақтаушысы адамның мерейі
үстем болумен тынады.
Кедей, жесір кемпірдің баласы немесе әке-шешесі жоқ, өмірі
кедейліктен көз ашпаған тазша өзінің ақыл-айласы, тапқырлығымен ханды, оның
уәзірлерін жеңіп, ақыр аяғында хандықты не уәзірлікті өз қолына алады.
Ертегінің аяғы жақсылықпен аяқталады.
Ертегінің тағы бір саласы – тұрмыс-салт ертегілері және хайуанаттар
туралы ертегілер. Бұл ертегілерде көбінесе елдің тұрмыс-тіршіліктері
суреттеледі. “Түлкі мен ешкі” ертегісінде айлакер түлкі ешкіні құрығына оп-
оңай түсіре қояды. Апанға абайсызда түсіп, шыға алмай шарасызданған түлкі
су іздеп шөліркеп жүрген ешкіні сол апанға алдап түсіреді. Қу түлкі “ешкі
мүйізіне шығып ” зытады, аңқау ешкіні алдап ұрады. Осы арқылы халық керемет
ойын кемеңгерлік түйін жасаған: “Өтірікке алданба, басың бәлеге душар
болар”,- деп аңқау жандарды сақтандырған. Ертегілерде түлкі қу, айлакер.
Оқушылар ертегілердегі әрбір кейіпкерлердің жаман әдетінен аулақ болуға,
жақсы кейіпкерлерге қарап қайырымды, мейірімді болуға талпынады.
Сонымен қазақ ертегілерінің ең мол тараған түрі – шыншыл ертегілер.
Халық өзінің дүниетанудағы, қоғам тіршілігіндегі, үй тұрмысындағы іс-
әрекетін, күрес-тартысын, талап-тілегін осы шыншыл ертегіге жиып түйген.
Бұл ертегідегі кейіпкерлер күнделікті өмірдегі еңбек адамдары. Шыншыл
ертегілерде жауыздық иелері де көбіне нақтылы адамдар: хан, бай, молда.
Шыншыл ертегілерде таптық сипат айқын. “Айлалы тазша” әңгімесінде тазша
бала айла-амалмен, тапқырлық, ақылдылығымен ханнан да, оның баласынан да
кек алады. Тазша жайындағы ертегілерде жауыздық иелері күлкі-ақуа етіледі,
олардың зұлымдықтары әшкереленіп отырады. Тапқыр да алғыр, ақылды да
айлакер тазша халықтың сүйікті қаһарманы. Халықтың сүйікті қаһарманы
арқылы жауыздыққа қарсы тұрады.
Кіші мектеп жасындағы оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуде қазақ
халық ертегілеріндегі ұнамды кейіпкерлердің жақсы қасиеттерін балалар
бойына сіңіру, ұнамсыз кейіпкерлердің жасаған зұлымдықтарынан аулақ болуға
үйретеді.
Кіші мектеп жасындағы оқушыларды ертегілер арқылы тәрбиелеудің маңызы
зор. Сынып оқушыларын ертегілерді оқыту арқылы балалар қарапайымдылық,
кішіпейілділік, қайырымдылық, адалдық сияқты қасиеттерді қалыптастырады.
Оқу пәндерінде ертегілердің тілі түсінікті, қанатты сөздер мен бейнесіне
тіркестерге бай болып келеді. Бала санасына жастай тәрбиелік ерекше ықпал
етуде ертегілер үлкен орын алады.
Қазақ ертегілерін ең алғаш зерттеп, жинақтаған Шоқан Уәлиханов, Г.Н.
Потанин, В.В. Родлов, А.Е. Алекторов, А. Ивановский, Л. Исаков, О. Әлжанов,
Р. Дүйсенбаев, М. Көпеевтер болса, кейін Э. Дидаев, Н. Пантусов, А. Мелков,
М. Әуезов, С. Сейфуллин, М. Ғабдуллиндер зерттеп жинақтай бастады.
Бұл зерттеушілердің барлығы да ертегілерді адам баласының арман
мүддесі, болашақтан күтетін үмітінен, қиялынан туған деп қарастырады.
Бірақ, ертегілердің тәрбиелік жақтарын, адамның не бір сапалық жақтарын
қалыптастырудағы оның ерекше ықпалы туралы пікір кездесе бермейді.
Ертегілерге үлкен мән беріп зерттеген Максим Горький “Ертегі деген
нәрсе маған басқа бір өмірдің сәулесін ашқандай, сондай жақсы өмірді
ойлаған, сол үшін қорықпай, еркін күресетін бір күш барлығын көрсеткендей
болды”,- дейді. Бірақ, М. Горький әрі қарай бір күштің не екенін
түсіндірмейді. Біздің түсінігімізше, бала ертегіні тыңдай отырып, өмірді
түрлендіре алатын күш адаммен ғана байланысты, адамның өзінде екенін сезе
алады. Адам ғана құдіретті күштің иесі. Сонымен қатар қазақ ертегілерінің
адамды тәрбиелеуге қатысты ерекшеліктерін, соның ішінде, өмір мұратын, оған
жетудің жолдарын көрсететін жақтарын алып қарастырайық.
Ертегінің құрылымын, негізгі мазмұнының бағытын қарайтын болсақ, оның
басты мақсатының өзі өмір мұратына жетудің жолдарын, ол үшін қажет адамдық
сапаларды көрсету екені айқын көруге болады. Ең алдымен өмір мұратына
жетуге қазақтың даналықта бірінші кезекте келетін, ең басты сапа ақылдылық.
Ақылдылық ертегілерде адамдық қасиетте ең жоғары идеялық дәрежеге
дейін көрінеді. “Аяз би” ертегісінде ақылдылық басты көрінісі – тапқырлық
болып келеді. Ертегідегі Жаман өзінің тапқырлығының арқасында хан қызына
үйленеді, хан болады. Ханның қызы Жаманға жеңгесінен гауһар тас, пышақ,
тәрелке және қайрақ тас беріп жібереді. Жаман балға мен төсті алған соң,
қайрақты төске қойып, балғамен ортасынан бөліп, тәрелкені уатып, пышақты
жетесінен сындырып, гауһар тасты қақ жарып қызға беріп жібереді. Мұндағы
хан қызының сыры: “Қайрақтай болып үгітілгенше, тәрелкедей болып
уатылғанша, пышақтай болып басы кесілгенше сыр айтпайтын кісі мына гауһар
тастай қақа жарып мені алады”,- дегені еді, сол сыры “пышақтай болып басым
кесілгенше айтпасын!”- деп пышақты сындырып, “қайрақтай үгілгенше”- деп
қайрақты уатып, “тәрелкедей уатылғанша”- деп тәрелкені қиратып, сыр
шашпаймын, гауһар тастай қақ жарып сені аламын,-деп гауһар тасты қақ
бөліп, уәде беріп едім деп Жаман жауап береді.
Ертегілер өз кейіпкерлерін өмір мұратына, адам бақытының ең биік
шыңына жетумен аяқталады. Ертегі балалардың ой-өрісін дамытып, тіл байлығын
арттырады.
Қазақ ертегілеріндегі ақылдылықтың тағы бір көрінісі – көрегендік
алдын ала болжай білу. Мысалы, “Ер Төстік” ертегісі көп ертегілермен
салыстырғанда, мазмұны, сюжеті, сөйлем құрылысы, тілі жағынан ерте заманда
шыққан ертегі екендігін аңғартады. Ертегіден қазақ халқының ескі мал
шаруашылық өмірін және олардың дүниетану көзқарасын көреміз.
Ертегінің оқиға желісін алсақ, табиғаттың асау күштерімен алысып,
малды аман сақтап қалу жолында, елінен, жерінен адасып кеткен ағаларын
іздеп тапқан Ер Төстіктің ерлігін суреттесе, екінші жағынан, әр түрлі дию,
пірілерімен күресі баян етіледі.
“Ер Төстік” ертегісінде жалпы ертегілердің қаһармандарына тән іс-
әрекеттер толық сақталады. Ер Төстіктің өзі – асқан күш иесі емес, жүректі
жігіт. Ертегінің алға қойған негізгі мақсаты – табиғаттың сыры мәлімсіз
күштерін жеңу. Адамға зиян ойлайтын Бектөре, Темірхан, Шойынқұлақ тәрізді
жауыздың иелерінен үстем шығып, оларды қалай да өздеріне бағындыру
болғандықтан, ер Төстікке көмекші әр түрлі жолдастар, серіктер береді. Әр
түрлі жауыздықтардың ұясы болған адам баласына қастық қана ойлайтын
кейіпкерлер Бектөре, Шойынқұлақ, Темірхан, пері, жын, дию, мыстан
кемпірлер қаншама күшті, айлакер болса да, Ер Төстіктен жеңіледі. Халық
жақсылықты алдан күтеді, болашаққа сенеді.
“Ер Төстікте” кездесетін ұнамды, ұнамсыз кейіпкерлер басқа
ертегілердеде бар. Кейде олардың іс-амалдары, айла-тәсілдері де өзара бір-
біріне жақын. Ертегілердің бірыңғай жауыздық өкілі ретінде жиі кездесетін
ұнамсыз кейіпкерлер – мыстан кемпір. Ол қай ертегіде болсын қастық істейді
және жер жүзі халықтары ертегілеріне тән зұлымдық бейнесі. “Ер Төстік”
әңгімесінің оқиғасы да басқа ертегілер тәрізді, тыңдаушыларға ауызша айтып
беруге лайықты құрылған. Оқиғаның алғашқы басталуы шындық өмірде бола
беретін құбылыстарша басталады. Алдағы қыстың қатаң болатындығын ерте
сезген ел жылқысын алыс отарға қыстауға айдатуы, Ерназар балаларының көп
жылдар келмеуі, шал-кмпірдің ашығуы- бәрі де шындық оқиғаларға ұқсайды.
Бірақ мұның бәрі келешек негізгі оқиғаның кіріспесі – экспозициясы. Сюжет
жүйесіндегі алғашқы байланыс - “Шаңырақтың күлдіреуішінде керулі тұрған кер
биенің төстігі”. Ер боп туған ұлдың есімі, ертегінің аты,әңгімеде
кездесетін шындық және ғажайып оқиғалардың бір тамыры сол кер биенің
төстігінде жатыр. Ертегі желісіндегі екінші байланыс – Ерназардың
Сөрқұдыққа қонуы, жанынан қорқып, жалмауыз кемпірге садағының ұшын
шығаратын Ер Төстіктің егеуін қалдырып кетуі. Осыдан әрі қарай оқиға
шиеленісе түседі. Егер біз осыған дейінгі оқиғалар Ер Төстіктің ағаларын
іздеп жатуы, айдауға жүрмеген көп жылқының күрең биенің ертуі. Ерназардың
тоғыз баласына қыз іздеу, үйлендіруі бәрі де халықтың өміріне шындық
өміріне жанасса, Ер Төстіктің жер астына түсуінен қиял-ғажайып оқиғалар
басталады.
Жылан патшасы бапы Ер Төстікпен достасып, оны жер астының патшасы
Темір ханға жұмсайды. Ертегі оқиғасы қиындай, шеленсе түседі. Темір ханға
беттеген сапарында: шаужұқпас, Саққұлақ, Таусағар, Көлтауысар, Қиян-қырағы
тәрізді. Жақсылық иелері болмаса, Ер Төстіктің не болары белгісіз еді. Қиын
жағдайда көмектесу үшін және зұлымдық өкілдерін Ер Төстіктің жеңіп шығуы
үшін енгізілген бұл эпизодтық қаһармандар, бір жағынан, ертегіге қиял-
ғажайыптың сипат берсе, екінші жағынан, темір хан мен Кенде ханды қалай
жеңгеніне дәлелдеме болып отыр.
Ертегідегі оқиғаның шарықтау шегі – Ер Төстіктің жер бетіне шығып,
шойынқұлақпен күресуі, ал оны жеңіп, үйіне келуі оқиғаның шешуі болып
саналады. Қандай ертегі болса да аяғы жақсылықпен бітеді. “Ер Төстік”
ертегісі де осыны дәлелдейді. Ер Төстікке сандаған бөгет, қиындықтар
кездеседі. Оның әрқайсысы – жеңуге болмастай қиындықтар. Әйтсе де әр түрлі
себептермен бас қаһарман сол бөгеттепрдің бәрін жеңіп шығады да, “барша
мұратына жетеді”. Бқл барлық ертегілерге тән шешу және халықтың өмірге
оптимистік көзқарасын көрсететін тұрақты шешім.
Сонымен қатар, “Тазшаның қырық ауыз өтірігі” ертегісінде ханның:
“Қызымды мүдірместен қырық ауыз өтірік айтқан өтірікшіге беремін”,-деген
хабарын естіп, талай байдың ханның қызынан дәмелі көптеген мырзалар келеді,
бірде-бір қойылған шартты орындай алмайды, мұны тек тазша бала орындайды.
Ол өзінің әңгімесін “мен анамның құрсағында жатқанда, тумаған атамның
жылқысын бақтым” деп бастайды да, адамға таныс жанды жансыз табиғат
дүниесінің барлығын қосады. Барлық әңгімесінде бір ауыз шындық қоспай, бір
оқиғадан екіншісін тудыра отырып, барлық өтірік әңгімелерін тапқырлықпен
айтып береді. “Бұл әңгімелерде әдейі даярлап келген екен, мен оны
мүдіртейін”,- деп оқыс сұрақтар қояды. Ханның бәйтерегі қысқа шығар деген
сұрағына “болса болар, түбінен ұшқан күйкентай басына кещке жетіп, қонушы
еді”,-дейді, “Құдығың тайыз шығар” дейді, дегенде “болса болар, ертемен
тастаған тас түбіне кешке жетуші еді” деп жауап қайырады. Тазшаның “тазша”
деген аты болмаса, оның халық арасынан шыққан алғыр, ақылды, тапқыр бала
екендігін көруімізге болады. Ол өзінің ақыл-өнері арқасында көптеген қиын
жағдайлардан, ауыр халдерден аман есен құтылып, сан алуан сындардан
мүдірмей өтеді. Ертегілердегі Ер Төстік, тазша бала, Аяз бидегі жаман
арқылы, адамды ақылды жасайтын еңбек екенін көрсетуді мақсат ететіндігін
көруімізге болады.
Ертегіде өмір мұратына жету үшін ең керек нәрсе адам үшін ақылдылық
екені айтылса да, сол ақылдылыққа жетудің жолы еңбек деген түсінікті аз
сөзбен ғана беріп отырады.
Сонда ертегінің жасаушының басты мақсаты - өмір мұратына жеткізетін
ақылдылықты толық дәлелді көрсете білу ме, әлде өмірдің мәні сайып
келгенде, еңбекпен ғана байланысты екенін ұғындыру ма, деген сұрақ
туындайды.
Қазіргі қазақ ертегілерінің ішкі мазмұнына қарай отырып, бұл
сұраққа, менің ойымша екі түрлі жауап беруге болады. Біріншіден ертегіні
жасаушы – халық даналығы өмір мұратына жетудің басты жолы ақылдылық екенін
бірінші кезекте, сол ақылдылықтың өзін еңбекпен байланысты екенін қысқа
болса да ертегіде дәлелді міндетті түрде берілуі, ертегінің сол кездегі
өмір жағдайын толық көрсете білуі.
Екіншіден, ертегіде өмір мұратына жетудегі еңбектің мәнінің
жеткілікті, толық көрінбеуі, керісінше, ақылдылыққа үлкен орын берілуі,
ертегі жасаушының өзі, бұл мәселеге толық жауап беруге әзір емес сияқты.
Халықтың аңыздан – аңызға тараған ертегі, аңыз әңгімелерінің
барлығында ақылдылық пен ақымақтық, әділеттілік пен әділетсіздік қатар
бейнеленеді. Арамдық пен жауыздық апатқа ұшырап, жеңіліп, жақсылықтың
үнемі жеңіске жетуі халықтың бақытты бейбіт өмір аңсағанын көрсетеді.
Ертегіні оқыту барысында қандай қиыншылық болса да, қарсы тұра білу, еңбек
адамының қадірлеу биік адамгершілік қасиеттер дәріптеледі. Ана тілі
сабағында ертегілерді оқыту барысында “бұл ойдан шығарылған, өмірде
кездеспейді” деудің қажеті жоқ, жан-жануарлардың сөйлемейтінін балалардың
өздері де біледі, бірақ ертегіде кездесетіндерді қиялдау оларды
көңілдендіреді, армандауға үйретеді. Оқушыларға кейіпкерлерге қарапайым
мінездеме беруге үйретуде ертегілердің берер пайдасы мол. Ертегі
кейіпкерлеріне берілетін мінездеме әдетте айқын белгілерді көрсететін,
анық, түсінікті болып келеді. Қара сөзбен жазылған ертегілер мәтінге жақын
үлгімен жазылады, мазмұндалады.кейде ертегіні оқымай-ақ, мұғалім оның
мазмұнын қызықты етіп айтып береді. Егер әртістердің орындауында
фонохрестоматияны пайдаланса тіпті жақсы. Ертегі балаларды жоспар жасауға
үйрету үшін өте қолайлы. Оны бөлімдерге бөлу, ат қою, қандай суреттер
салуға болатынын анықтау, өз беттерінше бақылау жасатып үйрету керек.
Кейбір ертегілерді сахналап, қуыршақ жасатып сыныптан тыс жұмыстарды
орындауға болады. Ертегілерді балалар қызыға оқиды, олардың мазмұнын бір
оқығанда-ақ игереді. Ертегілердегі көркем бейнелі сөздердің, сондай-ақ
оқушыға түсінуге қажет болатын сөздер мен тіркестердің кездесетіні
мұғалім әр кез көңіл аударуы тиіс. Сөз мағыналарын ашып, анықтап
түсіндіруде түрлі тәсіл қолдануға болады.
а) сипаттама түрде түсіндіру тәсілі бойынша сөздер семантикалық табиғатына
орай қысқаша, кейде толық, жан-жақты түсіндіріледі.
ә) сөз мағыналарын анықтауда қолданылатын екінші бір өнімді жол-синонимдік
тәсіл.
б) аралас анықтама – сипаттма түріндегі анықтама мен синонимдік анықтаманың
аралас берілуі арқылы көрсетіледі.
Адамгершілік тәрбиесі – коммунистік тәрбиенің ең күрделі саласы.
Мораль ережелерін жас өспірімдердің мінез-құлық дағдысына айналдыру,
олардың рухани және дене күші қабілеттерін барлық жағынан жетілдіріп дамыту
құрылыстың ең басты талабы болып саналады. Адамға қамқорлықпен қарау,
өзіне де өзгеге де жоғары талап қоя білу, қоғам мен ұжым алдындағы
жауапкершілікті терең түсіну сияқты сезімдер адамгершілік тәрбиесі арқылы
қалыптасады. Қоғамда адамгершілік тәрбиесі оқушының бойына берік моральдық
сезім мен өнегелі мінез дағдыларын қалыптасрыуды көздейді, жас өспірімдерді
жоғары адамгершілікке тәрбиелеуде балаларға арналған көркем әдебиеттің
алатын орны ерекше. Олар миллиондаған адамдарды жігерілендіріп, қуанышқа
бөлейтін қайнар-бұлақ болып қызмет етуге, сол адамдарыдың еркін, сезімі мен
ой-пікірін білдіруге, олардың идеялық жағынан баюына және адамгершілік
тәрбие алуына қызмет етуге тиіс.
Көркем шығарма өзінің эмоциясының әсері арқылы балаларда адамгершілік
сезімдердің қалыптасуына көмектеседі. Адамгершілік сезім адамгершілік іс-
әрекеттің басты көзі. Сондықтан адамгершілік тәрбиесіне А.С. Макаренко
ерекше мән берген. Жастарды нағыз мінез-құлыққа тәрбиелеу дегеніміз –
олардың адамгершілік сезімін тәрбиелеу деп атап көрсеткен болатын. Көркем
шығарма оқушыларға өмір сырларын образ арқылы танытып, жас өспірімдердің
моральдік түсінігін қалыптасуына, баланың бойына жоғары адамгершілік
сапаларының берік ұялауына ықпал етеді. Оқушыларға көркем шығарма оқуға
ынталандыру жас өспірімдерді адамгершілікке тәрбиелеу жұмысының маңызды
буыны болып саналады.
Дүниедегі адамның жеке басынан күрделі де бай ештеңе жоқ. Оны жан-
жақты дамыту адамгершілік жағынан жетілдіру – тәрбиенің мақсаты. Бұл
мақсатқа жету жолы да адамның өзі сияқты күрделі.
Адамгершілік тәрбиесінің бағдарламасы дегеніміз – бейнелеп айтқанда,
біздер педагогтар, адам болып шыға алатын тіршілік иесін қалыптасырып,
жасап шығаратын жоба. Бұл адам жүрегінде ізгілік жасау программасы. Тәрбие
программасын жасағанда оны жүзеге асыру үстінде де бүкіл адамгершілік
қасиет – дүниетаным мен сенім. Тәрбие жұмыстарының программасы жас өспірім
жүрегіне қоғамымыздың рухани байлықтарының қазынасы адамгершіліктің, үлгі-
өнегені қайнар көзі, жарық жұлдыздары болып табылатын адамгершілік мұратын
ашып көрсету керек.
Қазіргі оқу-тәрбие жұмысының өмірдің өзі алға қойып отырған өте
маңызды проблемасы – адамгершілік пен білімнің, рухани мәдениет пен
білімділіктің өзара байланысының проблемасы.
Теориялық білімді меңгере отырып, оқушы адамгершілік жағынан
тәрбиеленеді. Егер оқыту мен тәрбиелеу проблемасы осылайша оп-оңай
шешілетін болса, оның шешілуі сабақтарда алынатын білімнің мазмұны мен
көмегіне байланысты болса, қазіргі адамның, әсіресе жеткіншек ұрпақтың
адамгершілігі және саяси идеяларға толы екені соншалық, бұл идеяларды
сенімге, жеке адамның рухани игілігіне айналдыру адамгершілік тәрбие
міндеттерін шеше алады деседі.
Адамгершілік тәрбие беруге басшылық ету мектеп өмірінде әрбір
тәрбиеленушінің әлдекімге қамқорлық жасап, әлдекім үшін күйіп-пісіп,
мазасыздануынан, әлдекімге өз жүрегін арнауынан көрінетін бір қарағанда
байқала бермейтін моральдық күш жасау деген сөз. Осы арада біз адамгершілік
тәрбиенің мынадай бір қағидасына келеміз: адамды тәрбиелейтін орта жасалып,
үнемі байытылып отырғандықтан ғана алдын ала ықпал жасау құралдары тиімді
болады.
Адамгершілік тәрбие берудегі өте нәзік, күрделі және қиыл нәрсе -
әрбір шәкірттің жолдасына жақсылық жасауына, қуаныш әкелуіне, осы жол –
пәнінің творчествасында адамға деген қажеттілік – оқушының бір-біріне
шынайы терең ықыласты жетелеу.
Бастауыш сыныптардың мұғалімі адамның жақсы және жаман мінез-құлқын
баланың ажырата білуін күн сайын дерлік үйретіп отырады. Адамгершілік
туралы түсініктер анықтама берілмесе де балаларда осылай біртіндеп
қалыптасады. Балалардың істерінде адамгершілік ұғым көпшілік пайдасына,
олардың қоғамдық мінез-құлқына қарап игеріледі, демек адамгершілік мінез-
құлыққа дағдыланумен толықтырылып отырылады. Адамгершілік түсінік пен мінез-
құлық бірлігі адамгершілікке тәрбиелеу тиімділігінің негізгі көрсеткіші.
Адамгершілікке тәрбиелеудің жетістіктері, оқу-тәрбие жұмысының басқа
да түрлері сияқты, көбінесе жүйелілігі мен анықталады.
Мұғалім 1-сыныпта бәрінен бұрын қайырымдылық пен әділдік туралы
түсінікті қалыптастыруға баса назар аударады. Қайырымдылықты адамдарға
ілтипатпен, ниеттестік пен қарау деп әділдікті өзінің және басқалардың
мінез-құлқы мен пікірінде объекті түрде адамгершілікпен баға беру деп
түсіну керек.
2 сыныпта оқушылар алдында қайырымдылық пен әділдік, жолдастық пен
достастық ұғымдарының шеңбері ұлғая түсіп, оның үстіне ұжымдық пен ортақ
іске жеке басты жауапкершілігі туралы түсініктер қалыптасады.
Төменгі сыныптарда адамгершілікке тәрбиелеу мазмұнындағы
көзқарастардың кейбір қайшылықтарына қарамастан, бұл жұмыстың дәрежесі
туралы әңгіме болып отырғанда олардың біртұтастығы мүлде айқындала түседі.
Оқушылардың адамгершілік тәрбиесін орта мектепте оқып үйренген кезде,
олардың адамгершілікке сенімі қалыптаса түсуі керек. Адамгершіліктің
күрделі ұғымы мен категориясы бүкіл қоғамдық тарихи тәжірибені қайта
өңдеуден және жете түсінуден шығуы ықтимал және ол жеке тәжірибеден алынған
сияқты мораль туралы ғылымды игеру нәтижесі болып табылады.
Сондықтан адамгершілікке тәрбиелеу санасы қалыптасуына басшылық ету -
демек, оқушыларды этикамен қаруландыру деген сөз. Бірақ, бұл ережелермен
келісе отырып, адамгершілікке тәрбиелеу ұғымын қалыптастыру міндеті
төменгі сыныптарда толық шешіле алмайды, өйткені балалар өздерінің білім
дәрежесі жағынан да, өмір тәжірибесі жағынан да бұдан әзірленіп болмаған.
Міне сондықтан да төменгі сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеп білім
беру ең алдымен олардың адамгершілік тәрбие жағынан ұғымы болуын,
адамгершілік тәрбиесін сезініп, бұл жөнінен тәжірибеде де болуын керек
етеді.
Адамгершілік тәрбиесі түсінігі туралы айта отырып, оқушылар
адамгершілік тәрбиесінің негізгі нормаларымен өмірдің айналасындағы,
әдебиетті айқын мысалдар арқылы және өмірден алынған өз тәжірибесіне сүйене
отырып танысады, бірақ, бұл арада түсіну сезімінің дәрежесіне тән істі
талдап қорытуға байланысты болады.
Біз талдап өткен адамгершілікке тәрбиелеудің кемшіліктерін жою мектеп
бағдарламаларының мазмұнында ізі қаланған тәрбие берудің мүмкіндіктерін
толық және тиімді іске асыруға жағдай жасайды.
1.2 Бастауыш сынып оқушыларын ертегілер негізінде адамгершілікке тәрбиелеу
мүмкіндіктері
Қоғам дамуының жаңа кезеңінде сынып оқушыларын адамгершілікке
тәрбиелеудің ғылыми-педагогикалық тұрғыда жүйесін жасаған Р.К. Төлеубаева
адамгершілік тәрбиесі – адамзат қоғамын үнемі толғандырып келе жатқан
күрделі мәселенің бірі. Жаңа әлеуметтік мәдени жағдайда жеке тұлғаның
адамгершілік тұрғыдан қалыптасуына байланысты, біріншіден, бүкіл адамзат
қоғамының даму тарихында адамгершілік тәрбиесінің өзекті болғанын,
екіншіден, философиялық, тарихи, әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық
әдебиеттер мен зерттеулерге таңдау жасай келе, адамгершілік адамның
тұлғаның құрылымында ең алдымен өзін танып білуі, олар мен адамгершілік
қарым-қатынасы адамгершілік тәрбиенің бір қыры, үшіншіден, қазіргі жаңа
әлеуметтік мәдени орта жағдайында адамның адамгершілік тұрғыдан қалыптасуы
өзі өмір сүріп отырған қоғамның және әлеуметтік ортаның, оның жанды саласы
– мектептің алатын орнының маңызы зор екеніне тоқталады.
Адамгершілік тәрбиесі бірнеше міндеттерді шешуге көмектеседі.
- Өмір талабына сай қоғамның моральдық нормасын орындауға лайықты
шәкірттерді тәрбиелеу;
- Оқушының бойында адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру;
- Оқушының санасына және мінезіне ұстаздың ықпал жасауы;
- Отанға, халқымызға, еңбек және қоғамдық іс-әрекетке жауапкершілік сезімін
күшейту.
Бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін тәрбие шаралары балалардың жас
ерекшеліктеріне, жеке бас ерекшеліктеріне, қызығушылығына лайықты жасалады.
Егеменді еліміздің талабына сай мемлекеттік тілді меңгеру, оқыту,
қазіргі заманға сай білімді де, тәрбиелі ұрпақ тәрбиелеу педагогтар
еншісінде. Мектепке дейінгі балаларға тәрбие мен білім беру жұмыстарын
ұйымдастыруда олардың сөйлеу, тілін дамыту, байланыстырып сөйлеу мәдениетін
жетілдіруге, құрастыра сөйлеуге, сөздік қорының молаюына баса көңіл бөлген
жөн.
Халық ауыз әдебиетінен ертегілерді, шағын өлеңдерді мысалға келтіре
отырып, көркем шығармалардың ерекшеліктері туралы бастапқы түсінік беріп,
шығарма жанрларын ажырата білуге үйрету. Олардың тілін ширатып, көркем сөз
өнерін сүйе білуге баулу арқылы адамгершілікке тәрбиелеу мақсаты
көзделеді.
Бастауыш сыныпта ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде қолданылған
көрнекі құралдары мұғалім сөзін тереңдетіп шыңдай түседі. Балалардың
дүниетанымын жетілдіреді. Балалар жаңа білімді мұғалімнің сөздік хабарынан
алады, ал көрнекілік оларды нақтылайды және растайды [26].
Қазақ халқының жас ұрпаққа тәрбие берудегі тиімді құралдарының бірі
- ертегі. Ертегілердің мазмұнында халықтың тыныс-тіршілігі, әдет-ғүрыптары
мен дәстүрлері, бақыт жолындағы күресі, адамдардың өзара қарым-қатынастары
мен мінез-құлықтары, адамдардың еңбексүйгіштігі, өз халқына, Отанға, туып-
өскен табиғатқа деген сүйіспеншіліктері бейнеленген. Т.Барласұлы ертегінің
адам баласына тәлім-тәрбиелік, рухани маңызы жөнінде айта келіп: "Ертегі -
рухани тәрбиенің мәні аса зор, көзіміз көріп, құлағымыз ести алмайтын, тек
ақылмен ажыратып, жүрекпен ғана түйсіне алатын материалдық әлеммен бірге
шегі жоқ рухани әлем болмысының біртұтас түсінікті баян етілген көрінісі",
- деп анықтама береді.
А.Байтұрсынов ертегінің қадірі қанша деп сұрағанда, керегіне
қарай жауап беріледі деп ой қорытады. Ертегі халықтың қиялынан
пайда болған. Сондықтан оның авторы халық. Бертін келе ауыздан –
ауызға тарап, келешек ұрпаққа жетіп отырған. Ертек айтушыларды –
ертекшілер деп атаған. Ертегі туралы анықтаманы М.Әуезов былай деген:
Ертегі деп баяғы замандағы елдің дүниеге көзқарасын білдіретін, я сол
көзқарастың белгілі ізін көрсететін, онан соң елдің белгілі салтын
білдіретін, арнаулы үлгі айтатын, жамандықты жерлеп, жақсылықты көтеріп
айтқан, ойдан шығарған көтерме әңгімені айтады. Бұл анықтамада
шыншыл ертегі жайында еш сөз айтылмаған. Ертедегі көзқарас деп
көрсеткен [27].
Ертегілердің негізгі тарихы адам баласының сөйлеу тілі, ойлау қабілеті
пайда болғаннан басталады. Алғашқы уақытта өте ақылға сыймайтын
ертегілер пайда болды. Онда көбінесе жан – жануарлар тіршіліктің
барлығында сөйлейді, ұғады деген адамдарда пікір қалыптасқан. Бұл
ертегінің қиал ғажайып түрі.
Ертегілер әрқашанда қазақ халқының өмірінде маңызды роль атқарып
келген. Себебі, ертегілердің мазмұнында халықтың тұрмыс тіршілігі салт-
дәстүрі, әдет- ғұрпы, бүкіл болмысы, адамдардың өзара қарым-қатынасы, мінез-
қүлқы т.б. бейнеленген. Ұрпақ тәрбиесінде ең тиімді тәрбие құралы ретінде
ертегілер тілі жеңіл, түсінуі оңай болғандықтан, ертегілердің балаларға
отансүйгіштік, еңбексүйгіштік, т.б. тәрбиелер беруде ғана емес, олардың
тілін дамытуда да атқарар қызметінің маңызы өте зор. Ертегілер бастауыш
сыныпта оқушылардың ой-өрісін жетілдіріп, Отанын сүюге, елін қорғауға,
өнерді игеруге, жалпы адамгершіліктік құндылықтарды бойына сіңіруге
септігін тигізеді. Сонымен қатар баланың сөздік қорын да молайтуда қызметі
өте зор. Ал сөздік қоры мол, тілі дамыған бала - үздік , себебі жоғарыда
аталғандар - жақсы үлгілердің негізі. Ой өрісі дамып, сөздік қоры молайған
баланың айтар ойы да, істер ісі де өнегелі болмақ. Демек, бала тілін дамыту
- қоғам дамыған сайын күнделікті қажеттілікке айнала беретін ең өзекті
мәселелердің бірі. Оның үстіне еліміз егемендік алғалы бері мемлекеттік
тілде сөйлеу соны оқыту әдістемесін жетілдіру, соның ішінде, бала тілінің
дамуы мен сөздік қорының молаю мәселесі әдіскер ғалымдардың зерттеуінен
түспей, назардан тыс қалмай жүрген мәселелердің бірі. Қоғам дамуының сәби
кезеңдерінде фольклор шығармаларын орындаушылар отбасы, ошақ қасындағы қарт-
қариялар болған. Оларды біз халық поэзиясының қарапайым жасаушылары
дейміз. Сонда фольклор шығармаларының жасаушылары да, айтушылары да
халықтың өзі болып шығады. Өнері өрге жүзген дарын иелерінің аузынан шыққан
үлгілі де ғибратты сөздер мен жырларды басқа айтушылар іліп әкетіп, өңдеп,
дамытып, нақышына келтіре орындайтын болған. Жырау мен жыршылар көлемді
эпостық жырларды айтуды үрдіс етсе, жұмбақ, жаңылтпаш, мақал-мәтел, тұрмыс-
салт айтыс сияқты ұсақ формалы өлеңдерді кішігірім айтушылар тудырып,
көпшілікке ортақ рухани мұраға айналдырып отырған. Осы ретпен туып, атадан
балаға жетіп, ел аузында сақталып келген көркем сөз өнерін, оның айтылу
және орындалу ерекшеліктерін фольклор дейміз.
Ғылымда халық поэзиясын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz