Бастауыш мектепте оқыту барысында пәнаралық байланысты жаңа технологиялар арқылы ұйымдастыру
Кіріспе
I. Бастауыш мектептің оқу үдерісінде пәнаралық байланысты
жүзеге асырудың теориялық мәселелері
1.1.Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың оқу жұмысын пәнаралық байланыс тұрғысынан ұйымдастырудың педагогикалық.психологиялық ерекшеліктері
1.2. Пәнаралық байланыс туралы ұғым, оның мәні және білім мазмұны
ІІ. Ана тілі сабағында білім беруде пәнаралық байланысты жаңа технологиямен жүргізудің әдістемелік негізі
2.1. Ана тілі сабағында пәнаралық байланысты жаңа технологиялар бойынша ұйымдастырудың мүмкіндіктері мен қазіргі жағдайы
2. 2. 2 . сыныпта ана тілін оқыту барысында пәнаралық байланысты пайдаланудың әдістері
I. Бастауыш мектептің оқу үдерісінде пәнаралық байланысты
жүзеге асырудың теориялық мәселелері
1.1.Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың оқу жұмысын пәнаралық байланыс тұрғысынан ұйымдастырудың педагогикалық.психологиялық ерекшеліктері
1.2. Пәнаралық байланыс туралы ұғым, оның мәні және білім мазмұны
ІІ. Ана тілі сабағында білім беруде пәнаралық байланысты жаңа технологиямен жүргізудің әдістемелік негізі
2.1. Ана тілі сабағында пәнаралық байланысты жаңа технологиялар бойынша ұйымдастырудың мүмкіндіктері мен қазіргі жағдайы
2. 2. 2 . сыныпта ана тілін оқыту барысында пәнаралық байланысты пайдаланудың әдістері
Елбасы Н. Ә. Назарбаев мемлекетіміздің болашақ дамуына арналған «Қазақстан – 2030» бағдарламасында жоғарғы білімнің сапалылығы, адамсүйгіштігі және ғаламдануы арқылы мәдениет жасауға, интеграцияға ерекше мән бергені белгілі.
Еліміздің егемендік алуымен байланысты әлеуметтік – экономикалық салаларымыздың барлық жақтарында жаппай өзгерістер, жаңа бастамалар серпінді қадамдар жасалып жатыр. Білімнің мазмұны ғылымдардың өзара байланысы, өндіріс пен қоғамдық дамудың жаңару барысына тікелей ықпал жасайды. Осы орайда мектептің оқу – тәрбие үрдісінің пәнаралық байланыс негізінде ұйымдастырылуы, ғылымдар жүйесінің бір арнаға тоғысуы, адамның интеллектуалдық өрісін байытумен бірге, бүкіл адамзаттық құндылықтар көзінің де бірлігін, жалпы ақиқат дүниенің біртұтас жүйе екендігі туралы ғылыми көзқаратың қалыптасуына мүмкіндік береді.
Еліміздің егемендік алуымен байланысты әлеуметтік – экономикалық салаларымыздың барлық жақтарында жаппай өзгерістер, жаңа бастамалар серпінді қадамдар жасалып жатыр. Білімнің мазмұны ғылымдардың өзара байланысы, өндіріс пен қоғамдық дамудың жаңару барысына тікелей ықпал жасайды. Осы орайда мектептің оқу – тәрбие үрдісінің пәнаралық байланыс негізінде ұйымдастырылуы, ғылымдар жүйесінің бір арнаға тоғысуы, адамның интеллектуалдық өрісін байытумен бірге, бүкіл адамзаттық құндылықтар көзінің де бірлігін, жалпы ақиқат дүниенің біртұтас жүйе екендігі туралы ғылыми көзқаратың қалыптасуына мүмкіндік береді.
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі:
Елбасы Н. Ә. Назарбаев мемлекетіміздің болашақ дамуына арналған
Қазақстан – 2030 бағдарламасында жоғарғы білімнің сапалылығы,
адамсүйгіштігі және ғаламдануы арқылы мәдениет жасауға, интеграцияға
ерекше мән бергені белгілі.
Еліміздің егемендік алуымен байланысты әлеуметтік – экономикалық
салаларымыздың барлық жақтарында жаппай өзгерістер, жаңа бастамалар
серпінді қадамдар жасалып жатыр. Білімнің мазмұны ғылымдардың өзара
байланысы, өндіріс пен қоғамдық дамудың жаңару барысына тікелей ықпал
жасайды. Осы орайда мектептің оқу – тәрбие үрдісінің пәнаралық байланыс
негізінде ұйымдастырылуы, ғылымдар жүйесінің бір арнаға тоғысуы, адамның
интеллектуалдық өрісін байытумен бірге, бүкіл адамзаттық құндылықтар
көзінің де бірлігін, жалпы ақиқат дүниенің біртұтас жүйе екендігі туралы
ғылыми көзқаратың қалыптасуына мүмкіндік береді.
Мектеп оқушылары жекеленген пәндерден алынған білімдерін тұтас
біріктіріп қабылдай алмайды. Оның негізгі себебі, олар бір – бірімен
байланыста, сабақтастықта қарастырылмайды. Осының нәтижесінде оқушыларда
тұтас көзқаратың туындауына қиындық туғызады. Сондықтанда оқушы санасына
дұрыс көзқарас қалыптастыру үшін мектептегі оқу пәндері арасындағы
пәнаралық байланысты анықтап, дұрыс пайдалана білу қажеттігі туады.
Пәнаралық байланысты жан – жақты педагогикалық – психологиялық,
әдістемелік жағынан зерттеуге бұрынғыдан да зор маңыз беріліп отыр. Бұл
мәселені көптеген ғалымдар: М. А. Данилов, В.В. Давыдов, И.Д. Зверев, Р.Г.
Лемберг, В.Н. Максимова, В.Н. Малахов, С.А. Рубинштейн, Д. Б. Эльконин,
Д. Локк, И. Г. Песталоций, Ж. Руссо, Я.А. Коменский т.б. шұғылданып келді.
Олар пәнаралық мәнін, құрылымын әдіснамалық деңгейде қалыптастырған.
Республикамызда пәнаралық байланысты зерттеп, өзіндік пікір айтып
жүрген ғалымдарымыз баршылық, мәселен: П. М. Иванов (1956), Қ.
Мұханов (1967), С. Мұсабеков (1966), А. А. Бейсенбаева (1970),
Р. Абасова (1991), С.В. Илларинов (1991), Ж.Ә. Шоқыбаев (2000) т.б.
Қазіргі таңда жас ұрпаққа білім мен тәрбие берудің халықтық
педагогикаға қарай бағытталуы, ұлттық салт – саналарымыздың қайта түлеуі,
оқушылардың ата – бабалар қалдырған бай мәдени мұраларына деген биік құрмет
сезімімен жандандыру секілді маңызды мәселелердің барлығы да ана тілін
оқыту ісін жетілдіруге келіп саяды.
Баланың пәнге дұрыс оң қатынасын қалыптастыратын бір жүйе - ана тілін
пәнін тек қолданушы деңгейінде қалдырмай, оның болашағы үшін жауапты
екенін сезіндіру.
Атап айтқанда, оқыту үрдісін тиімді ұйымдастыру, жеке пәндер арасындағы
ортақ ұйымдарды, заңдылықтарды бір – бірімен өзара байланыста қарастыру.
Оқушылардың танымдық, ізденушілік қабілеттерін, іс - әрекеттерін дамыту,
алған білімдерін жинақтау, тәжірибеде қолдана білуге үйрету т.б. мәселелер
дидактикалық тұрғыдан шешуді қажет етеді.
Зерттеудің мақсаты: Пәнаралық байланыс қазіргі педагогика ғылымының
басты мәселесі екендігін дәлелдеу, ұлы педагогтардың, ғылыми
зерттеушілерінің еңбектері арқылы бүгінгі білім мазмұнына тірек болатынын
айқындау.
Бастауыш мектепте оқыту барысында пәнаралық байланысты жаңа
технологиялар арқылы ұйымдастыру және оқушылардың танымдық
қызығушылықтарын арттыру.
Зерттеудің міндеттері:
1. Бастауыш сынып оқушыларының оқу жұмысын пәнаралық байланыс
тұрғысынан ұйымдастырудың педагогикалық – психологиялық ерекшеліктерін
анықтау.
2. Пәнаралық байланыстың мазмұнын ашу.
3. Ана тілін оқыту барысында пәнаралық байланысты жаңа технология
бойынша жүзеге асыруда бала дамуының маңызы.
Зерттеудің нысанасы: Бастауыш мектепте оқу – тәрбие үдерісін
жетілдірудегі Ана тілі пәнінің орны.
Зерттеудің пәні – ана тілі пәнінің басқа пәндермен байланысын жүзеге
асыру.
Зерттеудің әдісі – байқау, бақылау, әңгімелесу, талдау және оны
бастауыш мектеп тәжірибесіне ендіру.
Диплом жұмыстың құрылымы:
Диплом жұмыстың кіріспе бөлімінде жұмыстың ғылыми аппараты, диплом
жұмысының көкейкестілігі, мақсаты, міндеті, объектісі, зерттеу әдістері
айқындалып көрсетілді.
Бастауыш мектептің оқу үдерісінде пәнаралық байланысты жүзеге асырудың
теориялық мәселелері атты бөлімінде бастауыш мектеп жасындағы
оқушылардың оқу жұмысын пәнаралық байланыс тұрғысынан ұйымдастырудың
педагогикалық – психологиялық ерекшеліктерін және пәнаралық байланыс туралы
ұғым, оның мәні, білім мазмұны қарастырылды.
Ана тілі сабағында білім беруде пәнаралық байланысты жаңа
технологиямен жүргізудің әдістемелік негізі атты бөлімінде пәнаралық
байланысты жаңа технологиялар бойынша ұйымдастырудың мүмкіндіктері мен
қазіргі жағдайы пәнаралық байланысты пайдаланудың әдістері қарастырылған.
Диплом жұмыстың қорытынды бөлімінде белгіленген тақырып бойынша
жүргізілген зерттеулер тұжырымдалды.
Соңғы бөлімде пайдаланылған әдебиеттер тізімі көрсетілді. Диплом
жұмыстың қосымша бөлімінде тақырыпқа сай кестелермен жұмыс жүргізілді.
I. Бастауыш мектептің оқу үдерісінде пәнаралық байланысты
жүзеге асырудың теориялық мәселелері
1.1.Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың оқу жұмысын пәнаралық байланыс
тұрғысынан ұйымдастырудың педагогикалық-психологиялық ерекшеліктері
Қазіргі қоғамның өзекті мәселелерінің бірі – әлеуметтік, экономикалық
өзгермелі жағдайларда өмір сүруге дайын болып қана қоймай, сонымен қатар
оны жақсартуға игі ықпал ететін жеке тұлғаны қалыптастыру. Мұндай тұлғаға
қойылатын бірінші кезектегі нақты талаптар – шығармашылық, белсенділік,
әлеуметтік жауаптылық, терең білімділік, кәсіби сауаттылық.
Осыған байланысты мектеп баланың дамуында негізгі рөл атқарады.
Баланың жеке тұлға ретінде жан-жақты дамуы, өзіндік көзқарастың қалыптасуы
мен ой-өрісінің кеңеюі мектеп қабырғасында қаланады.
Сондықтан жоғарыдағы айтылған мәселелердің шешімі - оқыту үдерісінде
пәнаралық байланыс ерекше педагогикалық маңызды мәнге ие болуда.
Қазіргі кезде мектептегі қайта құру білім берудің мазмұнын
жетілдіруді, ғылыми пәндердің өзара байланыста жүргізілуін талап етеді.
Мектеп оқушылары жекеленген пәндерден алған білімдерін тұтас біріктіріп
қабылдай алмайды. Оның негізгі себебі олар бір-бірімен байланысты
сабақтастықта қарастырылмайды. Осының нәтижесінде оқушыларда тұтас
көзқарастың туындауына қиындық туғызады. Сондықтан да оқушы санасында дұрыс
көзқарас қалыптастыру үшін мектептегі оқу пәндері арасындағы пәнарлық
байланысты анықтап, дұрыс пайдалана білу қажеттігі туады. [1]
Осы орайда мектептің оқу-тәрбие үдерісінің пәнаралық байланыс
негізінде ұйымдастырылуы, ғылымдар жүйесінің бір арнаға тоғысуы, адамның
интеллектуалдық өрісін байытумен бірге, бүкіл адамзаттық құндылықтар
көзінің де бірлігін, жалпы ақиқат дүниенің біртұтас жүйе екендігі туралы
ғылыми көзқарастың қалыптасуына мүмкіндік береді.
Ал, мектеп тәжірибесінде пәнаралық байланысты жүзеге асыруда
мұғалімдер біршама қиындықтарға ксздесіп отырғаны белгілі. Атап айтқанда,
оқыту үдерісін тиімді ұйымдастыру, жеке пәндер арасындағы ортақ ұғымдарды,
зандылықтарды бір-бірімен өзара байланыстылықта қарастыру, оқушылардың
танымдық, ізденушілік қабілеттерін, іс-әрекеттерін дамыту, алған білімдерін
жинақтау, тәжірибеде қолдана білуге үйрету тағы басқа мәселелер
дидактикалық тұрғыдан шешуді қажет етеді.
Бірақ соңғы кезде пәнаралық байланыс өзекті мәселе ретінде
көтерілгендігін байқатады. Дегенмен, жалпы білім беретін мектептерде бұл
мәселе әлі толық өз шешімін таппағанын байқаймыз.
Пәнаралық байланысты мектеп мұғалімдері өз тәжірибелеріне сүйеніп
жүргізеді, сондықтан да оқулық пен оқу құралдарындағы тапсырмаларда
пәнаралық байланыстың жете қамтылуын жүйелі ойластыру қажет. Пәнаралық
байланыс мәселесі кеше немесе бүгін ғана көтеріліп, сөз болып отырмағандығы
белгілі. [2]
Білім беру қазіргі ғылымның, мәдениеттің, ғылыми-техникалық
прогрестің даму деңгейіне сай болуы керек. Жалпы білімнің мазмұны
ғылымдардың өзара байланысы, өндіріспен қоғамдық дамуы жаңару процесіне
тікелей ықпал жасайды.
Пәнаралық байланыстың классикалық педагогикадағы қалыптасқан
идеясының өзіндік даму тарихы бар.
Қазірде пәнаралық байланыс педагогика ғылымының басты мәселесі болып
отырған жағдайда оны жан –жақты қарастыру барысында біздер көрнекті
философ, психолог, педагог еңбектеріне талқылау жасадық. Мұнда философ В.М.
Кедров адамның дүниетанымын қалыптастыруға әртүрлі пәндердің өзара әсерінің
мәнін көз жеткізе баяндаған.
В.М.Кедров өзінің еңбектерінде ғылымда пәнаралық байланыс мәселесіне жаңа
әдістемелік тұрғыдан қарауды талап етеді. Пәнаралық байланыс мәселесі
бүгінгі күнге дейін бір ғылымға бір пән, керісінше бір пәнге бір ғылым ғана
бір-бірімен өзара байланысты болып шектеліп тәжірибеде қолданып келгенін
көрсетіп, ал қазіргі кезде бір пәнді бірнеше ғылым өзара әрекеттесіп жан-
жақты қарастыра бастағанын дәлелдейді Сонымен ғылымның зерттеуінде бір
ғылым тек өзіне тиісті пәнмен ғана емес, қайта көптеген басқа пәндермен
бірлікте болуы қажеттігі айқындалды. [3]
Көптеген педагогтар мен психологтардың пікірлеріне қарағанда,
оқушылардың түрлі пәндердегі білімдер мен бірліктерді, бейімділіктердің
жеке элементтері арасындағы байланыстарды байқап және қабылдауы олардың
білімдерін бір жүйеге келтіреді, ақыл-ойына серпіліс тудырады, таным
қызметіне шығармашылық сипат береді.
ХҮІ ғасырдан бері қарай пәнаралық байланысқа аса көңіл бөлген мынадай
ұлы педагогтарды атауға болады: Я.А.Коменский (1592-1670), И.Ф.Гербарт
(1776-1841), И.Г.Песталоций (1746-1827) өздері өмір сүрген замандардан бері
педагогика ғылымының күрделі мәселесі ретінде пәнаралық байланысқа баса
назар аударған.
Мысалы, Я.А.Коменский: "Өзара байланысы бар нәрселердің бәрі, сондай
байланыс күйінде оқытылуы керек"- деп жазды.
Сондай-ақ XIX ғасырдың 60-шы жылдарында қоғамдық-педагогикалық
қозғалыстың кең өріс алуына прогресшіл педагогтар А.И.Герцен (1812-1870),
Л.Н.Толстой (1828-1910), К.Д.Ушинский (1824-1870), Н.Г.Чернышевский (1828-
1889) т.б. ғылыми еңбектерімен үлес қосты. [3,4]
Мәселен, педагог-классик К.Д.Ушинский өзінің ғылыми еңбектерінде
"Балалар әлемі", "Ана тілі", "Адам — тәрбиенің жемісі" т.б. пәнаралық
байланыстың дидактикалық тұрғыдан маңызды екендігін дәлелдеп берді.
Ол мәселенің психологиялык негіздерін ашып, әртүрлі байланыстардың жеті
түрін айқындады: қарама-қарсылығы, ұқсастығы, уақыт және оны реті жағынан
еске салу, пайымдаушьлық байланыс, жүрек сезімі бойынша байланыс, өркендеу
немесе ұғыну байланысы. К.Д.Ушинский қандай да ғылым болмасын беретін
білімдер мен идеялар әлемге және өмірге табиғи түрде қабысып, мүмкіндігіне
қарай кең құлашты көзқарас дарытуы керек деп есептеді.[5]
Ол сонымен қатар бізді қоршаған нақты өмір жөнінде айқын, толық және
біртұтас ұғымдар беріп, қалыптастыруға көмектесетін пәнаралық байланыстың,
көзқарастың үлкен рөлін атап көрсетті.
Қазақтың ұлы ағартушысы, әрі ойлы педагогы артына өшпес, өлшеусіз мұра
қалдырған, халқының адал перзенті Ыбырай Алтынсарин "Қазақ хрестоматиясы"
және "Қазақ мектептерінде орыс тілін үйренуге басшылық" деген екі оқулығын
жазды. Бұл еңбектерінде білім мазмұнын дидактикалық қағидаларға сай
негіздеді. Оқулықтар балалардың ойлауын, сөз қорын, өзіндік таным қабілетін
дамытуға ықпал жасайтын табиғат құбылыстары, айнала қоршаған тұрмыс-
тіршілік көріністері туралы әңгімелер, суреттемелер, аңыз-ертегілер, еңбек
әрекеттер тағы басқа материалдар алынған.
Ол материалдардың ерекшелігі пәнаралық негізде болуы. Мәселен, "Қыпшақ
Сейтқұл", "Білімнің пайдасы", "Қобыланды батыр мен Тайбурыл". Көптеген
мақал-мәтелдерді, жұмбақтарды мазмұнына қарай тақырыптарға бөліп ("Адам,
әйел, білім, еңбек, оқу, табиғат, жан-жануар" т.б.) ана тілі мен орыс тілін
қатар алып балалардың дүниетанымының жан-жақты дамуына мән берген. [6]
Қазақтың дара туған данасы Құдайберді ұлы Шәкәрімнің (1858-1931)
қандай бір өлеңін, дастаны мен қара сөзін, әңгімесін, мысалы мен мақал-
мәтелдерін парақтап ашсақ, өзінің өмір бойғы жүрек жарды ойы, арманы, үміті
мен ниеті, көңіл қалауы, халқының білімді, саналы, арлы адам болуын
армандағанын көреміз.
Біз Шәкәрім шығармаларынан адам өміріне араласар, адам тағдырын,
білімін, оның мәнісіне үңіліп, оның жыр-сырын білуге, сезіп тануға арналған
толғаныстарын білеміз. Осылай біртіндеп пәнаралық байланыс идеясы езекті
мәселе ретінде педагогикалық ой-пікірдің дамуында шешуші орын алып отырды.
[7]
Пәнаралық байланыс педагогика ғылымының басты мәселесі бұрынғы одақ
көлеміндегі ғалым зерттеушілердің еңбектерінде орын алып келді.
Қазақтың Абай атындағы педагогикалық институтының педагогика кафедрасы
ұйымдастыруымен Республикамызда бірінші рет 1973 жылы "Орта мектепте ғылым
негіздерін оқыту үдерісінің пәнаралық байланыс" мәселесіне арналған
бүкілодақтық ғылыми-әдістемелік конференция өткізілген.
Бұл конференция өзінің ғылыми теориялық тұрғысынан, қарастыратын
мәселесінің маңыздылығы жағынан өте жоғары деңгейде өтті. Оған дәлел
педагогика-психология, философия және жеке пәндерді оқыту әдістемесі
мәселелері бойынша ғылымда танымал болған ірі ғалымдар Р.Г.Лемберг,
М.М.Левина, В.Н.Максимова, Н.А.Лошкарева, т.б. қатысып баяндама жасады.
Қазақстан Республикасы ғылымына еңбегі сіңген қайраткер, профессор
Р.Г.Лемберг пәнаралық байланыстың әдіснамалық және педагогикалық негізіне
арналған баяндама жасады.Сонымен бірге осы пәнаралық байланыс мәселесімен
шұғылданып жүрген педагогика кафедрасының ғалымы А.А.Бейсенбаева "Мектептің
оқу-тәрбие үдерісі жұмысында пәнаралық байланысты жүзеге асыру тәжірибесі
туралы" көлемді баяндамасында пәнаралық байланыстың дидактикалық
ерекшелігіне тоқтады. [8]
Оқыту мен тәрбиелеудегі пәнаралық байланыс мәселесін және білім
берудегі интеграцияны әртүрлі негізде жасауға Н.В.Малахов,
И.А.Лошкарева, И.Д.Зверев, В.Н.Максимова, Т.Г.Рамзаева, Н.Н.Светловская,
М.Р.Львов, Н.Я.Велинкин, т.б. зор үлес қосты. Бұл педагог-ғалымдардың
еңбектерінде пәнаралық байланыс мәселесі жан-жақты қарастырылды. [4]
Қазақстандық педагогикада жалпы білім беретін мектептегі оқу-тәрбие
үрдісіндегі интеграция мәселесінің педагогикалық негізін Б.Т.Нәбиева,
А.Р.Бектениярова, А.Ерімбетова, Р.К.Аббасова, А.А.Әбдиева т.б. сипаттаса,
жаңа үлгідегі мектептердің ғылым мен тәжірибе интеграциясының
педагогикалық негізін Г.К.Мендіғалиева, аспиранттардың оқу
жөне зерттеушілік қызметі интеграциясы мәселесін Т.Н.Бақайбекова, бастауыш
білім мазмұнын интеграциялау мәселесін К.Жүнісова, Ә.Мұханбетжанова және
т.б. қарастырған. Олардың ғылыми еңбектерінің аса құнды екендігі мәлім. [9,
10]
М.Берулова өз еңбектерінде оқу пәндері арасындағы байланыстың бірнеше
деңгейі бар екендігін атап көрсеткен. Пәнаралық байланыстың алғашқы жоғары
деңгейінде пәндерді кіріктіру негізінде кешенді ғылым пайда болады. Екінші
деңгейі- дидактикалық біріктіру деңгейі. Бұл деңгейдегі оқу пәндерінің
байланысы үнемі жүзеге асырылып, өзара бірлесіп әрекет етуші пәндер өз
мәртебесін өз тұжырымдамасы негізінде сақтайды. Байланыстың үшінші деңгейі-
пәндердің өзара байланысының ең төменгі деңгейі. Пәндердің өзара байланысы
оқушылардың білімін зерттеу, талдау, жүйелеу сияқты негізгі дидактикалық
міндеттер арқылы шешіледі. Соңғы айтылып отырған деңгей бастауыш мектепте
анағұрлым тиімді. [10]
Бүгінгі қоғамның терендеп келе жатқан процесі мектептегі ғылымдар
негізінен білім беруді, ғылымдардың алуан салаларының өзара байланысы
негізінде құруды талап етіп отыр. Осыған орай, пәнаралық байланыстың
философиялық, психологиялық, жалпы ғылымдық және арнайы дидактикалық
негіздері анықталуы тиіс.
Пәнаралық байланыстың философиялық негізінде дүниедегі барлық заттың,
құбылыстардың бірімен-бірінің өзара байланыстылығы туралы тұжырымдалған
дүние туралы білімдер де бірімен-бірі байланыста болады.
Негізінен оқу пәндері әр ғылымның логикасына сүйенетіндіктен, олар бір-
бірінен өз алдына оңашаланып бөлектенбейді. Сондықтан ғылымның міндеті
өзара байланыстылықты танып білу.
Пәнаралық байланыс кезінде материалдардың өзара байланысын, бір-біріне
тигізетін ықпалын, ортақ, негізгі тенденцияларын, әлеуметтік, экономикалық
рухани ортақ белгілерін бір-бірімен сабақтастыру, ортақ белгілерін бір-
бірімен салыстыру ортақ заңдылықтарын ащуды көздеуі тиіс. Оқушылардың
меңгерген білімдері сайып келгенде, әрбір жеке тұлғаның көзқарасына,
сеніміне, өмірлік құндылық бағдарына, мінез-құлқының қағидасына айналуы
керек. Қазіргі талап бойынша қоғам, табиғат, адам арасын пәнаралық байланыс
негізінде оқытуды мақсат етіп оқытсақ, ізденсек, ұлы педагог
ақындарымыздың еңбектерін пайдалануға болады. Философ М.Орынбеков Абай
философиясының негізгі адам мәселесі екенін ашып көрсеткен. Абайдың
уағыздағаны- адам бойындағы адамгершілік, ізгілік, еңбекқорлық, білімділік,
өзін- өзі бақылау, ұяттылық, парасаттылық, Абай аңсаған адам тәрбиесі
үнемі оқу- ағарту ісінің алдына қойған мақсаттарының бірі болып келеді.
Әсіресе, қазіргі таңда жеке тұлға тәрбиесін жоғары деңгейге көтеру. Абай
шығармалары мен ой-пікірлеріне соқпай өту мүмкін емес. Бастауыш мектеп
оқушыларына білім мен тәрбие беруде бұл өлеңдердің алатын орнына жетпейді.
Осындай тәлім-тәрбиені мұғалімдер сабақ өту үрдісінде пәнарлық байланыс
арқылы қалыптастырумен оқушыға жеткізе алады. Сондықтан да бастауыш сынып
оқушыларының шығармашылық тұлғасын пәнаралық байланыс негізінде
қалыптастыруда философия, педагогика, психология және жеке пән
әдістемелерінің де бір-бірімен байланысы бар. [11]
Оқушылардың дүниетанымын қалыптастыруға негіз болатын өткен
жылдардағы мектептегі қоғамтану пәні еді. Онда оқушылар табиғаттың, адам
ойының даму заңдылығын диалектикалық және тарихи материализм негізінде
қабылдап теориялық танымдық біліммен қаруланатын еді.
Оқу пәндерінде қарастырылатын табиғат, қоғам, адамдардың өзара
әрекеті жөніндегі негіздер оларды білім беру мазмұнының біртұтас жүйесінде
біріктіреді. Осы арада пәнаралық байланыстың дүниеге көзқарас қызметі өте
маңызды және шешуші рөл атқарады.
Дүниеге көзқарас дегеніміз- адамдардың іс-әрекетіне терең әсер ететін
әлем және оның даму заңдылықтары жөнінде, табиғат және қоғам құбылыстары
жөнінде тиянақты көзқарастар жүйесі. Дүниенің өзі микро, макро, мега
жүйелерді құрайтын көпсалалы байланыста болатын обьектілер мен
құбылыстардың жиынтығы болса, дүниетанымның негізіне дүние туралы белгілі
бір білімдердің жиынтығы кіреді. Дүниетаным әртүрлі білімдерді игеру
барысында , сонымен бірге күнделікті көзқарастарды санада түю нәтижесінде
қалыптасады.
Пәнаралық байланыстардың тәрбиелеу функциясы оқушыларда
диалектикалық-матералистік дүниетанымды, дұрыс дүниеге көзқарасты
қалыптастыруды көзейді. Осыған сәйкес бастауыш мектеп оқушыларына білім
және тәрбие берудің, дүниетанымын қалыптастырудың аса маңызды құрылымының
бірі- пәнаралық байланыс болғандықтан, пәнаралық баланыстың негізгі
міндеттерін көрсетсек;
1. Оқушылардың оқыту үдерісіндегі пәнаралық байланысты түсінуін,
саналы қабылдауын, танымдық белсенділігін қалыптастыру жұмыстарын
ұйымдастыру.
2. Оқу пәндерінің оқушыларға білім мен тәрбие беру, пәнаралық
байланысты орнату мүмкіндіктерін айқындау мақсатында білім беретін орта
мектептің оқу жоспары мен бағдарламаларына талдау жасау. Барлық
мұғалімдердің пәнаралық байланысты практикалық қызметінде пайдалану,.
3. Мектептен тыс және сыныптан тыс жұмыстардың пәнаралық байланыста
жүргізілуі. Бұл міндетті шешу озық тәжірибелерді жинақтауды, жұмыстың
неғұрлым тиімді түрлерін практикада пайдалануды қажет етеді.
4. Пәнаралық байланыс оқу пәндерінің арасындағы өзара байланыстың дамуына
және танымдық іс-әрекеттің белсенді, ауқымды болуына жол ашады.
5. Пәнаралық байланыс бастауыш мектеп мұғалімінің жүргізетін педагогикалық
әрекетін ғылыми негізде ұтымды ұйдастыруына себепкер болады.
Пәнаралық байланыстың мәні оның ішкі құрылысында жатқандығында, одан
оқыту мен тәрбиені дұрыс, жүйелі ұйымдастырудың көп қырларының бірі
екендігін танытады. Пәнарарлық байланыстың іске асырылуында методология
шешуші қызмет атқаратын мынадай негіздер басшылыққа алынады.
1.Пәнаралық байланыстың философиялық негізде дүнтедегі барлық заттың,
құрылыстың бір-бірімен өзар байланыстығытууралы тұжырымдалған дағды
алынады. Дүниедегі бар құбылыс бір-бірімен байланысты болады, сондықтан оны
танып білетін ғылымдарда өзар байланысты.
2. Пәнаралық байланыстың жүзеге асырылуына оның психологиялық негізгі
үлкен қызмет атқарады. Пәнаралық байланысты педагогика ғылымында зерттеуші
ғалымдар пәнаралық байланыстың психологиялық негізін И.Павлов есімімен
тығыз байланыстыра қарастырады.
И.П.Павлов мидың аналитикалық-синтетикалық қызметін зерттеп, оның
үздіксіз дамуда, өзгерісте болатынын анықтайды. Мида сыртқы дүниеден
қабылданатын көптеген тітіркендіргіштер реттеліп жүйеге келетінін
түсіндіреді. Сондықтан олар жүйке процестерінің күрделі динамикалық жүйесі
болғандықтан, ол мидың анализ, синтез қызметімен орындалады. Бұл әр пәннің
өз ішіндегі және пәндер бірлестігіндегі білімдер жүйесі сәйкес келеді.[12]
Пәнараалық байланыстың психологиялық негізін ашуға ұмтылыс жасаған
педагог ғалымдардың бірі- немістің идеялист педагогы И.Ф.Гербарт ол өзінің
еңбектерінде жан-жақты тәрбиелеуді, білім беруді пәндердің арасындағы және
пәнішілік күрделі байланыстарымен тығыз бірлікте қарау керектігін атап
көрсетеді. И.Ф.Гербарт оқытудың негізгі жолдарын төмендегідей үлгіде
көрсетеді.
Көрсету
Байланыстыру
Үйрету
Философиялық негіздеу
Сезімге әсер ету жағынан мына үлгідегі болуын айтады.
Көрнекілік
Байланыстылық
Көтерінкілік
Қызығушылығын арттыру.
ХVIII-XIX ғасырлардың ұлы педагогы И.П.Пестолоций пәнаралық
байланыстылықтың маңыздылығын мойындай келе, оны тәжірибеде іске асыруға
тырысты. Оның дидактикалық шығармаларында оқыту өнерінің физика-механикалық
заңдылықтары туралы жиі айтылып отырады. Бірінші орынға ол мына талапты
қояды ``Өз санаңызда пәндердің арасындағы шын мәніндетабиғи байланысты
көрсетіңіз`` Пестолоций пәндердің бір-бірімен байланысын тәжірибеде іске
асырудың үлгілерін көрсетеді.
Пәндерді араластырып оқытуға неміс педагогы Адольф Дистервег қарсы
шықты. Ол әрбір пән өзіндік ерекшелігімен, өз құрылысын сақтай отырып
оқытылуын дәріптеді. А.Дестервег пәнаралық байланысты мүлдем жоққа
шығармайды, тегі бір, ұқсас пәндерді, мазмұны жақын пәндерді оқыту
барысында аталған әдісті толық қолдануға болатындығын айтады.[4]
Ал, мұның өзі дүниенің шындығын жан-жақты тұтас қабылдауға,
ғылыми түсініктердің қалыптасуына және табиғат пен қоғамның, өмірдің
диалектикалық зандылықтарын танып білуге кедергі жасайды. Сондықтан
психологтар өздерінің зерттеулері арқылы оқу пәндерінің арасындағы өзара
байланыстың мәнін психикалық процестердің заңдылықтарымен дәлелдейді.
Ғылыми әдебиеттерде пәнаралық байланыстың дидактикалық негізіне оісу
пәндері алынған. Ғылымдардың гуманитарлық, табиғаттану және техникалық
болып дәстүрлі топтастырылуы, олардың зерттейтін объектілерінің
ортақтылығына, пәндік қатынастардың бірлігіне негізделген. Олардың қоғам,
табиғат, еңбек салалары бойынша біріктіріледі де, әр пән өз ішінде білім,
іскерліктерге арналған материалды және оқушылардың жалпы таным объектілерін
бір жүйеге келтіреді.
Қазіргі мектептердің жалпы білім беру мазмұны, оның ішіндегі оқу
жоспарлары пәнаралық байланыс негізінде жетілдіріліп келеді. Осыған орай,
ғалым зерттеушілердің, шығармашылық еңбек етуші мұғалімдердің ізденістері
жүйеленген, қорытындаланған жаңа пәндердің оқу-тәрбие үдерісінде қажет
екендігін дәлелдеп отыр.
Пәнаралық байланыстың дидактикалық негізіне жоғарыда аталған оқу
пәндерімен қоса, оқу-тану іс-әрекетінің жүйесі жатады. Оқу-тану іс-
әрекетін, іс-әрекеттер деп қарастырғанда "іс-әрекет" жөне "амал"
түсініктерін есте ұстаған жөн.
Оқу үдерісінің барысында оқушылар танымдық, тәжірибиелік, мақсатты-
бағдарлы іс-әрекеттермен шұғылданады. Осы іс-әрекеттердің нәтижесінде
оқушыда пәнаралық байланыс іскерлігі қалыптасады.
Пәнаралық іскерлік оқушының бір пәннен меңгерге білім іскерлік
дағдыларын, екінші жақын пәндерді меңгеруді пайдалана білу қабілетінен
көрінеді. Мәселен, тіл-әдебиет пәнінен меңгерген кітапты пайдалану
іскерліктері, география, тарих, математика т.б. пәндерді оқып үйренуде
қолданылады. Сол сияқты оқушының бір пәннен үйренген еңбек іскерліктері,
екінші пәнді терең, жан-жақты меңгеруге ықпал жасайды.
Пәнаралық байланыстың ең негізгі дидактикалық міндеті — ол оқыту
үдерісінің білім беру, тәрбие беру, дамытушылық сипатының арасындағы
байланысты құру болып есептеледі.
Сонымен пәнаралық байланыстың маңызына мыналар жатады:
1. Оқу пәндер арасындағы өзара байланыстың болуы - ғылымдар негізін
меңгерудің және білім жүйесінің дамуының қажетті шарты.
2. Диалектикалық көзқарастың қалыптасуы білім мазмұнының
барлық құрамды бөліктерінің байланысын талап етеді.
3. Пәнаралық байланыс жан-жақты тәрбие беру жүйесінің
барлық салаларын кешенді жүзеге асыруға ықпал жасайды.
4. Пәнаралық байланыс педагогикалық еңбектің ғылыми негізінде тиімді
ұйымдастырылуына көмектеседі.
5. Педагогикалық ұжымның барлық іс-әрекеттерінің бір-бірімен келісімді
және демократиялық негізде жүріп отыруына әсер етеді.
Бастауыш сатыда жекелеген пәндер, ең алдымен, оқушыда мәдениеттің
базистік қырларын қалыптастыруға, яғни оның жекебас тұлғасын тәрбиелеуге
қызмет ететіндіктен, білім мазмұнының біртұтастығын қамтамасыз етудің
маңызы зор. Бір сыныпта барлық пәнді бір мұғалім оқытуының да мәні осында.
Бұл тұтастық үш түрлі ұстаным негізінде жүзеге асырылады.
1. Қосарлана ену заңы ұстанымы — білімнің базистік салалары жалпы
білім мазмұнына екі түрлі жолмен: 1) жеке курс (пән) және, 2) басқа
пәндер мазмұнының бөлінбес бір бөлігі түрінде енгізіледі. Мысалы, ана тілі
әрі өз алдына жеке пән, әрі оның оқушы тілін дамыту, сөздік қорын байыту,
т.б. сияқты мәселелері барлық пәндерде де ұдайы қолданылып, жетіліп
отырады.
2. Зерттеу нысанасының немесе әдісінің ортақтығы, Түпкі мақсат —
түрлі мақсат бірлігіұстанымы.
Мысалы, қазақтың киіз үйі дүниетану пәнінде халықтың көшпенді өміріне
тән тұрмыс- тіршілігінің бір басты сипаты ретінде қарастырылса, бейнелеу
өнерінде — архитектуралық ғимарат, еңбек пәнінде — киіз үйдің ши тоқу, киіз
басу, әртүрлі баулары сияқты бөліктерін дайындау біліктерін меңгертудің
нысаны ретінде қарастырылады; олардың өлшемдерін, мөлшерін, пішінін
белгілеуге математика қатысады. Ал, оқу әрекетін қалыптастыру тәсілдері
барлық пәнде жүргізіледі.
3. Бір пәннен алған білім, білік, дағдыны екінші пәнді оқытуға тірек
ету, яғни кәдімгі пәнаралық байланыс ұстанымы.
Мысалы, дүниетануда жыл мезгілдері туралы алған ғылыми түсініктерді
бейнелеу өнерінде Күз бояулары, Жапырақ мозаикасы, т.б. сияқты
тақырыптарда пайдалану, еңбек пәнінідегі ауылшаруашылығы еңбегімен
байланыстыру.
Бастауыш сатыда білім берудің жоғарыда көрсетілген түбегейлі мақсат,
міндеттерін жүзеге асыруда әр оқу пәнінің өз орны мен рөлі бар. Тіл мен
математика реалды ақиқаттың ең маңызды саласы және адамның алуан түрлі
коммуникативтік жағдайларға еркін араласып қатысу, сауатты бағдарлай алу
қабілетін дамытып, жүзеге асыратын табиғи (ана тілі) және жасанды
(математика) тілдер туралы оқушының қажетті білім алуына, ауыз- екі
сөйлеуін дамыту, ойын жазбаша сауатты жеткізу біліктерін қалыптастыруға,
дүниені көркем сөз немесе математикалық өрнектер арқылы бейнелеп қабылдауға
кеңінен жол ашатын, танымдық, тәрбиелік, дамытушылық мүмкіндіктері мол
жетекші пәндер ретінде қарастырылады. Бұл пәндердің бағдарламалық мазмұны
оқушының лингвистика дүниесін, тіл құбылысын, оның зандылықтарын біршама
бағдарлауына мүмкіндік беретін, әдеби сауаттандырып, оның шығармашылығына
жол ашатын, арифметиканың амалдар заңының негіздерін түсінуді қамтамасыз
ететін, математикалық тіл элементтерін меңгертетін, оқушының абстрактылы
ойлау элементтерін дамытуға көмектесетін ұғымдар жүйесін қамтиды.
Білім оқушының табиғи және әлеуметтік жаңа ортаға икемделуін, өр алуан
әрекет түрлерін меңгеруін, айналадағы дүниемен жекебас тұлғалық қарым-
қатынасын, этикалық, адамгершілік нормаларды бойына дарытуын және белгілі
бір қажетті деңгейде болуын қамтамасыз ететін құрылымдық жағынан өзара
тығыз байланысты мынандай компоненттерден тұрады:
1) дүниенің біртұтас ғылыми бейнесі туралы білім;
2) дүниені логикалық- танымдық және ғылыми тұрғыда зерделеп білудің
әдіс- тәсілдері туралы білім (біліктер);
3) оқушыда қалыптасуы тиіс әрекет түрлері туралы білім.
Білім мазмұнының біртұтастығы интегративтік және пәнаралық байланыс
ұстанымдары арқылы қамтамасыз етіледі.
Жалпы алғанда, пәнаралық байланыстың қай түрін, қалай жүзеге асырудың
жолдары алуан түрлі және оны таңдау, көп жағдайда, мұғалімнің шығармашылық
шеберлігіне, ізденісіне де байланысты. Ең басты нәрсе — білім мазмұнын,
құрылымын, оны оқытудың дидактикалық-психологиялық негіздерін мұғалімнің
терең білуі шарт.
Пәнаралық байланыс білім, білік және дағдының тұтас жүйесінің
дұрыс қалыптасуына жағдай жасайды, әрі оқушылардың әр түрлі пәндерден алған
білімін орынды қолдана білуіне көмектеседі. Тіл пәнінің басқа пәндермен
байланысы туралы айтқанда, ең алдымен, тақырыптық байланыстарға назар
аударған жөн. Тақырыптық байланыстың негізіне пәндер, құбылыстар, фактілер
туралы оқытудың міндеттері мен шарттарына байланысты әр түрлі жағдайларда
қарастырылатын жалпы түсініктер мен ұғымдар алынады.
Бастауыш сыныптарда оқытылатын пәндердің бір-бірімен байланысу
дәрежесі оларда берілетін білім мазмұнына орай әр түрлі болып келеді.
Мысалы, сауат ашу мен тіл дамыту, айналамен таныстыру пәндері о бастан- ақ
бір- бірімен пәнаралық байланыста жүргізіледі. Сондай- ақ оқу, бейнелеу
өнері, музыка және ән пәндерінің ортақ міндеті — оқушының жеке тұлғасын
қалыптастыру, оларды қоршаған ортаның әсемдігін өнер түрлері арқылы түсіне
білуге тәрбиелеу. Бұл пәндердің мазмұны баяндау, сипаттау, пайымдау тәрізді
байланыстырып сөйлеу дағдыларына үйретуге, ортүрлі жанрдағы мәтіндердің
формасы мен мазмұны арасындағы өзара байланысты түсінуге, тілдік, сөйлеу
және екпіндік (интонация) бейнелеу құралдары арасындағы үйлесімнің мәнін
ұғынуға мүмкіндік береді. Жалпы алғанда, тіл пәнін өзге пәндермен тығыз
байланыста өткізуге мүмкіндік мол. Тек ол үшін мұғалім әр пән бойынша өзара
байланыстыра өткізуге қолайлы тақырыптарды алдын- ала іріктеп, анықтап алуы
қажет.
Оқу бағдарламаларында жеке пәндердің оқу материалы басқа кейбір
пәндердің тақырыптарымен өте тығыз байланысты болып келеді. Бұл жағдайда
сабақтың өн бойында пәнаралық байланысты жүзеге асыруға мүмкіндік туады.
Мәселен, оқу сабағындағы Күз тақырыбына берілген мәтінді Дүниетану
пәніндегі Күз тақырыбымен өзара байланыста өткізуге болады, Бұл тақырыпты
тіл және бенелеу өнері, еңбекке баулу сабақтарымен де сабақтастыруға
мүмкіндік мол. Серуен кезінде көргеніңді әңгімеле немесе Өзің салған
сурет туралы әңгімелеп бер т.б. тапсырмалар беруге болады. Негізінен
алғанда оқу пәндерін өзге пәндермен сабақтастыра өткізуге мүмкіндік өте
мол.
Әрбір сабақ- оқушыларды қоршап тұрған дүниені тану жолының бір
көрінісі. Міне осы жолмен қазіргі кездегі ғылым, техника және мәдениет
негіздерімен қаруландырып мұғалім өз оқушыларын өмірге дайындайды. Бір
жерде тоқырап тұрып қалу немесе аршындап алға басу сабақ кезінде
оқушыларда білімнің тиянақты жинақталуына байланысты екені даусыз нәрсе. Әр
сабақта оқушылар өздерінің жұмысы барысында жаңа дағды мен іскерлікке ие
болады. Сондықтан мұғалімдер мектепте оқу- тәрбие үдерісін ұйымдастыруда
пәнаралық байланысты жүзеге асыру мүмкіндіктерін көрсетуі қажет.
1.2. Пәнаралық байланыс туралы ұғым, оның мәні және білім
мазмұны.
Қазіргі заманда ғылымның дамуына байланысты мектепте оқушыларға
білім беру үдерісі өз дәрежесінде болу керек. Өйткені жалпы білімнің
мазмұны әртүрлі саладағы ғылымдардың өзара әрекеті, даму процесінің жаңа
тұрғыда жетілуіне ықпал жасайды.
Сондықтан қазірде мектептің оқыту үрдісінде пәнаралық байланыс өзекті
проблемаға айналып отыр.
Пәнаралық байланыс-түрлі оқу пәндерінің арасындағы өзара байланысын
айқындау шарты және білім беру мен оқыту талаптарының бірі. Әлемнің
бірлігін бейнелейтін ғылыми білімдер мен сенімдер жүйесін қалыптастыру
міндеттерінің шартынан пәнаралық байланыс қажеттігі туындайды. Оқу
пәндерінде қарастырылатын табиғат, қоғам, адамдардың өзара әрекеті
жөніндегі негіздер оларды білім беру мазмұнының біртұтас жүйесінде
біріктіреді.[13]
Осы арада пәнаралық байланысқа ғылыми еңбектерде алпыстан астам
анықтамалар берілген. Мыслы, Педагогикалық сөздіктегі анықтамаға
сүйенсек, онда былай берілген- пәнаралық байланыс оқу бағдарламаларының
өзара үйлесімділігі
Пәнаралық байланыс ұғымы мынадай бөліктерден тұрады байланыс құрамы,
байланыс амалы, байланыстың бағыттылығы.
1. Байланыс құрамы. Оған байланыстардың маңызды объектілерін
жатқызамыз (оқу пәндері арасындағы құрамы мен тақырыбы
2. Байланыс амалы. Бұны яғни, бір пәннен екінші пәнге хабар беру
амалы деп түсінеміз
3. Байланыстың бағыттылығы. Бұнда мағлұматты бір пәннен екінші
пәнге беріп отыру бағыты. [3]
Мұғалімге қойылатын талаптардың орындалуы, сабақтың дұрыс жолға
қойылып, нәтижелі болуына мүмкіндік береді. Осыған орай мұғалімге
қойылатын талаптарда пәнаралық байланысты дұрыс ұйымдастыру мәселесі
көрсетілген.
Кез-келген пән бойынша әрбір сабақтың өткен және алдағымен
байланысы. Кез-келген сабақ басқалардан оқшауланып қарастырылмауы керек, ол
сабақтың жалпы жүйесіндегі белгілі бір буын болып табылады. Мұғалім белгілі
бір пән бойынша сабаққа дайындалғанда өткен сабақты жақсы елестете білуі
керек. Әрбір мұғалім өз мүмкіндігіне қарай сабақтың материалын өткен
материалмен байланыстыруға тырысады. Сондай-ақ алдағы сабақтың құрылымы мен
мазмүнын да жақсы білуі керек. Мұғалім кез-келген сабақта білім
қалыптастыра отырып, келесі(ертеңгі) сабаққа негіз қалауға міндетті.
Пәнаралық байланыстың маңыздылығы мынадан көрінеді.
- пәнаралық байланыс оқу пәндерінің арасындағы өзара байланыстың дамуына
және танымдық іс-әрекеттің белсенді, ауқымды болуына жол ашады
- бастауыш мектеп оқушыларының дүниетанымының қалыптасуына білім
мазмұнындағы барлық құрамдас бөліктердің байланыста болуы пәрменді ықпал
етеді.
-толыққанды тәрбие беру жүйесінің барлық салаларын кешенді жүзеге асыруды
қамтамасыз етеді.
- пәнаралық байланыс бастауыш мектеп мұғалімінің жүргізетін педагогикалық
әрекетін ғылыми негізде ұтымды ұйымдастыруына себепкер болады.
-пәнаралық байланыс көптеген оқу пәндеріне ортақ, жетекші ұғымдар мен
қағидалар, деректер, ғылыми таным әдістері арасында өзара байланыс
орнықтырып, оқушыларда дұрыс, кең әрі қажетті дүниетанымдық білімдер мен
көзқарастардың пайда болуына жәрдемдеседі. [4]
Біз анықтағандай пәнаралық байланыс білім және тәрбие міндеттерін
шешуде ерекше рөл атқарады. Мектептегі білімдер жүйесі өздерінің мазмұны
жағынан кешенді. Олардың мәні және меңгерілуі пәнаралық деңгейде жүзеге
асуы тиіс. Мәселеге тек осылай келгенде ғана шәкірттерде ақиқат дүние
біртұтас жүйе екен деген түсінік қалыптасады. Бұл жүйеде барлық элементтері
біріне-бірі ықпал жасайтындығын, үдерістер өздерінен-өздері туындап
жататындығын мұғалім білуі керек.
Пәнаралық байланысты оқу-тәрбие үдерісінде мынадай жағдайлардан көруге
болады: пәнаралық байланыстар теориялық білімді іс жүзінде қолдануға,
ғылымның түрлі салалары жөнінде кең ұғымы бар адамды тәрбиелеуге мүмкіндік
береді. Қазіргі кезде оқушыларға білім беру және олардың танымдық қызметін
өркендетуге жағдай жасайды.
Көптеген педагогтар мен психологтар пікірлеріне қарағанда, оқушылардың
түрлі пәндердегі білімдер мен біліктерді, бейімділіктердің жеке элементтері
арасындағы байланыстарды байқап және қабылдауы олардың білімдерін жүйеге
түсіреді, ақыл-ойына серпіліс тудырады, таным қызметіне шығармашылык сипат
береді.
Ю.А.Самариннің көзқарасы бойынша пәнаралық байланысқа диалектикалық
заңдылық деп қарау керек. Пәнаралық байланыс әр шәкірттің санасын
өркендетуге қолайлы жағдай жасайды. Мысалы, ойлайтын адам
табиғаттағы жеке құбылыстардың өзара байланысын түсінетіндей бейімділік
дарытумен қатар олардың неғұрлым кең жүйедегі басқа құбылыстармен өзара
байланысын байқауы керек. [14]
Кейбір ғалым-зерттеушілер пәнаралық байланысты дидактикалық шарттар,
оқыту мазмұнының арнайы құрылымы десе, келесі бір ғалымдар оны дидактикалық
қағидалар деп есептейді. Біздер бұл анықтамалардың қай-қайсысы болса да,
толық әрі дәл емес деген көзқарастамыз.
Пәнаралық байланыс — ол білімнің мазмұнына ғана қатысты емес, оның
ықпалы оқыту үдерісінің барлық құрамды бөліктерімен байланысты.
Пәнаралық байланысты дидактикалық қағида деп қараудың қажеттілігі жоқ,
себебі оның оның педагогикалық мақсаттылығы оқытудың жүйелілік қағидасынан
туындайды, ол білімнің тұтастай жүйесінің оның негізгі бөліктерінің, атап
айтқанда табиғат, қоғам және адам туралы нақтылы айқын түсініктердің өзара
байланысын білдіреді.
Дегенмен түрлі зерттеушілердің И.Д.Зверев, В.Н.Максимова,
Г.И.Беленьский, П.Г.Кулагин, Н.Ф.Лошкарева т.б. пәнаралық байланыстың
мәніне көзқарастары бірдей емес. Мәселен, Г.И.Беленьский пәнаралық
байланыс жалпы пәндердің мазмұнын құрылымдық бөліктерінің мақсат бірлігін
көрсетеді десе, Н.А.Сорокин пәнаралық байланыстар идеясын дидактикалық
қағидаларды жүзеге асырудың қажетті шарты деп есептейді.
В.Н.Максимованың ұсынысы бойынша мынадай топтар бар екендігін көреміз:
мазмұн-хабарлық, операциялық-қажеттік, ұйымдық-әдістемелік. Бірінші топтық
байланыстар — ағарту жұмысы міндеттерін тәуірірек шешуге, екіншісіндегілері
— оқушылардың тәжірибиелік жұмысын ұйымдастыруға, үшінші топтағылары —
ұйымдастыру жағынан айқындықты, тиімділікті қамтамасыз етуге бағыт-бағдар
ұстауға көмектеседі.[15]
П.Г.Кулагин пәнаралық байланысқа мұғалім мен оқушылар жасайтын жүйесі
деген анықтама береді де бағдарламалардың материалдарын неғұрлым тиянақты
меңгеріп алу мақсатында, білімдерді игеру үдерісінде ұқсас пәндердің
мазмұны пайдаланады да қамтылады дейді.
Г.Ф.Федорецтің зерттеу еңбектерінде біз сөз етіп отырған мәселеге
мынадай түсінік береді: пәнаралық байланыс дегеніміз шындық өмірдің
объектілері, құбылыстары және үдерістері арасындағы синтездеуге,
интеграциялауға ұшырайтын қарым-қатынасты бейнелейтін педагогикалық
категория. Ал олар оқу-тәрбие үдерісінің мазмұнын, формалары мен
тәсілдерінен көрінеді және тәрбиелеу қызметін атқарады.
Н.А.Лошкарева "Пәнаралық байланыс" деп аталатын ұғымға берілетін мәні
жағынан түрлі-түрлі анықтамалар ең негізгі екі нәрсеге тоқталуға болады:
пәнаралық байланыс дегеніміз оқу-тәрбие үдерісінде объективті шындық өмірді
баяндаудың диалектикалық формасы мен педагогикалық талап принципі.
Зерттеушілердің пәнаралық байланыс жөніндегі көзқарастары жоғарыда
баяндалған пікірлермен бітпейді. Педагогикалық әдебиеттерде пәнаралық
байланыс жөнінде оның жаңа қызметінің қырларын көрсететін анықтамаларға
басқа тұрғыдан келушілер байқалады. Мысалы, В.И.Янцен пәнаралық байланысты
білім берудің құрамды бір бөлігі деп қарайды да, бұл бөлік оқу қызметінде
түрліше көрінеді дейді. И.Ф.Борисенко пәнаралық, ғылымаралық ұғымдардың
дидактикалық баламасы деп түсіндіреді. [3, 4]
Сонымен, жоғарыда біз келтірген пайымдаулардан әр зерттеушілердің өз
зерттеу мәселелеріне сөз болып отырған категорияның мәніне анықтама
беретіндігін байқадық. Олардың біреулері пәнаралық байланысты принциппен,
шартпен, тәсілмен, фактормен, ал басқа біреулері қызметпен, мазмұнмен,
құралмен бірдей санайды.
Ал, М.Д.Зверев пен В.Н.Максимова пәнаралық байланыс мәселесін ғылыми-
теориялық тұрғыдан жан-жақты зерттеп пәнаралық байланыстың әдіснамалық
негізін айқындайды. Олар пәнаралық байланыс әдіснамалық қағидалардың бірі,
ақыл-ой қызметінің ерекше түрі деп түсіндіреді.[16]
Сонымен пәнаралық байланыс өзінің мәні жағынан көпмағыналы
педагогикалық табиғаты бар мәселе. Қазіргі педагогика ғылымының жан-жақты
қарастыратын, зерттейтін мәселесінің бірі. Демек, пәнаралық байланыс білім
беру мазмұнын, әдістер жүйесін және ұйымдастыру жұмыстарының түрлерін
сапалық жағынан қайта құруға жетелейді. Нәтижесінде оқытудың дамытушылық,
білім және тәрбие берушілік қызметі объективті түрде кеңейеді.
Әрбір ғылым негізіндегі жеке пәндер адам ақыл-ойы дамуының оның
танымдық жемісі болғандықтан жалпы адамзаттық құндылықтар білім мазмұнына
алынуы керек.
Осы заманғы жалпы білім беретін мектептердің білім мазмұнын
анықтағанда объективтік және субъективтік факторларды ескере отырып,
төменгі қағидаларды қарастырамыз:
- оқыту үдерісінде пәнаралық және пәнішілік байланыстарды
жүзеге асыру негізінде қазіргі заман ғылымының ғылымаралық
байланыстарын ұғындыру қағидасы;
- туған халқының, ұлтының мәдени-тарихи байлығын меңгеруді,
жалпы адамзат мәдениетіне қатысты білімдерді ұштастыруға мүмкіндік
беретін сабақтастық қағидасы;
- мемлекеттік тілді, сонымен ана тілі мен басқа да
ұлтаралық, халықаралық қатынас құралдары тілдерін оқып
үйренудің маңыздылық қағидасы;
- білім мазмұнын дербес жүйе ретінде қарастыра отырып, жеке тұлғаның жан-
жақты үйлесімді дамуын қамтамасыз ету қағидасы;
- білім мазмұнының дүниежүзілік жалпы және рухани мәдени деңгейінде болуы,
қазіргі заманғы ғылыми білімдердің даму тенденцияларын қамту қағидасы;
- қоғамдық өмірде қандай да бір болмасын ғылым саласында негізгі
білімдер мазмұны екі рет қайталанады: бірінші рет дербес пән ретінде, ал
екіншіде басқа пәндерге жылжымалы компоненттер арқылы, демек білімнің
"қосарлана жүру" қағидасы.
Қазіргі кезде оқушыларды даралап және саралап оқытуды негізге ала
отырып, білім мазмұнын қайта қарауды оны әртүрлі білім деңгейіне бөлу
жүзеге асырылып келеді.
Оқушыларды жалпы адамзаттың қол жеткен игіліктері мен ұлттық
мәдениетінің, ғылымның, тілдің, өнердің бірлігі негізінде тәрбиелеу, еңбек
қызметін дамыту мен оқытудың езара байланысын жүзеге асыру қағидасын
пайдалану қажет.
Дүниежүзілік тәжірибеде көрсеткендей ғылыми дүниетанымды берік
меңгеру, әлемдік құбылысты, деректерді қабылдау білім мазмұнын
бөлшектенбеген жағдайда тұтас, жүйелі қалыптасуы нәтижелі жүзеге асырылады.
Біз пәнарлық байланыс негізінде білім-тәрбие беру проблемасын
зерттегенде тірек бола алатын жаңа әдіснамалықты басшылыққа аламыз.
Пәнаралық байланыстың педагогикилық тағы бір ас маңызды міндеті
ғылымдардың бір-бірінен бөлектенбей ғылыми білімнің бір жүйеге топтасуын,
басқаша айтқанда интеграциялану дәрежесін жоғары дәрежеге көтеру.
Соңғы кезде пәнаралық байланыс ұғымы ғылыми-педагогикалық әдебиеттерде
жаңа мәнімен енгізіле бастады және оны білімдердің, танымдардығ,
сенімдердің, адамның психологиялық ойлауының жиынтығы деп түсінуіміз
керек.
Пәнаралық байланыс ұғымы табиғат- қоғам-адам ойы жүйесінде білім
негізін, пәнішілік қатынастарды және ғылымдардың интеграциялануын реттеуші
қызметін жүзеге асырады.
Бастауыш сыныптарда пәндерді интеграциялап оқыту шәкірттердің ой-өрісін
байытумен қатар олардың адамзат құндылықтарымен де молырақ сусындауларын
қамтамасыз етеді.
Өркениетті шетел мектептерінің көпшілігінде бастауыш мектеп
бағдарламасы осыған негізделген. Мұнда оқу, ойлау, жазу, сөйлеу бір
кеңістікте бір-бірімен үйлестіріле дамытылады. Қазіргі педагогикалық
әдебиеттерде білімді кіріктіріп оқыту айтарлықтай анықтамаға ие бола қойған
жоқ. Бұл мәселемен 80 жылдардың басында белгілі ұстаз-ғалым В.Н Максимова
айналысқан болатын. Ол пәнаралыұ байланысты дамытуды тереңдетудің тиімді
жолы ретінде кәріктіріп оқыту әдісін ұсынған еді. Бір пәнге біріктірілген
бірнеше пәндердің құрылымы мазмұнды хабарлама байланысы деп атаймыз. Бізде
ішінара ана тілі-сурет, ана тілі- әуез, ана тілі- дүниетану сабақтарында
қолданылып жүр.
Жалпы дидактикалық сабақтар шарттары:
- пәнаралық сабақтың ең алдымен анық қалыптасқан оқу танымдық мақсаты
және оқушылардың жоғары білімділігі болуы шарт
- пәнаралық сабақ сондай-ақ, шәкірттердің дүниетанымдық көкжиегін
кеңейтіп, ой қорытындысын қамтуы және алған білімдерінің ара қатынасын
тануға, қызығушылығын ояту қажет
- интеграцияланған сабақ оқушылар мен мұғалімнің берік
ынтымақтастығының негізінде құрылуы қажет
Интеграция дегеніміз — пәндердің өзара байланысын жоғары деңгейде
нақтылы түрде іске асыру. Сондықтанда интеграция мен пәндердің өзара
байланысы ұғымдарын мәндес ұғым ретінде түсінуге болмайды. Интеграция
тұтастықты қалыптастырып, білімді жүйелеу мен жинақтауда әр түрлі
ғылымдарды біріктіреді.
Осы тұрғыдан алсақ, интеграциялық оқыту мәселесінің педагогикалық
рөлі, мәні мен мазмұны, өсіресе төменгі сыныптағы білім жүйесіндегі мұғалім
жұмысында арта түседі. Өйткені, педагог — шын мәніндегі қоғамдық-әлеуметтік
даму үрдісінің адам санасындағы күрделі жаңғыру барысына тікелей қатысы бар
болашақтың жасампаз маманы. Сондай-ақ, оқу бағдарламасында: "Бастауыш саты
— оқушының зердесі дамуының іргетасы" делінген.
Біздің ойымызша, интеграциялық оқытуды жүзеге асыру оқушылардың
танымдық қызығуы мен білім сапасын арттыру, бір сабаққа бірнеше оқу пәндері
мақсатының бірігуіне мүмкіндік береді.
Интеграциялық оқытуды жүзеге асыру әр пәндік мазмұнды қосып біріктіріп
жіберу немесе бірнеше пәнді бір пәнмен алмастыру емес, әрі пәндік құрылымды
жоққа шығармайды, керісінше, оған қондырғы ретіыде қызмет етеді. Бастауыш
білім кеңістігінде барлық пәндер өз дағдыларын және қалыптасқан оқу
үрдісінің ұйымдастыру формасын сақтайды. Интеграциялық оқыту пән мазмұнының
айқын анықталуына мүмкіндік береді. [4, 9, 10]
Пәнаралық байланыс педагогика ғылымында философиялық, психологиялық,
дидактикалық және әдіснамалық жағынан қарастырылатын күрделі кешенді сала.
Педагогикалық сөздікте — "жалпы ғылымдар жүйесінің негізінде
дидактикалық мақсаттардан туындайтын оқу бағдарламаларының өзара шартты
байланыстар пәнаралық байланыс" деп аталған.
Педагогика тарихында пәнаралық байланыс ертеден зерттеліп келе жатқан
педагогика ғылымының негізгі мәселесінің бірі болып саналады.
Сонымен қатар қазақ халқының ортамызға қайта оралған ірі зиялылары
Жүсіпбек Аймауытов (1889-1931), Ахмет Байтұрсынов (1873-1937), Міржақып
Дулатов (1885-1935), Мағжан Жұмабаев (1893-1938), т.б. бұл мәселені терең
қарастырған.
Мысалы, М.Жұмабаев өзінің "Педагогика" оқулығында психология,
физиология, әдебиет, тарих, тәнтану ғылымдарының өзара байланысы негізінде,
адамның тұлғалық дамуына тәрбие мәселелерін жан-жақты айқындаған. Атап
айтқанда оқулықтың 15 бөлімінің барлығында да ғылымдар жүйесі, олардың
байланысы тереңінен ашылған. Педагогика бөлімдері (жалпы педагогика, дене
тәрбиесі, жан көріністері: ес, қиял, ойлау, тіл, сезім көріністері т.б.)
педагогика, психология ғылымының негізгі мәселелері адам тәрбиесінің
зандылықтары мен өзара байланыстары берілген.
Бұл оқулығында ұғым және оның жасалуында заттар мен құбылыстардың,
сондай-ақ адамдардың қасиет- сапалары мен бітім- тұлғалық ерекшелікиері
жеке дараланып, біб-бірімен салыстырылып және барлығына ортақ белгілері
сипатталатынын көрсетеді Бір-біріне ұқсас бірнеше заттарды суреттесек біз
сол заттарды бір-бірімен салыстырамыз. Бір затты бір затпен салыстырғанда,
олардың әр қайсысының өздеріне ғана арналған дербес сындарын алып тастап,
ортақ сындарын ғана аламыз. Ортақ сындарды екеуінен де табамыз, ортақ
сындарды жалпылаймыз. Яғни екі заттың яки көп заттың ортасынан оймен
жасалған бір зат шығады.
Міне, көп заттардың ортақ сындарын алып жия білу, екінші түрлі айтқанда,
зат туралы ой- ұғым деп аталады.
Ұғым туралы айтылатын материалдар білім мазмұны арқылы көрсетіледі.
Себебі ғылыми дидиктикада оқушылардың дүниетанымын, ұғымдар жүйесін
қалыптастыруда білім мазмұны шешуші фактор болып табылады.
Ал білім берудің мазмұны өте күрделі және көп жақты ұғым. Білім берудің
мазмұны қоғамның экономикалық және ғылыми- техникалық даму
қажеттіліктеріне байланысты қарастырылады. [17, 18]
Білім берудің мазмұны деп оқушылардың ақыл- ойын, дене күш қуаттарын жан-
жақты дамыту, дүниеге ғылыми көзқарастарын қалыпиастыру және олардың
қоғамдық өмірге, еңбекке дайындауға қажетті негіз болатын білімдер мен
іскерліктердің және дағдылардың көлемі мен бағытын анықтаймыз.
Білім берудің мазмұны ең алдымен қоғамның, мектептің алдвна қоятын
мақсаттары және міндеттерімен анықталады. Сонымен бірге оқудың мазмұнын
анықтауда дидактиканың талаптары да ескеріледі, себебі соның негізінде ғана
қай жаста (сыныпта(, қандай көлемде, қандай пәндерді оқуға болатынын дұрыс
шешуге болады.
Дидактика тарихында Н.К.Крупская (1869-1939) пәнаралық байланыс
проблемасын жүйелі ғылыми негізде құру қажеттілігін талап етеді.
Н.К.Крупская ақиқатты дүниедегі барлық заттар мен құбылыстар өзара
байланысты және жеке деректер мен процестердің бір-бірімен шарттылығы
болатындығы туралы материализм түсініктеріне сүйене отырып, пәнаралық
байланысты қарастырады. Бұл идеяны негізінде мектептің оқу пәндерінің
мазмұны материадық дүние туралы білімдердің өзара байланысы мен
бірлігіқамтамасыз етіледі. Пәнаралық байланыс туралы Н.К.Крупская Жеке
пәндерді оқып үйренуге дидактика тұрғысынан қарау, Методикалық
мақалалар, Бейнелеу өнерінің програмасының жобасына пікір, т.б.
еңбектері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің көкейкестілігі:
Елбасы Н. Ә. Назарбаев мемлекетіміздің болашақ дамуына арналған
Қазақстан – 2030 бағдарламасында жоғарғы білімнің сапалылығы,
адамсүйгіштігі және ғаламдануы арқылы мәдениет жасауға, интеграцияға
ерекше мән бергені белгілі.
Еліміздің егемендік алуымен байланысты әлеуметтік – экономикалық
салаларымыздың барлық жақтарында жаппай өзгерістер, жаңа бастамалар
серпінді қадамдар жасалып жатыр. Білімнің мазмұны ғылымдардың өзара
байланысы, өндіріс пен қоғамдық дамудың жаңару барысына тікелей ықпал
жасайды. Осы орайда мектептің оқу – тәрбие үрдісінің пәнаралық байланыс
негізінде ұйымдастырылуы, ғылымдар жүйесінің бір арнаға тоғысуы, адамның
интеллектуалдық өрісін байытумен бірге, бүкіл адамзаттық құндылықтар
көзінің де бірлігін, жалпы ақиқат дүниенің біртұтас жүйе екендігі туралы
ғылыми көзқаратың қалыптасуына мүмкіндік береді.
Мектеп оқушылары жекеленген пәндерден алынған білімдерін тұтас
біріктіріп қабылдай алмайды. Оның негізгі себебі, олар бір – бірімен
байланыста, сабақтастықта қарастырылмайды. Осының нәтижесінде оқушыларда
тұтас көзқаратың туындауына қиындық туғызады. Сондықтанда оқушы санасына
дұрыс көзқарас қалыптастыру үшін мектептегі оқу пәндері арасындағы
пәнаралық байланысты анықтап, дұрыс пайдалана білу қажеттігі туады.
Пәнаралық байланысты жан – жақты педагогикалық – психологиялық,
әдістемелік жағынан зерттеуге бұрынғыдан да зор маңыз беріліп отыр. Бұл
мәселені көптеген ғалымдар: М. А. Данилов, В.В. Давыдов, И.Д. Зверев, Р.Г.
Лемберг, В.Н. Максимова, В.Н. Малахов, С.А. Рубинштейн, Д. Б. Эльконин,
Д. Локк, И. Г. Песталоций, Ж. Руссо, Я.А. Коменский т.б. шұғылданып келді.
Олар пәнаралық мәнін, құрылымын әдіснамалық деңгейде қалыптастырған.
Республикамызда пәнаралық байланысты зерттеп, өзіндік пікір айтып
жүрген ғалымдарымыз баршылық, мәселен: П. М. Иванов (1956), Қ.
Мұханов (1967), С. Мұсабеков (1966), А. А. Бейсенбаева (1970),
Р. Абасова (1991), С.В. Илларинов (1991), Ж.Ә. Шоқыбаев (2000) т.б.
Қазіргі таңда жас ұрпаққа білім мен тәрбие берудің халықтық
педагогикаға қарай бағытталуы, ұлттық салт – саналарымыздың қайта түлеуі,
оқушылардың ата – бабалар қалдырған бай мәдени мұраларына деген биік құрмет
сезімімен жандандыру секілді маңызды мәселелердің барлығы да ана тілін
оқыту ісін жетілдіруге келіп саяды.
Баланың пәнге дұрыс оң қатынасын қалыптастыратын бір жүйе - ана тілін
пәнін тек қолданушы деңгейінде қалдырмай, оның болашағы үшін жауапты
екенін сезіндіру.
Атап айтқанда, оқыту үрдісін тиімді ұйымдастыру, жеке пәндер арасындағы
ортақ ұйымдарды, заңдылықтарды бір – бірімен өзара байланыста қарастыру.
Оқушылардың танымдық, ізденушілік қабілеттерін, іс - әрекеттерін дамыту,
алған білімдерін жинақтау, тәжірибеде қолдана білуге үйрету т.б. мәселелер
дидактикалық тұрғыдан шешуді қажет етеді.
Зерттеудің мақсаты: Пәнаралық байланыс қазіргі педагогика ғылымының
басты мәселесі екендігін дәлелдеу, ұлы педагогтардың, ғылыми
зерттеушілерінің еңбектері арқылы бүгінгі білім мазмұнына тірек болатынын
айқындау.
Бастауыш мектепте оқыту барысында пәнаралық байланысты жаңа
технологиялар арқылы ұйымдастыру және оқушылардың танымдық
қызығушылықтарын арттыру.
Зерттеудің міндеттері:
1. Бастауыш сынып оқушыларының оқу жұмысын пәнаралық байланыс
тұрғысынан ұйымдастырудың педагогикалық – психологиялық ерекшеліктерін
анықтау.
2. Пәнаралық байланыстың мазмұнын ашу.
3. Ана тілін оқыту барысында пәнаралық байланысты жаңа технология
бойынша жүзеге асыруда бала дамуының маңызы.
Зерттеудің нысанасы: Бастауыш мектепте оқу – тәрбие үдерісін
жетілдірудегі Ана тілі пәнінің орны.
Зерттеудің пәні – ана тілі пәнінің басқа пәндермен байланысын жүзеге
асыру.
Зерттеудің әдісі – байқау, бақылау, әңгімелесу, талдау және оны
бастауыш мектеп тәжірибесіне ендіру.
Диплом жұмыстың құрылымы:
Диплом жұмыстың кіріспе бөлімінде жұмыстың ғылыми аппараты, диплом
жұмысының көкейкестілігі, мақсаты, міндеті, объектісі, зерттеу әдістері
айқындалып көрсетілді.
Бастауыш мектептің оқу үдерісінде пәнаралық байланысты жүзеге асырудың
теориялық мәселелері атты бөлімінде бастауыш мектеп жасындағы
оқушылардың оқу жұмысын пәнаралық байланыс тұрғысынан ұйымдастырудың
педагогикалық – психологиялық ерекшеліктерін және пәнаралық байланыс туралы
ұғым, оның мәні, білім мазмұны қарастырылды.
Ана тілі сабағында білім беруде пәнаралық байланысты жаңа
технологиямен жүргізудің әдістемелік негізі атты бөлімінде пәнаралық
байланысты жаңа технологиялар бойынша ұйымдастырудың мүмкіндіктері мен
қазіргі жағдайы пәнаралық байланысты пайдаланудың әдістері қарастырылған.
Диплом жұмыстың қорытынды бөлімінде белгіленген тақырып бойынша
жүргізілген зерттеулер тұжырымдалды.
Соңғы бөлімде пайдаланылған әдебиеттер тізімі көрсетілді. Диплом
жұмыстың қосымша бөлімінде тақырыпқа сай кестелермен жұмыс жүргізілді.
I. Бастауыш мектептің оқу үдерісінде пәнаралық байланысты
жүзеге асырудың теориялық мәселелері
1.1.Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың оқу жұмысын пәнаралық байланыс
тұрғысынан ұйымдастырудың педагогикалық-психологиялық ерекшеліктері
Қазіргі қоғамның өзекті мәселелерінің бірі – әлеуметтік, экономикалық
өзгермелі жағдайларда өмір сүруге дайын болып қана қоймай, сонымен қатар
оны жақсартуға игі ықпал ететін жеке тұлғаны қалыптастыру. Мұндай тұлғаға
қойылатын бірінші кезектегі нақты талаптар – шығармашылық, белсенділік,
әлеуметтік жауаптылық, терең білімділік, кәсіби сауаттылық.
Осыған байланысты мектеп баланың дамуында негізгі рөл атқарады.
Баланың жеке тұлға ретінде жан-жақты дамуы, өзіндік көзқарастың қалыптасуы
мен ой-өрісінің кеңеюі мектеп қабырғасында қаланады.
Сондықтан жоғарыдағы айтылған мәселелердің шешімі - оқыту үдерісінде
пәнаралық байланыс ерекше педагогикалық маңызды мәнге ие болуда.
Қазіргі кезде мектептегі қайта құру білім берудің мазмұнын
жетілдіруді, ғылыми пәндердің өзара байланыста жүргізілуін талап етеді.
Мектеп оқушылары жекеленген пәндерден алған білімдерін тұтас біріктіріп
қабылдай алмайды. Оның негізгі себебі олар бір-бірімен байланысты
сабақтастықта қарастырылмайды. Осының нәтижесінде оқушыларда тұтас
көзқарастың туындауына қиындық туғызады. Сондықтан да оқушы санасында дұрыс
көзқарас қалыптастыру үшін мектептегі оқу пәндері арасындағы пәнарлық
байланысты анықтап, дұрыс пайдалана білу қажеттігі туады. [1]
Осы орайда мектептің оқу-тәрбие үдерісінің пәнаралық байланыс
негізінде ұйымдастырылуы, ғылымдар жүйесінің бір арнаға тоғысуы, адамның
интеллектуалдық өрісін байытумен бірге, бүкіл адамзаттық құндылықтар
көзінің де бірлігін, жалпы ақиқат дүниенің біртұтас жүйе екендігі туралы
ғылыми көзқарастың қалыптасуына мүмкіндік береді.
Ал, мектеп тәжірибесінде пәнаралық байланысты жүзеге асыруда
мұғалімдер біршама қиындықтарға ксздесіп отырғаны белгілі. Атап айтқанда,
оқыту үдерісін тиімді ұйымдастыру, жеке пәндер арасындағы ортақ ұғымдарды,
зандылықтарды бір-бірімен өзара байланыстылықта қарастыру, оқушылардың
танымдық, ізденушілік қабілеттерін, іс-әрекеттерін дамыту, алған білімдерін
жинақтау, тәжірибеде қолдана білуге үйрету тағы басқа мәселелер
дидактикалық тұрғыдан шешуді қажет етеді.
Бірақ соңғы кезде пәнаралық байланыс өзекті мәселе ретінде
көтерілгендігін байқатады. Дегенмен, жалпы білім беретін мектептерде бұл
мәселе әлі толық өз шешімін таппағанын байқаймыз.
Пәнаралық байланысты мектеп мұғалімдері өз тәжірибелеріне сүйеніп
жүргізеді, сондықтан да оқулық пен оқу құралдарындағы тапсырмаларда
пәнаралық байланыстың жете қамтылуын жүйелі ойластыру қажет. Пәнаралық
байланыс мәселесі кеше немесе бүгін ғана көтеріліп, сөз болып отырмағандығы
белгілі. [2]
Білім беру қазіргі ғылымның, мәдениеттің, ғылыми-техникалық
прогрестің даму деңгейіне сай болуы керек. Жалпы білімнің мазмұны
ғылымдардың өзара байланысы, өндіріспен қоғамдық дамуы жаңару процесіне
тікелей ықпал жасайды.
Пәнаралық байланыстың классикалық педагогикадағы қалыптасқан
идеясының өзіндік даму тарихы бар.
Қазірде пәнаралық байланыс педагогика ғылымының басты мәселесі болып
отырған жағдайда оны жан –жақты қарастыру барысында біздер көрнекті
философ, психолог, педагог еңбектеріне талқылау жасадық. Мұнда философ В.М.
Кедров адамның дүниетанымын қалыптастыруға әртүрлі пәндердің өзара әсерінің
мәнін көз жеткізе баяндаған.
В.М.Кедров өзінің еңбектерінде ғылымда пәнаралық байланыс мәселесіне жаңа
әдістемелік тұрғыдан қарауды талап етеді. Пәнаралық байланыс мәселесі
бүгінгі күнге дейін бір ғылымға бір пән, керісінше бір пәнге бір ғылым ғана
бір-бірімен өзара байланысты болып шектеліп тәжірибеде қолданып келгенін
көрсетіп, ал қазіргі кезде бір пәнді бірнеше ғылым өзара әрекеттесіп жан-
жақты қарастыра бастағанын дәлелдейді Сонымен ғылымның зерттеуінде бір
ғылым тек өзіне тиісті пәнмен ғана емес, қайта көптеген басқа пәндермен
бірлікте болуы қажеттігі айқындалды. [3]
Көптеген педагогтар мен психологтардың пікірлеріне қарағанда,
оқушылардың түрлі пәндердегі білімдер мен бірліктерді, бейімділіктердің
жеке элементтері арасындағы байланыстарды байқап және қабылдауы олардың
білімдерін бір жүйеге келтіреді, ақыл-ойына серпіліс тудырады, таным
қызметіне шығармашылық сипат береді.
ХҮІ ғасырдан бері қарай пәнаралық байланысқа аса көңіл бөлген мынадай
ұлы педагогтарды атауға болады: Я.А.Коменский (1592-1670), И.Ф.Гербарт
(1776-1841), И.Г.Песталоций (1746-1827) өздері өмір сүрген замандардан бері
педагогика ғылымының күрделі мәселесі ретінде пәнаралық байланысқа баса
назар аударған.
Мысалы, Я.А.Коменский: "Өзара байланысы бар нәрселердің бәрі, сондай
байланыс күйінде оқытылуы керек"- деп жазды.
Сондай-ақ XIX ғасырдың 60-шы жылдарында қоғамдық-педагогикалық
қозғалыстың кең өріс алуына прогресшіл педагогтар А.И.Герцен (1812-1870),
Л.Н.Толстой (1828-1910), К.Д.Ушинский (1824-1870), Н.Г.Чернышевский (1828-
1889) т.б. ғылыми еңбектерімен үлес қосты. [3,4]
Мәселен, педагог-классик К.Д.Ушинский өзінің ғылыми еңбектерінде
"Балалар әлемі", "Ана тілі", "Адам — тәрбиенің жемісі" т.б. пәнаралық
байланыстың дидактикалық тұрғыдан маңызды екендігін дәлелдеп берді.
Ол мәселенің психологиялык негіздерін ашып, әртүрлі байланыстардың жеті
түрін айқындады: қарама-қарсылығы, ұқсастығы, уақыт және оны реті жағынан
еске салу, пайымдаушьлық байланыс, жүрек сезімі бойынша байланыс, өркендеу
немесе ұғыну байланысы. К.Д.Ушинский қандай да ғылым болмасын беретін
білімдер мен идеялар әлемге және өмірге табиғи түрде қабысып, мүмкіндігіне
қарай кең құлашты көзқарас дарытуы керек деп есептеді.[5]
Ол сонымен қатар бізді қоршаған нақты өмір жөнінде айқын, толық және
біртұтас ұғымдар беріп, қалыптастыруға көмектесетін пәнаралық байланыстың,
көзқарастың үлкен рөлін атап көрсетті.
Қазақтың ұлы ағартушысы, әрі ойлы педагогы артына өшпес, өлшеусіз мұра
қалдырған, халқының адал перзенті Ыбырай Алтынсарин "Қазақ хрестоматиясы"
және "Қазақ мектептерінде орыс тілін үйренуге басшылық" деген екі оқулығын
жазды. Бұл еңбектерінде білім мазмұнын дидактикалық қағидаларға сай
негіздеді. Оқулықтар балалардың ойлауын, сөз қорын, өзіндік таным қабілетін
дамытуға ықпал жасайтын табиғат құбылыстары, айнала қоршаған тұрмыс-
тіршілік көріністері туралы әңгімелер, суреттемелер, аңыз-ертегілер, еңбек
әрекеттер тағы басқа материалдар алынған.
Ол материалдардың ерекшелігі пәнаралық негізде болуы. Мәселен, "Қыпшақ
Сейтқұл", "Білімнің пайдасы", "Қобыланды батыр мен Тайбурыл". Көптеген
мақал-мәтелдерді, жұмбақтарды мазмұнына қарай тақырыптарға бөліп ("Адам,
әйел, білім, еңбек, оқу, табиғат, жан-жануар" т.б.) ана тілі мен орыс тілін
қатар алып балалардың дүниетанымының жан-жақты дамуына мән берген. [6]
Қазақтың дара туған данасы Құдайберді ұлы Шәкәрімнің (1858-1931)
қандай бір өлеңін, дастаны мен қара сөзін, әңгімесін, мысалы мен мақал-
мәтелдерін парақтап ашсақ, өзінің өмір бойғы жүрек жарды ойы, арманы, үміті
мен ниеті, көңіл қалауы, халқының білімді, саналы, арлы адам болуын
армандағанын көреміз.
Біз Шәкәрім шығармаларынан адам өміріне араласар, адам тағдырын,
білімін, оның мәнісіне үңіліп, оның жыр-сырын білуге, сезіп тануға арналған
толғаныстарын білеміз. Осылай біртіндеп пәнаралық байланыс идеясы езекті
мәселе ретінде педагогикалық ой-пікірдің дамуында шешуші орын алып отырды.
[7]
Пәнаралық байланыс педагогика ғылымының басты мәселесі бұрынғы одақ
көлеміндегі ғалым зерттеушілердің еңбектерінде орын алып келді.
Қазақтың Абай атындағы педагогикалық институтының педагогика кафедрасы
ұйымдастыруымен Республикамызда бірінші рет 1973 жылы "Орта мектепте ғылым
негіздерін оқыту үдерісінің пәнаралық байланыс" мәселесіне арналған
бүкілодақтық ғылыми-әдістемелік конференция өткізілген.
Бұл конференция өзінің ғылыми теориялық тұрғысынан, қарастыратын
мәселесінің маңыздылығы жағынан өте жоғары деңгейде өтті. Оған дәлел
педагогика-психология, философия және жеке пәндерді оқыту әдістемесі
мәселелері бойынша ғылымда танымал болған ірі ғалымдар Р.Г.Лемберг,
М.М.Левина, В.Н.Максимова, Н.А.Лошкарева, т.б. қатысып баяндама жасады.
Қазақстан Республикасы ғылымына еңбегі сіңген қайраткер, профессор
Р.Г.Лемберг пәнаралық байланыстың әдіснамалық және педагогикалық негізіне
арналған баяндама жасады.Сонымен бірге осы пәнаралық байланыс мәселесімен
шұғылданып жүрген педагогика кафедрасының ғалымы А.А.Бейсенбаева "Мектептің
оқу-тәрбие үдерісі жұмысында пәнаралық байланысты жүзеге асыру тәжірибесі
туралы" көлемді баяндамасында пәнаралық байланыстың дидактикалық
ерекшелігіне тоқтады. [8]
Оқыту мен тәрбиелеудегі пәнаралық байланыс мәселесін және білім
берудегі интеграцияны әртүрлі негізде жасауға Н.В.Малахов,
И.А.Лошкарева, И.Д.Зверев, В.Н.Максимова, Т.Г.Рамзаева, Н.Н.Светловская,
М.Р.Львов, Н.Я.Велинкин, т.б. зор үлес қосты. Бұл педагог-ғалымдардың
еңбектерінде пәнаралық байланыс мәселесі жан-жақты қарастырылды. [4]
Қазақстандық педагогикада жалпы білім беретін мектептегі оқу-тәрбие
үрдісіндегі интеграция мәселесінің педагогикалық негізін Б.Т.Нәбиева,
А.Р.Бектениярова, А.Ерімбетова, Р.К.Аббасова, А.А.Әбдиева т.б. сипаттаса,
жаңа үлгідегі мектептердің ғылым мен тәжірибе интеграциясының
педагогикалық негізін Г.К.Мендіғалиева, аспиранттардың оқу
жөне зерттеушілік қызметі интеграциясы мәселесін Т.Н.Бақайбекова, бастауыш
білім мазмұнын интеграциялау мәселесін К.Жүнісова, Ә.Мұханбетжанова және
т.б. қарастырған. Олардың ғылыми еңбектерінің аса құнды екендігі мәлім. [9,
10]
М.Берулова өз еңбектерінде оқу пәндері арасындағы байланыстың бірнеше
деңгейі бар екендігін атап көрсеткен. Пәнаралық байланыстың алғашқы жоғары
деңгейінде пәндерді кіріктіру негізінде кешенді ғылым пайда болады. Екінші
деңгейі- дидактикалық біріктіру деңгейі. Бұл деңгейдегі оқу пәндерінің
байланысы үнемі жүзеге асырылып, өзара бірлесіп әрекет етуші пәндер өз
мәртебесін өз тұжырымдамасы негізінде сақтайды. Байланыстың үшінші деңгейі-
пәндердің өзара байланысының ең төменгі деңгейі. Пәндердің өзара байланысы
оқушылардың білімін зерттеу, талдау, жүйелеу сияқты негізгі дидактикалық
міндеттер арқылы шешіледі. Соңғы айтылып отырған деңгей бастауыш мектепте
анағұрлым тиімді. [10]
Бүгінгі қоғамның терендеп келе жатқан процесі мектептегі ғылымдар
негізінен білім беруді, ғылымдардың алуан салаларының өзара байланысы
негізінде құруды талап етіп отыр. Осыған орай, пәнаралық байланыстың
философиялық, психологиялық, жалпы ғылымдық және арнайы дидактикалық
негіздері анықталуы тиіс.
Пәнаралық байланыстың философиялық негізінде дүниедегі барлық заттың,
құбылыстардың бірімен-бірінің өзара байланыстылығы туралы тұжырымдалған
дүние туралы білімдер де бірімен-бірі байланыста болады.
Негізінен оқу пәндері әр ғылымның логикасына сүйенетіндіктен, олар бір-
бірінен өз алдына оңашаланып бөлектенбейді. Сондықтан ғылымның міндеті
өзара байланыстылықты танып білу.
Пәнаралық байланыс кезінде материалдардың өзара байланысын, бір-біріне
тигізетін ықпалын, ортақ, негізгі тенденцияларын, әлеуметтік, экономикалық
рухани ортақ белгілерін бір-бірімен сабақтастыру, ортақ белгілерін бір-
бірімен салыстыру ортақ заңдылықтарын ащуды көздеуі тиіс. Оқушылардың
меңгерген білімдері сайып келгенде, әрбір жеке тұлғаның көзқарасына,
сеніміне, өмірлік құндылық бағдарына, мінез-құлқының қағидасына айналуы
керек. Қазіргі талап бойынша қоғам, табиғат, адам арасын пәнаралық байланыс
негізінде оқытуды мақсат етіп оқытсақ, ізденсек, ұлы педагог
ақындарымыздың еңбектерін пайдалануға болады. Философ М.Орынбеков Абай
философиясының негізгі адам мәселесі екенін ашып көрсеткен. Абайдың
уағыздағаны- адам бойындағы адамгершілік, ізгілік, еңбекқорлық, білімділік,
өзін- өзі бақылау, ұяттылық, парасаттылық, Абай аңсаған адам тәрбиесі
үнемі оқу- ағарту ісінің алдына қойған мақсаттарының бірі болып келеді.
Әсіресе, қазіргі таңда жеке тұлға тәрбиесін жоғары деңгейге көтеру. Абай
шығармалары мен ой-пікірлеріне соқпай өту мүмкін емес. Бастауыш мектеп
оқушыларына білім мен тәрбие беруде бұл өлеңдердің алатын орнына жетпейді.
Осындай тәлім-тәрбиені мұғалімдер сабақ өту үрдісінде пәнарлық байланыс
арқылы қалыптастырумен оқушыға жеткізе алады. Сондықтан да бастауыш сынып
оқушыларының шығармашылық тұлғасын пәнаралық байланыс негізінде
қалыптастыруда философия, педагогика, психология және жеке пән
әдістемелерінің де бір-бірімен байланысы бар. [11]
Оқушылардың дүниетанымын қалыптастыруға негіз болатын өткен
жылдардағы мектептегі қоғамтану пәні еді. Онда оқушылар табиғаттың, адам
ойының даму заңдылығын диалектикалық және тарихи материализм негізінде
қабылдап теориялық танымдық біліммен қаруланатын еді.
Оқу пәндерінде қарастырылатын табиғат, қоғам, адамдардың өзара
әрекеті жөніндегі негіздер оларды білім беру мазмұнының біртұтас жүйесінде
біріктіреді. Осы арада пәнаралық байланыстың дүниеге көзқарас қызметі өте
маңызды және шешуші рөл атқарады.
Дүниеге көзқарас дегеніміз- адамдардың іс-әрекетіне терең әсер ететін
әлем және оның даму заңдылықтары жөнінде, табиғат және қоғам құбылыстары
жөнінде тиянақты көзқарастар жүйесі. Дүниенің өзі микро, макро, мега
жүйелерді құрайтын көпсалалы байланыста болатын обьектілер мен
құбылыстардың жиынтығы болса, дүниетанымның негізіне дүние туралы белгілі
бір білімдердің жиынтығы кіреді. Дүниетаным әртүрлі білімдерді игеру
барысында , сонымен бірге күнделікті көзқарастарды санада түю нәтижесінде
қалыптасады.
Пәнаралық байланыстардың тәрбиелеу функциясы оқушыларда
диалектикалық-матералистік дүниетанымды, дұрыс дүниеге көзқарасты
қалыптастыруды көзейді. Осыған сәйкес бастауыш мектеп оқушыларына білім
және тәрбие берудің, дүниетанымын қалыптастырудың аса маңызды құрылымының
бірі- пәнаралық байланыс болғандықтан, пәнаралық баланыстың негізгі
міндеттерін көрсетсек;
1. Оқушылардың оқыту үдерісіндегі пәнаралық байланысты түсінуін,
саналы қабылдауын, танымдық белсенділігін қалыптастыру жұмыстарын
ұйымдастыру.
2. Оқу пәндерінің оқушыларға білім мен тәрбие беру, пәнаралық
байланысты орнату мүмкіндіктерін айқындау мақсатында білім беретін орта
мектептің оқу жоспары мен бағдарламаларына талдау жасау. Барлық
мұғалімдердің пәнаралық байланысты практикалық қызметінде пайдалану,.
3. Мектептен тыс және сыныптан тыс жұмыстардың пәнаралық байланыста
жүргізілуі. Бұл міндетті шешу озық тәжірибелерді жинақтауды, жұмыстың
неғұрлым тиімді түрлерін практикада пайдалануды қажет етеді.
4. Пәнаралық байланыс оқу пәндерінің арасындағы өзара байланыстың дамуына
және танымдық іс-әрекеттің белсенді, ауқымды болуына жол ашады.
5. Пәнаралық байланыс бастауыш мектеп мұғалімінің жүргізетін педагогикалық
әрекетін ғылыми негізде ұтымды ұйдастыруына себепкер болады.
Пәнаралық байланыстың мәні оның ішкі құрылысында жатқандығында, одан
оқыту мен тәрбиені дұрыс, жүйелі ұйымдастырудың көп қырларының бірі
екендігін танытады. Пәнарарлық байланыстың іске асырылуында методология
шешуші қызмет атқаратын мынадай негіздер басшылыққа алынады.
1.Пәнаралық байланыстың философиялық негізде дүнтедегі барлық заттың,
құрылыстың бір-бірімен өзар байланыстығытууралы тұжырымдалған дағды
алынады. Дүниедегі бар құбылыс бір-бірімен байланысты болады, сондықтан оны
танып білетін ғылымдарда өзар байланысты.
2. Пәнаралық байланыстың жүзеге асырылуына оның психологиялық негізгі
үлкен қызмет атқарады. Пәнаралық байланысты педагогика ғылымында зерттеуші
ғалымдар пәнаралық байланыстың психологиялық негізін И.Павлов есімімен
тығыз байланыстыра қарастырады.
И.П.Павлов мидың аналитикалық-синтетикалық қызметін зерттеп, оның
үздіксіз дамуда, өзгерісте болатынын анықтайды. Мида сыртқы дүниеден
қабылданатын көптеген тітіркендіргіштер реттеліп жүйеге келетінін
түсіндіреді. Сондықтан олар жүйке процестерінің күрделі динамикалық жүйесі
болғандықтан, ол мидың анализ, синтез қызметімен орындалады. Бұл әр пәннің
өз ішіндегі және пәндер бірлестігіндегі білімдер жүйесі сәйкес келеді.[12]
Пәнараалық байланыстың психологиялық негізін ашуға ұмтылыс жасаған
педагог ғалымдардың бірі- немістің идеялист педагогы И.Ф.Гербарт ол өзінің
еңбектерінде жан-жақты тәрбиелеуді, білім беруді пәндердің арасындағы және
пәнішілік күрделі байланыстарымен тығыз бірлікте қарау керектігін атап
көрсетеді. И.Ф.Гербарт оқытудың негізгі жолдарын төмендегідей үлгіде
көрсетеді.
Көрсету
Байланыстыру
Үйрету
Философиялық негіздеу
Сезімге әсер ету жағынан мына үлгідегі болуын айтады.
Көрнекілік
Байланыстылық
Көтерінкілік
Қызығушылығын арттыру.
ХVIII-XIX ғасырлардың ұлы педагогы И.П.Пестолоций пәнаралық
байланыстылықтың маңыздылығын мойындай келе, оны тәжірибеде іске асыруға
тырысты. Оның дидактикалық шығармаларында оқыту өнерінің физика-механикалық
заңдылықтары туралы жиі айтылып отырады. Бірінші орынға ол мына талапты
қояды ``Өз санаңызда пәндердің арасындағы шын мәніндетабиғи байланысты
көрсетіңіз`` Пестолоций пәндердің бір-бірімен байланысын тәжірибеде іске
асырудың үлгілерін көрсетеді.
Пәндерді араластырып оқытуға неміс педагогы Адольф Дистервег қарсы
шықты. Ол әрбір пән өзіндік ерекшелігімен, өз құрылысын сақтай отырып
оқытылуын дәріптеді. А.Дестервег пәнаралық байланысты мүлдем жоққа
шығармайды, тегі бір, ұқсас пәндерді, мазмұны жақын пәндерді оқыту
барысында аталған әдісті толық қолдануға болатындығын айтады.[4]
Ал, мұның өзі дүниенің шындығын жан-жақты тұтас қабылдауға,
ғылыми түсініктердің қалыптасуына және табиғат пен қоғамның, өмірдің
диалектикалық зандылықтарын танып білуге кедергі жасайды. Сондықтан
психологтар өздерінің зерттеулері арқылы оқу пәндерінің арасындағы өзара
байланыстың мәнін психикалық процестердің заңдылықтарымен дәлелдейді.
Ғылыми әдебиеттерде пәнаралық байланыстың дидактикалық негізіне оісу
пәндері алынған. Ғылымдардың гуманитарлық, табиғаттану және техникалық
болып дәстүрлі топтастырылуы, олардың зерттейтін объектілерінің
ортақтылығына, пәндік қатынастардың бірлігіне негізделген. Олардың қоғам,
табиғат, еңбек салалары бойынша біріктіріледі де, әр пән өз ішінде білім,
іскерліктерге арналған материалды және оқушылардың жалпы таным объектілерін
бір жүйеге келтіреді.
Қазіргі мектептердің жалпы білім беру мазмұны, оның ішіндегі оқу
жоспарлары пәнаралық байланыс негізінде жетілдіріліп келеді. Осыған орай,
ғалым зерттеушілердің, шығармашылық еңбек етуші мұғалімдердің ізденістері
жүйеленген, қорытындаланған жаңа пәндердің оқу-тәрбие үдерісінде қажет
екендігін дәлелдеп отыр.
Пәнаралық байланыстың дидактикалық негізіне жоғарыда аталған оқу
пәндерімен қоса, оқу-тану іс-әрекетінің жүйесі жатады. Оқу-тану іс-
әрекетін, іс-әрекеттер деп қарастырғанда "іс-әрекет" жөне "амал"
түсініктерін есте ұстаған жөн.
Оқу үдерісінің барысында оқушылар танымдық, тәжірибиелік, мақсатты-
бағдарлы іс-әрекеттермен шұғылданады. Осы іс-әрекеттердің нәтижесінде
оқушыда пәнаралық байланыс іскерлігі қалыптасады.
Пәнаралық іскерлік оқушының бір пәннен меңгерге білім іскерлік
дағдыларын, екінші жақын пәндерді меңгеруді пайдалана білу қабілетінен
көрінеді. Мәселен, тіл-әдебиет пәнінен меңгерген кітапты пайдалану
іскерліктері, география, тарих, математика т.б. пәндерді оқып үйренуде
қолданылады. Сол сияқты оқушының бір пәннен үйренген еңбек іскерліктері,
екінші пәнді терең, жан-жақты меңгеруге ықпал жасайды.
Пәнаралық байланыстың ең негізгі дидактикалық міндеті — ол оқыту
үдерісінің білім беру, тәрбие беру, дамытушылық сипатының арасындағы
байланысты құру болып есептеледі.
Сонымен пәнаралық байланыстың маңызына мыналар жатады:
1. Оқу пәндер арасындағы өзара байланыстың болуы - ғылымдар негізін
меңгерудің және білім жүйесінің дамуының қажетті шарты.
2. Диалектикалық көзқарастың қалыптасуы білім мазмұнының
барлық құрамды бөліктерінің байланысын талап етеді.
3. Пәнаралық байланыс жан-жақты тәрбие беру жүйесінің
барлық салаларын кешенді жүзеге асыруға ықпал жасайды.
4. Пәнаралық байланыс педагогикалық еңбектің ғылыми негізінде тиімді
ұйымдастырылуына көмектеседі.
5. Педагогикалық ұжымның барлық іс-әрекеттерінің бір-бірімен келісімді
және демократиялық негізде жүріп отыруына әсер етеді.
Бастауыш сатыда жекелеген пәндер, ең алдымен, оқушыда мәдениеттің
базистік қырларын қалыптастыруға, яғни оның жекебас тұлғасын тәрбиелеуге
қызмет ететіндіктен, білім мазмұнының біртұтастығын қамтамасыз етудің
маңызы зор. Бір сыныпта барлық пәнді бір мұғалім оқытуының да мәні осында.
Бұл тұтастық үш түрлі ұстаным негізінде жүзеге асырылады.
1. Қосарлана ену заңы ұстанымы — білімнің базистік салалары жалпы
білім мазмұнына екі түрлі жолмен: 1) жеке курс (пән) және, 2) басқа
пәндер мазмұнының бөлінбес бір бөлігі түрінде енгізіледі. Мысалы, ана тілі
әрі өз алдына жеке пән, әрі оның оқушы тілін дамыту, сөздік қорын байыту,
т.б. сияқты мәселелері барлық пәндерде де ұдайы қолданылып, жетіліп
отырады.
2. Зерттеу нысанасының немесе әдісінің ортақтығы, Түпкі мақсат —
түрлі мақсат бірлігіұстанымы.
Мысалы, қазақтың киіз үйі дүниетану пәнінде халықтың көшпенді өміріне
тән тұрмыс- тіршілігінің бір басты сипаты ретінде қарастырылса, бейнелеу
өнерінде — архитектуралық ғимарат, еңбек пәнінде — киіз үйдің ши тоқу, киіз
басу, әртүрлі баулары сияқты бөліктерін дайындау біліктерін меңгертудің
нысаны ретінде қарастырылады; олардың өлшемдерін, мөлшерін, пішінін
белгілеуге математика қатысады. Ал, оқу әрекетін қалыптастыру тәсілдері
барлық пәнде жүргізіледі.
3. Бір пәннен алған білім, білік, дағдыны екінші пәнді оқытуға тірек
ету, яғни кәдімгі пәнаралық байланыс ұстанымы.
Мысалы, дүниетануда жыл мезгілдері туралы алған ғылыми түсініктерді
бейнелеу өнерінде Күз бояулары, Жапырақ мозаикасы, т.б. сияқты
тақырыптарда пайдалану, еңбек пәнінідегі ауылшаруашылығы еңбегімен
байланыстыру.
Бастауыш сатыда білім берудің жоғарыда көрсетілген түбегейлі мақсат,
міндеттерін жүзеге асыруда әр оқу пәнінің өз орны мен рөлі бар. Тіл мен
математика реалды ақиқаттың ең маңызды саласы және адамның алуан түрлі
коммуникативтік жағдайларға еркін араласып қатысу, сауатты бағдарлай алу
қабілетін дамытып, жүзеге асыратын табиғи (ана тілі) және жасанды
(математика) тілдер туралы оқушының қажетті білім алуына, ауыз- екі
сөйлеуін дамыту, ойын жазбаша сауатты жеткізу біліктерін қалыптастыруға,
дүниені көркем сөз немесе математикалық өрнектер арқылы бейнелеп қабылдауға
кеңінен жол ашатын, танымдық, тәрбиелік, дамытушылық мүмкіндіктері мол
жетекші пәндер ретінде қарастырылады. Бұл пәндердің бағдарламалық мазмұны
оқушының лингвистика дүниесін, тіл құбылысын, оның зандылықтарын біршама
бағдарлауына мүмкіндік беретін, әдеби сауаттандырып, оның шығармашылығына
жол ашатын, арифметиканың амалдар заңының негіздерін түсінуді қамтамасыз
ететін, математикалық тіл элементтерін меңгертетін, оқушының абстрактылы
ойлау элементтерін дамытуға көмектесетін ұғымдар жүйесін қамтиды.
Білім оқушының табиғи және әлеуметтік жаңа ортаға икемделуін, өр алуан
әрекет түрлерін меңгеруін, айналадағы дүниемен жекебас тұлғалық қарым-
қатынасын, этикалық, адамгершілік нормаларды бойына дарытуын және белгілі
бір қажетті деңгейде болуын қамтамасыз ететін құрылымдық жағынан өзара
тығыз байланысты мынандай компоненттерден тұрады:
1) дүниенің біртұтас ғылыми бейнесі туралы білім;
2) дүниені логикалық- танымдық және ғылыми тұрғыда зерделеп білудің
әдіс- тәсілдері туралы білім (біліктер);
3) оқушыда қалыптасуы тиіс әрекет түрлері туралы білім.
Білім мазмұнының біртұтастығы интегративтік және пәнаралық байланыс
ұстанымдары арқылы қамтамасыз етіледі.
Жалпы алғанда, пәнаралық байланыстың қай түрін, қалай жүзеге асырудың
жолдары алуан түрлі және оны таңдау, көп жағдайда, мұғалімнің шығармашылық
шеберлігіне, ізденісіне де байланысты. Ең басты нәрсе — білім мазмұнын,
құрылымын, оны оқытудың дидактикалық-психологиялық негіздерін мұғалімнің
терең білуі шарт.
Пәнаралық байланыс білім, білік және дағдының тұтас жүйесінің
дұрыс қалыптасуына жағдай жасайды, әрі оқушылардың әр түрлі пәндерден алған
білімін орынды қолдана білуіне көмектеседі. Тіл пәнінің басқа пәндермен
байланысы туралы айтқанда, ең алдымен, тақырыптық байланыстарға назар
аударған жөн. Тақырыптық байланыстың негізіне пәндер, құбылыстар, фактілер
туралы оқытудың міндеттері мен шарттарына байланысты әр түрлі жағдайларда
қарастырылатын жалпы түсініктер мен ұғымдар алынады.
Бастауыш сыныптарда оқытылатын пәндердің бір-бірімен байланысу
дәрежесі оларда берілетін білім мазмұнына орай әр түрлі болып келеді.
Мысалы, сауат ашу мен тіл дамыту, айналамен таныстыру пәндері о бастан- ақ
бір- бірімен пәнаралық байланыста жүргізіледі. Сондай- ақ оқу, бейнелеу
өнері, музыка және ән пәндерінің ортақ міндеті — оқушының жеке тұлғасын
қалыптастыру, оларды қоршаған ортаның әсемдігін өнер түрлері арқылы түсіне
білуге тәрбиелеу. Бұл пәндердің мазмұны баяндау, сипаттау, пайымдау тәрізді
байланыстырып сөйлеу дағдыларына үйретуге, ортүрлі жанрдағы мәтіндердің
формасы мен мазмұны арасындағы өзара байланысты түсінуге, тілдік, сөйлеу
және екпіндік (интонация) бейнелеу құралдары арасындағы үйлесімнің мәнін
ұғынуға мүмкіндік береді. Жалпы алғанда, тіл пәнін өзге пәндермен тығыз
байланыста өткізуге мүмкіндік мол. Тек ол үшін мұғалім әр пән бойынша өзара
байланыстыра өткізуге қолайлы тақырыптарды алдын- ала іріктеп, анықтап алуы
қажет.
Оқу бағдарламаларында жеке пәндердің оқу материалы басқа кейбір
пәндердің тақырыптарымен өте тығыз байланысты болып келеді. Бұл жағдайда
сабақтың өн бойында пәнаралық байланысты жүзеге асыруға мүмкіндік туады.
Мәселен, оқу сабағындағы Күз тақырыбына берілген мәтінді Дүниетану
пәніндегі Күз тақырыбымен өзара байланыста өткізуге болады, Бұл тақырыпты
тіл және бенелеу өнері, еңбекке баулу сабақтарымен де сабақтастыруға
мүмкіндік мол. Серуен кезінде көргеніңді әңгімеле немесе Өзің салған
сурет туралы әңгімелеп бер т.б. тапсырмалар беруге болады. Негізінен
алғанда оқу пәндерін өзге пәндермен сабақтастыра өткізуге мүмкіндік өте
мол.
Әрбір сабақ- оқушыларды қоршап тұрған дүниені тану жолының бір
көрінісі. Міне осы жолмен қазіргі кездегі ғылым, техника және мәдениет
негіздерімен қаруландырып мұғалім өз оқушыларын өмірге дайындайды. Бір
жерде тоқырап тұрып қалу немесе аршындап алға басу сабақ кезінде
оқушыларда білімнің тиянақты жинақталуына байланысты екені даусыз нәрсе. Әр
сабақта оқушылар өздерінің жұмысы барысында жаңа дағды мен іскерлікке ие
болады. Сондықтан мұғалімдер мектепте оқу- тәрбие үдерісін ұйымдастыруда
пәнаралық байланысты жүзеге асыру мүмкіндіктерін көрсетуі қажет.
1.2. Пәнаралық байланыс туралы ұғым, оның мәні және білім
мазмұны.
Қазіргі заманда ғылымның дамуына байланысты мектепте оқушыларға
білім беру үдерісі өз дәрежесінде болу керек. Өйткені жалпы білімнің
мазмұны әртүрлі саладағы ғылымдардың өзара әрекеті, даму процесінің жаңа
тұрғыда жетілуіне ықпал жасайды.
Сондықтан қазірде мектептің оқыту үрдісінде пәнаралық байланыс өзекті
проблемаға айналып отыр.
Пәнаралық байланыс-түрлі оқу пәндерінің арасындағы өзара байланысын
айқындау шарты және білім беру мен оқыту талаптарының бірі. Әлемнің
бірлігін бейнелейтін ғылыми білімдер мен сенімдер жүйесін қалыптастыру
міндеттерінің шартынан пәнаралық байланыс қажеттігі туындайды. Оқу
пәндерінде қарастырылатын табиғат, қоғам, адамдардың өзара әрекеті
жөніндегі негіздер оларды білім беру мазмұнының біртұтас жүйесінде
біріктіреді.[13]
Осы арада пәнаралық байланысқа ғылыми еңбектерде алпыстан астам
анықтамалар берілген. Мыслы, Педагогикалық сөздіктегі анықтамаға
сүйенсек, онда былай берілген- пәнаралық байланыс оқу бағдарламаларының
өзара үйлесімділігі
Пәнаралық байланыс ұғымы мынадай бөліктерден тұрады байланыс құрамы,
байланыс амалы, байланыстың бағыттылығы.
1. Байланыс құрамы. Оған байланыстардың маңызды объектілерін
жатқызамыз (оқу пәндері арасындағы құрамы мен тақырыбы
2. Байланыс амалы. Бұны яғни, бір пәннен екінші пәнге хабар беру
амалы деп түсінеміз
3. Байланыстың бағыттылығы. Бұнда мағлұматты бір пәннен екінші
пәнге беріп отыру бағыты. [3]
Мұғалімге қойылатын талаптардың орындалуы, сабақтың дұрыс жолға
қойылып, нәтижелі болуына мүмкіндік береді. Осыған орай мұғалімге
қойылатын талаптарда пәнаралық байланысты дұрыс ұйымдастыру мәселесі
көрсетілген.
Кез-келген пән бойынша әрбір сабақтың өткен және алдағымен
байланысы. Кез-келген сабақ басқалардан оқшауланып қарастырылмауы керек, ол
сабақтың жалпы жүйесіндегі белгілі бір буын болып табылады. Мұғалім белгілі
бір пән бойынша сабаққа дайындалғанда өткен сабақты жақсы елестете білуі
керек. Әрбір мұғалім өз мүмкіндігіне қарай сабақтың материалын өткен
материалмен байланыстыруға тырысады. Сондай-ақ алдағы сабақтың құрылымы мен
мазмүнын да жақсы білуі керек. Мұғалім кез-келген сабақта білім
қалыптастыра отырып, келесі(ертеңгі) сабаққа негіз қалауға міндетті.
Пәнаралық байланыстың маңыздылығы мынадан көрінеді.
- пәнаралық байланыс оқу пәндерінің арасындағы өзара байланыстың дамуына
және танымдық іс-әрекеттің белсенді, ауқымды болуына жол ашады
- бастауыш мектеп оқушыларының дүниетанымының қалыптасуына білім
мазмұнындағы барлық құрамдас бөліктердің байланыста болуы пәрменді ықпал
етеді.
-толыққанды тәрбие беру жүйесінің барлық салаларын кешенді жүзеге асыруды
қамтамасыз етеді.
- пәнаралық байланыс бастауыш мектеп мұғалімінің жүргізетін педагогикалық
әрекетін ғылыми негізде ұтымды ұйымдастыруына себепкер болады.
-пәнаралық байланыс көптеген оқу пәндеріне ортақ, жетекші ұғымдар мен
қағидалар, деректер, ғылыми таным әдістері арасында өзара байланыс
орнықтырып, оқушыларда дұрыс, кең әрі қажетті дүниетанымдық білімдер мен
көзқарастардың пайда болуына жәрдемдеседі. [4]
Біз анықтағандай пәнаралық байланыс білім және тәрбие міндеттерін
шешуде ерекше рөл атқарады. Мектептегі білімдер жүйесі өздерінің мазмұны
жағынан кешенді. Олардың мәні және меңгерілуі пәнаралық деңгейде жүзеге
асуы тиіс. Мәселеге тек осылай келгенде ғана шәкірттерде ақиқат дүние
біртұтас жүйе екен деген түсінік қалыптасады. Бұл жүйеде барлық элементтері
біріне-бірі ықпал жасайтындығын, үдерістер өздерінен-өздері туындап
жататындығын мұғалім білуі керек.
Пәнаралық байланысты оқу-тәрбие үдерісінде мынадай жағдайлардан көруге
болады: пәнаралық байланыстар теориялық білімді іс жүзінде қолдануға,
ғылымның түрлі салалары жөнінде кең ұғымы бар адамды тәрбиелеуге мүмкіндік
береді. Қазіргі кезде оқушыларға білім беру және олардың танымдық қызметін
өркендетуге жағдай жасайды.
Көптеген педагогтар мен психологтар пікірлеріне қарағанда, оқушылардың
түрлі пәндердегі білімдер мен біліктерді, бейімділіктердің жеке элементтері
арасындағы байланыстарды байқап және қабылдауы олардың білімдерін жүйеге
түсіреді, ақыл-ойына серпіліс тудырады, таным қызметіне шығармашылык сипат
береді.
Ю.А.Самариннің көзқарасы бойынша пәнаралық байланысқа диалектикалық
заңдылық деп қарау керек. Пәнаралық байланыс әр шәкірттің санасын
өркендетуге қолайлы жағдай жасайды. Мысалы, ойлайтын адам
табиғаттағы жеке құбылыстардың өзара байланысын түсінетіндей бейімділік
дарытумен қатар олардың неғұрлым кең жүйедегі басқа құбылыстармен өзара
байланысын байқауы керек. [14]
Кейбір ғалым-зерттеушілер пәнаралық байланысты дидактикалық шарттар,
оқыту мазмұнының арнайы құрылымы десе, келесі бір ғалымдар оны дидактикалық
қағидалар деп есептейді. Біздер бұл анықтамалардың қай-қайсысы болса да,
толық әрі дәл емес деген көзқарастамыз.
Пәнаралық байланыс — ол білімнің мазмұнына ғана қатысты емес, оның
ықпалы оқыту үдерісінің барлық құрамды бөліктерімен байланысты.
Пәнаралық байланысты дидактикалық қағида деп қараудың қажеттілігі жоқ,
себебі оның оның педагогикалық мақсаттылығы оқытудың жүйелілік қағидасынан
туындайды, ол білімнің тұтастай жүйесінің оның негізгі бөліктерінің, атап
айтқанда табиғат, қоғам және адам туралы нақтылы айқын түсініктердің өзара
байланысын білдіреді.
Дегенмен түрлі зерттеушілердің И.Д.Зверев, В.Н.Максимова,
Г.И.Беленьский, П.Г.Кулагин, Н.Ф.Лошкарева т.б. пәнаралық байланыстың
мәніне көзқарастары бірдей емес. Мәселен, Г.И.Беленьский пәнаралық
байланыс жалпы пәндердің мазмұнын құрылымдық бөліктерінің мақсат бірлігін
көрсетеді десе, Н.А.Сорокин пәнаралық байланыстар идеясын дидактикалық
қағидаларды жүзеге асырудың қажетті шарты деп есептейді.
В.Н.Максимованың ұсынысы бойынша мынадай топтар бар екендігін көреміз:
мазмұн-хабарлық, операциялық-қажеттік, ұйымдық-әдістемелік. Бірінші топтық
байланыстар — ағарту жұмысы міндеттерін тәуірірек шешуге, екіншісіндегілері
— оқушылардың тәжірибиелік жұмысын ұйымдастыруға, үшінші топтағылары —
ұйымдастыру жағынан айқындықты, тиімділікті қамтамасыз етуге бағыт-бағдар
ұстауға көмектеседі.[15]
П.Г.Кулагин пәнаралық байланысқа мұғалім мен оқушылар жасайтын жүйесі
деген анықтама береді де бағдарламалардың материалдарын неғұрлым тиянақты
меңгеріп алу мақсатында, білімдерді игеру үдерісінде ұқсас пәндердің
мазмұны пайдаланады да қамтылады дейді.
Г.Ф.Федорецтің зерттеу еңбектерінде біз сөз етіп отырған мәселеге
мынадай түсінік береді: пәнаралық байланыс дегеніміз шындық өмірдің
объектілері, құбылыстары және үдерістері арасындағы синтездеуге,
интеграциялауға ұшырайтын қарым-қатынасты бейнелейтін педагогикалық
категория. Ал олар оқу-тәрбие үдерісінің мазмұнын, формалары мен
тәсілдерінен көрінеді және тәрбиелеу қызметін атқарады.
Н.А.Лошкарева "Пәнаралық байланыс" деп аталатын ұғымға берілетін мәні
жағынан түрлі-түрлі анықтамалар ең негізгі екі нәрсеге тоқталуға болады:
пәнаралық байланыс дегеніміз оқу-тәрбие үдерісінде объективті шындық өмірді
баяндаудың диалектикалық формасы мен педагогикалық талап принципі.
Зерттеушілердің пәнаралық байланыс жөніндегі көзқарастары жоғарыда
баяндалған пікірлермен бітпейді. Педагогикалық әдебиеттерде пәнаралық
байланыс жөнінде оның жаңа қызметінің қырларын көрсететін анықтамаларға
басқа тұрғыдан келушілер байқалады. Мысалы, В.И.Янцен пәнаралық байланысты
білім берудің құрамды бір бөлігі деп қарайды да, бұл бөлік оқу қызметінде
түрліше көрінеді дейді. И.Ф.Борисенко пәнаралық, ғылымаралық ұғымдардың
дидактикалық баламасы деп түсіндіреді. [3, 4]
Сонымен, жоғарыда біз келтірген пайымдаулардан әр зерттеушілердің өз
зерттеу мәселелеріне сөз болып отырған категорияның мәніне анықтама
беретіндігін байқадық. Олардың біреулері пәнаралық байланысты принциппен,
шартпен, тәсілмен, фактормен, ал басқа біреулері қызметпен, мазмұнмен,
құралмен бірдей санайды.
Ал, М.Д.Зверев пен В.Н.Максимова пәнаралық байланыс мәселесін ғылыми-
теориялық тұрғыдан жан-жақты зерттеп пәнаралық байланыстың әдіснамалық
негізін айқындайды. Олар пәнаралық байланыс әдіснамалық қағидалардың бірі,
ақыл-ой қызметінің ерекше түрі деп түсіндіреді.[16]
Сонымен пәнаралық байланыс өзінің мәні жағынан көпмағыналы
педагогикалық табиғаты бар мәселе. Қазіргі педагогика ғылымының жан-жақты
қарастыратын, зерттейтін мәселесінің бірі. Демек, пәнаралық байланыс білім
беру мазмұнын, әдістер жүйесін және ұйымдастыру жұмыстарының түрлерін
сапалық жағынан қайта құруға жетелейді. Нәтижесінде оқытудың дамытушылық,
білім және тәрбие берушілік қызметі объективті түрде кеңейеді.
Әрбір ғылым негізіндегі жеке пәндер адам ақыл-ойы дамуының оның
танымдық жемісі болғандықтан жалпы адамзаттық құндылықтар білім мазмұнына
алынуы керек.
Осы заманғы жалпы білім беретін мектептердің білім мазмұнын
анықтағанда объективтік және субъективтік факторларды ескере отырып,
төменгі қағидаларды қарастырамыз:
- оқыту үдерісінде пәнаралық және пәнішілік байланыстарды
жүзеге асыру негізінде қазіргі заман ғылымының ғылымаралық
байланыстарын ұғындыру қағидасы;
- туған халқының, ұлтының мәдени-тарихи байлығын меңгеруді,
жалпы адамзат мәдениетіне қатысты білімдерді ұштастыруға мүмкіндік
беретін сабақтастық қағидасы;
- мемлекеттік тілді, сонымен ана тілі мен басқа да
ұлтаралық, халықаралық қатынас құралдары тілдерін оқып
үйренудің маңыздылық қағидасы;
- білім мазмұнын дербес жүйе ретінде қарастыра отырып, жеке тұлғаның жан-
жақты үйлесімді дамуын қамтамасыз ету қағидасы;
- білім мазмұнының дүниежүзілік жалпы және рухани мәдени деңгейінде болуы,
қазіргі заманғы ғылыми білімдердің даму тенденцияларын қамту қағидасы;
- қоғамдық өмірде қандай да бір болмасын ғылым саласында негізгі
білімдер мазмұны екі рет қайталанады: бірінші рет дербес пән ретінде, ал
екіншіде басқа пәндерге жылжымалы компоненттер арқылы, демек білімнің
"қосарлана жүру" қағидасы.
Қазіргі кезде оқушыларды даралап және саралап оқытуды негізге ала
отырып, білім мазмұнын қайта қарауды оны әртүрлі білім деңгейіне бөлу
жүзеге асырылып келеді.
Оқушыларды жалпы адамзаттың қол жеткен игіліктері мен ұлттық
мәдениетінің, ғылымның, тілдің, өнердің бірлігі негізінде тәрбиелеу, еңбек
қызметін дамыту мен оқытудың езара байланысын жүзеге асыру қағидасын
пайдалану қажет.
Дүниежүзілік тәжірибеде көрсеткендей ғылыми дүниетанымды берік
меңгеру, әлемдік құбылысты, деректерді қабылдау білім мазмұнын
бөлшектенбеген жағдайда тұтас, жүйелі қалыптасуы нәтижелі жүзеге асырылады.
Біз пәнарлық байланыс негізінде білім-тәрбие беру проблемасын
зерттегенде тірек бола алатын жаңа әдіснамалықты басшылыққа аламыз.
Пәнаралық байланыстың педагогикилық тағы бір ас маңызды міндеті
ғылымдардың бір-бірінен бөлектенбей ғылыми білімнің бір жүйеге топтасуын,
басқаша айтқанда интеграциялану дәрежесін жоғары дәрежеге көтеру.
Соңғы кезде пәнаралық байланыс ұғымы ғылыми-педагогикалық әдебиеттерде
жаңа мәнімен енгізіле бастады және оны білімдердің, танымдардығ,
сенімдердің, адамның психологиялық ойлауының жиынтығы деп түсінуіміз
керек.
Пәнаралық байланыс ұғымы табиғат- қоғам-адам ойы жүйесінде білім
негізін, пәнішілік қатынастарды және ғылымдардың интеграциялануын реттеуші
қызметін жүзеге асырады.
Бастауыш сыныптарда пәндерді интеграциялап оқыту шәкірттердің ой-өрісін
байытумен қатар олардың адамзат құндылықтарымен де молырақ сусындауларын
қамтамасыз етеді.
Өркениетті шетел мектептерінің көпшілігінде бастауыш мектеп
бағдарламасы осыған негізделген. Мұнда оқу, ойлау, жазу, сөйлеу бір
кеңістікте бір-бірімен үйлестіріле дамытылады. Қазіргі педагогикалық
әдебиеттерде білімді кіріктіріп оқыту айтарлықтай анықтамаға ие бола қойған
жоқ. Бұл мәселемен 80 жылдардың басында белгілі ұстаз-ғалым В.Н Максимова
айналысқан болатын. Ол пәнаралыұ байланысты дамытуды тереңдетудің тиімді
жолы ретінде кәріктіріп оқыту әдісін ұсынған еді. Бір пәнге біріктірілген
бірнеше пәндердің құрылымы мазмұнды хабарлама байланысы деп атаймыз. Бізде
ішінара ана тілі-сурет, ана тілі- әуез, ана тілі- дүниетану сабақтарында
қолданылып жүр.
Жалпы дидактикалық сабақтар шарттары:
- пәнаралық сабақтың ең алдымен анық қалыптасқан оқу танымдық мақсаты
және оқушылардың жоғары білімділігі болуы шарт
- пәнаралық сабақ сондай-ақ, шәкірттердің дүниетанымдық көкжиегін
кеңейтіп, ой қорытындысын қамтуы және алған білімдерінің ара қатынасын
тануға, қызығушылығын ояту қажет
- интеграцияланған сабақ оқушылар мен мұғалімнің берік
ынтымақтастығының негізінде құрылуы қажет
Интеграция дегеніміз — пәндердің өзара байланысын жоғары деңгейде
нақтылы түрде іске асыру. Сондықтанда интеграция мен пәндердің өзара
байланысы ұғымдарын мәндес ұғым ретінде түсінуге болмайды. Интеграция
тұтастықты қалыптастырып, білімді жүйелеу мен жинақтауда әр түрлі
ғылымдарды біріктіреді.
Осы тұрғыдан алсақ, интеграциялық оқыту мәселесінің педагогикалық
рөлі, мәні мен мазмұны, өсіресе төменгі сыныптағы білім жүйесіндегі мұғалім
жұмысында арта түседі. Өйткені, педагог — шын мәніндегі қоғамдық-әлеуметтік
даму үрдісінің адам санасындағы күрделі жаңғыру барысына тікелей қатысы бар
болашақтың жасампаз маманы. Сондай-ақ, оқу бағдарламасында: "Бастауыш саты
— оқушының зердесі дамуының іргетасы" делінген.
Біздің ойымызша, интеграциялық оқытуды жүзеге асыру оқушылардың
танымдық қызығуы мен білім сапасын арттыру, бір сабаққа бірнеше оқу пәндері
мақсатының бірігуіне мүмкіндік береді.
Интеграциялық оқытуды жүзеге асыру әр пәндік мазмұнды қосып біріктіріп
жіберу немесе бірнеше пәнді бір пәнмен алмастыру емес, әрі пәндік құрылымды
жоққа шығармайды, керісінше, оған қондырғы ретіыде қызмет етеді. Бастауыш
білім кеңістігінде барлық пәндер өз дағдыларын және қалыптасқан оқу
үрдісінің ұйымдастыру формасын сақтайды. Интеграциялық оқыту пән мазмұнының
айқын анықталуына мүмкіндік береді. [4, 9, 10]
Пәнаралық байланыс педагогика ғылымында философиялық, психологиялық,
дидактикалық және әдіснамалық жағынан қарастырылатын күрделі кешенді сала.
Педагогикалық сөздікте — "жалпы ғылымдар жүйесінің негізінде
дидактикалық мақсаттардан туындайтын оқу бағдарламаларының өзара шартты
байланыстар пәнаралық байланыс" деп аталған.
Педагогика тарихында пәнаралық байланыс ертеден зерттеліп келе жатқан
педагогика ғылымының негізгі мәселесінің бірі болып саналады.
Сонымен қатар қазақ халқының ортамызға қайта оралған ірі зиялылары
Жүсіпбек Аймауытов (1889-1931), Ахмет Байтұрсынов (1873-1937), Міржақып
Дулатов (1885-1935), Мағжан Жұмабаев (1893-1938), т.б. бұл мәселені терең
қарастырған.
Мысалы, М.Жұмабаев өзінің "Педагогика" оқулығында психология,
физиология, әдебиет, тарих, тәнтану ғылымдарының өзара байланысы негізінде,
адамның тұлғалық дамуына тәрбие мәселелерін жан-жақты айқындаған. Атап
айтқанда оқулықтың 15 бөлімінің барлығында да ғылымдар жүйесі, олардың
байланысы тереңінен ашылған. Педагогика бөлімдері (жалпы педагогика, дене
тәрбиесі, жан көріністері: ес, қиял, ойлау, тіл, сезім көріністері т.б.)
педагогика, психология ғылымының негізгі мәселелері адам тәрбиесінің
зандылықтары мен өзара байланыстары берілген.
Бұл оқулығында ұғым және оның жасалуында заттар мен құбылыстардың,
сондай-ақ адамдардың қасиет- сапалары мен бітім- тұлғалық ерекшелікиері
жеке дараланып, біб-бірімен салыстырылып және барлығына ортақ белгілері
сипатталатынын көрсетеді Бір-біріне ұқсас бірнеше заттарды суреттесек біз
сол заттарды бір-бірімен салыстырамыз. Бір затты бір затпен салыстырғанда,
олардың әр қайсысының өздеріне ғана арналған дербес сындарын алып тастап,
ортақ сындарын ғана аламыз. Ортақ сындарды екеуінен де табамыз, ортақ
сындарды жалпылаймыз. Яғни екі заттың яки көп заттың ортасынан оймен
жасалған бір зат шығады.
Міне, көп заттардың ортақ сындарын алып жия білу, екінші түрлі айтқанда,
зат туралы ой- ұғым деп аталады.
Ұғым туралы айтылатын материалдар білім мазмұны арқылы көрсетіледі.
Себебі ғылыми дидиктикада оқушылардың дүниетанымын, ұғымдар жүйесін
қалыптастыруда білім мазмұны шешуші фактор болып табылады.
Ал білім берудің мазмұны өте күрделі және көп жақты ұғым. Білім берудің
мазмұны қоғамның экономикалық және ғылыми- техникалық даму
қажеттіліктеріне байланысты қарастырылады. [17, 18]
Білім берудің мазмұны деп оқушылардың ақыл- ойын, дене күш қуаттарын жан-
жақты дамыту, дүниеге ғылыми көзқарастарын қалыпиастыру және олардың
қоғамдық өмірге, еңбекке дайындауға қажетті негіз болатын білімдер мен
іскерліктердің және дағдылардың көлемі мен бағытын анықтаймыз.
Білім берудің мазмұны ең алдымен қоғамның, мектептің алдвна қоятын
мақсаттары және міндеттерімен анықталады. Сонымен бірге оқудың мазмұнын
анықтауда дидактиканың талаптары да ескеріледі, себебі соның негізінде ғана
қай жаста (сыныпта(, қандай көлемде, қандай пәндерді оқуға болатынын дұрыс
шешуге болады.
Дидактика тарихында Н.К.Крупская (1869-1939) пәнаралық байланыс
проблемасын жүйелі ғылыми негізде құру қажеттілігін талап етеді.
Н.К.Крупская ақиқатты дүниедегі барлық заттар мен құбылыстар өзара
байланысты және жеке деректер мен процестердің бір-бірімен шарттылығы
болатындығы туралы материализм түсініктеріне сүйене отырып, пәнаралық
байланысты қарастырады. Бұл идеяны негізінде мектептің оқу пәндерінің
мазмұны материадық дүние туралы білімдердің өзара байланысы мен
бірлігіқамтамасыз етіледі. Пәнаралық байланыс туралы Н.К.Крупская Жеке
пәндерді оқып үйренуге дидактика тұрғысынан қарау, Методикалық
мақалалар, Бейнелеу өнерінің програмасының жобасына пікір, т.б.
еңбектері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz