Қазақстан Республикасында бұзақылықпен күресуін зерттеу
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... 3
1. БҰЗАҚЫЛЫҚПЕН КҮРЕСУДІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Бұзақылықтың жалпы ұғымы және қоғамға қауіптілігі ... ... ... ... ... ...6
1.2. Бұзақылықтың объектісі және объективтік жағының сипаты ... ... ...12
1.3. Бұзақылықтың субъектісінің құқықтық және әлеуметтік.психологиялық сипаттамасы ... ... ... ... 19
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БҰЗАҚЫЛЫҚПЕН КҮРЕСУДІҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
2.1. Бұзақылықтың алдын.алу профилактикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.2. Бұзақылықты сабақтас қылмыс түрлерінен айыру мәселелері ... ... .40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ..49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... 52
Қосымша А ... ... ... ... ...56
Қосымша Б
1. БҰЗАҚЫЛЫҚПЕН КҮРЕСУДІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Бұзақылықтың жалпы ұғымы және қоғамға қауіптілігі ... ... ... ... ... ...6
1.2. Бұзақылықтың объектісі және объективтік жағының сипаты ... ... ...12
1.3. Бұзақылықтың субъектісінің құқықтық және әлеуметтік.психологиялық сипаттамасы ... ... ... ... 19
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БҰЗАҚЫЛЫҚПЕН КҮРЕСУДІҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
2.1. Бұзақылықтың алдын.алу профилактикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.2. Бұзақылықты сабақтас қылмыс түрлерінен айыру мәселелері ... ... .40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ..49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... 52
Қосымша А ... ... ... ... ...56
Қосымша Б
Мемлекеттік және қоғамдық өмірдің құқықтық негізін бекіту, заңдылық пен қоғамдық тәртіпті сақтау, қылмыстылықпен күресу – Қазақстан Республикасы бағыт алған құқықтық мемлекетті қалыптастыру жолындағы негізгі жолдардың бірі болып табылады.
Бүгінгі күні өзінің мазмұнымен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына кепілдік беретін, құқықбұзушылықтардың алдын алуды көздейтін жаңа сапалы заңнама жүйесі қалыптасуда. Қылмыстылықпен күресудің негізгі шарттарының бірі болып – құқық қоғау органдары мен қоғамның бұзақылық, өмірге, денсаулыққа және ар-намысқа қол сұғу сияқты қылмыстардың алдын алуда бірлесуі табылады.
Соттардың бұзақылық туралы қылмыстық істерді және ұсақ бұзақылық туралы материалдарды қарауы кезінде заңдарды дұрыс және біркелкі тиімді қолдану мәселелері әрқашан Қазақстан Республикасының Жоғары Сотының қарауында болады.
Бүгінгі күні өзінің мазмұнымен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына кепілдік беретін, құқықбұзушылықтардың алдын алуды көздейтін жаңа сапалы заңнама жүйесі қалыптасуда. Қылмыстылықпен күресудің негізгі шарттарының бірі болып – құқық қоғау органдары мен қоғамның бұзақылық, өмірге, денсаулыққа және ар-намысқа қол сұғу сияқты қылмыстардың алдын алуда бірлесуі табылады.
Соттардың бұзақылық туралы қылмыстық істерді және ұсақ бұзақылық туралы материалдарды қарауы кезінде заңдарды дұрыс және біркелкі тиімді қолдану мәселелері әрқашан Қазақстан Республикасының Жоғары Сотының қарауында болады.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы – Алматы: Қазақстан, 2000.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі – Алматы: Баспа, 1997.
3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс-жүргізу кодексі – Алматы, 1998.
4. Қазақстан Республикасының әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодексі – Алматы: Баспа, 2001.
5. Қазақстан Республикасының Жоғары Соты Пленумының қаулыларының Жинағы (1961-1997жж.) 1-Том. – Алматы: Санат, 1997, -С.317.
6. Бұзақылық туралы істер жөніндегі сот тәжірибесі туралы Қазақстан Республикасының Жоғары соты Пленумының 1995 жылғы 21-шілдедегі №5 Қаулысы.
7. Постановление Конституционного Совета Республики Казахстан от 21.11.1997г. №19 «Об отказе в принятии к производству представления судьи Глубоковского районного суда Восточно-Казахстанской области «О привлечении к ответственности подростков в возрасте от четырнадцати до шестнадцати лет за хулиганство».
8. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім. Алматы: Жеті Жарғы, 2000.
9. Алауханов А.Н. Криминология. Алматы:Жеті Жарғы,2005.
10. Алимов С.Б. Субъективные причины хулиганства и их преломление в конкретном преступном поведении.// Вопросы борьбы с преступностью. – М.:Юрид.литература, 1972, №17.
11. Бейсенов Б.С. Алкоголизм: Уголовно-правовые и криминологические проблемы. – М: Юридическая литература, 1686, - С.39.
12. Бейлинсон П.А., Лившиц Ю.М. Тяжкие преступления посягательства на личность и общественный порядок – Таллинн, 1970, - С.35.
13. Валиев И. Объект посягательства и квалификация преступлений. – Баку: Элм, 1993.
14. Ветров Н.И. Уголовное право. Особенная часть. Москва Юнити, 1999.
15. Власов В.П. Расследование хулиганства. // Вопросы борьбы с преступностью, 1967, №5.
16. Горький А.М. Разрушение личности. Полн. Собр. Соч., Т.24, -М., 1953, -С.38-39.
17. Даньшин И.Н. Ответственность за хулиганство по советскому уголовному праву. Харьков, Харьковский Государственный Университет, 1971, - С.15.
18. Джекебаев У.С. О криминологических аспектах психологического взаимовлияния людей в процессе общения //Вопросы борьбы с преступностью несовершеннолетних.-Алма-ата: Наука, 1968, -С.39.
19. Джекебаев У.С. Преступность как криминологическая проблема. – Алматы: Наука, 1974.
20. Досполов Г.Г. Принцип гуманизма в уголовном и уголовно-процессуальном праве.//Вестник, - Алматы, 1998,№7.
21. Еропкин М.И. Управление в области охраны общественного порядка. – М.: Юридическая литература, 1965, -С.41.
22. Каиржанов Е.И. Уголовное право Республики Казахстан. Алматы:Аксим, 1997.
23. Каиржанов Е.И. Криминология. – Алматы: Алматинская Высшая школа МВД, 1995.
24. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан/ Отв.ред. Борчашвили И.Ш., Рахимжанова Г.К. – Караганда, 1999.
25. Коржанский Н.И. Объект посягательства и квалификация преступлений. Волгоград, 1978, - С.29-30; Объект и предмет уголовно-правовой охраны . – М., 1980, -С.80.
26. Красиков Ю.А. О некоторых причинах и условиях, способствующих хулиганству. – В кн.: Изучение и предупреждение преступности. – Воронеж, 1968, - С.114.
27. Культеев Т.М. Уголовное обычное право казахов. – Алма-Ата, 1955, - С.277-278; Шаламов М.Судебное устройство Казахстана. – М.: Юридическое издательство НКЮ СССР, 1941; Материалы по казахскому праву. Сб.1, - Алма-Ата, 1948.
28. Михлин А.С.Последствия преступления. – М., 1969, -С.13.
29. Нарикбаев М.С., Юрченко Р.Н., Алиев М.М. Актуальные вопросы применения нового уголовного процессуального законодательства Республики Казахстан. Астана, 1999.
30. Нигай М.А. Социалистическая законность на страже общественного поряка. – Алма-Ата, 1966, -С.12.
31. Пионтковский А.А. Учение о преступлении по советскому праву. – М., 1961, - С.115.
32. Рустамбаев М.Х. Ответственность за преступления против здоровья по законодательству Республики Узбекистан – Нукус: Каракалпакстан, 1992, - С.36.
33. Уголовное право. Часть общая. Часть особенная. Учебник для вузов / Под.ред. Л.Д. Гаухмана, Л.Н.Колодкина – Москва: Юриспруденция, 1999.
34. Уголовное право России. Общая и Особенная часть / Под.ред. В.П.Ревина – Москва: Приор, 1999.
35. Уголовный кодекс Республики Казахстан. Общая характеристика (в сравнении с УК Казахской ССР). Практическое пособие, подготовленное д.ю.н., профессором И.И.Роговым. – Алма-Ата: Баспа, 1997, - С.29.
36. Утанов М.А. Проблемы борьбы с хулиганством. Алматы:ТОО «Аян Эдет», 1998.
37. Хайтлиев А. Уголовное обычное право туркмен. – Ашхабад: Ылым,1986; Кенжалиев З.Ш., Даулетова С.О. Казахское обычное право в условиях советской власти (1917-1937). – Алматы: Гылым, 1993.
38. Якубов А.С.Учение о преступлении по законодательству Республики Узбекистан. – Т.: Академия МВД, 1995, - С.60.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі – Алматы: Баспа, 1997.
3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс-жүргізу кодексі – Алматы, 1998.
4. Қазақстан Республикасының әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодексі – Алматы: Баспа, 2001.
5. Қазақстан Республикасының Жоғары Соты Пленумының қаулыларының Жинағы (1961-1997жж.) 1-Том. – Алматы: Санат, 1997, -С.317.
6. Бұзақылық туралы істер жөніндегі сот тәжірибесі туралы Қазақстан Республикасының Жоғары соты Пленумының 1995 жылғы 21-шілдедегі №5 Қаулысы.
7. Постановление Конституционного Совета Республики Казахстан от 21.11.1997г. №19 «Об отказе в принятии к производству представления судьи Глубоковского районного суда Восточно-Казахстанской области «О привлечении к ответственности подростков в возрасте от четырнадцати до шестнадцати лет за хулиганство».
8. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім. Алматы: Жеті Жарғы, 2000.
9. Алауханов А.Н. Криминология. Алматы:Жеті Жарғы,2005.
10. Алимов С.Б. Субъективные причины хулиганства и их преломление в конкретном преступном поведении.// Вопросы борьбы с преступностью. – М.:Юрид.литература, 1972, №17.
11. Бейсенов Б.С. Алкоголизм: Уголовно-правовые и криминологические проблемы. – М: Юридическая литература, 1686, - С.39.
12. Бейлинсон П.А., Лившиц Ю.М. Тяжкие преступления посягательства на личность и общественный порядок – Таллинн, 1970, - С.35.
13. Валиев И. Объект посягательства и квалификация преступлений. – Баку: Элм, 1993.
14. Ветров Н.И. Уголовное право. Особенная часть. Москва Юнити, 1999.
15. Власов В.П. Расследование хулиганства. // Вопросы борьбы с преступностью, 1967, №5.
16. Горький А.М. Разрушение личности. Полн. Собр. Соч., Т.24, -М., 1953, -С.38-39.
17. Даньшин И.Н. Ответственность за хулиганство по советскому уголовному праву. Харьков, Харьковский Государственный Университет, 1971, - С.15.
18. Джекебаев У.С. О криминологических аспектах психологического взаимовлияния людей в процессе общения //Вопросы борьбы с преступностью несовершеннолетних.-Алма-ата: Наука, 1968, -С.39.
19. Джекебаев У.С. Преступность как криминологическая проблема. – Алматы: Наука, 1974.
20. Досполов Г.Г. Принцип гуманизма в уголовном и уголовно-процессуальном праве.//Вестник, - Алматы, 1998,№7.
21. Еропкин М.И. Управление в области охраны общественного порядка. – М.: Юридическая литература, 1965, -С.41.
22. Каиржанов Е.И. Уголовное право Республики Казахстан. Алматы:Аксим, 1997.
23. Каиржанов Е.И. Криминология. – Алматы: Алматинская Высшая школа МВД, 1995.
24. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан/ Отв.ред. Борчашвили И.Ш., Рахимжанова Г.К. – Караганда, 1999.
25. Коржанский Н.И. Объект посягательства и квалификация преступлений. Волгоград, 1978, - С.29-30; Объект и предмет уголовно-правовой охраны . – М., 1980, -С.80.
26. Красиков Ю.А. О некоторых причинах и условиях, способствующих хулиганству. – В кн.: Изучение и предупреждение преступности. – Воронеж, 1968, - С.114.
27. Культеев Т.М. Уголовное обычное право казахов. – Алма-Ата, 1955, - С.277-278; Шаламов М.Судебное устройство Казахстана. – М.: Юридическое издательство НКЮ СССР, 1941; Материалы по казахскому праву. Сб.1, - Алма-Ата, 1948.
28. Михлин А.С.Последствия преступления. – М., 1969, -С.13.
29. Нарикбаев М.С., Юрченко Р.Н., Алиев М.М. Актуальные вопросы применения нового уголовного процессуального законодательства Республики Казахстан. Астана, 1999.
30. Нигай М.А. Социалистическая законность на страже общественного поряка. – Алма-Ата, 1966, -С.12.
31. Пионтковский А.А. Учение о преступлении по советскому праву. – М., 1961, - С.115.
32. Рустамбаев М.Х. Ответственность за преступления против здоровья по законодательству Республики Узбекистан – Нукус: Каракалпакстан, 1992, - С.36.
33. Уголовное право. Часть общая. Часть особенная. Учебник для вузов / Под.ред. Л.Д. Гаухмана, Л.Н.Колодкина – Москва: Юриспруденция, 1999.
34. Уголовное право России. Общая и Особенная часть / Под.ред. В.П.Ревина – Москва: Приор, 1999.
35. Уголовный кодекс Республики Казахстан. Общая характеристика (в сравнении с УК Казахской ССР). Практическое пособие, подготовленное д.ю.н., профессором И.И.Роговым. – Алма-Ата: Баспа, 1997, - С.29.
36. Утанов М.А. Проблемы борьбы с хулиганством. Алматы:ТОО «Аян Эдет», 1998.
37. Хайтлиев А. Уголовное обычное право туркмен. – Ашхабад: Ылым,1986; Кенжалиев З.Ш., Даулетова С.О. Казахское обычное право в условиях советской власти (1917-1937). – Алматы: Гылым, 1993.
38. Якубов А.С.Учение о преступлении по законодательству Республики Узбекистан. – Т.: Академия МВД, 1995, - С.60.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Бұзақылықпен күресудің қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
1. Бұзақылықтың жалпы ұғымы және қоғамға
қауіптілігі ... ... ... ... ... ...6
2. Бұзақылықтың объектісі және объективтік жағының сипаты ... ... ...12
3. Бұзақылықтың субъектісінің құқықтық және әлеуметтік-психологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 19
2. Қазақстан Республикасында бұзақылықпен күресудің
криминологиялық аспектілері
1. Бұзақылықтың алдын-алу
профилактикасы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...30
2. Бұзақылықты сабақтас қылмыс түрлерінен айыру мәселелері ... ... .40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .49
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..52
Қосымша
А ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..56
Қосымша
Б ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..57
Кіріспе
Мемлекеттік және қоғамдық өмірдің құқықтық негізін бекіту, заңдылық пен
қоғамдық тәртіпті сақтау, қылмыстылықпен күресу – Қазақстан Республикасы
бағыт алған құқықтық мемлекетті қалыптастыру жолындағы негізгі жолдардың
бірі болып табылады.
Бүгінгі күні өзінің мазмұнымен азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарына кепілдік беретін, құқықбұзушылықтардың алдын алуды
көздейтін жаңа сапалы заңнама жүйесі қалыптасуда. Қылмыстылықпен күресудің
негізгі шарттарының бірі болып – құқық қоғау органдары мен қоғамның
бұзақылық, өмірге, денсаулыққа және ар-намысқа қол сұғу сияқты
қылмыстардың алдын алуда бірлесуі табылады.
Соттардың бұзақылық туралы қылмыстық істерді және ұсақ бұзақылық туралы
материалдарды қарауы кезінде заңдарды дұрыс және біркелкі тиімді қолдану
мәселелері әрқашан Қазақстан Республикасының Жоғары Сотының қарауында
болады.
Сот статистикаларының анализі, сот-тергеу тәжірибесі көрсеткендей
бұзақылық туралы істерді қарау кезінде құқық қорғау органдары негізінен
заңдарды дұрыс қолдануды қамтамасыз етеді.
Бірақ та сот-тергеу органдары барлық жағдайларда заңдардың талаптары
мен Пленумдардың қаулыларында берілетін заңдарды қолданудың
түсініктемелерін сақтамайды.
Берілген қоғамға қауіпті қылмыстық істерді қараған кезде құқық қолдану
органдары кейбір кездерде тағылған айыптың барлық эпизодтары мен бұзақылық
іс - әрекеттердің барлық қатысушыларын тануды зерттеуді толық және жан-
жақты қамтамасыз етпейді. Жай бұзақылықты қауіпті бұзақылықтан, бұзақылықты
ұрып-соғудан, денсаулыққа жеңіл және орташа ауырлықтағы зиян келтіруден,
оскорблениеден және т.б. айыруда қателіктер жібереді.
Айта кететін жай, соңғы кезде бұзақылықпен және қоғамдық тәртіпті
бұзатын басқа да қылмыстармен күресу әлсіреп кетті.
Бұзақыларға жеңіл қарау – қоғам мен азаматтарға моральдық және
материалдық зиян келтіретін бұл қылмыспен күресуді бағаламаудың нәтижесі
екендігі даусыз. Бұзақылықтың тағы бір қауіптілігі, ол қасақана адам
өлтіру, ауыр дене жарақаттарын келтіру, зорлау сияқты және тағы да басқа
қылмыстармен ұштасуы мүмкін.
Бұзақылықпен күресуді қылмыстық-құқықтық ұйымдастыруда көптеген
қателіктер жіберіледі. Бұның бәрі заңды, өйткені менің ойымша Қазақстанда
бұл қоғамға қауіпті қылмыспен күресудің қылмыстық-құқықтық мәселелері
жеткілікті деңгейде зерттелген жоқ. Республикамызда әлі күнге дейін
бұзақылықпен күресудің криминологиялық аспектілеріне арналған бірде бір
арнайы жұмыс жазылмаған.
Бұл қоғамға қауіпті қылмыспен күресуде құқықтық шаралардың ішінде
тиімді шаралар болып әкімшілік және қылмыстық-құқықтық шаралар табылады.
Қылмыстық-құқықтық шаралардың тиімділігінің маңызды талаптары болып: заңды
нақты және дұрыс қолдану, жауаптылықтан құтыла алмауды қамтамасыз ету,
қолданыстағы заңнаманы және құқыққолдану тәжірибесін жетілдіру табылады.
Қоғамдық тәртіптің көшелердегі және қоғамдық орындардағы жағдайына
қарап азаматтар аумақтағы жалпы криминогендік жағдайды қабылдайды және
құқық қорғау органдарның қызметінің нәтижесін бағалайды.
Еліміздің соттық-тергеу органдарының тәжірибесі бұзақылық пен осы
қылмыс құрамына ұқсас қылмыстарға нормаларды қолданған кезде қиындықтар
туындайтынын атап өтеді. Бұл қолданыстағы нормаларды құрастырғандағы
жетіспеушіліктер, маңызды мәселелерге байланысты ғылыми рекомендациялардың
біркелкі еместігімен түсіндіріледі. Тек бұзақылықтың қылмыс құрамы бойынша
ғана заңгерлердің он бір түрлі көзқарастары бар.
Дипломдық жұмысымда бұзақылық құрамына анализ жасап, бұзақылықпен
күресуде қылмыстық заңнаманы және оны қолдану тәжірибесін жетілдіру
міндетін қоямын.
Дипломдық жұмысым кіріспеден, екі тараудан, бес бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, екі қосымшадан тұрады.
1. Бұзақылықпен күресудің қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
1.1. Бұзақылықтың жалпы ұғымы және қоғамға қауіптілігі.
Бұзақылық – қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстардың ең кең тараған
түрлерінің бірі. Бұзақылық жасалған кезде қоғамдық тәртіп, азаматтардың
тыныштығы, ортақ ережелер, кәсіпорынның, мекеме не ұйымның бір қалыпты
жұмысы дөрекі түрде бұзылады. Бұзақылық кезінде азаматтардың денсаулығына
зиян келіп, меншікке залал тигізілуі де жиі орын алып отырады. Сонымен
қатар, бұзақылық, көбінесе, өзге де ауыр қылмыстардың жасалуына әкеп
соқтырады.
Бұзақылықтың қоғамдық тәртіпке, азаматтардың тыныштығына зардабын
тигізетін, қайсыбір жағдайларда, одан гөрі ауыр қылмысқа итермелейтін
қауіпті құқық бұзушылық екеніне дау жоқ. Бұзақылық жасаған адам қоғамдық
тәртіпті, адамгершілік салтты өрескел бұзатын, көбінесе себепсіз немесе
болар – болмас себепті пайдаланып қоғамды мейлінше сыйламаушылықтан
көрінетін, қоғамдық тәртіпке ашық қарсыласумен, өзін айналасындағыларға
қарсы қоюмен, оларға немқұрайлы қарым-қатынасымен әдейі жасалған әрекеттері
арқылы көрініс табады. Бұзақылық – тұрмыс салты мен қоғамдық тәртіптің
бірден бір жауы.[1]
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес біздің елімізде
заңдылық пен құқықтық тәртіптің орнығуын қолдайтын іс-шаралар жүргізілуде.
Құқықтық мемлекеттің қалыптасуы мен дамуын әртүрлі қоғамдық қатынастарды,
соның ішінде қылмыспен күресу саласын реттейтін тұрақты заңнамаларсыз
елестету қиын.
Бұзақылық іс-әрекеттер қоғамдық тәртіпке елеулі зиянын тигізеді, ол
қалыпты еңбек етіші халыққа және олардың қалыпты демалуына кедергі
келтіреді. Бұзақылықтың жоғары қоғамға қауіптілігі оның құрамында басқа да
қылмыстардың жасалатындығымен түсіндіріледі. Тәжірибе көрсеткеніндей,
бұзақылық үшін сотталғандардың 26 пайызы кейін басқа да қылмыстар жасаған.
Ғылыми әдебиеттерде бұзақы және бұзақылық ұғымдары әртүрлі
түсіндіріледі. Кейбір ғалымдардың айтуынша бұл ұғым ағылшындардан келген.
XVIII ғасырда Лондонда Хулли деген ирландық өмір сүрген екен. Ол өзінің
адамдар тобымен әр түрлі бұзақылық іс-әрекеттер жасаған. Басқалардың
пікірлерінше бұзақы сөзі көне орыстың хула деген сөзінен шыққан дейді.
Бұзақылық іс-әрекеттер үшін жауапкершілік Орта Азия мен Қазақстан
халықтарының әдет-ғұрып заңдарында орын алған.[2] Мысылы, 1876 жылғы Қазақ
әдет-ғұрыптарының жинағында Егер кімде-кім аттан, аттан деген айқайымен
қоғамдық тыныштықты бұзатын болса, сол адамды үлкендердің қарастыруы
бойынша зынданға салып, қамауға алып немесе басқа да жазалар
қолданылады.[3]
Қазақтардың әдет-ғұрып заңдары бойынша келесі қоғамдық қауіпсіздікті
бұзған тұлғаларды жазалау тиіс болған: а) жалған мәліметтерді таратқан; ә)
ауылға шумен, айқаймен шауып кіру; б) қоғамның тыныштығын тойларда, ас беру
кездерінде немесе кез келген мерекелерде бұзу.[4] Осы көрсетілгендердің
барлығы бұзақылықтың қазіргі кездегі ұғымымен сәйкес келеді. Сонымен
қатар, көптеген революцияға дейінгі криминалисттер бұзақылықты жеке қылмыс
ретінде қарастырмаған.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі бұзақылық яғни қоғамды анық
құрметтемеуін білдіретін азаматтарға қарсы күш қолданумен не оны қолданамын
деп қорқытумен, сол сияқты бөтеннің мүлкін жоюмен немесе бүлдірумен не
ерекше арсыздықпен ерекшеленетін әдепсіз іс-әрекет жасаумен ұштасқан
қоғамдық тәртіпті тым өрескел бұзушылық деп анықтайды.
Бұзақылық көптеген қылмыстармен: мысалы, жеке адамға, басқарумен
байланысы бар екендігімен түсіндіріледі. Сондықтан А.А. Пионтковскийдің:
егер жасалған әрекет қоғам және мемлекеттік құрылыс немесе құқықтық тәртіп
үшін қауіпті екенін мойындау мүмкін болмаса, тұлғаның іс- әрекетін қылмыс
деп тануға болмайды. Әрекеттің қоғамға қауіптілігі – қылмыс құрамының
қажетті белгісі - деген анықтамасымен келіспеуге болмайды.[5] Мұндай
пікірмен А.С.Якубовте келіседі: кез келген қылмыс өзінің объективтік
қасиеттеріне қарай қылмыс құрамының негізгі белгісі болып табылатын қоғамға
қауіпті және құқыққа қайшы әрекет болып табылады.[6]
Қоғамға қауіптілік қылмыстың негізгі белгісі болып табылады. Бірақ бұл
ұғым шексіз, белгісіз болмауға тиіс. Бұл жерде біз барлық құқық бұзушылық
қауіпті және бұл белгі қоғам тарапынан жағымсыз баға алатын барлық іс-
әрекетке тән деген Л.Шуберттің пікірімен келісеміз.
Мұндай жағдайда бұл ұғымның мәні кеңейеді, және ол бұл ұғымның мәні мен
мазмұнын ұғынуға мүмкіндік бермейді.
Бәрімізге белгілі, іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігі сапалық және
сандық тұрғыда көрсетіледі: сипаты және дәрежесі. Қоғамдық қауіптілік
сипаты - әлеуметтік қиянды әрекеттің сапалық, мазмұндық қасиеті. Қоғамдық
қауіптілік сипаты олар зиян келтіретін қоғамдық қатынастар мен әлеуметтік
мүдделердің мазмұны болып табылатын қылмыстың объектісімен сипатталады.
С.А.Домахин қылмыс болып табылатын әрекеттің ішкі мазмұнына анализ
жасай отыра, өзінің ішкі мәніне қарай ол қоғамның қалыпты өмір сүруіне
кедергі жасайды, құқықпен қорғалатын қоғамдық қатынастарға қол сұғады,
сондықтан да қоғамға қауіпті - деп дұрыс бағалаған.
Қоғамдық қауіптілік сипатының басқа көрсеткіші ретінде келтірілген
зиянның мазмұны табылады.
Қоғамдық қауіптілік сипаты сонымен қатар кінәнің нысанымен да
анықталады.
Қылмыстың қоғамдық қауіптілік дәрежесі әрекеттің антиәлеуметтік сандық
көрсеткішін көрсетеді. Егер қоғамдық қауіптілік сипаты Қоғамдық
қауіптілігі бар ма? - деген сұраққа жауап берсе, ал қоғамдық қауіптілік
дәрежесі Қауіптілік дәрежесі жоғары ма?- деген сұраққа жауап береді.
Қоғамға қауіптіліктің сандық жағын анықтау кезінде кейбір факторлар қатарын
назарға алу қажет: келтірілген зардаптардың ауырлығы, ерекшеліктері,
кінәнің сипаты, қылмыстың субъектісінің ерекшелігі және т.б. И.И.Роговте
осындай пікірде.[7]
Жоғарыда айтылғандардың барлығы мынадай қорытынды шығаруға мүмкіндік
береді – кез келген қылмыстың әлеуметтік қасиетінің материалдық сипаты
болып қоғамдық қауіптілік шығады. Сипат пен дәреже қылмыстың заңда
бекітіледі. Іс-әрекеттің құқыққа қайшылығы және оның қоғамға қауіптілігі
әрекеттің құқықтық нысаны мен оның материалдық әлеуметтік-саяси мазмұнының
арасындағы қатынас ретінде шыға алады.
Бұзақылық іс-әрекеттер қоғамдық тәртіпке мәнді зияндар келтіреді,
азаматтардың қалыпты еңбек етуі мен қалыпты демалуына кедергі жасайды.
Бұзақылықтың қоғамға қауіптілік дәрежесі оның негізінде басқа да ауыр
қылмыстардың жасалуына байланысты жоғарылайды. Тәжірибе көрсеткеніндей,
бұзақылық үшін сотталғандардың 26%-ы басқа да қылмыс қатарларын жасаған.
Бұзақылықты анықтау негізінде заңда оның қол сұғу объектісі мен іс-
әрекеттің бағыттылығын сипаттайтын белгілері берілген. Олар қылмыс
ретіндегі бұзақылықтың қоғамдық қауіптілік дәрежесі мен спецификасын
сипаттайды. Бұл анықтамада бұзақылық іс-әрекеттер қоғамдық тәртіпке қол
сұғатындығы көрсетіледі. Қоғамдық тәртіпті бұзу басқа да көптеген қылмысқа
тән белгі, өйткені қоғамдық тәртіп деген кең ұғым болып табылады және
көптеген қылмыстардың объектісі болып табылады. Қоғамдық тәртіп
бұзақылықтың тікелей объектісі болып табылады, ал бұл қоғамдық қатынастарға
зиян келтіру қылмыстың жанама объектісі болып табылады. Қоғамға қауіптілігі
жағынан төмендеу құқық бұзышылықтарға қарағанда бұзақылық кез келген
қоғамдық тәртіпті бұзу емес, қоғамдық тәртіпті тым өрескел бұзушылық болып
табылады.
Бұзақылық іс-әрекеттердің екінші белгісі болып қоғамды ерекше сыйламау
табылады, бұл азаматтарға қарсы күш қолданумен немесе қолданамын деп
қорқытумен, сол сияқты бөтеннің мүлкін жоюмен немесе бүлдірумен не ерекше
арсыздықпен ерекшеленетін әдепсіз іс-әрекет жасаумен ұштасады. Қоғамды ашық
түрде құрметтемеу – бұл мораль нормалары мен қоғамның ережелеріне қарсы
арсыз іс-әрекеттер болып табылады.
Қоғамды сыйламау бұл субъектінің қоғамда қабылданған және құқықтық
немесе адамгершілік нормаларында бекіген мінез-құлық ережелерін елемеушілік
немесе менсінбеушілік болып табылады.[8]
Сонымен, бұзақылықты екі белгі де сипаттайды: қоғамдық тәртіпті ерекше
өрескел бұзу және қоғамды анық құрметтемеу. Жасалған іс-әрекетте екі
белгінің де болуы бұл іс-әрекетті қылмыстық жазаланатын әрекет ретінде
қарауға мүмкіндік береді.
Бұзақылық ұғымын қалыптастыра отыра заң шығарушы тек оның объективті
белгілеріне ғана сипаттама беріп қана қоймайды, сонымен қатар іс-әрекеттің
қасақаналығын көрсетеді. Субъектінің ойында бұзақылықтың қажетті белгілері
орын алуға тиіс: қоғамдық тәртіпті тым өрескел бұзу және қоғамды ашық
құрметтемеу. Осымен бұзақылық жасауда әрекеттің объективтік бағытталуы
сипатталады.
Бұзақылық ұғымының анализі мынадай қырытындығы келуге мүмкіндік
жасайды: бұл анықтамада қарастырылып отырған іс-әрекеттің негізгі
белгілері беріледі және бұл қылмыс құрамының басқа сабақтас қылмыс
құрамдарынан, әкімшілік деликттерден айыруға жағдай жасаайды.
Қылмыспен күресуде заңдылықты қатаң сақтау қажетті талап ретінде
жасалған әрекетті дұрыс саралауды ұсынады. Мұндай саралау тек қылмыс
құрамының белгілерін толық және жан-жақты ұғынудың және оларды сабақтас
қылмыс құрамдарынан айыру негізінде ғана мүмкін.Бұл әрине барлық
қылмыстарға, әсіресе, бұзақылыққа қатысты. Бұзақылық басқа қылмыстармен
салыстарғанда басқа құқық бұзушылықтармен жақындығы басым және тек қылмыс
құрамының элементтерін нақты саралау ғана оның мәні мен белгілерін анық
қалыптастыруға және оны басқа қылмыс құрамдарынан айыруға мүмкіндік
жасайды.
1.2. Бұзақылықтың объектісі және объективтік жағының сипаты.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 9-тарауында қоғамдық
қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстарға жауапкершілік
көзделген. 1960 жылғы Қылмыстық кодексіне қарағанда жаңа қылмыстық
кодекстің Ерекше бөлімінің жүйесінде 10-тараудан 9-тарауға көшірілген.
Қылмыстық кодекстің Ерекше бөліміндегі бұл өзгерістер мемлекеттің
азаматтардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге және қоғам мен мемлекеттің және
қоғам мен мемлкеттің қалыпты жұмыс істеуіне көп көңіл бөлетіндігін
көрсетеді.
Жоғарыда айтып кеткеніміздей, кез келген қылмыстың қажетті белгісі
болып қоғамдық қауіпсіздік табылады. Қоғамға қауіптілік дәрежесі – оның
мөлшері болып табылады. Бұзақылықтың қоғамға қауіптілігі алдымен қол
сұғушылықтың объектісінен көрінеді. Барлық қылмыстардың жалпы объектісі
болып қоғамдық қатынастар табылады. Жалпы объектіден басқа қылмыстық құқық
теориясында тектік және тікелей объектілерді ажырата білуіміз керек.
Объектілерді былай жіктеу Н.И.Коржанскийдің,[9] А.С.Михлинннің,[10]
И.Велиевтің[11] және т.б. еңбектерінде көзделген.
Бұзақылықтың тектік объектісі болып қоғамдық тәртіп пен қоғамдық
қауіпсіздіктің мазмұнын құрайтын қоғамдық қатынастар табылады.
Қылмыстың объектісі – қоғамдық тәртіп. Адам денсаулығы, намысы,
абыройы, сол сияқты меншіктің қатыстылығы қосымша тікелей объект болуы
мүмкін. Осы қылмыстың жәбірленушісі кез келген адам болуы мүмкін. Қылмыстық
кодекстің 257-бабының 2-тармағының а тармақшасында бұзақылықтан жәбір
көретіндердің тізімі: өкімет өкілі, қоғамдық тәртіпті бұзуға тиым салушы
өзге де адамдар деп тура көрсетілген. Өкімет өкіліне қоғамдық тәртіпті
бұзушылықты тыюға құзіретті барлық лауазым адамдары жатады. Қоғамдық
тәртіпті бұзуға тыйым салушы өзге адамдар деп өкімет өкіліне немесе ұйымдық
тәртіпті қоғау жөніндегі міндетті атқаруға жатпайтын басқа адамдардың
азаматтық борышын өтеп қоғамдық тәртіпті сақтауға қатысушыларды айтамыз.
Қоғамдық тәртіп дегеніміз қоғамдық тыныштықтың, азаматтардың, қоғамдық
орындардағы лайықты мінез-құлқының, ұйымдардың, мекемелердің,
кәсіпорындардың, қоғамдық немесе жеке көлік құралдарының бір қалыпты
жұмысының, азаматтардың жеке басына қол сұғылмаушылықты қамтамасыз ететін
қоғамдық қатынастардың жиынтығы болып табылады.
Бұзақылық іс-әрекет бөтеннің мүлкін жоюмен немесе бүлдірумен байланысты
болса, онда бөтеннің мүлкі оның заты болып табылады.
Жоғарыда көрсетілгендей, бұзақылық Қазақстан Республикасы Қылмыстық
кодексінің 257-бабының 1-тармағына сәйкес қоғамды анық құрметтемеуін
білдіретін азаматтарға қарсы күш қолданумен не оны қолданамын деп
қорқытумен, сол сияқты бөтеннің мүлкін жоюмен немесе бүлдірумен не ерекше
араздықпен ерекшеленетін әдепсіз іс-әрекет жасаумен ұштасқан қоғамдық
тәртіпті тым өрескел бұзушылық болып табылады. Бұл ережеге сәйкес бұл
қоғамға қарсы әрекеттің тікелей объектісі болып қоғамдық тәртіп
табылады.[12]
Құқықтық әдебиеттерде қоғамдық тәртіпті тар мағынада әлеуметтік-
құқықтық категория ретінде қарау қажеттілігі туралы ұсыныстар берілген.
Бұзақылық объектісінің мазмұнын зерттеу қоғамдық тәртіптің мәнін ұғуды
талап етеді. Көптеген авторлар қоғамдық тәртіпті қоғамдық қатынастардың
жиынтығы ретінде қарастырады.
М.И. Еропкин қоғамдық тәртіпке қоғамдық орындарда қалыптасатын
мемлекетпен реттелетін және қоғалатын белгілі бір қатынастардың жүйесі
ретінде анықтама береді.[13] М.А.Нигай – азаматтардың мемлекетте бекітілген
ережелерді сақтау нәтижесі деп қарайды.[14]
Бұзақылықтың объектісі ретіндегі қоғамдық тәртіп ұғымын зерттеуде
әртүрлі авторлардың пікірлері ұқсас болып келеді. Бұзақылық көптеген
жағдайларда тұлғаға немесе меншіктік қатынастарға зиян келтірумен
байланысты болады. И.Н. Даньшин қорытындылай келе, қоғамдық тәртіп
бұзақылықтың жалғыз объектісі болып табылмайды.[15] Оның айтуынша, қоғамдық
тәртіп бұзақылықтың негізгі, тұрақты және тікелей объектісі болып табылады,
сонымен қатар бұзақылықтың тұлға сияқты қосымша-факультативтік объектісі
болады. О.Ф.Шишовта осындай пікірде.
М.А.Нигайдың пікірінше, бұзақылықтың объектісі ретіндегі қоғамдық
тәртіп пен қоғамды сыйлау қылмыс құрамының міндетті белгісі, ал тұлға,
мүлік және т.б. факультативтік белгісі болып табылады.
Біздің ойымызша, бұзақылық объектісін тікелей және қосымша –
факультативтік деп бөлу даулы болып табылады, өйткені қылмыстың объектісі
болып қылмыс әрқашан зиян келтіретін, қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық
қатынастар болып табылады. Егер қоғамдық тәртіп ұғымының мазмұнын дұрыс
аша білсек, бұзақылық объектісін негізгі және қосымша деп бөлу қажеттілігі
туындамайды.
Бұзақылықтың объектісі болып табылатын қоғамдық қатынастардың анализі
қылмыс соған қатысты жасалған қатынастардың субъектісі ретінде шығатын
жәбірленуші тұлғалардың сипатын анықтайды. Бұзақылық жасаған тұлғаны ол
жәбірленушіні таңдауына қарай анықтауға болады. Қазақстан Республикасының
тергеу-соттық тәжірибесінің анализі көрсеткеніндей көше бұзақылығының
жәбірленушісі болып тең дәрежеде ер адамдар мен әйелдер табылады. Қылмыс
жасалғанға дейін жәбірленушілер таныс болған. Криминалдық жағдай туындаған
сәтте жәбірленушілер көпшілік жағдайларда қоғамдық тәртіпті бұзуды
тоқтатуды талап еткен. Көшедегі бұзақылық көбінесе уақыт бойынша көпке
созылмайды. Азаматтар мен құқық қорғау органдары қызметкерлерінің уақытылы
араласуы жәбірленушіге ауыр зардаптардан қашып құтылуына көмектеседі.
Тұрмыстық бұзақылыққа келетін болсақ бұл қылмыстың жәбірленушісі
әйелдер болады. Қылмыскерлер ролінде күйеуі, туыстары, таныстары және
басқа да бірге тұратын адамдар болады. Жәбірленушілер көптеген жағдайларда
балағаттау, ұрып-соғуға ұшыраған, бірақ бұл жағдайларға бұрын да
ұшырағандықтан шыдаған. Сонымен қатар, жәбірленушілердің 35 %-
нің қылықтары қылмыстың болуына септігін тигізген: олар кінәлімен бірге
спирттік ішімдіктер ішкен, оларға әртүрлі ескертулер айтқан және т.б.
Жәбірленушілердің көп бөлігі 18-39 жас аралығына жатады (64%). Құқық
қорғау органдарының тәжірибесі көрсеткеніндей бұзақы егер жәбірленушінің
әлсіздігін, төзімділігін және оған ешкімнің көмекке келмейтіндігін сезсе
өзін сенімді әрі қатаңырақ ұстайды. Егер, керісінше, азаматтар тарапынан
оған қандай да бір қарсылықтар болса бұзақылық іс-әрекеттер бірден
тоқтатылатын болған.
Объективтік жағынан бұзақылық қоғамды анық құрметтемеуін білдіретін,
азаматтарға қарсы күш қолданумен не оны қолданамын деп қорқытумен, сол
сияқты бөтеннің мүлкін жоюмен немесе бүдірумен не ерекше арсыздықпен
ерекшеленетін әдепсіз іс-әрекет жасаумен ұштасқан қоғамдық тәртіпті тым
өрескел бұзушылық әрекеттер арқылы сипатталады.
Қылмыстың кодекстің 257-бабында көрсетілген әрекеттерді істеу барысында
азаматтардың мазасы кетіп, қорқыныш, үрей, өздерінің қауіпсіздігіне
сенімсіздік пайда болады, олардың бірқалыпты еңбек ету, тынығу салттары
бұзылады, мемлекеттік немесе басқадай мекемелердің, ұйымдардың,
кәсіпорындардың жұмысына кедергі келтіріледі, бөтеннің мүлкі жойылады немсе
бүлінеді. Бұзақылық үшін заңда көрсетілгендей қоғамдық тәртіпті тым өрескел
бұзушулуқ орын алуы керек. Осы белгі арқылы қылмыстық жолмен жасалынатын
бұзақылық ұсақ бұзақылықтан ерекшеленеді. Әкімшілік кодекстің 174-бабына
сәйкес, ұсақ бұзақылық деп көпшілік орындарда орынсыз балағттауды,
азаматтарды қорлай тұра жолын бөгеуді және қоғамдық тәртіп пен азаматтардың
тыныштығын бұзатын басқа да әрекеттерді айтамыз.
Кінәлінің күш қолданумен немесе оны қолданамен деп қорқытумен, сол
сияқты бөтеннің мүлкін жоюмен немесе бүлдірумен не ерекше арсыздықпен
ерекшеленген әдепсіз іс-әрекеттер жасауымен ұштасқан әрекеттері қоғамдық
тәртіпті тым өрескел бұзған бұзақылық деп саналады.[16]
Күш қолдануға денсаулықтың қысқа мерзімді бұзылуына немесе еңбек ету
қабілетінің болмашы ғана жоғалуына ұласқан денеге жеңіл жарақат салу
жатады. Денеге орта және ауыр жарақат келтірілген жағдайда кінәлінің
әрекеті қылмыстардың жиынтығы бойынша (257-баптың 1-тармағы, 103 немесе 104-
баптар) сараланады.
Қорқытуға жәбірленушінің сана-сезімі мен еркіне әсер ететін түрде күш
қолданамын деген әрекеттер жатады.
Қорқытудың мазмұны сан алуан, ол сабаймын, өлтіремін, өртеймін деген
айбат жасаулар арқылы көрініс табуы мүмкін.
Бұзақылықта бөтеннің мүлкін жою немесе бүлдіру арқылы материалдық залал
келтірілуі мүмкін. Залалдың мөлшерін анықтау нақты фактілерге байланысты
болады. Бөтеннің мүлкін қасақана жою немесе бүлдіру әдеуір мөлшердегі зиян
келтірумен ұштасса, онда кінәлінің әрекеті қылмыстардың жиынтығы бойынша
(Қылмыстық кодекстің 187 және 257-баптары) сараланады.
Ерекше араздықпен жасалған бұзақылық – адамгершіліктің жалпы
қабылданған қалыптарын көпе-көрінеу жоққа шығару; мысалы, ұятсыздық, ауру
адамды, өзін-өзі қорғай алмайтын жағдайдағы адамдарды, т.б. қорлау арқылы
көрінетін бұзақылық әрекет.
Бұл қылмыс құрамының объективтік жағының тағы бір қажетті белгісі
істелген іс-әрекеттерде қоғамды анық, көрінеу құрметтемеуін білдіретін
белгілер болуы керек.
Қоғамды көрінеу, анық құрметтемеу деп кінәлінің көпе-көрінеу,
көпшілікті, қоғамдық тәртіпті құрметтемейтін, өзін қоғамға және оның
мүдделеріне ашық қарсы қоятын мінез-құлықтарын айтамыз.Бұзақылықта қоғамды
анық құрметтемеушілік көпшіліктің көзінше жүзеге асырылады. Демек қоғамдық
тәртіпті өрескел бұзу және қоғамды анық құрметтемеушіліктің жиынтығы басқа
да белгілермен бірге бұзақылықтың объективтік жағының қажетті белгілері
болып табылады.
Бұзақылық формальдық – материалдық қылмыс құрамына жатады. Ол қоғамдық
тәртіпті өрескел бұзу және қоғамды анық, көрінеу құрметтемеушілік
әрекеттерін істеген уақыттан бастап аяқталған деп танылады. Егер бұзақылық
әрекеттерімен бөтеннің мүлкі жойылса, бүлдірілсе онда қылмыс материалдық
құрамға жатады. Мұндай ретте іс-әрекет пен одан туындаған зардаптың
арасындағы себепті байланысты анықтау қажет.
Бұзақылық қоғамдық тәртіпті өрескел бұза отырып, әдетте, қоғамдық
орындардан (көшеде, мекемелерде, көліктерде, қоғамдық тамақтандыру немесе
көпшілік орындарында) басқа, бейтаныс адамдарға, жас балаларға, келіп-
кетушілерге қарсы жария түрде жасалады.
Қылмыстық кодекстің 257-бабында көрсетілген қылмыс субъективтік жағынан
тікелей қасақаналықпен істеледі. Адам өз әрекеттері арқылы қоғамдық
тәртіпті өрескел бұзып, қоғамды көрінеу құрметтемегендігін біледі және осы
әрекеттерді істеуді тілейді.
Бұзақылықтағы қылмыстың ниетіне қоғамды көрінеу сыйламаушылықтан
туындаған эгоистік көзқарастар, бостандықты теріс түсінушіліктен болған
жағдаяттар жатады. Бұзақылық ниетке – қоғамды көрінеу құрметтемеушілікті
білдіретін әртүрлі дөрекіліктер, өктемдіктер, қатыгездіктер, тентектік пен
арсыздық, ұятсыздық көріністері жатады.
Бұзақылықтың мақсаты қоғамдық тәртіпті өрескел бұза отырып,
жәбірленушіге күш көрсету, қорқыту, оның бойына қорқыныш туғызу, мүлкін
жою, бүлдіру болып табылады.
Отбасында, пәтерде туған-туысқандарын, таныстарын балағаттау, ұру,
денесіне жарақат түсіру жарақат түсіру және жеке бастың араздығынан,
жәбірленушінің теріс қылығынан болған осыған ұқсас әрекеттер жеке адамға
қарсы қылмыс жасағаны үшін жауапкершілік көрсетілген Қылмыстық кодексінің
баптарымен саралануы тиіс. Егер мұндай әрекеттер қоғамдық тәртіпті өрескел
бұзумен ұласса және қоғамды көрінеу құрметтемеушілікті білдірсе, онда
кінәлінің әрекеті бұзақылық ретінде сараланады.
3. Бұзақылықтың субъектісінің құқықтық және әлеуметтік -психологиялық
сипаттамасы
Қылмыс құрамы барлық элементтермен қатар кінәлі тұлға болғанда ғана
болады. Осыған орай іс-әрекет пен кінә қылмыс субъектісімен тығыз
байланысты. Сондықтан да субъектінің тұлғасы жалпы қылмыс құрамымен тығыз
байланысты.
Қылмыстың субъектісі – 16 жасқа толған тұлға. Ал Қылмыстық кодекстің
257-бабының 2 және 3-бөлімдерінде қасақана және ерекше қасақана жасалған
бұзақылық үшін қылмыстық жауаптылық 14-жастан бастап көзделген.
Егер де бұзақылықты:
а) адамдар тобы, алдын ала сөз байласқан адамдар тобы немесе ұйымдасқан
топ жасаса;
б) өкімет өкіліне не қоғамдық тәртіпті қорғау жөніндегі міндетті
атқарушы немесе қоғамдық тәртіп бұзуға тыйым салушы өзге де адамдарға
қарсылық көрсетумен байланысты болса;
в) сөз байласу арқылы адамдар тобы жасаған бұзақылық туралы, егер оған
қылмысты бірлесіп жасау жөнінде алдын ала сөз байласқан тұлғалар қатысқан
жағдайда айтылады.
Қылмыстық кодекстің 257-бабында көзделген бір немесе бірнеше қылмысты
жасау үшін алдын ала сөз байласу арқылы тұлғалардың тұрақты тобы жасаған
бұзақылық ұйымдасқан топ жасаған болып табылады.
Өкімет өкіліне не қоғамдық тәртіпті қорғау жөніндегі міндетті атқарушы
өзге да адамға қарсылық көрсетумен байланыстылық – көрсетілген тұлғалардың
қызметтік немесе қоғамдық міндетін атқаруына белсене қарсылық көрсету.
Өкімет өкілі ретінде, Қылмыстық кодекстің 320-бабында берілген ескертуге
сәйкес, оған қызмет жағынан тәуелсіз адамдарға қатысты заңмен белгіленген
тәртіпке өкім ету өкілеттілігі берілген мемлекеттік органның лауазымды
тұлғасы танылады. Өкімет өкілдерінің қатарына депутаттар, полиция
қызметкерлері, соттар, прокурорлар және т.б. Қоғамдық тәртіпті қорғау
жөніндегі міндетті атқарушы немесе қоғамдық тәртіптің бұзылуына тыйым
салушы өзге де адамдар ретінде, мысалы, жеке азаматтар болуы мүмкін.
Бұзақылық әрекеттерге тыйым салушы тұлғаға қарсылық көрсетумен ұштасқан,
соның ішінде, аталған тұлғаларға қатысты күш қолданумен немесе оның
қолданылатындығымен қорқытумен ұштасқан бұзақылық толығымен Қылмыстық
кодекстің 257-бабының 2-бөлімінің в тармағымен қамтылып, бағаланады және
Қылмыстық кодекстің басқа баптары бойынша бағалануды қажет етпейді.
Бұзақылық үшін бұған дейін соттылықтың болуы, егер ол заңмен
белгіленген тәртіппен алынып тасталмаған немесе жойылмаған болса ғана,
Қылмыстық кодекстің 257-бабының 2-бөлімінің в тармағы бойынша бағалаушы
белгі болып табылады.
Қылмыстық кодекстің 257-бабының 2-тармағында бұзақылықтың ауырлататын
(кәнігі) түрі үшін жауаптылық белгіленген. Олар: а) адамдар тобы, алдын ала
сөз байласқан адамдар тобы немесе ұйымдасқан топ жасаған (Қылмыстық
кодектің 31-бабы); ә) өкімет өкіліне не қоғамдық тәртіпті қорғау жөніндегі
міндетті атқарушы немесе қоғамдық тәртіпті бұзуға тыйым салушы өзге де
адамға қарсылық көрсетумен байланысты болса; б) бұзақылық үшін бұрын
сотталған адам жасаса (Қылмыстық кодекстің 13-бабы).
Қылмыстық кодекстің 257-бабының 3-тармағында бұзақылықтың аса қауіпті
түрі – атыс қаруын, газ қаруын, пышақты, қасиеттерді және өзге де суық
қаруды не денсаулыққа зиян келтіру үшін арнайы бейімделген басқа да
заттарды қолданып немесе қолдану әрекеті үшін жасалған бұзақылық үшін
жауаптылықты белгілейді.
Денсаулыққа арнайы бейімделген басқа да заттарға кінәлінің осы мақсат
үшін алдын ала немесе бұзақылық жасау кезінде жабдықталған нәрселерін, яғни
алдын ала немесе белгілі бір өңдеуден өткізілген: арнайы және сол мақсатпен
өзімен бірге алып жүрген нәрселерін (балта, балға, таяқ, тенмір және т.б.)
айтамыз.
Қылмыс болған жерден алынған дене жарақатын салуға арнайы
жабдықталмаған нәрселерді, оның ішінде шаруашылық-тұрмыстық мақсаттағы
заттарды қолдану немесе қолдануға тырысушылық әрекеті Қылмыстық кодектің
207-бабының 3-тармағымен саралау үшін негіз бола алмайды.
Бұзақылықты көбінесе алкогольді немесе есірткі заттарын қолданған
тұлғалар жасайды. Қылмыстық кодекстің 18-бабына сәйкес мас күйінде қылмыс
жасау қылмыстық жауаптылықтан босатпайды. Бұл нұсқау толығымен бұзақылыққа
қатысты.
Тұрмыстық конфликт негізінде бұзақылық қылмыстық жасаған тұлғалардың
көпшілігі – жұмысшылыр болып табылады. Олардың арасында әр үшінші тұлғаға
жұмыс орнынан жағымсыз мінездеме беріледі; еңбек тәртіптерін жүйелі түрде
бұзады.
Зерттеулердің нәтижелері көрсеткендей, бұзақылық қылмыстардың 95%-ы
екі немесе одан да көп тұлғалардың көзінше жасалған, ал солардың ішінде тек
12,5%-ы ғана бұзақыларды ұстау мақсатында құқық қорғау органдарының
қызметкерлеріне хабарлаған. Ал қалған жағдайларда азаматтар бұзақылықтың
жасалуына жол беріп тек бақылап тұрған.
А.М.Горький: Бұзақы - әлеуметтік сезімдері жоқ тұлға, ол қоршаған
ортамен ешқандай байланысты сезбейді, өзінің жанындағы құндылықтарды
бағаламайды, тіпті әріқарай өзін-өзі қорғау инстинктін жоғалтады - өзінің
жеке өмірін сезіну құндылығын жоғалтады...- деп дәл айтқан.[17]
Басқалармен санасатын, өзінің қажеттіліктері мен мүмкіндіктерін өлшейтін ең
алғашқы ұжымы болып табылады. Отбасының әсері жағымды немесе жағымсыз болуы
мүмкін.[18] Отбасының тұрақтылығына әсер ететін факторлардың біріне
балалардың болуы жатады. Зерттеулердің нәтижелері көрсеткендей балалары
бар және балалары жоқ құлаған отбасылар туралы мәліметтерге сәйкес,
балалары жоқ отбасылар балалары бар отбысыларға қарағанда екі мәрте жиірек
құлайды екен. Яғни, балалар отбасының тұрақтылығының маңызды факторы болып
табылады. Ал керісінше, отбасының болмауы тұлғаның әлеуметтік қарсы
көзқарастардың қалыптасуына әсер етеді.
Сондықтан да ішкі істер органдарының алдын алу профилактикасының бір
бағыты ретінде дұрыс қалыптаспаған отбасыларын анықтап, осы отбасыларындағы
тәрбие жағдайларына көңіл бөлу қажет.
Бұзақылық қылмысының қайталануына байланысты зерттеулер жүргізілгенде
бұзақылық қылмысын қайталап жасаушылыр (екінің бірі) бұрын басқа қылмыстары
үшін сотталғандар болып табылады.
Кәмелетке толмаған тұлғалардың қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
негізінде, бұзақылық үшін сотталған кәмелетке толмағандарды қылмыс жасау
кезінде зорлық іс-әрекеттерін жасағандар - 95% және жасамағандар - 5% деп
бөлуге болады.
Отбасының құлауы адамға ерекше әсер етеді. Бұл адам өзіне-өзі сенуін
тоқтатады, оның мінез-құлқы өзгереді, бұл адам қаталданады.
Қылмыстың қайталануы бойынша сотталған бұзақылардың арасында отбасы жоқ
тұлғалар отбасылары бар тұлғалардан екі есе көп. Осығын қарап отбасы
криминогендік факторға қарсы құбылыс ретінде шыға алады деп жорамалдауға
әбден болады.
В.П.Власов пен Ю.Ф.Лубшевтің бұзақыларға жасаған зерттеулерінің
қорытындылары көрсеткендей бұзақылардың 100% дерлік спирттік ішімдіктерді
жүйелі түрде қолданатын тұлғалар болған.
Б.С.Бейсеновтың: Алкогольдік масаңдық убъектінің бұрын жоспарламаған
бірақ көмескі түрде ойлаған қылмыстық мақсаттың орындалуына жағдай жасайды
- деген пікірі көңілге қонарлық. Кейбір адамдарда масаңдық жағдай жасалған
құқық бұзушылықтың жалғыз субъективтік негізі болып табылатын психиканың
өзгеруіне әкеп соқтырады.[19]
Сонымен жоғарыдағы айтылғандардың барлығын қорытындылай келе, қылмыс
жасайтын тұлғалардың 80%-і бұзақылықты алкогольдікмасаңдық жағдайында
жасайды. Сондықтан да барлық негіздер бойынша бұзақылық қылмысының азаюы
үшін бірінші кезекте маскүнемдікпен күресті тұрақты және тиімді түрде
жүргізу қажет.
2-Тарау Қазақстан Республикасында бұзақылықпен күресудің криминологиялық
аспектілері.
Қылмыскерлікпен күрес дегеніміз жүйелік-құрылымдық қызмет, ол үш
жүйенің жиынтығынан тұрады: 1) күресті жалпы ұйымдастыру; 2)
қылмыскерліктен сақтандыру; 3) құқық қорғау қызметі. Бүл әлеуметтік басқару
салаларының бірі және мыналарға ықпал етеді: а) қылмыс және қылмыскерлік
тудыратын себептер мен жағдайларға; б) қылмыскерліктің өз бетімен
детерминациялануынан сақтандыру және оны тыю мақсатында оның өзіне.
Қылмыскерлікпен күрес термині құқықтық және басқа ресми құжаттарда,
сондай-ақ ғылыми еңбектерде кеңінен қолданылады.
Қылмыскерлікпен кесімді күрес жүргізудің маңызы Қазақстан
Республикасында құқықтық тәртіп орнатуда ғана емес, сонымен катар
тұлғалардың құқықтары мен мүдделерін қорғауда да зор. Соңғы жылдары тек
қана жеке адамдардың өміріне, бостандығана, мүлкіне т.б. құндылықтарына қол
сұғу қылмыстарының саны ғана өскен жоқ, сонымен қоса қазіргі күні
ұйымдасқан қылмыскерлік, жемқорлық, тапсырыспен кісі өлтіру т.б. сияқты
жаңа кылмыс түрлері пайда болды[20]. Біріккен Ұлттар Ұйымы қылмыскерлікпен
күрес және құқық бұзушылардың күтімі жөнінде Конгресс өткізіп тұрады.
Сонымен қатар бірқатар жұмыстарда бақылау, қарсы әрекет, кейде -
қылмыскерлікпен соғыс сияқты ұғымдарды пайдалану керек деген ұсыныстар
бар. Бірақ бұл терминдер қаралып отырған мәселенің мәнін толықтай аша
алмайды.
Кез келген өркениетті қоғам кылмыскерлікке қарсы тұрады, олай болмаған
жағдайда ол өз өркениеттігін сақтай алмайды. Ал бұл қарсы тұрушылық қылмыс
жасаған адамға қатысты да, жәбірленушіге қатысты да заң шеңберінде жүзеге
асырылуға, онда өркениеттік форма болуға тиіс.
Сонымен, қылмыскерлікпен күресті толық көлемде жүргізу керек.
Қылмыскерлікпен күресті жалпы ұйымдастыруға мыналар жатады:
1. Ақпараттық-талдау қызметі. 2. Криминологиялық болжаулау. 3.
Қылмыскерлікпен күрес стратегиясын анықтау. 4. Қылмыскерлікпен күреске
бағдарлама жасау. 5. Қылмыскерлікпен күрес саласында заң шығарушылық. 6.
Қылмыскерлікпен күрес бағдарламасын жүзеге асыру, оған түзету енгізу және
қылмыскерлікпен күрес жөніндегі қызметті үйлестіру. 7. Қылмыскерлікпен
күресті ғылыми зертгеу жұмысын ұйымдастыру және дамыту.
Қылмыскерлікпен күрес жүргізуші органдардың ағымдағы талдаушылық
қызметін; криминологиялық зерттеулерді дамыту, алынатын деректердің
теориялық қорытпаларын пайдалану жолымен жүзеге асырылады.
Криминологиялық болжаулау - қылмыскерліктің болашақ жайына және қандай
да бір басқарушылық шешімдердің криминологиялық маңыздылығы бар өзге
салдарларына баға беру.
Болжаулау қылмыскерліктің заңдылықтарын, оның детерминациясын
себептілігін білуге, қылмыспен күрестің әр түрлі шараларына әсердің
заңдылықтарына негізделген.[21]
Бұл функцияның іске асырылуы қылмыскерліктің оперативтік талдамасы мен
оның заңдылыктарын зерттеудегі үйлесімділікті қажет етеді. Сондықтан да
арнаулы криминологиялық қызмет құру керек.
Болжаулаудың екінші тарауда сөз болған әдістері кең пайдаланылады.
Маман-криминологтардың қылмыскерліктің өзгеру болашағын ұжымдьқ талқылауы
және тұжырымдарын баяндауы айырықша тәсіл болъш табылады, Мұндай
қылмыскерлік проблемалары талқыланатын форумдар да болады, проблемаларды
жан-жақты талқьілау үшін басқа мамандардың да шақырылуы мүмкін.
Кымшскерлікпен күрес стратегиясын анықтау. Криминологиялық жағдайды
(қылмыскерлікті, оның себептілігін, детерминациясын және онымен күрестің
жайын), криминологиялық болжамды және мамандардың қылмыскерлікпен ары қарай
күрес жөніндегі ұсыныстарын бағалау негізінде оның стратегиясы анықталады.
Бұл - мемлекетті қылмыскерлікпен күресті ұйымдастыратын негізгі субъект
жасайды.
Стратегия дегеніміз — қылмыскерлікпен күрес жүргізудің өнері сияқты, ол
бұл күресте жеңіскер болу үшін негізгі соққыны қай бағытта жасау керектігін
анықтайды.
Сақтандыру шараларының - қылмыскерліктің себептері мен жағдайларына
ықпал етудің басымдылығы стратегиялық тұрғыдан маңызды болып табылады. Тек
сол ғана қылмыстық іс-қимылдың жаппай өріс алуына тосқауыл бола алады.
Кез келген жүйелік-құрылымдық құбылыстардағы сияқты кылмыскерлікте де
ядро болады, соған берілген соққы оң нәтиже беруге тиіс. Зерттеулерге
сүйенсек, кәмелетке толмағандардың қылмыскерлігі, ұйымдасқан және кәсіби
қылмыскерлік сондай жағдайда екен. Олар бірімен - бірі жиі қабаттасып
келеді және қылмыстың басқа түрлерімен де өзара тығыз байланыста. Кәмелетке
толмағандардың қылмыскерлігі барлық қылмыскерліктің сақталуының және
дамуының қайнар көзі болып табылады.
Ал ұйымдасқан қылмыс неғұрлым ауырлау қылмыстардың жасалуын, тұрақты
қылмыстық әрекетті және қылмыскерліктің қоғамға қарсы бағытталған ықпалын
анықтайды.
Ұйымдасқан қылмыстың дамуына кәсіби қылмыскерлік едәуір үлес қосуда.
Стратегия - жалпы қылмыскерлікпен күресті ғана емес, оның жекелеген
түрлерімея күрес жүргізу өнері (олардың қылмыскерліктің жалпы жүйесінде11
орны ескерілді).
Криминолог пен қылмыскерлікпен күрес жүргізуші мемлекеттік қызметкердің
өнері сонда, олар қаражат тапшылығына қарамай жақсы идеяларды өмірге альш
келіп, олардан нақгы оң нәтижелер алуға тиіс.
Стратегия шеңберінде қылмыскерлікпен күрестің тактикасы жасалады, онда
нақты мақсаттар және сол жағдайларда оларға қол жеткізудің оңтайлы әдістері
анықталады. Тактика - стратегияның бір бөлігі. Мәселенің тактикалық шешімі
әрқашанда кадрлардың жетіспейтіндігін материалдық тапшылықты,
қылмыскерлікпен күреске қаржының аз бөлінетінін ескеріп, нақты жағдайға
тиісінше бағдар алуды талап етеді. Бірак, канша бере аласыңдар, сол
бергендеріңді қайда жаратуын өзіміз білеміз деген ұстаныммен де келісуге
болмайды. Тактикалық шешімдердің криминологиялық тұрғыдан негізделген
есептері болуға тиіс, олар кейін, белгілі бір нәтижелерге қол жеткізу үшін
тиісінше түзетіліп тұрады.
Жекелеген операцияларды жүргізуде де өнер керек.
Стратегия мен тактика қылмыскерлікпен күрес Бағдарламасында іске
асырылады.
1. Қылмыскерлікпен күреске бағдарлама жасау.
2. Қылмыскерлікпен күрес саласындағы заң шығарушылық. Бұл жолда
Қазақстан Республикасы Президентінің Қылмыскерлікпен күресті күшейтудің
қосымша шаралары туралы Жарлығы басты маңызға ие.
3. Қылмыскерлікпен күрес бағдарламасын іске асыру, оған түзету енгізу
және қылмыскерлікпен күрес жөніндегі қызметті үйлестіру.
4. Қылмыскерлікпен күресті ғылыми зерттеу жұмысын ұйымдастыру және
дамыту.
Қылмыскерлікті айқындау, ашу және айыпты адамдарға қатысты заңда
көзделген шараларды қолдану.
Азаматтардың құқықтары мен бостандығын шектейтін шараларды тек
заңның бұзылғандық фактісі бойынша және заңда көзделген жағдайларда ғана
қолдану. Қылмыстық іс-қимылға ниетті, оның болу ықтималдығын ғана
негізге алып мұндай сипаттағы алдын ала ықпал ету әрекетіне жол берілмейді.
4. Күресті жалпы қоғам болып, жалпы халық болып жүзеге асыру.
Мұнда
мемлекеттің рөлі ерекше, себебі мәжбүрлеу құралдары мен институттары
мемлекеттің қолында. Қылмыскерлікпен күрестің бағытын да мемлекет
анықтайды. Бірақ, мемлекеттің талпынысы азаматтық қоғамның барлық
институттарының, заңды және жеке тұлғаларының талпынысымен өзара
байланыста ғана ойдағыдай жеміс беруі мүмкін. Мұны әлемнің барлық
криминологгары мойындаған, ол БҰҰ-ның бірқатар қарарларында бекімін
тапқан.
5. Қылмыскерлікпен күресті заңдылық режимінде, тек мемлекеттің
Конституциясы, оған қайшы келмейтін басқа заңдар мен заңға тәуелді актілер
шегінде, халықаралық-құқықтық нормаларды сақтай отырып жүзеге асыру. ҚР
Конституциясына сәйкес, ҚР Конститутциясында заңдық күш бар, ол тікелей
әрекет етеді және ҚР барлық аумағында қолданылады. ҚР қолданылатын заңдар
мен басқа құқықтық актілер ҚР Конституциясына қайшы келуге тиіс емес...
Халықаралық құқықтың жалпы мойындалған принциптері мен нормалары және ҚР
халықаралық шарттары оның құқықтықтық жүйесінің құрамдас бөлігі болып
табылады. Егер ҚР халықаралық шарттарында заңда көзделген өзгеше ереже
белгіленсе, онда халықаралық шарттың ережелері қолданылады.
Адамдардың құқықтары мен бостандықтарын реттеу және қорғау;
қауіпсіздік; сот құрылысы; прокуратура; қылмыстык, қылмыстық іс
жүргізушілік және қылмыстық-атқарушылық заңнама; рақымшылық және кешіру;
федералды мемлекеттік қызмет ҚР басқаруында болады. Ал, адам мен азаматтың
құқығы, мен бостандығын қорғау, заңдылықты, құқық тәртібін қоғамдық,
экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, қылмыскерлікпен күресте едәуір
маңыздылығы бар бірқатар мәселелер Ресей Федерациясы мш оның субъектісінің
басқаруыңда болады. Қылмыскерлікпен күреске қатысатын органдардың халықтың
бақылауында болуы. ҚР Конституциясына сәйкес биліктің бірден бір көзі оны
көпұлтты халқы болып табылады, сол сияқты: Қазақстан Республикасыңдағы
мемлекеттік билік заң шығарушы, атқарушы жәш сот тармақтарына бөліну
негізінде жүзеге асырылады. Биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот
органдары өзінше дербес. Өзекті мәселелердің бірі - халықтың сот
органдарының, басқа да кұқық қорғау органдарының кызметіне бақылау
жасауының тиімді тетігін ойластыру.
Қылмыскерлікпен күресті кешенді жүзеге асыру: бір кезеңдерде
кылмыскерліктің алдын алу шараларымен ғана, басқа кезеңдерде құқық
қорғау, әсіресе жазалау шараларымен ғана әуестенуге жол бермеу.
Барлық жеке және заңды тұлғалардың заң алдында теңдігін қамтамасыз
ету.
Қылмыстық қудалауды үнемдеу және бас бостандығынан айыру
түріндегі жазаларды қолдану, және де өлім жазасы сияқты айырықша жазаны,
басқадай шешім қылмыстың жаңа құрбандарына және басқа зиянға
алып келетін жағдайда ғана қолдану.
Жаңа ғылыми және ғылыми-техникалық жетістіктерді пайдалану,
қылмыскерлердің алдында жүру.
Қылмыскерлікпен күрестегі халықаралық ынтымақтастық және екі
жақты ынтымақтастық.
1. Бұзақылықтың алдын-алу профилактикасы
Бұзақылықтың алдын алу бұл - мемлекеттің, қоғамның жеке және заңды
тұлғалардың қылмыскерлікке жаңа адамдардың тартылуына жаңа қылмыстық іс-
әрекеттердің жасалуына, қоғамдық қатынастардың ары қарай криминалдануына
жол бермеу мақсатында қылмыскерліктің детерминация және себептілік
процесіне мақсатты ықпал етуі.
Біз бұрындары қылмыстылық дегеніміз - күрделі әлеуметтік құбылыс
сондықтан да оның себептерін ең тиімді қылмыстық саясат та жоя алмайды деп
санағанбыз. Қылмыстық заң жүйесі қандай да бір қылмыстың алдын алу
мақсатында қылмыскерге, сондай-ақ азаматқа ықпал жасай алады, жасауға тиіс
те. Әңгіме - сол ықпалдың неге тұратындығында, қаншалықты және қандай
әдістермен жасалатындығында.
Бұл мәселелерде маңызды саяси-әлеуметтік және идеологиялық мазмұн бар.
Қылмыстық саясат құралдары бұзақылықтың субъективтік және бірқатар жақындау
объективтік себептерін және оларға мүмкіндік тудыратын жағдайларға ғана
ықпал жасай алады.
И.П. Портновтын пікірінше, таза түрде қылмыстың алдын алу дегеніміз -
криминогендік факторларды жою және қылмысқа дейінгі кезеңде адамның мінез-
құлқын түзету арқылы қылмыстың жасалуына жол бермеу.[22]
Ал, Г.А. Аванесовтың ойынша, кылмыстың алдын алу мақсатында ықпал
жасалынатын объект өте күрделі құбылыс, оған жеке адам, адамдар тобы,
оларды қоршаған орта (оның ішінде тікелей қоршаған орта) және әр түрлі
заттар - факторлар, себептер мен жағдайлар, мән-жайлар, т.б. жатады.
Алдын алу объектілері жайында сөз қозғағанда, тіптен, нақты кәсіпорын
аудан, қала, қандай да бір аймақ жайында айтуға болады.
Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, бұзақылықтың алдын алуға анықтама
берсек, ол - бұзақылықтың себептерін және оған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Бұзақылықпен күресудің қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
1. Бұзақылықтың жалпы ұғымы және қоғамға
қауіптілігі ... ... ... ... ... ...6
2. Бұзақылықтың объектісі және объективтік жағының сипаты ... ... ...12
3. Бұзақылықтың субъектісінің құқықтық және әлеуметтік-психологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 19
2. Қазақстан Республикасында бұзақылықпен күресудің
криминологиялық аспектілері
1. Бұзақылықтың алдын-алу
профилактикасы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...30
2. Бұзақылықты сабақтас қылмыс түрлерінен айыру мәселелері ... ... .40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .49
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..52
Қосымша
А ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..56
Қосымша
Б ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..57
Кіріспе
Мемлекеттік және қоғамдық өмірдің құқықтық негізін бекіту, заңдылық пен
қоғамдық тәртіпті сақтау, қылмыстылықпен күресу – Қазақстан Республикасы
бағыт алған құқықтық мемлекетті қалыптастыру жолындағы негізгі жолдардың
бірі болып табылады.
Бүгінгі күні өзінің мазмұнымен азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарына кепілдік беретін, құқықбұзушылықтардың алдын алуды
көздейтін жаңа сапалы заңнама жүйесі қалыптасуда. Қылмыстылықпен күресудің
негізгі шарттарының бірі болып – құқық қоғау органдары мен қоғамның
бұзақылық, өмірге, денсаулыққа және ар-намысқа қол сұғу сияқты
қылмыстардың алдын алуда бірлесуі табылады.
Соттардың бұзақылық туралы қылмыстық істерді және ұсақ бұзақылық туралы
материалдарды қарауы кезінде заңдарды дұрыс және біркелкі тиімді қолдану
мәселелері әрқашан Қазақстан Республикасының Жоғары Сотының қарауында
болады.
Сот статистикаларының анализі, сот-тергеу тәжірибесі көрсеткендей
бұзақылық туралы істерді қарау кезінде құқық қорғау органдары негізінен
заңдарды дұрыс қолдануды қамтамасыз етеді.
Бірақ та сот-тергеу органдары барлық жағдайларда заңдардың талаптары
мен Пленумдардың қаулыларында берілетін заңдарды қолданудың
түсініктемелерін сақтамайды.
Берілген қоғамға қауіпті қылмыстық істерді қараған кезде құқық қолдану
органдары кейбір кездерде тағылған айыптың барлық эпизодтары мен бұзақылық
іс - әрекеттердің барлық қатысушыларын тануды зерттеуді толық және жан-
жақты қамтамасыз етпейді. Жай бұзақылықты қауіпті бұзақылықтан, бұзақылықты
ұрып-соғудан, денсаулыққа жеңіл және орташа ауырлықтағы зиян келтіруден,
оскорблениеден және т.б. айыруда қателіктер жібереді.
Айта кететін жай, соңғы кезде бұзақылықпен және қоғамдық тәртіпті
бұзатын басқа да қылмыстармен күресу әлсіреп кетті.
Бұзақыларға жеңіл қарау – қоғам мен азаматтарға моральдық және
материалдық зиян келтіретін бұл қылмыспен күресуді бағаламаудың нәтижесі
екендігі даусыз. Бұзақылықтың тағы бір қауіптілігі, ол қасақана адам
өлтіру, ауыр дене жарақаттарын келтіру, зорлау сияқты және тағы да басқа
қылмыстармен ұштасуы мүмкін.
Бұзақылықпен күресуді қылмыстық-құқықтық ұйымдастыруда көптеген
қателіктер жіберіледі. Бұның бәрі заңды, өйткені менің ойымша Қазақстанда
бұл қоғамға қауіпті қылмыспен күресудің қылмыстық-құқықтық мәселелері
жеткілікті деңгейде зерттелген жоқ. Республикамызда әлі күнге дейін
бұзақылықпен күресудің криминологиялық аспектілеріне арналған бірде бір
арнайы жұмыс жазылмаған.
Бұл қоғамға қауіпті қылмыспен күресуде құқықтық шаралардың ішінде
тиімді шаралар болып әкімшілік және қылмыстық-құқықтық шаралар табылады.
Қылмыстық-құқықтық шаралардың тиімділігінің маңызды талаптары болып: заңды
нақты және дұрыс қолдану, жауаптылықтан құтыла алмауды қамтамасыз ету,
қолданыстағы заңнаманы және құқыққолдану тәжірибесін жетілдіру табылады.
Қоғамдық тәртіптің көшелердегі және қоғамдық орындардағы жағдайына
қарап азаматтар аумақтағы жалпы криминогендік жағдайды қабылдайды және
құқық қорғау органдарның қызметінің нәтижесін бағалайды.
Еліміздің соттық-тергеу органдарының тәжірибесі бұзақылық пен осы
қылмыс құрамына ұқсас қылмыстарға нормаларды қолданған кезде қиындықтар
туындайтынын атап өтеді. Бұл қолданыстағы нормаларды құрастырғандағы
жетіспеушіліктер, маңызды мәселелерге байланысты ғылыми рекомендациялардың
біркелкі еместігімен түсіндіріледі. Тек бұзақылықтың қылмыс құрамы бойынша
ғана заңгерлердің он бір түрлі көзқарастары бар.
Дипломдық жұмысымда бұзақылық құрамына анализ жасап, бұзақылықпен
күресуде қылмыстық заңнаманы және оны қолдану тәжірибесін жетілдіру
міндетін қоямын.
Дипломдық жұмысым кіріспеден, екі тараудан, бес бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, екі қосымшадан тұрады.
1. Бұзақылықпен күресудің қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
1.1. Бұзақылықтың жалпы ұғымы және қоғамға қауіптілігі.
Бұзақылық – қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстардың ең кең тараған
түрлерінің бірі. Бұзақылық жасалған кезде қоғамдық тәртіп, азаматтардың
тыныштығы, ортақ ережелер, кәсіпорынның, мекеме не ұйымның бір қалыпты
жұмысы дөрекі түрде бұзылады. Бұзақылық кезінде азаматтардың денсаулығына
зиян келіп, меншікке залал тигізілуі де жиі орын алып отырады. Сонымен
қатар, бұзақылық, көбінесе, өзге де ауыр қылмыстардың жасалуына әкеп
соқтырады.
Бұзақылықтың қоғамдық тәртіпке, азаматтардың тыныштығына зардабын
тигізетін, қайсыбір жағдайларда, одан гөрі ауыр қылмысқа итермелейтін
қауіпті құқық бұзушылық екеніне дау жоқ. Бұзақылық жасаған адам қоғамдық
тәртіпті, адамгершілік салтты өрескел бұзатын, көбінесе себепсіз немесе
болар – болмас себепті пайдаланып қоғамды мейлінше сыйламаушылықтан
көрінетін, қоғамдық тәртіпке ашық қарсыласумен, өзін айналасындағыларға
қарсы қоюмен, оларға немқұрайлы қарым-қатынасымен әдейі жасалған әрекеттері
арқылы көрініс табады. Бұзақылық – тұрмыс салты мен қоғамдық тәртіптің
бірден бір жауы.[1]
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес біздің елімізде
заңдылық пен құқықтық тәртіптің орнығуын қолдайтын іс-шаралар жүргізілуде.
Құқықтық мемлекеттің қалыптасуы мен дамуын әртүрлі қоғамдық қатынастарды,
соның ішінде қылмыспен күресу саласын реттейтін тұрақты заңнамаларсыз
елестету қиын.
Бұзақылық іс-әрекеттер қоғамдық тәртіпке елеулі зиянын тигізеді, ол
қалыпты еңбек етіші халыққа және олардың қалыпты демалуына кедергі
келтіреді. Бұзақылықтың жоғары қоғамға қауіптілігі оның құрамында басқа да
қылмыстардың жасалатындығымен түсіндіріледі. Тәжірибе көрсеткеніндей,
бұзақылық үшін сотталғандардың 26 пайызы кейін басқа да қылмыстар жасаған.
Ғылыми әдебиеттерде бұзақы және бұзақылық ұғымдары әртүрлі
түсіндіріледі. Кейбір ғалымдардың айтуынша бұл ұғым ағылшындардан келген.
XVIII ғасырда Лондонда Хулли деген ирландық өмір сүрген екен. Ол өзінің
адамдар тобымен әр түрлі бұзақылық іс-әрекеттер жасаған. Басқалардың
пікірлерінше бұзақы сөзі көне орыстың хула деген сөзінен шыққан дейді.
Бұзақылық іс-әрекеттер үшін жауапкершілік Орта Азия мен Қазақстан
халықтарының әдет-ғұрып заңдарында орын алған.[2] Мысылы, 1876 жылғы Қазақ
әдет-ғұрыптарының жинағында Егер кімде-кім аттан, аттан деген айқайымен
қоғамдық тыныштықты бұзатын болса, сол адамды үлкендердің қарастыруы
бойынша зынданға салып, қамауға алып немесе басқа да жазалар
қолданылады.[3]
Қазақтардың әдет-ғұрып заңдары бойынша келесі қоғамдық қауіпсіздікті
бұзған тұлғаларды жазалау тиіс болған: а) жалған мәліметтерді таратқан; ә)
ауылға шумен, айқаймен шауып кіру; б) қоғамның тыныштығын тойларда, ас беру
кездерінде немесе кез келген мерекелерде бұзу.[4] Осы көрсетілгендердің
барлығы бұзақылықтың қазіргі кездегі ұғымымен сәйкес келеді. Сонымен
қатар, көптеген революцияға дейінгі криминалисттер бұзақылықты жеке қылмыс
ретінде қарастырмаған.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі бұзақылық яғни қоғамды анық
құрметтемеуін білдіретін азаматтарға қарсы күш қолданумен не оны қолданамын
деп қорқытумен, сол сияқты бөтеннің мүлкін жоюмен немесе бүлдірумен не
ерекше арсыздықпен ерекшеленетін әдепсіз іс-әрекет жасаумен ұштасқан
қоғамдық тәртіпті тым өрескел бұзушылық деп анықтайды.
Бұзақылық көптеген қылмыстармен: мысалы, жеке адамға, басқарумен
байланысы бар екендігімен түсіндіріледі. Сондықтан А.А. Пионтковскийдің:
егер жасалған әрекет қоғам және мемлекеттік құрылыс немесе құқықтық тәртіп
үшін қауіпті екенін мойындау мүмкін болмаса, тұлғаның іс- әрекетін қылмыс
деп тануға болмайды. Әрекеттің қоғамға қауіптілігі – қылмыс құрамының
қажетті белгісі - деген анықтамасымен келіспеуге болмайды.[5] Мұндай
пікірмен А.С.Якубовте келіседі: кез келген қылмыс өзінің объективтік
қасиеттеріне қарай қылмыс құрамының негізгі белгісі болып табылатын қоғамға
қауіпті және құқыққа қайшы әрекет болып табылады.[6]
Қоғамға қауіптілік қылмыстың негізгі белгісі болып табылады. Бірақ бұл
ұғым шексіз, белгісіз болмауға тиіс. Бұл жерде біз барлық құқық бұзушылық
қауіпті және бұл белгі қоғам тарапынан жағымсыз баға алатын барлық іс-
әрекетке тән деген Л.Шуберттің пікірімен келісеміз.
Мұндай жағдайда бұл ұғымның мәні кеңейеді, және ол бұл ұғымның мәні мен
мазмұнын ұғынуға мүмкіндік бермейді.
Бәрімізге белгілі, іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігі сапалық және
сандық тұрғыда көрсетіледі: сипаты және дәрежесі. Қоғамдық қауіптілік
сипаты - әлеуметтік қиянды әрекеттің сапалық, мазмұндық қасиеті. Қоғамдық
қауіптілік сипаты олар зиян келтіретін қоғамдық қатынастар мен әлеуметтік
мүдделердің мазмұны болып табылатын қылмыстың объектісімен сипатталады.
С.А.Домахин қылмыс болып табылатын әрекеттің ішкі мазмұнына анализ
жасай отыра, өзінің ішкі мәніне қарай ол қоғамның қалыпты өмір сүруіне
кедергі жасайды, құқықпен қорғалатын қоғамдық қатынастарға қол сұғады,
сондықтан да қоғамға қауіпті - деп дұрыс бағалаған.
Қоғамдық қауіптілік сипатының басқа көрсеткіші ретінде келтірілген
зиянның мазмұны табылады.
Қоғамдық қауіптілік сипаты сонымен қатар кінәнің нысанымен да
анықталады.
Қылмыстың қоғамдық қауіптілік дәрежесі әрекеттің антиәлеуметтік сандық
көрсеткішін көрсетеді. Егер қоғамдық қауіптілік сипаты Қоғамдық
қауіптілігі бар ма? - деген сұраққа жауап берсе, ал қоғамдық қауіптілік
дәрежесі Қауіптілік дәрежесі жоғары ма?- деген сұраққа жауап береді.
Қоғамға қауіптіліктің сандық жағын анықтау кезінде кейбір факторлар қатарын
назарға алу қажет: келтірілген зардаптардың ауырлығы, ерекшеліктері,
кінәнің сипаты, қылмыстың субъектісінің ерекшелігі және т.б. И.И.Роговте
осындай пікірде.[7]
Жоғарыда айтылғандардың барлығы мынадай қорытынды шығаруға мүмкіндік
береді – кез келген қылмыстың әлеуметтік қасиетінің материалдық сипаты
болып қоғамдық қауіптілік шығады. Сипат пен дәреже қылмыстың заңда
бекітіледі. Іс-әрекеттің құқыққа қайшылығы және оның қоғамға қауіптілігі
әрекеттің құқықтық нысаны мен оның материалдық әлеуметтік-саяси мазмұнының
арасындағы қатынас ретінде шыға алады.
Бұзақылық іс-әрекеттер қоғамдық тәртіпке мәнді зияндар келтіреді,
азаматтардың қалыпты еңбек етуі мен қалыпты демалуына кедергі жасайды.
Бұзақылықтың қоғамға қауіптілік дәрежесі оның негізінде басқа да ауыр
қылмыстардың жасалуына байланысты жоғарылайды. Тәжірибе көрсеткеніндей,
бұзақылық үшін сотталғандардың 26%-ы басқа да қылмыс қатарларын жасаған.
Бұзақылықты анықтау негізінде заңда оның қол сұғу объектісі мен іс-
әрекеттің бағыттылығын сипаттайтын белгілері берілген. Олар қылмыс
ретіндегі бұзақылықтың қоғамдық қауіптілік дәрежесі мен спецификасын
сипаттайды. Бұл анықтамада бұзақылық іс-әрекеттер қоғамдық тәртіпке қол
сұғатындығы көрсетіледі. Қоғамдық тәртіпті бұзу басқа да көптеген қылмысқа
тән белгі, өйткені қоғамдық тәртіп деген кең ұғым болып табылады және
көптеген қылмыстардың объектісі болып табылады. Қоғамдық тәртіп
бұзақылықтың тікелей объектісі болып табылады, ал бұл қоғамдық қатынастарға
зиян келтіру қылмыстың жанама объектісі болып табылады. Қоғамға қауіптілігі
жағынан төмендеу құқық бұзышылықтарға қарағанда бұзақылық кез келген
қоғамдық тәртіпті бұзу емес, қоғамдық тәртіпті тым өрескел бұзушылық болып
табылады.
Бұзақылық іс-әрекеттердің екінші белгісі болып қоғамды ерекше сыйламау
табылады, бұл азаматтарға қарсы күш қолданумен немесе қолданамын деп
қорқытумен, сол сияқты бөтеннің мүлкін жоюмен немесе бүлдірумен не ерекше
арсыздықпен ерекшеленетін әдепсіз іс-әрекет жасаумен ұштасады. Қоғамды ашық
түрде құрметтемеу – бұл мораль нормалары мен қоғамның ережелеріне қарсы
арсыз іс-әрекеттер болып табылады.
Қоғамды сыйламау бұл субъектінің қоғамда қабылданған және құқықтық
немесе адамгершілік нормаларында бекіген мінез-құлық ережелерін елемеушілік
немесе менсінбеушілік болып табылады.[8]
Сонымен, бұзақылықты екі белгі де сипаттайды: қоғамдық тәртіпті ерекше
өрескел бұзу және қоғамды анық құрметтемеу. Жасалған іс-әрекетте екі
белгінің де болуы бұл іс-әрекетті қылмыстық жазаланатын әрекет ретінде
қарауға мүмкіндік береді.
Бұзақылық ұғымын қалыптастыра отыра заң шығарушы тек оның объективті
белгілеріне ғана сипаттама беріп қана қоймайды, сонымен қатар іс-әрекеттің
қасақаналығын көрсетеді. Субъектінің ойында бұзақылықтың қажетті белгілері
орын алуға тиіс: қоғамдық тәртіпті тым өрескел бұзу және қоғамды ашық
құрметтемеу. Осымен бұзақылық жасауда әрекеттің объективтік бағытталуы
сипатталады.
Бұзақылық ұғымының анализі мынадай қырытындығы келуге мүмкіндік
жасайды: бұл анықтамада қарастырылып отырған іс-әрекеттің негізгі
белгілері беріледі және бұл қылмыс құрамының басқа сабақтас қылмыс
құрамдарынан, әкімшілік деликттерден айыруға жағдай жасаайды.
Қылмыспен күресуде заңдылықты қатаң сақтау қажетті талап ретінде
жасалған әрекетті дұрыс саралауды ұсынады. Мұндай саралау тек қылмыс
құрамының белгілерін толық және жан-жақты ұғынудың және оларды сабақтас
қылмыс құрамдарынан айыру негізінде ғана мүмкін.Бұл әрине барлық
қылмыстарға, әсіресе, бұзақылыққа қатысты. Бұзақылық басқа қылмыстармен
салыстарғанда басқа құқық бұзушылықтармен жақындығы басым және тек қылмыс
құрамының элементтерін нақты саралау ғана оның мәні мен белгілерін анық
қалыптастыруға және оны басқа қылмыс құрамдарынан айыруға мүмкіндік
жасайды.
1.2. Бұзақылықтың объектісі және объективтік жағының сипаты.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 9-тарауында қоғамдық
қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы қылмыстарға жауапкершілік
көзделген. 1960 жылғы Қылмыстық кодексіне қарағанда жаңа қылмыстық
кодекстің Ерекше бөлімінің жүйесінде 10-тараудан 9-тарауға көшірілген.
Қылмыстық кодекстің Ерекше бөліміндегі бұл өзгерістер мемлекеттің
азаматтардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге және қоғам мен мемлекеттің және
қоғам мен мемлкеттің қалыпты жұмыс істеуіне көп көңіл бөлетіндігін
көрсетеді.
Жоғарыда айтып кеткеніміздей, кез келген қылмыстың қажетті белгісі
болып қоғамдық қауіпсіздік табылады. Қоғамға қауіптілік дәрежесі – оның
мөлшері болып табылады. Бұзақылықтың қоғамға қауіптілігі алдымен қол
сұғушылықтың объектісінен көрінеді. Барлық қылмыстардың жалпы объектісі
болып қоғамдық қатынастар табылады. Жалпы объектіден басқа қылмыстық құқық
теориясында тектік және тікелей объектілерді ажырата білуіміз керек.
Объектілерді былай жіктеу Н.И.Коржанскийдің,[9] А.С.Михлинннің,[10]
И.Велиевтің[11] және т.б. еңбектерінде көзделген.
Бұзақылықтың тектік объектісі болып қоғамдық тәртіп пен қоғамдық
қауіпсіздіктің мазмұнын құрайтын қоғамдық қатынастар табылады.
Қылмыстың объектісі – қоғамдық тәртіп. Адам денсаулығы, намысы,
абыройы, сол сияқты меншіктің қатыстылығы қосымша тікелей объект болуы
мүмкін. Осы қылмыстың жәбірленушісі кез келген адам болуы мүмкін. Қылмыстық
кодекстің 257-бабының 2-тармағының а тармақшасында бұзақылықтан жәбір
көретіндердің тізімі: өкімет өкілі, қоғамдық тәртіпті бұзуға тиым салушы
өзге де адамдар деп тура көрсетілген. Өкімет өкіліне қоғамдық тәртіпті
бұзушылықты тыюға құзіретті барлық лауазым адамдары жатады. Қоғамдық
тәртіпті бұзуға тыйым салушы өзге адамдар деп өкімет өкіліне немесе ұйымдық
тәртіпті қоғау жөніндегі міндетті атқаруға жатпайтын басқа адамдардың
азаматтық борышын өтеп қоғамдық тәртіпті сақтауға қатысушыларды айтамыз.
Қоғамдық тәртіп дегеніміз қоғамдық тыныштықтың, азаматтардың, қоғамдық
орындардағы лайықты мінез-құлқының, ұйымдардың, мекемелердің,
кәсіпорындардың, қоғамдық немесе жеке көлік құралдарының бір қалыпты
жұмысының, азаматтардың жеке басына қол сұғылмаушылықты қамтамасыз ететін
қоғамдық қатынастардың жиынтығы болып табылады.
Бұзақылық іс-әрекет бөтеннің мүлкін жоюмен немесе бүлдірумен байланысты
болса, онда бөтеннің мүлкі оның заты болып табылады.
Жоғарыда көрсетілгендей, бұзақылық Қазақстан Республикасы Қылмыстық
кодексінің 257-бабының 1-тармағына сәйкес қоғамды анық құрметтемеуін
білдіретін азаматтарға қарсы күш қолданумен не оны қолданамын деп
қорқытумен, сол сияқты бөтеннің мүлкін жоюмен немесе бүлдірумен не ерекше
араздықпен ерекшеленетін әдепсіз іс-әрекет жасаумен ұштасқан қоғамдық
тәртіпті тым өрескел бұзушылық болып табылады. Бұл ережеге сәйкес бұл
қоғамға қарсы әрекеттің тікелей объектісі болып қоғамдық тәртіп
табылады.[12]
Құқықтық әдебиеттерде қоғамдық тәртіпті тар мағынада әлеуметтік-
құқықтық категория ретінде қарау қажеттілігі туралы ұсыныстар берілген.
Бұзақылық объектісінің мазмұнын зерттеу қоғамдық тәртіптің мәнін ұғуды
талап етеді. Көптеген авторлар қоғамдық тәртіпті қоғамдық қатынастардың
жиынтығы ретінде қарастырады.
М.И. Еропкин қоғамдық тәртіпке қоғамдық орындарда қалыптасатын
мемлекетпен реттелетін және қоғалатын белгілі бір қатынастардың жүйесі
ретінде анықтама береді.[13] М.А.Нигай – азаматтардың мемлекетте бекітілген
ережелерді сақтау нәтижесі деп қарайды.[14]
Бұзақылықтың объектісі ретіндегі қоғамдық тәртіп ұғымын зерттеуде
әртүрлі авторлардың пікірлері ұқсас болып келеді. Бұзақылық көптеген
жағдайларда тұлғаға немесе меншіктік қатынастарға зиян келтірумен
байланысты болады. И.Н. Даньшин қорытындылай келе, қоғамдық тәртіп
бұзақылықтың жалғыз объектісі болып табылмайды.[15] Оның айтуынша, қоғамдық
тәртіп бұзақылықтың негізгі, тұрақты және тікелей объектісі болып табылады,
сонымен қатар бұзақылықтың тұлға сияқты қосымша-факультативтік объектісі
болады. О.Ф.Шишовта осындай пікірде.
М.А.Нигайдың пікірінше, бұзақылықтың объектісі ретіндегі қоғамдық
тәртіп пен қоғамды сыйлау қылмыс құрамының міндетті белгісі, ал тұлға,
мүлік және т.б. факультативтік белгісі болып табылады.
Біздің ойымызша, бұзақылық объектісін тікелей және қосымша –
факультативтік деп бөлу даулы болып табылады, өйткені қылмыстың объектісі
болып қылмыс әрқашан зиян келтіретін, қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық
қатынастар болып табылады. Егер қоғамдық тәртіп ұғымының мазмұнын дұрыс
аша білсек, бұзақылық объектісін негізгі және қосымша деп бөлу қажеттілігі
туындамайды.
Бұзақылықтың объектісі болып табылатын қоғамдық қатынастардың анализі
қылмыс соған қатысты жасалған қатынастардың субъектісі ретінде шығатын
жәбірленуші тұлғалардың сипатын анықтайды. Бұзақылық жасаған тұлғаны ол
жәбірленушіні таңдауына қарай анықтауға болады. Қазақстан Республикасының
тергеу-соттық тәжірибесінің анализі көрсеткеніндей көше бұзақылығының
жәбірленушісі болып тең дәрежеде ер адамдар мен әйелдер табылады. Қылмыс
жасалғанға дейін жәбірленушілер таныс болған. Криминалдық жағдай туындаған
сәтте жәбірленушілер көпшілік жағдайларда қоғамдық тәртіпті бұзуды
тоқтатуды талап еткен. Көшедегі бұзақылық көбінесе уақыт бойынша көпке
созылмайды. Азаматтар мен құқық қорғау органдары қызметкерлерінің уақытылы
араласуы жәбірленушіге ауыр зардаптардан қашып құтылуына көмектеседі.
Тұрмыстық бұзақылыққа келетін болсақ бұл қылмыстың жәбірленушісі
әйелдер болады. Қылмыскерлер ролінде күйеуі, туыстары, таныстары және
басқа да бірге тұратын адамдар болады. Жәбірленушілер көптеген жағдайларда
балағаттау, ұрып-соғуға ұшыраған, бірақ бұл жағдайларға бұрын да
ұшырағандықтан шыдаған. Сонымен қатар, жәбірленушілердің 35 %-
нің қылықтары қылмыстың болуына септігін тигізген: олар кінәлімен бірге
спирттік ішімдіктер ішкен, оларға әртүрлі ескертулер айтқан және т.б.
Жәбірленушілердің көп бөлігі 18-39 жас аралығына жатады (64%). Құқық
қорғау органдарының тәжірибесі көрсеткеніндей бұзақы егер жәбірленушінің
әлсіздігін, төзімділігін және оған ешкімнің көмекке келмейтіндігін сезсе
өзін сенімді әрі қатаңырақ ұстайды. Егер, керісінше, азаматтар тарапынан
оған қандай да бір қарсылықтар болса бұзақылық іс-әрекеттер бірден
тоқтатылатын болған.
Объективтік жағынан бұзақылық қоғамды анық құрметтемеуін білдіретін,
азаматтарға қарсы күш қолданумен не оны қолданамын деп қорқытумен, сол
сияқты бөтеннің мүлкін жоюмен немесе бүдірумен не ерекше арсыздықпен
ерекшеленетін әдепсіз іс-әрекет жасаумен ұштасқан қоғамдық тәртіпті тым
өрескел бұзушылық әрекеттер арқылы сипатталады.
Қылмыстың кодекстің 257-бабында көрсетілген әрекеттерді істеу барысында
азаматтардың мазасы кетіп, қорқыныш, үрей, өздерінің қауіпсіздігіне
сенімсіздік пайда болады, олардың бірқалыпты еңбек ету, тынығу салттары
бұзылады, мемлекеттік немесе басқадай мекемелердің, ұйымдардың,
кәсіпорындардың жұмысына кедергі келтіріледі, бөтеннің мүлкі жойылады немсе
бүлінеді. Бұзақылық үшін заңда көрсетілгендей қоғамдық тәртіпті тым өрескел
бұзушулуқ орын алуы керек. Осы белгі арқылы қылмыстық жолмен жасалынатын
бұзақылық ұсақ бұзақылықтан ерекшеленеді. Әкімшілік кодекстің 174-бабына
сәйкес, ұсақ бұзақылық деп көпшілік орындарда орынсыз балағттауды,
азаматтарды қорлай тұра жолын бөгеуді және қоғамдық тәртіп пен азаматтардың
тыныштығын бұзатын басқа да әрекеттерді айтамыз.
Кінәлінің күш қолданумен немесе оны қолданамен деп қорқытумен, сол
сияқты бөтеннің мүлкін жоюмен немесе бүлдірумен не ерекше арсыздықпен
ерекшеленген әдепсіз іс-әрекеттер жасауымен ұштасқан әрекеттері қоғамдық
тәртіпті тым өрескел бұзған бұзақылық деп саналады.[16]
Күш қолдануға денсаулықтың қысқа мерзімді бұзылуына немесе еңбек ету
қабілетінің болмашы ғана жоғалуына ұласқан денеге жеңіл жарақат салу
жатады. Денеге орта және ауыр жарақат келтірілген жағдайда кінәлінің
әрекеті қылмыстардың жиынтығы бойынша (257-баптың 1-тармағы, 103 немесе 104-
баптар) сараланады.
Қорқытуға жәбірленушінің сана-сезімі мен еркіне әсер ететін түрде күш
қолданамын деген әрекеттер жатады.
Қорқытудың мазмұны сан алуан, ол сабаймын, өлтіремін, өртеймін деген
айбат жасаулар арқылы көрініс табуы мүмкін.
Бұзақылықта бөтеннің мүлкін жою немесе бүлдіру арқылы материалдық залал
келтірілуі мүмкін. Залалдың мөлшерін анықтау нақты фактілерге байланысты
болады. Бөтеннің мүлкін қасақана жою немесе бүлдіру әдеуір мөлшердегі зиян
келтірумен ұштасса, онда кінәлінің әрекеті қылмыстардың жиынтығы бойынша
(Қылмыстық кодекстің 187 және 257-баптары) сараланады.
Ерекше араздықпен жасалған бұзақылық – адамгершіліктің жалпы
қабылданған қалыптарын көпе-көрінеу жоққа шығару; мысалы, ұятсыздық, ауру
адамды, өзін-өзі қорғай алмайтын жағдайдағы адамдарды, т.б. қорлау арқылы
көрінетін бұзақылық әрекет.
Бұл қылмыс құрамының объективтік жағының тағы бір қажетті белгісі
істелген іс-әрекеттерде қоғамды анық, көрінеу құрметтемеуін білдіретін
белгілер болуы керек.
Қоғамды көрінеу, анық құрметтемеу деп кінәлінің көпе-көрінеу,
көпшілікті, қоғамдық тәртіпті құрметтемейтін, өзін қоғамға және оның
мүдделеріне ашық қарсы қоятын мінез-құлықтарын айтамыз.Бұзақылықта қоғамды
анық құрметтемеушілік көпшіліктің көзінше жүзеге асырылады. Демек қоғамдық
тәртіпті өрескел бұзу және қоғамды анық құрметтемеушіліктің жиынтығы басқа
да белгілермен бірге бұзақылықтың объективтік жағының қажетті белгілері
болып табылады.
Бұзақылық формальдық – материалдық қылмыс құрамына жатады. Ол қоғамдық
тәртіпті өрескел бұзу және қоғамды анық, көрінеу құрметтемеушілік
әрекеттерін істеген уақыттан бастап аяқталған деп танылады. Егер бұзақылық
әрекеттерімен бөтеннің мүлкі жойылса, бүлдірілсе онда қылмыс материалдық
құрамға жатады. Мұндай ретте іс-әрекет пен одан туындаған зардаптың
арасындағы себепті байланысты анықтау қажет.
Бұзақылық қоғамдық тәртіпті өрескел бұза отырып, әдетте, қоғамдық
орындардан (көшеде, мекемелерде, көліктерде, қоғамдық тамақтандыру немесе
көпшілік орындарында) басқа, бейтаныс адамдарға, жас балаларға, келіп-
кетушілерге қарсы жария түрде жасалады.
Қылмыстық кодекстің 257-бабында көрсетілген қылмыс субъективтік жағынан
тікелей қасақаналықпен істеледі. Адам өз әрекеттері арқылы қоғамдық
тәртіпті өрескел бұзып, қоғамды көрінеу құрметтемегендігін біледі және осы
әрекеттерді істеуді тілейді.
Бұзақылықтағы қылмыстың ниетіне қоғамды көрінеу сыйламаушылықтан
туындаған эгоистік көзқарастар, бостандықты теріс түсінушіліктен болған
жағдаяттар жатады. Бұзақылық ниетке – қоғамды көрінеу құрметтемеушілікті
білдіретін әртүрлі дөрекіліктер, өктемдіктер, қатыгездіктер, тентектік пен
арсыздық, ұятсыздық көріністері жатады.
Бұзақылықтың мақсаты қоғамдық тәртіпті өрескел бұза отырып,
жәбірленушіге күш көрсету, қорқыту, оның бойына қорқыныш туғызу, мүлкін
жою, бүлдіру болып табылады.
Отбасында, пәтерде туған-туысқандарын, таныстарын балағаттау, ұру,
денесіне жарақат түсіру жарақат түсіру және жеке бастың араздығынан,
жәбірленушінің теріс қылығынан болған осыған ұқсас әрекеттер жеке адамға
қарсы қылмыс жасағаны үшін жауапкершілік көрсетілген Қылмыстық кодексінің
баптарымен саралануы тиіс. Егер мұндай әрекеттер қоғамдық тәртіпті өрескел
бұзумен ұласса және қоғамды көрінеу құрметтемеушілікті білдірсе, онда
кінәлінің әрекеті бұзақылық ретінде сараланады.
3. Бұзақылықтың субъектісінің құқықтық және әлеуметтік -психологиялық
сипаттамасы
Қылмыс құрамы барлық элементтермен қатар кінәлі тұлға болғанда ғана
болады. Осыған орай іс-әрекет пен кінә қылмыс субъектісімен тығыз
байланысты. Сондықтан да субъектінің тұлғасы жалпы қылмыс құрамымен тығыз
байланысты.
Қылмыстың субъектісі – 16 жасқа толған тұлға. Ал Қылмыстық кодекстің
257-бабының 2 және 3-бөлімдерінде қасақана және ерекше қасақана жасалған
бұзақылық үшін қылмыстық жауаптылық 14-жастан бастап көзделген.
Егер де бұзақылықты:
а) адамдар тобы, алдын ала сөз байласқан адамдар тобы немесе ұйымдасқан
топ жасаса;
б) өкімет өкіліне не қоғамдық тәртіпті қорғау жөніндегі міндетті
атқарушы немесе қоғамдық тәртіп бұзуға тыйым салушы өзге де адамдарға
қарсылық көрсетумен байланысты болса;
в) сөз байласу арқылы адамдар тобы жасаған бұзақылық туралы, егер оған
қылмысты бірлесіп жасау жөнінде алдын ала сөз байласқан тұлғалар қатысқан
жағдайда айтылады.
Қылмыстық кодекстің 257-бабында көзделген бір немесе бірнеше қылмысты
жасау үшін алдын ала сөз байласу арқылы тұлғалардың тұрақты тобы жасаған
бұзақылық ұйымдасқан топ жасаған болып табылады.
Өкімет өкіліне не қоғамдық тәртіпті қорғау жөніндегі міндетті атқарушы
өзге да адамға қарсылық көрсетумен байланыстылық – көрсетілген тұлғалардың
қызметтік немесе қоғамдық міндетін атқаруына белсене қарсылық көрсету.
Өкімет өкілі ретінде, Қылмыстық кодекстің 320-бабында берілген ескертуге
сәйкес, оған қызмет жағынан тәуелсіз адамдарға қатысты заңмен белгіленген
тәртіпке өкім ету өкілеттілігі берілген мемлекеттік органның лауазымды
тұлғасы танылады. Өкімет өкілдерінің қатарына депутаттар, полиция
қызметкерлері, соттар, прокурорлар және т.б. Қоғамдық тәртіпті қорғау
жөніндегі міндетті атқарушы немесе қоғамдық тәртіптің бұзылуына тыйым
салушы өзге де адамдар ретінде, мысалы, жеке азаматтар болуы мүмкін.
Бұзақылық әрекеттерге тыйым салушы тұлғаға қарсылық көрсетумен ұштасқан,
соның ішінде, аталған тұлғаларға қатысты күш қолданумен немесе оның
қолданылатындығымен қорқытумен ұштасқан бұзақылық толығымен Қылмыстық
кодекстің 257-бабының 2-бөлімінің в тармағымен қамтылып, бағаланады және
Қылмыстық кодекстің басқа баптары бойынша бағалануды қажет етпейді.
Бұзақылық үшін бұған дейін соттылықтың болуы, егер ол заңмен
белгіленген тәртіппен алынып тасталмаған немесе жойылмаған болса ғана,
Қылмыстық кодекстің 257-бабының 2-бөлімінің в тармағы бойынша бағалаушы
белгі болып табылады.
Қылмыстық кодекстің 257-бабының 2-тармағында бұзақылықтың ауырлататын
(кәнігі) түрі үшін жауаптылық белгіленген. Олар: а) адамдар тобы, алдын ала
сөз байласқан адамдар тобы немесе ұйымдасқан топ жасаған (Қылмыстық
кодектің 31-бабы); ә) өкімет өкіліне не қоғамдық тәртіпті қорғау жөніндегі
міндетті атқарушы немесе қоғамдық тәртіпті бұзуға тыйым салушы өзге де
адамға қарсылық көрсетумен байланысты болса; б) бұзақылық үшін бұрын
сотталған адам жасаса (Қылмыстық кодекстің 13-бабы).
Қылмыстық кодекстің 257-бабының 3-тармағында бұзақылықтың аса қауіпті
түрі – атыс қаруын, газ қаруын, пышақты, қасиеттерді және өзге де суық
қаруды не денсаулыққа зиян келтіру үшін арнайы бейімделген басқа да
заттарды қолданып немесе қолдану әрекеті үшін жасалған бұзақылық үшін
жауаптылықты белгілейді.
Денсаулыққа арнайы бейімделген басқа да заттарға кінәлінің осы мақсат
үшін алдын ала немесе бұзақылық жасау кезінде жабдықталған нәрселерін, яғни
алдын ала немесе белгілі бір өңдеуден өткізілген: арнайы және сол мақсатпен
өзімен бірге алып жүрген нәрселерін (балта, балға, таяқ, тенмір және т.б.)
айтамыз.
Қылмыс болған жерден алынған дене жарақатын салуға арнайы
жабдықталмаған нәрселерді, оның ішінде шаруашылық-тұрмыстық мақсаттағы
заттарды қолдану немесе қолдануға тырысушылық әрекеті Қылмыстық кодектің
207-бабының 3-тармағымен саралау үшін негіз бола алмайды.
Бұзақылықты көбінесе алкогольді немесе есірткі заттарын қолданған
тұлғалар жасайды. Қылмыстық кодекстің 18-бабына сәйкес мас күйінде қылмыс
жасау қылмыстық жауаптылықтан босатпайды. Бұл нұсқау толығымен бұзақылыққа
қатысты.
Тұрмыстық конфликт негізінде бұзақылық қылмыстық жасаған тұлғалардың
көпшілігі – жұмысшылыр болып табылады. Олардың арасында әр үшінші тұлғаға
жұмыс орнынан жағымсыз мінездеме беріледі; еңбек тәртіптерін жүйелі түрде
бұзады.
Зерттеулердің нәтижелері көрсеткендей, бұзақылық қылмыстардың 95%-ы
екі немесе одан да көп тұлғалардың көзінше жасалған, ал солардың ішінде тек
12,5%-ы ғана бұзақыларды ұстау мақсатында құқық қорғау органдарының
қызметкерлеріне хабарлаған. Ал қалған жағдайларда азаматтар бұзақылықтың
жасалуына жол беріп тек бақылап тұрған.
А.М.Горький: Бұзақы - әлеуметтік сезімдері жоқ тұлға, ол қоршаған
ортамен ешқандай байланысты сезбейді, өзінің жанындағы құндылықтарды
бағаламайды, тіпті әріқарай өзін-өзі қорғау инстинктін жоғалтады - өзінің
жеке өмірін сезіну құндылығын жоғалтады...- деп дәл айтқан.[17]
Басқалармен санасатын, өзінің қажеттіліктері мен мүмкіндіктерін өлшейтін ең
алғашқы ұжымы болып табылады. Отбасының әсері жағымды немесе жағымсыз болуы
мүмкін.[18] Отбасының тұрақтылығына әсер ететін факторлардың біріне
балалардың болуы жатады. Зерттеулердің нәтижелері көрсеткендей балалары
бар және балалары жоқ құлаған отбасылар туралы мәліметтерге сәйкес,
балалары жоқ отбасылар балалары бар отбысыларға қарағанда екі мәрте жиірек
құлайды екен. Яғни, балалар отбасының тұрақтылығының маңызды факторы болып
табылады. Ал керісінше, отбасының болмауы тұлғаның әлеуметтік қарсы
көзқарастардың қалыптасуына әсер етеді.
Сондықтан да ішкі істер органдарының алдын алу профилактикасының бір
бағыты ретінде дұрыс қалыптаспаған отбасыларын анықтап, осы отбасыларындағы
тәрбие жағдайларына көңіл бөлу қажет.
Бұзақылық қылмысының қайталануына байланысты зерттеулер жүргізілгенде
бұзақылық қылмысын қайталап жасаушылыр (екінің бірі) бұрын басқа қылмыстары
үшін сотталғандар болып табылады.
Кәмелетке толмаған тұлғалардың қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
негізінде, бұзақылық үшін сотталған кәмелетке толмағандарды қылмыс жасау
кезінде зорлық іс-әрекеттерін жасағандар - 95% және жасамағандар - 5% деп
бөлуге болады.
Отбасының құлауы адамға ерекше әсер етеді. Бұл адам өзіне-өзі сенуін
тоқтатады, оның мінез-құлқы өзгереді, бұл адам қаталданады.
Қылмыстың қайталануы бойынша сотталған бұзақылардың арасында отбасы жоқ
тұлғалар отбасылары бар тұлғалардан екі есе көп. Осығын қарап отбасы
криминогендік факторға қарсы құбылыс ретінде шыға алады деп жорамалдауға
әбден болады.
В.П.Власов пен Ю.Ф.Лубшевтің бұзақыларға жасаған зерттеулерінің
қорытындылары көрсеткендей бұзақылардың 100% дерлік спирттік ішімдіктерді
жүйелі түрде қолданатын тұлғалар болған.
Б.С.Бейсеновтың: Алкогольдік масаңдық убъектінің бұрын жоспарламаған
бірақ көмескі түрде ойлаған қылмыстық мақсаттың орындалуына жағдай жасайды
- деген пікірі көңілге қонарлық. Кейбір адамдарда масаңдық жағдай жасалған
құқық бұзушылықтың жалғыз субъективтік негізі болып табылатын психиканың
өзгеруіне әкеп соқтырады.[19]
Сонымен жоғарыдағы айтылғандардың барлығын қорытындылай келе, қылмыс
жасайтын тұлғалардың 80%-і бұзақылықты алкогольдікмасаңдық жағдайында
жасайды. Сондықтан да барлық негіздер бойынша бұзақылық қылмысының азаюы
үшін бірінші кезекте маскүнемдікпен күресті тұрақты және тиімді түрде
жүргізу қажет.
2-Тарау Қазақстан Республикасында бұзақылықпен күресудің криминологиялық
аспектілері.
Қылмыскерлікпен күрес дегеніміз жүйелік-құрылымдық қызмет, ол үш
жүйенің жиынтығынан тұрады: 1) күресті жалпы ұйымдастыру; 2)
қылмыскерліктен сақтандыру; 3) құқық қорғау қызметі. Бүл әлеуметтік басқару
салаларының бірі және мыналарға ықпал етеді: а) қылмыс және қылмыскерлік
тудыратын себептер мен жағдайларға; б) қылмыскерліктің өз бетімен
детерминациялануынан сақтандыру және оны тыю мақсатында оның өзіне.
Қылмыскерлікпен күрес термині құқықтық және басқа ресми құжаттарда,
сондай-ақ ғылыми еңбектерде кеңінен қолданылады.
Қылмыскерлікпен кесімді күрес жүргізудің маңызы Қазақстан
Республикасында құқықтық тәртіп орнатуда ғана емес, сонымен катар
тұлғалардың құқықтары мен мүдделерін қорғауда да зор. Соңғы жылдары тек
қана жеке адамдардың өміріне, бостандығана, мүлкіне т.б. құндылықтарына қол
сұғу қылмыстарының саны ғана өскен жоқ, сонымен қоса қазіргі күні
ұйымдасқан қылмыскерлік, жемқорлық, тапсырыспен кісі өлтіру т.б. сияқты
жаңа кылмыс түрлері пайда болды[20]. Біріккен Ұлттар Ұйымы қылмыскерлікпен
күрес және құқық бұзушылардың күтімі жөнінде Конгресс өткізіп тұрады.
Сонымен қатар бірқатар жұмыстарда бақылау, қарсы әрекет, кейде -
қылмыскерлікпен соғыс сияқты ұғымдарды пайдалану керек деген ұсыныстар
бар. Бірақ бұл терминдер қаралып отырған мәселенің мәнін толықтай аша
алмайды.
Кез келген өркениетті қоғам кылмыскерлікке қарсы тұрады, олай болмаған
жағдайда ол өз өркениеттігін сақтай алмайды. Ал бұл қарсы тұрушылық қылмыс
жасаған адамға қатысты да, жәбірленушіге қатысты да заң шеңберінде жүзеге
асырылуға, онда өркениеттік форма болуға тиіс.
Сонымен, қылмыскерлікпен күресті толық көлемде жүргізу керек.
Қылмыскерлікпен күресті жалпы ұйымдастыруға мыналар жатады:
1. Ақпараттық-талдау қызметі. 2. Криминологиялық болжаулау. 3.
Қылмыскерлікпен күрес стратегиясын анықтау. 4. Қылмыскерлікпен күреске
бағдарлама жасау. 5. Қылмыскерлікпен күрес саласында заң шығарушылық. 6.
Қылмыскерлікпен күрес бағдарламасын жүзеге асыру, оған түзету енгізу және
қылмыскерлікпен күрес жөніндегі қызметті үйлестіру. 7. Қылмыскерлікпен
күресті ғылыми зертгеу жұмысын ұйымдастыру және дамыту.
Қылмыскерлікпен күрес жүргізуші органдардың ағымдағы талдаушылық
қызметін; криминологиялық зерттеулерді дамыту, алынатын деректердің
теориялық қорытпаларын пайдалану жолымен жүзеге асырылады.
Криминологиялық болжаулау - қылмыскерліктің болашақ жайына және қандай
да бір басқарушылық шешімдердің криминологиялық маңыздылығы бар өзге
салдарларына баға беру.
Болжаулау қылмыскерліктің заңдылықтарын, оның детерминациясын
себептілігін білуге, қылмыспен күрестің әр түрлі шараларына әсердің
заңдылықтарына негізделген.[21]
Бұл функцияның іске асырылуы қылмыскерліктің оперативтік талдамасы мен
оның заңдылыктарын зерттеудегі үйлесімділікті қажет етеді. Сондықтан да
арнаулы криминологиялық қызмет құру керек.
Болжаулаудың екінші тарауда сөз болған әдістері кең пайдаланылады.
Маман-криминологтардың қылмыскерліктің өзгеру болашағын ұжымдьқ талқылауы
және тұжырымдарын баяндауы айырықша тәсіл болъш табылады, Мұндай
қылмыскерлік проблемалары талқыланатын форумдар да болады, проблемаларды
жан-жақты талқьілау үшін басқа мамандардың да шақырылуы мүмкін.
Кымшскерлікпен күрес стратегиясын анықтау. Криминологиялық жағдайды
(қылмыскерлікті, оның себептілігін, детерминациясын және онымен күрестің
жайын), криминологиялық болжамды және мамандардың қылмыскерлікпен ары қарай
күрес жөніндегі ұсыныстарын бағалау негізінде оның стратегиясы анықталады.
Бұл - мемлекетті қылмыскерлікпен күресті ұйымдастыратын негізгі субъект
жасайды.
Стратегия дегеніміз — қылмыскерлікпен күрес жүргізудің өнері сияқты, ол
бұл күресте жеңіскер болу үшін негізгі соққыны қай бағытта жасау керектігін
анықтайды.
Сақтандыру шараларының - қылмыскерліктің себептері мен жағдайларына
ықпал етудің басымдылығы стратегиялық тұрғыдан маңызды болып табылады. Тек
сол ғана қылмыстық іс-қимылдың жаппай өріс алуына тосқауыл бола алады.
Кез келген жүйелік-құрылымдық құбылыстардағы сияқты кылмыскерлікте де
ядро болады, соған берілген соққы оң нәтиже беруге тиіс. Зерттеулерге
сүйенсек, кәмелетке толмағандардың қылмыскерлігі, ұйымдасқан және кәсіби
қылмыскерлік сондай жағдайда екен. Олар бірімен - бірі жиі қабаттасып
келеді және қылмыстың басқа түрлерімен де өзара тығыз байланыста. Кәмелетке
толмағандардың қылмыскерлігі барлық қылмыскерліктің сақталуының және
дамуының қайнар көзі болып табылады.
Ал ұйымдасқан қылмыс неғұрлым ауырлау қылмыстардың жасалуын, тұрақты
қылмыстық әрекетті және қылмыскерліктің қоғамға қарсы бағытталған ықпалын
анықтайды.
Ұйымдасқан қылмыстың дамуына кәсіби қылмыскерлік едәуір үлес қосуда.
Стратегия - жалпы қылмыскерлікпен күресті ғана емес, оның жекелеген
түрлерімея күрес жүргізу өнері (олардың қылмыскерліктің жалпы жүйесінде11
орны ескерілді).
Криминолог пен қылмыскерлікпен күрес жүргізуші мемлекеттік қызметкердің
өнері сонда, олар қаражат тапшылығына қарамай жақсы идеяларды өмірге альш
келіп, олардан нақгы оң нәтижелер алуға тиіс.
Стратегия шеңберінде қылмыскерлікпен күрестің тактикасы жасалады, онда
нақты мақсаттар және сол жағдайларда оларға қол жеткізудің оңтайлы әдістері
анықталады. Тактика - стратегияның бір бөлігі. Мәселенің тактикалық шешімі
әрқашанда кадрлардың жетіспейтіндігін материалдық тапшылықты,
қылмыскерлікпен күреске қаржының аз бөлінетінін ескеріп, нақты жағдайға
тиісінше бағдар алуды талап етеді. Бірак, канша бере аласыңдар, сол
бергендеріңді қайда жаратуын өзіміз білеміз деген ұстаныммен де келісуге
болмайды. Тактикалық шешімдердің криминологиялық тұрғыдан негізделген
есептері болуға тиіс, олар кейін, белгілі бір нәтижелерге қол жеткізу үшін
тиісінше түзетіліп тұрады.
Жекелеген операцияларды жүргізуде де өнер керек.
Стратегия мен тактика қылмыскерлікпен күрес Бағдарламасында іске
асырылады.
1. Қылмыскерлікпен күреске бағдарлама жасау.
2. Қылмыскерлікпен күрес саласындағы заң шығарушылық. Бұл жолда
Қазақстан Республикасы Президентінің Қылмыскерлікпен күресті күшейтудің
қосымша шаралары туралы Жарлығы басты маңызға ие.
3. Қылмыскерлікпен күрес бағдарламасын іске асыру, оған түзету енгізу
және қылмыскерлікпен күрес жөніндегі қызметті үйлестіру.
4. Қылмыскерлікпен күресті ғылыми зерттеу жұмысын ұйымдастыру және
дамыту.
Қылмыскерлікті айқындау, ашу және айыпты адамдарға қатысты заңда
көзделген шараларды қолдану.
Азаматтардың құқықтары мен бостандығын шектейтін шараларды тек
заңның бұзылғандық фактісі бойынша және заңда көзделген жағдайларда ғана
қолдану. Қылмыстық іс-қимылға ниетті, оның болу ықтималдығын ғана
негізге алып мұндай сипаттағы алдын ала ықпал ету әрекетіне жол берілмейді.
4. Күресті жалпы қоғам болып, жалпы халық болып жүзеге асыру.
Мұнда
мемлекеттің рөлі ерекше, себебі мәжбүрлеу құралдары мен институттары
мемлекеттің қолында. Қылмыскерлікпен күрестің бағытын да мемлекет
анықтайды. Бірақ, мемлекеттің талпынысы азаматтық қоғамның барлық
институттарының, заңды және жеке тұлғаларының талпынысымен өзара
байланыста ғана ойдағыдай жеміс беруі мүмкін. Мұны әлемнің барлық
криминологгары мойындаған, ол БҰҰ-ның бірқатар қарарларында бекімін
тапқан.
5. Қылмыскерлікпен күресті заңдылық режимінде, тек мемлекеттің
Конституциясы, оған қайшы келмейтін басқа заңдар мен заңға тәуелді актілер
шегінде, халықаралық-құқықтық нормаларды сақтай отырып жүзеге асыру. ҚР
Конституциясына сәйкес, ҚР Конститутциясында заңдық күш бар, ол тікелей
әрекет етеді және ҚР барлық аумағында қолданылады. ҚР қолданылатын заңдар
мен басқа құқықтық актілер ҚР Конституциясына қайшы келуге тиіс емес...
Халықаралық құқықтың жалпы мойындалған принциптері мен нормалары және ҚР
халықаралық шарттары оның құқықтықтық жүйесінің құрамдас бөлігі болып
табылады. Егер ҚР халықаралық шарттарында заңда көзделген өзгеше ереже
белгіленсе, онда халықаралық шарттың ережелері қолданылады.
Адамдардың құқықтары мен бостандықтарын реттеу және қорғау;
қауіпсіздік; сот құрылысы; прокуратура; қылмыстык, қылмыстық іс
жүргізушілік және қылмыстық-атқарушылық заңнама; рақымшылық және кешіру;
федералды мемлекеттік қызмет ҚР басқаруында болады. Ал, адам мен азаматтың
құқығы, мен бостандығын қорғау, заңдылықты, құқық тәртібін қоғамдық,
экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, қылмыскерлікпен күресте едәуір
маңыздылығы бар бірқатар мәселелер Ресей Федерациясы мш оның субъектісінің
басқаруыңда болады. Қылмыскерлікпен күреске қатысатын органдардың халықтың
бақылауында болуы. ҚР Конституциясына сәйкес биліктің бірден бір көзі оны
көпұлтты халқы болып табылады, сол сияқты: Қазақстан Республикасыңдағы
мемлекеттік билік заң шығарушы, атқарушы жәш сот тармақтарына бөліну
негізінде жүзеге асырылады. Биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот
органдары өзінше дербес. Өзекті мәселелердің бірі - халықтың сот
органдарының, басқа да кұқық қорғау органдарының кызметіне бақылау
жасауының тиімді тетігін ойластыру.
Қылмыскерлікпен күресті кешенді жүзеге асыру: бір кезеңдерде
кылмыскерліктің алдын алу шараларымен ғана, басқа кезеңдерде құқық
қорғау, әсіресе жазалау шараларымен ғана әуестенуге жол бермеу.
Барлық жеке және заңды тұлғалардың заң алдында теңдігін қамтамасыз
ету.
Қылмыстық қудалауды үнемдеу және бас бостандығынан айыру
түріндегі жазаларды қолдану, және де өлім жазасы сияқты айырықша жазаны,
басқадай шешім қылмыстың жаңа құрбандарына және басқа зиянға
алып келетін жағдайда ғана қолдану.
Жаңа ғылыми және ғылыми-техникалық жетістіктерді пайдалану,
қылмыскерлердің алдында жүру.
Қылмыскерлікпен күрестегі халықаралық ынтымақтастық және екі
жақты ынтымақтастық.
1. Бұзақылықтың алдын-алу профилактикасы
Бұзақылықтың алдын алу бұл - мемлекеттің, қоғамның жеке және заңды
тұлғалардың қылмыскерлікке жаңа адамдардың тартылуына жаңа қылмыстық іс-
әрекеттердің жасалуына, қоғамдық қатынастардың ары қарай криминалдануына
жол бермеу мақсатында қылмыскерліктің детерминация және себептілік
процесіне мақсатты ықпал етуі.
Біз бұрындары қылмыстылық дегеніміз - күрделі әлеуметтік құбылыс
сондықтан да оның себептерін ең тиімді қылмыстық саясат та жоя алмайды деп
санағанбыз. Қылмыстық заң жүйесі қандай да бір қылмыстың алдын алу
мақсатында қылмыскерге, сондай-ақ азаматқа ықпал жасай алады, жасауға тиіс
те. Әңгіме - сол ықпалдың неге тұратындығында, қаншалықты және қандай
әдістермен жасалатындығында.
Бұл мәселелерде маңызды саяси-әлеуметтік және идеологиялық мазмұн бар.
Қылмыстық саясат құралдары бұзақылықтың субъективтік және бірқатар жақындау
объективтік себептерін және оларға мүмкіндік тудыратын жағдайларға ғана
ықпал жасай алады.
И.П. Портновтын пікірінше, таза түрде қылмыстың алдын алу дегеніміз -
криминогендік факторларды жою және қылмысқа дейінгі кезеңде адамның мінез-
құлқын түзету арқылы қылмыстың жасалуына жол бермеу.[22]
Ал, Г.А. Аванесовтың ойынша, кылмыстың алдын алу мақсатында ықпал
жасалынатын объект өте күрделі құбылыс, оған жеке адам, адамдар тобы,
оларды қоршаған орта (оның ішінде тікелей қоршаған орта) және әр түрлі
заттар - факторлар, себептер мен жағдайлар, мән-жайлар, т.б. жатады.
Алдын алу объектілері жайында сөз қозғағанда, тіптен, нақты кәсіпорын
аудан, қала, қандай да бір аймақ жайында айтуға болады.
Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, бұзақылықтың алдын алуға анықтама
берсек, ол - бұзақылықтың себептерін және оған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz