1-сыныпта «Қазақ тілі» мен «Ана тілі» пәндерін байланыстырып оқыту
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... . 4.6
І тарау. Бастауыш сыныпта пәнаралық байланысты жүзеге асырудың теориялық негіздері
1.1 Пәнаралық байланыс туралы ұғым, оның мәні және білім мазмұны ... ... . 7.17
1.2 Бастауыш мектеп оқушыларының оқу жұмысын пәнаралық тұрғыдан ұйымдастырудың педагогикалық. психологиялық мәселелері ... ... ... ... ... . 17.25
ІІ тарау. Бастауыш сыныпта пәнаралық байланыстың әдістемесі
2.1 Бастауыш сыныпта пәнаралық байланысты қалыптастыру жолдары 41
2.2 1.сыныпта «Қазақ тілі» мен «Ана тілі» пәндерін байланыстыра оқытуда жаңа технология элементтерін пайдалану ... 42.52
2.3 Пәнаралық байланыстың білімділігін эксперимент арқылы дәлелдеу ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... . 63.64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
І тарау. Бастауыш сыныпта пәнаралық байланысты жүзеге асырудың теориялық негіздері
1.1 Пәнаралық байланыс туралы ұғым, оның мәні және білім мазмұны ... ... . 7.17
1.2 Бастауыш мектеп оқушыларының оқу жұмысын пәнаралық тұрғыдан ұйымдастырудың педагогикалық. психологиялық мәселелері ... ... ... ... ... . 17.25
ІІ тарау. Бастауыш сыныпта пәнаралық байланыстың әдістемесі
2.1 Бастауыш сыныпта пәнаралық байланысты қалыптастыру жолдары 41
2.2 1.сыныпта «Қазақ тілі» мен «Ана тілі» пәндерін байланыстыра оқытуда жаңа технология элементтерін пайдалану ... 42.52
2.3 Пәнаралық байланыстың білімділігін эксперимент арқылы дәлелдеу ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... . 63.64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Еліміз егеменді мемлекет болғалы бері барлық салаларда ауқымды өзгерістер жүріп жатыр. Мұндай өзгерістерден білім беру саласы да тыс қалған жоқ. Қазіргі білім беру жүйесі әлемдік өркениеттің барлық талабына сай келетін, парасатты, білім мен біліктілігі жетілген мамандар дайындауды қажет етеді. Сондықтан да Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында білім беру жүйесінің міндеті ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен тәжірибе жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау екендігі айтылған.
«Тәуелсіздікпен бірге халқымыз Мәңгілік Мұраттарына қол жеткізді. Қазақтың Мәңгілік Ғұмыры ұрпақтың Мәңгілік Болашағын баянды етуге арналады. Ендігі ұрпақ – Мәңгілік Қазақтың Перзенті. Ендеше, Қазақ Елінің Ұлттық Идеясы – Мәңгілік Ел! Мен Мәңгілік Ел ұғымын ұлтымыздың ұлы бағдары – «Қазақстан-2050» Стратегиясының түп қазығы етіп алдым. Мәңгілік Ел болу біздің өз қолымызда. Бұл үшін өзімізді үнемі қамшылап, ұдайы алға ұмтылуымыз керек. Байлығымыз да, бақытымыз да болған Мәңгілік Тәуелсіздігімізді көздің қарашығындай сақтай білуіміз керек» - деп мемлекет басшысы Н.Назарбаев Қазақстан халқына жолдауында айтып өтті [1].
«Тәуелсіздікпен бірге халқымыз Мәңгілік Мұраттарына қол жеткізді. Қазақтың Мәңгілік Ғұмыры ұрпақтың Мәңгілік Болашағын баянды етуге арналады. Ендігі ұрпақ – Мәңгілік Қазақтың Перзенті. Ендеше, Қазақ Елінің Ұлттық Идеясы – Мәңгілік Ел! Мен Мәңгілік Ел ұғымын ұлтымыздың ұлы бағдары – «Қазақстан-2050» Стратегиясының түп қазығы етіп алдым. Мәңгілік Ел болу біздің өз қолымызда. Бұл үшін өзімізді үнемі қамшылап, ұдайы алға ұмтылуымыз керек. Байлығымыз да, бақытымыз да болған Мәңгілік Тәуелсіздігімізді көздің қарашығындай сақтай білуіміз керек» - деп мемлекет басшысы Н.Назарбаев Қазақстан халқына жолдауында айтып өтті [1].
1. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы: «Мәңгілік Қазақстан» жобасы.- А., 2014 ж.
2. Айманбетова Б.Р. , Бейсенбаева А.А. Әдіснамалық негізгі тұрғысынан. «Қазақстан мектебі» 1993 ж.
3. Энциклопедия.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра».
4. Кедров В.М. Классификация наук. - Москва, 1961.
5. Самарин Ю.А. «Ақыл-ой психологиясының очергтері», Москва, 1988.
6. Максимова В.Н. Педагогические проблемы формирование позновательного интереса учащихся. – Москва, 1997.
7. Ахметова Г.К., Исаева З.А. Педагогикалық ой- пікірлер. – Алматы, 2006
8. Федорец Г. Ф., Л.М.Кирошкин. Пәнаралық байланыс. – Москва, 1972.
9. Формирование интереса к учению у школьников. Под. Ред. Лошкарева М.А. Москва, 1986.
10. Қоянбаев Р.М., Қоянбаев Ж.Б. — Алматы: Педагогика, 2000.
11. Коменский Я.А. «Ұлы дидактика» Алматы, 1993.
12. Ушинский К.Д. Таңдамалы педагогикалық шығармалары. V том., 1995 ж.
13. Ы.Алтынсарин. Таңдамалы шығармалары. – Алматы, 1994.
14. Жұмабаев М. Педагогика. Алмат. 1992 ж.
15. Сухомлинский В.А. Ата-ана педагогикасы. – Алматы, 1983.
16. Ж. Аймауытов, Шығармалары, – Алматы., 1989ж.
17. «Ана тілі». Жалпы білім беретін мектептің 1-сыныбына арналған оқулық.
18. Байтұрсынов А. "Ауру жайынан" насихатында "Қазақ" газетінде жарияланған мақаласынан. 1913 ж.
19. Аханов К. "Қазақ тілі" оқулығына нұсқау. – Алматы, 1975.
20. Рахметова С. Қазақ тілі әдістемесінің теориясы мен технологиясы.
– Алматы, 2007. -184 б.
21. Даулетбекова Ж. Оқушылардың оқу мотивтері — сапалы білім негізі.
– Алматы, 2001.
22. Малахоа В.Н. Межпредметные связи в формировании картографических
знанией. – Москва, 1982.
23. Мұсабеков О. Пәнаралық байланысты жүзеге асыру. Қазақстан мектебі, 1989 ж.
24. Құсайынов А., «Бұрынғы мен бүгінгіні таластырып жүріп, болашағымызды жоғалтып алмасақ игі», Заң газеті, 2003 жыл.
25. Ананьев Б.Г. ,- О проблемах современного человекознания., 1977.
26. Сманов Б. Сабақ беру тиімділігін арттыру жолдары. – Алматы., 1989ж.
27. Климов Е.А. Дидактические очерки. – Алматы. , 1964.
28. Айтмамбетова Б.Р, Бейсенбаева А.А., Жеке адамның дамуы, тәрбиесі. Алматы.,1991.
29. Сұранбаев Н. Ана тілін оқыту туралы. Халық мұғалімі. №11.
30. Сабыров Т.С. Оқыту теориясы. – Алматы, 2000
31. Таубаев Ш.Т. Барсай Б.Т. Оқытудың қазіргі техналогиялары. Бастауыш мектеп. 1999 ж.
32. Сарбасова Қ.А. Инновациялық технологиялар. – Алматы, 2006.
33. Абдурасилов М. Жаңа педагогикалық технология. – Алматы, 2004.
34. Бейсенбаева А. Пәнаралық байланыс негізінде оқу процесін ұйымдастыру. – Алматы, 1995 ж.
35. "Қазақстан" ұлттық энциклопедиясы, Қазақ энциклопедиясының редакциясы, 1998 жыл, 10 томдық.
36. Сыздықова Р., - Қазақстан мектептерінде оқушылармен жүргізілген сыныптан тыс тәрбие жұмыстарының дамуы ., – А., 2002.
2. Айманбетова Б.Р. , Бейсенбаева А.А. Әдіснамалық негізгі тұрғысынан. «Қазақстан мектебі» 1993 ж.
3. Энциклопедия.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра».
4. Кедров В.М. Классификация наук. - Москва, 1961.
5. Самарин Ю.А. «Ақыл-ой психологиясының очергтері», Москва, 1988.
6. Максимова В.Н. Педагогические проблемы формирование позновательного интереса учащихся. – Москва, 1997.
7. Ахметова Г.К., Исаева З.А. Педагогикалық ой- пікірлер. – Алматы, 2006
8. Федорец Г. Ф., Л.М.Кирошкин. Пәнаралық байланыс. – Москва, 1972.
9. Формирование интереса к учению у школьников. Под. Ред. Лошкарева М.А. Москва, 1986.
10. Қоянбаев Р.М., Қоянбаев Ж.Б. — Алматы: Педагогика, 2000.
11. Коменский Я.А. «Ұлы дидактика» Алматы, 1993.
12. Ушинский К.Д. Таңдамалы педагогикалық шығармалары. V том., 1995 ж.
13. Ы.Алтынсарин. Таңдамалы шығармалары. – Алматы, 1994.
14. Жұмабаев М. Педагогика. Алмат. 1992 ж.
15. Сухомлинский В.А. Ата-ана педагогикасы. – Алматы, 1983.
16. Ж. Аймауытов, Шығармалары, – Алматы., 1989ж.
17. «Ана тілі». Жалпы білім беретін мектептің 1-сыныбына арналған оқулық.
18. Байтұрсынов А. "Ауру жайынан" насихатында "Қазақ" газетінде жарияланған мақаласынан. 1913 ж.
19. Аханов К. "Қазақ тілі" оқулығына нұсқау. – Алматы, 1975.
20. Рахметова С. Қазақ тілі әдістемесінің теориясы мен технологиясы.
– Алматы, 2007. -184 б.
21. Даулетбекова Ж. Оқушылардың оқу мотивтері — сапалы білім негізі.
– Алматы, 2001.
22. Малахоа В.Н. Межпредметные связи в формировании картографических
знанией. – Москва, 1982.
23. Мұсабеков О. Пәнаралық байланысты жүзеге асыру. Қазақстан мектебі, 1989 ж.
24. Құсайынов А., «Бұрынғы мен бүгінгіні таластырып жүріп, болашағымызды жоғалтып алмасақ игі», Заң газеті, 2003 жыл.
25. Ананьев Б.Г. ,- О проблемах современного человекознания., 1977.
26. Сманов Б. Сабақ беру тиімділігін арттыру жолдары. – Алматы., 1989ж.
27. Климов Е.А. Дидактические очерки. – Алматы. , 1964.
28. Айтмамбетова Б.Р, Бейсенбаева А.А., Жеке адамның дамуы, тәрбиесі. Алматы.,1991.
29. Сұранбаев Н. Ана тілін оқыту туралы. Халық мұғалімі. №11.
30. Сабыров Т.С. Оқыту теориясы. – Алматы, 2000
31. Таубаев Ш.Т. Барсай Б.Т. Оқытудың қазіргі техналогиялары. Бастауыш мектеп. 1999 ж.
32. Сарбасова Қ.А. Инновациялық технологиялар. – Алматы, 2006.
33. Абдурасилов М. Жаңа педагогикалық технология. – Алматы, 2004.
34. Бейсенбаева А. Пәнаралық байланыс негізінде оқу процесін ұйымдастыру. – Алматы, 1995 ж.
35. "Қазақстан" ұлттық энциклопедиясы, Қазақ энциклопедиясының редакциясы, 1998 жыл, 10 томдық.
36. Сыздықова Р., - Қазақстан мектептерінде оқушылармен жүргізілген сыныптан тыс тәрбие жұмыстарының дамуы ., – А., 2002.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4-6
І тарау. Бастауыш сыныпта пәнаралық байланысты жүзеге асырудың теориялық
негіздері
1.1 Пәнаралық байланыс туралы ұғым, оның мәні және білім
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7-17
1.2 Бастауыш мектеп оқушыларының оқу жұмысын пәнаралық тұрғыдан
ұйымдастырудың педагогикалық- психологиялық мәселелері
... ... ... ... ... . 17-25
ІІ тарау. Бастауыш сыныпта пәнаралық байланыстың әдістемесі
2.1 Бастауыш сыныпта пәнаралық байланысты қалыптастыру жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 26-41
2.2 1-сыныпта Қазақ тілі мен Ана тілі пәндерін байланыстыра оқытуда
жаңа технология элементтерін
пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42-52
2.3 Пәнаралық байланыстың білімділігін эксперимент арқылы
дәлелдеу ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 53- 62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 63-64
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65-
66
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Еліміз егеменді мемлекет болғалы бері барлық
салаларда ауқымды өзгерістер жүріп жатыр. Мұндай өзгерістерден білім беру
саласы да тыс қалған жоқ. Қазіргі білім беру жүйесі әлемдік өркениеттің
барлық талабына сай келетін, парасатты, білім мен біліктілігі жетілген
мамандар дайындауды қажет етеді. Сондықтан да Қазақстан Республикасының
Білім туралы заңында білім беру жүйесінің міндеті ұлттық және жалпы
адамзаттық құндылықтар, ғылым мен тәжірибе жетістіктері негізінде жеке
адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу
үшін қажетті жағдайлар жасау екендігі айтылған.
Тәуелсіздікпен бірге халқымыз Мәңгілік Мұраттарына қол жеткізді.
Қазақтың Мәңгілік Ғұмыры ұрпақтың Мәңгілік Болашағын баянды етуге арналады.
Ендігі ұрпақ – Мәңгілік Қазақтың Перзенті. Ендеше, Қазақ Елінің Ұлттық
Идеясы – Мәңгілік Ел! Мен Мәңгілік Ел ұғымын ұлтымыздың ұлы бағдары –
Қазақстан-2050 Стратегиясының түп қазығы етіп алдым. Мәңгілік Ел болу
біздің өз қолымызда. Бұл үшін өзімізді үнемі қамшылап, ұдайы алға
ұмтылуымыз керек. Байлығымыз да, бақытымыз да болған Мәңгілік
Тәуелсіздігімізді көздің қарашығындай сақтай білуіміз керек - деп мемлекет
басшысы Н.Назарбаев Қазақстан халқына жолдауында айтып өтті [1].
Тәуелсіз мемлекетіміздің ертеңі ұрпақтың рухани байлығы, мәдениеті,
саналы ұлттың ойлау қабілеті мен біліміне, іскерлігіне байланысты. Осы
орайда егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету үшін
жасаланып жатқан талпыныстар оқытудың әр түрлі әдіс-тәсілдерін қолдана
отырып, терең білімді, ізденімпаз, барлық іс-әрекетінде шығармашылық бағыт
ұстанатын, сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке тұлға қалыптастыру
ісіне ерекше мән берілуде.
Пәнаралық байланыстырып оқытуды жүзеге асыру, оның ғылыми деңгейін
арттыру, тұтастай алғанда оқушылардың танымдық әрекетіне тән дағдыларды
қалыптастыру міндеті күн тәртібіне қойылған ділгір мәселелердің бірі
екендігіне дау жоқ.
Қазіргі кезде пәнаралық байланыс проблемасын педагогикалық әдістемелік
жағынан зерттеуге бұрынғыдан да зор маңыз беріліп отыр. Бұл мәселені
көптеген ғалымдар: М.А.Данилов, В.В.Давыдов, И.Д.Зверев, Р.Г.Лемберг,
В.Н.Максимова, В.Н.Малахов, С.А.Рубинштейн, В.Н.Федерова, Н.Ф.Талызина,
Д.Б.Эльконин және тағы басқалар шұғылданып келеді. Олар пәнаралық
байланыстың философиялық, психологиялық, педагогикалық мәнін, құрылымын
әдіснамалық деңгейде қарастырған.
Қазақстандық педагогикада оқу- тәрбие үдерісіндегі
пәнара лық байланыс проблемасын А.Бейсенбаева, Р.К.Аббасова,
А.Р.Бектеньярова, Ы.Оразахынова, С.Мажиденова, А.Қазмағанбетов
Г.Шолпанқұлова, А.А.Әбдиева және т.б. қарастырған. Олардың ғылыми
еңбектерінің аса құнды екендігі мәлім [2].
Қазіргі таңда еліміздің егемендік алып, еңсе көтерген кезінде ана
тіліміздің мемлекеттік мәртебеге ие болғаны, оның қолданылуы аясының
кеңеюі, жас ұрпаққа білім мен тәрбие берудің халықтық педагогикаға қарай
бағытталуы, ұлттық салт-саналарымыздың қайта түлеуі, окушылардың ата-
бабалар қалдырған бай мәдени мұраларына деген биік құрмет сезімін
жандандыруы секілді маңызды мәселелердің барлығы да ана тілін оқыту ісін
жетілдіруге келіп саяды.
Бастауыш сыныпта оқыту мен тәрбиелеудің мазмұнын жаңарту, оны жаңа
деңгейге көтеру мұғалімдерге үлкен жауапкершілік жүктейді. Себебі бұл кезде
оқушылар мұғалімнің көмегімен сөйлеу, жазу, ойлау дағдыларын игере
бастайды.
Оқушыға тереңде тиянақты білім, жан-жақты тәрбие беруде Қазақ тілі
мен Ана тілі пәндерінің алатын орны ерекше.
Еліміз егемендікке ие болған бүгінгі күні рухани жұтандығымыздың бір
себебі осы тілдің өз деңгейінде қызмет ете алмай отырғанына барып тіреледі.
Сондықтан елдің болашақ иелерін тәрбиелейтін білім ошағы жалпы білім
беретін мектептерден бастау алмаса, тілдің де келешегі көмескі. Себебі,
тілдің қаруы - баспа мен мектеп. Баспа мен мектепте қолданылған тіл елге
ақырында сіңбей қоймайды. Мектеп пен баспаның тілі дұрыс болса, елдің тілін
көркейтіп, байытып, гүлдендіреді. "Мектеп пен баспада қолданған тіл
шатасқан тіл болса, ол сорлы ел, бұндай елдің тілі бұзылмай қалмайды",- деп
Халел Досмұхамедұлы мектептің тілі бола алмаған тілдің ешқашанда сол
мемлкеттің де тілі бола алмайтындығын ашық көрсеткен-ді [3].
Бұл ана тілін оқытудың ең негізгі тұжырымдық бағыты болуы тиіс.
Баланың пәнге дұрыс, оң қатынасын қалыптастыратын бір жүйе - оқушыға Қазақ
тілі мен Ана тілі пәндерін тек қолданушы деңгейінде қалмай, оның
болашағы үшін жауапты ұрпақ екенін сезіндіру. Олай болса, кез келген пәннің
міндетін анықтайтын факторлардың бірі ретінде қоғамдық-әлеуметтік сұраным
үлкен рөл атқаратындықтан, оқушыға ана тілі мен қазақ тілінің бүгінгі жайы
туралы мәлімет беріп отырудың тағылымдық әрі білімдік мәні айтпаса да
түсінікті.
Сондықтан, бұл диплом жұмысының тақырыбы: 1-сыныпта Қазақ тілі мен
Ана тілі пәндерін байланыстырып оқыту әдістемесі (1-сыныпта).
Зерттеудің мақсаты:
1-сыныпта Қазақ тілі мен Ана тілі пәндерін байланыстырып оқыту.
Бастауыш мектепте Қазақ тілі мен Ана тілі пәндерін байланыстыра
оқушының танымдық қызығушылығын арттыру, білімін тереңдетіп, тілін дамыту,
сөздік қорын молайту.
Зерттеу объектісі:
Бастауыш мектепте оқу-тәрбие үдерісін жетілдірудегі Қазақ тілі мен
Ана тілі пәндерінің орны.
Зерттеу пәні:
1-сыныптағы оқушылардың білім, білік дағдыларын пәнаралық байланыс
арқылы үрдістеу.
Зерттеудің міндеттері:
1. Пәнаралық байланыстың теориялық негіздерін зерттеу.
2.Қазақ тілі мен Ана тілі пәндерін оқыту барысында пәнаралық байланысты
жүзеге асыруда бала дамуының маңызын зерделеу.
3. Іс-тәжірибеде пәнаралық байланыс негізінде оқу үрдісін ұйымдастыру
жолдарын анықтау.
Зерттеудің әдіснамалық негізі:
Жеке тұлғаның философиялық-педагогикалық теориясы, ғылыми қағидалары,
қоғамдағы құбылыстар мен үдерістердің дамуы және олардың өзара тығыз
байланысты, бірлікте ауқымды түрде қарастырады, танымның жалпы әдісі
ретінде диалектика болып табылады. Жеке тұлғаның педагогикалық мұраларын
зерттеу ғылыми-тарихнамалық ұстанымға, құбылыстардың дамуын зерделеуге,
жүйелі және кешенді тұрғыдан келуге білім беру теориясы мен практикасын
бірлігі мен тұтастығы тұжырымына, білім беру саласындағы әлеуметтік және
қоғамдық саяси үдерістің орын алуы мен рөліне сүйенеді.
Зерттеудің ғылыми-педагогикалық әдістері:
Зерттеу проблемасына байланысты философиялық, педагогикалық,
психологиялық әдебиеттерге және мерзімді басылымдарда дипломдық жұмыстың
тақырыбына байланысты жарық көрген материалдарға, ғылыми еңбектерге шолу
жасау мен талдау, оларды педагогикалық тұрғыдан тұжырымдау, әр түрлі ғылыми
дерек көздерін салыстыру, талдау, жинақтау, қорыту, шығармашылық және
дидактикалық материалдарды іріктеу, педагогикалық озық іс-тәжірибелерді
жинақтау және талдау әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі
тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау. Бастауыш сыныпта пәнаралық байланысты жүзеге асырудың теориялық
негіздері
1.1 Пәнаралық байланыс туралы ұғым, оның мәні және білім
мазмұны
Қазіргі кезде пәнаралық байланыс педагогика ғылымының басты мәселесі
болып отырған жағдайда оны жан-жақты қарастыру барысында көрнекті философ,
психолог, педагогтардың бірі – В.М.Кедров адамның дүниетанымын
қалыптастыруға әр түрлі пәндердің өзара әсерінің мәнін көз жеткізе
баяндаған. В.М.Кедров өзінің еңбектерінде ғылымда пәнаралық байланыс
мәселесіне жаңа әдістемелік тұрғыдан қарауды талап етеді [4].
Пәнаралық байланыс проблемасы бүгінгі күнге дейін бір ғылымға бір пән,
керісінше бір пәнге бір ғылым ғана бір-бірімен өзара байланысты болып
шектеліп тәжірибеде қолданып келгенін көрсетіп, ал қазіргі кезде бір пәнді
бірнеше ғылым өзара әрекеттесіп жан-жақты қарастыра бастағанын дәлелдейді.
Сонымен, ғылымның зерттеуінде бір ғылым тек "өзіне" тиісті пәнмен ғана
емес, қайта көптеген басқа пәндермен бірлікте болуы қажеттігі айқындалған.
Пәнаралық байланыс негізінде білім-тәрбие беру проблемасын зерттегенде
осы тірек бола алатын жаңа әдіснамалықты басшылыққа алған.
Пәнаралық байланыстың педагогикалық тағы бір аса маңызды міндеті
ғылымдардың бір-бірінен бөлектенбей ғылыми білімнің бір жүйеге топтасуын,
басқаша айтқанда интеграциялану дәрежесін жоғары дәрежеге көтеру.
Соңғы кезде пәнаралық байланыс ұғымы ғылыми-педагогикалық әдебиеттерде
жаңа мәнімен енгізіле бастады және оны білімдердің, танымдардың,
сенімдердің, адамның психологиялық ойлауының жиынтығы деп түсінуіміз керек.
Пәнаралық байланыс ұғымы "табиғат — қоғам — адам ойы" жүйесінде білім
негізін, пәнішілік қатынастарды және ғылымдардың интеграциялануын реттеуші
қызметін жүзеге асырады.
Пәнаралық байланыс білім және тәрбие міндеттерін шешуде ерекше рөл
атқарады. Мектептегі білімдер жүйесі өздерінің мазмұны жағынан комплексті.
Олардың мәні және меңгерілуі пәнаралық деңгейде жүзеге асуы тиіс. Мәселеге
тек осылай келгенде ғана шәкірттерде ақиқат дүние біртұтас жүйе екен деген
түсінік қалыптасады. Бұл жүйеде барлық элементтері біріне-бірі ықпал
жасайтындығын, үдерістер өздерінен-өздері туындап жататындығын мұғалім
білуі керек.
Пәнаралық байланысты оқу-тәрбие үдерісінде мынадай жағдайлардан көруге
болады: пәнаралық байланыстар теориялық білімді іс жүзінде қолдануға,
ғылымның түрлі салалары жөнінде кең ұғымы бар адамды тәрбиелеуге мүмкіндік
береді; қазіргі кезде оқушыларға білім беру және олардың танымдық қызметін
өркендетуге жағдай жасайды.
Көптеген педагогтар мен психологтар пікірлеріне қарағанда, оқушылардың
түрлі пәндердегі білімдер мен біліктерді, бейімділіктердің жеке элементтері
арасындағы байланыстарды байқап және қабылдауы олардың білімдерін жүйеге
түсіреді, ақыл-ойына серпіліс тудырады, таным қызметіне шығармашылық сипат
береді.
Белгілі психолог Ю.А.Самарин өзінің "Ақыл-ой психологиясының
очерктері" деген еңбегінде былай деп жазады: - Диалектикалық тұрғыдан ойлай
білу дегеніміз - әр құбылыс басқалармен байланысы көп, түрлі фактілердің
өзара ықпалы, қайшылықтары мен дамуы барынша күрделі екендігін көре білу
деген сөз. Дүниені тануға келгенде диалектикалық әдіс - адам баласы ақыл-
ойының жоғары деңгейі [5].
Ол бұған қоса, диалектикалық тұрғыдан ойлау, құбылысты оның барлық
байланыстары мен жанама түрлерін көре білу бірден күтпеген жерде пайда
болмайды. Ол қасиет бірте-бірте барған сайын күрделене беретін білімдер
жиынтығын меңгеру барысында қалыптасады деп дәлелдейді.
Ю.А.Самариннің позициясы бойынша пәнаралық байланысқа диалектикалық
заңдылық деп қарау керек. Пәнаралық байланыс әр шәкірттің санасын
өркендетуге қолайлы жағдай жасайды. Мысалы, ойлайтын адам
табиғаттағы жеке құбылыстардың өзара байланысын түсінетіндей бейімділік
дарытумен қатар олардың неғұрлым кең жүйедегі басқа құбылыстармен өзара
байланысын байқауы керек.
Кейбір ғалым-зерттеушілер пәнаралық байланысты дидактикалық шарттар,
оқыту мазмұнының арнайы құрылымы десе, келесі бір ғалымдар оны дидактикалық
қағидалар деп есептейді. Біздер бұл анықтамалардың қай-қайсысы болса да,
толық әрі дәл емес деген көзқарастамыз.
Пәнаралық байланыс — ол білімнің мазмұнына ғана қатысты емес, оның
ықпалы оқыту үдерісінің барлық құрамды бөліктерімен байланысты.
Пәнаралық байланысты дидактикалық қағида деп қараудың қажеттілігі жоқ,
себебі оның педагогикалық мақсаттылығы оқытудың жүйелілік қағидасынан
туындайды, ол білімнің тұтастай жүйесінің оның негізгі бөліктерінің, атап
айтқанда табиғат, қоғам және адам туралы нақтылы айқын түсініктердің өзара
байланысын білдіреді.
Дегенмен, түрлі зерттеушілердің И.Д.Зверев, В.Н.Максимова,
Г.И.Беленьский, П.Г.Кулагин, Н.Ф.Лашкарева т.б. пәнаралық байланыстың
мәніне көзқарастары бірдей емес. Мәселен, Г.И.Беленьский пәнаралық байланыс
жалпы пәндердің мазмұнын құрылымдық бөліктерінің мақсат бірлігін көрсетеді
десе, Н.А.Сорокин пәнаралық байланыстар идеясын дидактикалық қағидаларды
жүзеге асырудың қажетті шарты деп есептейді.
В.Н.Максимова ұсынған классификация бойынша мынадай топтар бар
екендігін көрсетеміз: мазмұн-хабарлық, операциялық-қажеттік, ұйымдық-
әдістемелік. Бірінші топтық байланыстар ағарту жұмысы міндеттерін
тәуірірек шешуге, екіншісіндегілері оқушылардың практикалық жұмысын
ұйымдастыруға, үшінші топтағылары ұйымдастыру жағынан айқындықты,
тиімділікті қамтамасыз етуге бағыт-бағдар ұстауға көмектеседі [6].
П.Г.Кулагин пәнаралық байланысқа мұғалім мен оқушылар жасайтын жүйесі
деген анықтама береді де бағдарламалардың материалдарын неғұрлым тиянақты
меңгеріп алу мақсатында, білімдерді игеру үдерісінде ұқсас пәндердің
мазмұны пайдаланады да қамтылады дейді [7].
Г.Ф.Федорецтің зерттеу еңбектерінде пәнаралық байланысқа мынадай
түсінік береді:
• пәнаралық байланыс дегеніміз шындық өмірдің объектілері,
құбылыстары және үдерістері арасындағы синтездеуге, интеграциялауға
ұшырайтын қарым-қатынасты бейнелейтін педагогикалық категория. Ал олар оқу-
тәрбие үдерісінің мазмұнын, формалары мен тәсілдерінен көрінеді және
тәрбиелеу қызметін атқарады [8].
Н.А.Лошкарева "Пәнаралық байланыс" деп аталатын ұғымға берілетін мәні
жағынан түрлі-түрлі анықтамалар негізгі екі нәрсеге саюға болады:
• пәнаралық байланыс дегеніміз оқу-тәрбие үдерісінде объективті шындық
өмірді баяндаудың диалектикалық формасы мен педагогикалық талап принципі
[9].
Оқыту мазмұнындағы білім мен іскерліктің адамның интеллектуалдық
өрісін байытудағы, ақиқат дүниенің біртұтас жүйе екендігі жөніндегі ғылыми
көзқарасты қалыптастырудағы, алған білімді өмірмен, қоғамдық тәжірибемен
байланыстырудағы құралдардың бірі - пәнаралық байланыстар. Пәнаралық
байланыстар өткен ғасырдың соңғы 20 жыл төңірегінде кеңінен зерттелген
мәселенің бірі ретінде де қарастырылады. Зерттеулердің нәтижесіне сәйкес
пәнаралық байланыстар оқытудың қағидасы және білім берудегі міндетті
элемент ретінде де айқындалады (В.Краевский, И.Лернер, А.
Бейсенбаева,
И.Зверев, В.Максимова және т.б.). И.Зверев пәнаралық байланыстарды
толықтыру көлемде жүзеге асыру тәсілдерінің сипатынсыз олардың білім беру,
дамыту және тірбиелеу функциясының өзара байланыстарын ашпайынша бұл
мәселені елестету мүмкін еместігін айтады. Пәнаралық байланыстардың жалпы
білім беретін функциялары оқушыларда материя қозғалысының әр түрлі
формаларының өзара байланысын көрсететін әлем жөніндегі жалпы білімдер
жүйесін қалыптастыруды қарастырады. Пәнаралық байланыстардың тәрбиелеу
функциясы оқушыларда диалектикалық-материалистік дүниетанымды, өнегелік-
эстетикалық идеяларды, жеке тұлғаның эмоционалдық-еріктік қасиеттерін
қалыптастыруды көрсетеді. Пәнаралық байланыстардың дамытушылық функциясы
салалас пәндерді зерделеу кезінде жалпы жаратылыстану-ғылыми және
политехникалық ұғымдарды дамытуда, талдап қорытындыланған іскерліктер мен
дағдыларды қалыптастыруда жүзеге асырылады. Сондай-ақ пәнаралық байланыстар
жастарды тәрбиелеу ісінде жасөспірім тұлғаны қалыптастыру функциясында
едәуір мәнге ие. Еңбекке баулу мен ғылыми негіздерінің пәнаралық байланысты
мектеп оқушысының белсенді өмірлік көзқарас ұстанымында, объективтік ақиқат
құбылыстары мен фактілерінің ғылыми түсінуде пайда болатын дүниетанымды
қалыптастыруға едәуір ықпал етеді. Ол сананың, сезім мен мінез-құлық
әрекетінің жүзеге асуына мүмкіндік береді. Технология пәні мен ғылым
негіздері пәндерінің байланысы политехникалық функцияны жүзеге асырады. Бұл
функция еңбек үдерістерінің жалпы ғылыми негіздерін, бірыңғай ұйымдастыру –
экономикалық ұстанымдарын ашуға көмектеседі.
В. Скакун өз жұмысында пәнаралық байланыстарды: зерделейтін оқу
материалдары мазмұны бойынша, оқушыларда қалыптастыратын жалпы оқу
іскерліктері бойынша, оқыту әдістері мен құралдары бойынша, оқушыларды
тәрбиелеу және дамыту әдістері мен құралдары бойынша деп ажыратады.
Пәнаралық байланыстардың оқушы жеке тұлғасын дамыту міндеттерін шешудегі
әлеуметтік-педагогикалық аспектісін ескеру қажеттігі туындайды.
В. Скакуннің пәнаралық байланыстарының түрі бойынша мұғалім мен оқушы
тарапынан орындалатын іс-әрекеттер сипаты төменде беріліп отыр:
• зерделенетін оқу материалдары мазмұны бойынша пәнаралық байланыстар.
Бұл байланыс түрінде оқу материалдарын іріктеуден бастап пәнаралық
байланыстарды белгілеу, басқа пәндерді зерделеу барысында өндірістік және
өмірлік тәжірибеде алған білімдерді оқушылардың берілген пәнді зерделуі
үшін пайдалану, барлық пәндерде кездесетін терминді бірыңғай ғылыми
көзқарас тұрғысынан пайдалану, әр түрлі пәндерді зерделеу барысында
оқушылардың алған білім мен іскерліктерді кешенді пайдалану жүзеге асырылуы
тиіс;
• оқушылардың жалпы оқу іскерліктерін қалыптастыру кезіндегі пәнаралық
байланыстар. Бұл байланыс түрінің сипатына оқушылардың кітаппен жұмыс жасау
іскерліктері, оқушыларда жоспарлау іскерліктерін қалыптастыру, пәнаралық
сипаттағы интелектуалдық іскерлікті қалыптастыру, тәжірибелік және
ұйымдастырушылық (жұмыстағы тәртіптілік, жұмыс орнын тиімді ұйымдастыру,
өзіндік бақылау, еңбек қауіпсіздік ережелерін сақтау) іскерліктерді
қалыптастыру тән;
• оқыту әдістері мен құралдары бойынша пәнаралық байланыстар. Мұнда әр
түрлі оқу материалдарын пайдаланып үй тапсырмасын орындау, пәнаралық
сипаттағы білімдерді дамытуға әңгімелер өткізу, басқа пәндер бойынша
деректі фильмдерді, үзінділерді, көрнекі құралдарды қолдану, сандық және
танымдық тапсырмаларды, пәнаралық музыкадағы кроссвордтарды шешу, т.б. іс-
әрекеттер жүзеге асырылуы тиіс;
• оқушыларды тәрбиелеу және дамыту әдістері мен құралдары бойынша
пәнаралық байланыстар. Бұл байланыста әрбір пәннің дүниетанымдық идеясын
ашу, қоғамдық құрылыстың өмірмен байланысы, еңбекке шығармашылық қатынасты,
оқушылардың танымдық белсенділігін және өз бетінше жұмыс жасай алатынын
дамыту, барлық педагогтар тарапынан оқушыларға қойылатын бірыңғай
педагогикалық талап, оқушылардың ұжымшылдығын, өзара комектесулерін дамыту,
педагогтің өзінің жеке үлгісін өнеге ретінде жүзеге асырылуы қажет [10].
Зерттеушілердің пәнаралық байланыс жөніндегі көзқарастары жоғарыда
баяндалған пікірлермен бітпейді. Педагогикалық әдебиеттерде пәнаралық
байланыс жөнінде оның жаңа қызметінің қырларын көрсететін анықтамаларға
басқа тұрғыдан келушілер байқалады. Мысалы, В.И.Янцен пәнаралық байланысты
білім берудің құрамды бір бөлігі деп қарайды да, бұл бөлік оқу қызметінде
түрліше көрінеді дейді. И.Ф.Борисенко пәнаралық, ғылымаралық ұғымдардың
дидактикалық баламасы деп түсіндіреді.
Бүгінгі қоғамның тереңдеп келе жатқан үдерісі мектептегі ғылымдар
негізінен білім беруді ғылымдардың алуан салаларының өзара байланысымен
интеграциясының жаңа дәрежеге көтерілуі негізінде құруды талап етіп отыр.
Осыған орай пәнаралық байланыстың философиялық, психологилық, жалпы
ғылымдық және арнайы дидактикалық негіздері анықталуы тиіс.
Пәнаралық байланыстың философиялық негізінде дүниедегі барлық заттың,
құбылыстардың бірімен-бірінің өзара байланыстылығы туралы тұжырымдалған
дүние туралы білімдер де бірімен-бірі байланыста болады.
Объективті дүние белгілі заңдылықпен ұйымдасқан жүйе болғандықтан, оны
танып білуде де ғылымдар арасындағы байланыстар қажет.
Негізінен оқу пәндері әр ғылымның логикасына сүйенетіндіктен толар бір-
бірінен өз алдына оңашаланып бөлектенбейді. Сондықтан ғылымның міндеті
өзара байланыстылықты танып білу. Оқушылардың дүниетанымын қалыптастыруға
негіз болатын өткен жылдардағы мектептегі қоғамтану пәні еді. Онда оқушылар
табиғаттың, қоғамның, адам ойының даму заңдылығын диалектикалық және тарихи
материализм негізінде қабылдап теориялық танымдық біліммен қаруланатын еді.
Соңғы жылдардағы блоктық жүйемен алынған курстар оқушыларға пәнаралық
байланыс негізінде білім беруді көздеп отыр. Бұл бағыт жеке тұлғаның
интелектуалдық потенциалын дамытады және дүниетанымын қалыптастыруды жүзеге
асыруға көмектеседі. Ең бастысы қазіргі кезде өздігінен білім алудың,
оқытудың өзекті мақсаты етіп бірінші орынға диалектикалық ойлауды кеңінен
дамытуды жүзеге асыруды қою керек. Бұл міндет бір пәннің шеңберінде шешілуі
мүмкін емес.
Сондықтан, әрбір мұғалім жеке деректерді нақтылы жағдайларды,
оқиғаларды түсіндіріп қана қоюмен шектелмеуі керек. Ол материалдың өзара
байланысын бір-біріне тигізетін ықпалын, ортақ негізгі тенденцияларын,
әлеуметтік-экономикалық, рухани ортақ белгілерін, топтастыру, бір-бірімен
сабақтастыру, ортақ заңдылықтарын ашуды көздеуі тиіс.
Жоғарыдағы айтылған ойларды мектеп тәжірибесінде айқындау үшін әрбір
мұғалім өзінің пәнін оқыту барысында қандай дүниетанымдық міндеттерді
шешуді, жеке тарауларды, мәселереді өтуде, қайсысы ең басты идея, шешуші
проблема болатынын бөліп алдын-ала ойластыруы керек. Сол идеяға оқушылардың
назарын аудара білу, олардың материалды меңгеруін, ұйымдастыру және басқара
білу қажет. Оқушылардың ол меңгерген білімдері сайып келгенде әрбір
шәкірттің жеке тұлғалық көзқарасына, сеніміне өмірлік құндылық бағдарына,
мінез-құлықтың қағидасына айналу керек.
Сонымен, жоғарыда келтірген пайымдаулардан әр зерттеушілердің өз
зерттеу мәселелеріне сөз болып отырған категорияның мәніне анықтама
беретіндігін байқадық. Олардың біреулері пәнаралық байланысты принциппен,
шартпен, тәсілмен, фактормен, ал басқа біреулері -қызметпен, мазмұнмен,
құралмен бірдей санайды.
Ал М.Д.Зверев пен В.Н.Максимова пәнаралық байланыс мәселесін ғылыми-
теориялық тұрғыдан жан-жақты зерттеп пәнаралық байланыстың әдіснамалық
негізін айқындайды. Олар пәнаралық байланыс әдіснамалық қағидалардың бірі,
ақыл-ой қызметінің ерекше түрі деп түсіндіреді.
Сонымен, пәнаралық байланыс өзінің мәні жағынан көпмағыналы
педагогикалық табиғаты бар проблема. Қазіргі педагогика ғылымының жан-жақты
қарастыратын, зерттейтін мәселесінің бірі. Демек, пәнаралық байланыс білім
беру мазмұнын, әдістер жүйесін және ұйымдастыру жұмыстарының түрлерін
сапалық жағынан қайта құруға жетелейді. Нәтижесінде оқытудың дамытушылық ,
білім және тәрбие берушілік қызметі объективті түрде кеңейеді.
Бұдан біз пәнаралық байланыс идеясы білім мазмұнын айқындаудың
негізіне алынуы керек деп есептейміз. Білім мазмұнын анықтауда ғылымдардың
саралануы (дифференциялануы) және кіріктірілу (интеграциялануы) қағидалары
негізге алынады.
Ғылымдардың ішкі табиғи байланыстарын ашу табиғат, қоғам, адам ойының
даму заңдылықтарының метологиялық негізін білу қазіргі мектептің білім
мазмұнының бағытын жасауға тірек болады.
Әрбір ғылым негізіндегі жеке пәндер адам ақыл-ойы дамуының оның
танымдық жемісі болғандықтан жалпыадамзаттық құндылықтар білім мазмұнына
алынуы керек.
Қазіргі білім мазмұнындағы негізгі бағыт жалпы білімнің гуманитарлық
және демократиялық бағытымен қатар ұлттық және жалпыадамзаттық
құндылықтардың бірлікте болуы көзделінеді. Білім мазмұнының жаңа құрылымы
Республиканың мәдени, рухани потенциялының жаңа сапалық деңгейіне
көтерілуінің бірден-бір басты шарты болып табылады. Осыған байланысты білім
мазмүнында қазіргі заман ғылымының серпінді бағыты жалпы білім беретін
мектептердің жаңаруына, жеке тұлғаның шығармашылық ойлауы мен еңбек ету
дағдысының қалыптасу үдерісінде көрініс табады.
Осы заманғы жалпы білім беретін мектептердің білім мазмұнын
анықтағанда объективтік және субъективтік факторларды ескере отырып,
төменгі қағидаларды қарастырамыз:
- оқыту үрдісінде пәнаралық және пәнішілік байланыстарды жүзеге
асыру негізінде қазіргі заман ғылымының ғылымаралық байланыстарын ұғындыру
қағидасы;
- туған халқының, ұлтының мәдени-тарихи байлығын меңгеруді, жалпы
адамзат мәдениетіне қатысты білімдерді ұштастыруға мүмкіндік беретін
сабақтастық қағидасы;
- мемлекеттік тілді, сонымен ана тілі мен басқа да
ұлтаралық, халықаралық қатынас құралдары тілдерін оқып үйренудің маңыздылық
қағидасы;
- білім мазмұнын дербес жүйе ретінде қарастыра отырып, жеке тұлғаның жан-
жақты үйлесімді дамуын қамтамасыз ету қағидасы;
- білім мазмұнының дүниежүзілік жалпы және рухани мәдени деңгейінде болуы,
қазіргі заманғы ғылыми білімдердің даму тенденцияларын қамту қағидасы;
- қоғамдық өмірде қандай да бір болмасын ғылым саласында негізгі
білімдер мазмұны екі рет қайталанады: бірінші рет дербес курс ретінде, ал
екіншіде басқа пәндерге жылжымалы компоненттер арқылы, демек білімнің
"қосарлана жүру" қағидасы.
Қазіргі кезде оқушыларды даралап және саралап оқытуды негізге ала
отырып, білім мазмұнын қайта қарауды оны әртүрлі білім деңгейіне бөлу
жүзеге асырылып келеді.
Оқушыларды жалпыадамзаттың қол жеткен игіліктері мен ұлттық
мәдениетінің, ғылымның, тілдің, өнердің бірлігі негізінде тәрбиелеу
негізінде бірінші политехникалық бағытын көрсету, еңбек қызметін дамыту мен
оқытудың өзара байланысын жүзеге асыру қағидасын пайдалану қажет.
Оқушыларды нарықтық экономика жағдайында өнімді еңбекке дайындау көзделіп
отыр.
Келешек ұрпаққа білім берудегі күрделі мәселелердің бірі – біртұтас
педагогикалық үдеріс кезіндегі сабақтарда пәнаралық байланысты жүзеге
асыру. Пәнаралық байланыстың ең негізгі дидактикалық мәндеті – оқыту
үдерісінде білім беру, тәрбие беру, дамытушылық сипатының арасындағы
байланысты құру.
Классикалық педагогика жүйесінде орын алған пәнаралық байланыс идеясы
тарихи дамуда дәлелденіп, қазіргі педагогика ғылымының, оның ішінде пәнді
оқыту әдістемесінің басты мәслесіне айналып отыр. Сонымен қатар, пәнаралық
байланыс – қазіргі заманғы ғылымдардың кірігу тенденциясы жағдайында
мектептер жүйесінің білім мазмұнын айқындаудың басты шарты болып табылады.
Қазіргі педагогика ғылымында дидактикалық ұстанымдар білім мазмұнының
негізін құраушы құрылым бөлігі болып есептеледі. сол себепті оқыту
үрдісіндегі пәнаралық және пәнішілік байланыстылық ұстанымының да өзіндік
маңызы бар.
Жалпы білім беретін мектеп пән мұғалімдерінің пәнаралық білімдер мен
іскерліктерді игеруі – оқу үдерісін пәнаралық байланыс негізінде
ұйымдастыру үшін алғы шарт.
Пәнаралық байланыс негізінде оқушылардың икемділік пен дағылары
анағұрлым күшті дамитындығын педагог-ғалымдар дәлелдеген.оқу үрдісі
нәтижесіндегі игерілген икемділік пен дағды оқушының алған білімінің
қаншалықты берік екендігінің белгісі болып табылады. Оқу пәндерінің
ерекшеліктеріне қарай оқушыларда түрлі икемділік пен дағды пайда болады.
Дүниежүзілік тәжірибеде көрсеткендей ғылыми дүниетанымды берік
меңгеру, әлемдік құбылысты, деректерді қабылдау білім мазмұнын
бөлшектенбеген жағдайда тұтас, жүйелі қалыптасуы нәтижелі жүзеге асырылады.
Дидактиканың негізгі заңдылықтарын, оқытудың мазмұны мен әдіс-
тәсілдерін, теориялық білім мен практикалық дағдыларды берудегі негізгі
принциптерді айқындауда Я.А.Коменский, И.Песталоцци, Ф.Дистервег,
К.Д.Ушинский, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Д.Әлімжанов, Ы.
Маманов, Ә.Исабаев, Ж. Қоянбаев, Р. Қоянбаев, Ю.К. Бабанский,
М.А.Данилов, Л.В. Занков, М.Н.Скаткиндердің алатын орны ерекше.
Ғалымдардың еңбектерінде дидактиканың негізгі қағидалары мен
ұстанымдары жан-жақты талданып, мазмұны мен оқыту үдерісінде алатын орны
көрсетілген.
Дидактикада оқыту әрекетінің формалары, оқыту мазмұны мен мақсат-
міндеттері бір жүйеге біріктіріледі. Оқушыларға білім мен тәрбие беруде
түрлі дидактикалық заңдылықтар мен ережелер өзара бірлесіп жұмсалады, ішкі
тәртіпке бағындырылады. Сабақта Тұрлі оқыту әдістері мен тәсілдері ретпен
жұмсалуы қажеттігін айқындаған дидакт Я.А.Коменский оқытудың нәтижелігі
білімдік материалдар тәртіппен берілуі керектігі жөнінде былай пайымдайды:
Білімнің негізі зат пен құбылыстың өз табиғатынан алынсын. Ұстаз аз
сөйлеп, шәкірт көп үйренетін болсын. Тәртібі жоқ мектеп сусыз диірменге
ұқсайды [11].
Я.А.Коменскийдің жолын қуып, оның оқыту жөнінде айтқан пікірлерін
дамытқан К.Д.Ушинский дидактикалық заңдылықтар басқарылатын жүйеге
біріктірілуі қажет деген көзқарас ұстанады: ... Тек жүйе ғана бізге
өзіміздің білімімізді бақылауымызға толық мүмкіндік береді. Үздік-үздік
өзара байланыссыз білім сырты бүтін, ішіндегі заттарын қожайынның өзі таба
алмайтын, шашылған қоймаға ұқсайды [12].
К.Д.Ушинскийдің педагогикалық еңбектерінде көрнекілік, ғылымилық,
оқыту мен тәрбиенің бірізділігі дидактикалық принциптер мен әңгімелесу,
талдау, жинақтау, салыстыру, жаттықтыру әдістерін кеңінен пайдаланғаны
көрінеді.
Қорыта келгенде, классикалық педагогика жүйесінде орын алған пәнаралық
байланыс идеясы тарихи дамуда дәлелденіп қазіргі педагогика ғылымының басты
мәселесіне айналып отыр.
Білім мазмұнына қойылатын жаңа талаптар пәнаралық байланыстың
қажеттігін дәлелдейді.
Интеграция дегеніміз - пәндердің өзара байланысын жоғары деңгейде
нақтылы түрде іске асыру. Сондықтанда интеграция мен пәндердің өзара
байланысы үғымдарын мәндес үғым ретінде түсінуге болмайды. Интеграция
тұтастықты қалыптастырып, білімді жүйелеу мен жинақтауда әр түрлі
ғылымдарды біріктіреді.
Осы тұрғыдан алсақ, интеграциялық оқыту мәселесінің педагогикалық
рөлі, мәні мен мазмұны, әсіресе төменгі сыныптағы білім жүйесіндегі мүғалім
жұмысында арта түседі. Өйткені, педагог — шын мәніндегі қоғамдық-әлеуметтік
даму үдерісінің адам санасындағы күрделі жаңғыру барысына тікелей қатысы
бар болашақтың жасампаз маманы. Сондай-ақ, оқу бағдарламасында: "Бастауыш
саты — оқушының зердесі дамуының іргетасы" делінге.
Интеграциялық оқытуды жүзеге асыру оқушылардың танымдық қызығуы мен
білім сапасын арттыруымен қатар, бір сабаққа бірнеше оқу пәндері мақсатының
бірігуіне мүмкіндік береді.
Интеграциялық оқытуды жүзеге асыру әр пәндік мазмұнды қосып біріктіріп
жіберу немесе бірнеше пәнді бір пәнмен алмастыру емес, әрі пәндік құрылымды
жоққа шығармайды, керісінше, оған қондырғы ретінде қызмет етеді. Бастауыш
білім кеңістігінде барлық пәндер өз дағдыларын және қалыптасқан оқу
үрдісінің ұйымдастыру формасын сақтайды. Интеграциялық оқыту пән мазмұнының
айқын анықталуына мүмкіндік береді.
Пәнаралық байланыс педагогикада ғылымында философиялық, психологиялық,
дидактикалық және әдіснамалық жағынан қарастырылатын күрделі комплексті
сала.
Педагогикалық сөздікте — "жалпы ғылымдар жүйесінің негізінде
дидактикалық мақсаттардан туындайтын оқу бағдарламаларының өзара шартты
байланыстар пәнаралық байланыс" деп аталған.
Педагогика тарихында пәнаралық байланыс ертеден зерттеліп келе жатқан
педагогика ғылымының негізгі мәселесінің бірі болып саналады.
Педагогикалық ой-пікірдің дамуында және мектеп тәжірибесінде пәнаралық
байланыс проблемасы көптеген прогресшіл педагогтарды толғандырған.
Ұлы педагогтар Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци, К.Д.Ушинский,
Л.Н.Толстой бұл мәселемен арнайы шұғылданған.
Сонымен бірге, шығыстың ұлы ойшылдары Әл-Фарабидің (870-968), Ибн-
Синаның (930-1037) және Жүсіп Баласағунидің тағы басқалардың мұраларында,
ал бертін келе қазақтың ағартушылары мен педагогтері Ш.Уәлиханов,
А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин еңбектерінде пәнаралық байланыс идеяларына мән
бергенін көреміз.
Сонымен қатар, қазақ халқының ортамызға қайта оралған ірі зиялылары
Жүсіпбек Аймауытов (1889-1931), Ахмет Байтұрсынов (1873-1937), Міржақып
Дулатов (1885-1935), Мағжан Жұмабаев (1893-1938), (Шәкәрім Құдайбердиев
(1858-1931) т.б. бұл мәселені қарастырған. Мысалы, М.Жұмабаев өзінің
"Педагогика" оқулығында психология, физиология, әдебиет, тарих, тәнтану
ғылымдарының өзара байланысы негізінде, адамның тұлғалық дамуына тәрбие
мәселелерін жан-жақты айқындаған. Атап айтқанда оқулықтың 15 бөлімінің
барлығында да ғылымдар жүйесі, олардың байланысы тереңнен ашылған.
Педагогика бөлімдері (жалпы педагогика, дене тәрбиесі, жан көріністері: ес,
қиял, ойлау, тіл, сезім көріністері т.б.) педагогика, психология ғылымының
негізгі мәселелері адам тәрбиесінің зандылықтарымен өзара байланыста
берілген. Бұл оқулығында М.Жұмабаев ұғым және оның жасалуында заттар мен
құбылыстардың, сондай-ақ адамдардың қасиет-сапалары мен бітім-тұлғалық
ерекшеліктері жеке дараланып, бір-бірімен салыстырылып және барлығына ортақ
белгілері сипатталатынын көрсетеді.
Бір-біріне ұқсас бірнеше заттарды суреттесек біз сол заттарды бір-
бірімен салыстырамыз. Біз бір затты бір затпен салыстырғанда, олардың әр
қайсысының өздеріне ғана арналған дербес сындарын алып тастап, ортақ
сындарын ғана аламыз. Ортақ сындарды екеуінен де табамыз, ортақ сындарды
жалпылаймыз. Яғни екі заттың яки көп заттың ортасынан оймен жасалған бір
зат шығады. Міне, көп заттардың ортақ сындарын алып жия білу, екінші түрлі
айтқанда, зат туралы ой - ұғым деп аталады. Ұғым туралы айтылатын
материалдар білім мазмұны арқылы көрсетіледі. Себебі ғылыми дидактикада
оқушылардың дүниетанымын, ұғымдар жүйесін қалыптастыруда білім мазмұны
шешуші фактор болып табылады. Ал білім берудің мазмұны өте күрделі және көп
жақты ұғым. Білім берудің мазмұны қоғамның экономикалық жөне ғылыми-
техникалық даму қажеттіліктеріне байланысты қарастырылады.
Білім берудің мазмұны деп - оқушылардың ақыл-ойын, дене күш-қуаттарын
жан-жақты дамыту, дүниеге ғылыми көзқарастарын қалыптастыру және оларды
қоғамдық өмірге, еңбекке дайындауға қажетті негіз болатын білімдер мен
іскерліктердің және дағдылардың көлемі мен бағытын анықтаймыз.
Білім берудің мазмұны ең алдымен қоғамның, мектептің алдына қоятын
мақсаттары және міндеттерімен анықталады. Сонымен бірге оқудың мазмұнын
анықтауда дидактиканың талаптары да ескеріледі, себебі соның негізінде ғана
қай жаста (сыныпта), қандай көлемде, қандай пәндерді оқуға болатындығын
дұрыс шешуге болады.
Пәнаралық байланыс педагогика ғылымының басты мәселесі болумен бірге
қазіргі заманғы ғылымдардың интеграциялану тенденциясы жағдайында мектептер
жүйесінің білім мазмұнын айқындаудың басты шарты болып саналады.
Адам баласы қоғамның дамуының әртүрлі сатысында білім беру мазмұны
талқыланып келеді. Білім мазмүны теориясы педагогика тарихында бірнеше
бағытта қарастырылған. Мәселен, философиядағы рационалистер білімдердің
көзі мен көрсеткіштері объективті шындық және қоғамдық тәжірибе емес, оның
көзі ақыл ғана деген. Сөйтіп олар білімді өмірден, ойлауды сезім
қабылдауынан бөледі. Бұл формальдық білімді жақтаушылардың айтуынша жалпы
білім берудегі негізгі міндет — оқушының білу танымдық қабілеттерін ғана
дамытуға бағытталған ғылымдарды үйрету немесе оқу деген - ақылдың
"гимнастикасы" — жаттықтырылуы тұрғысынан түсіндіріледі.
Формальдық білім теориясын жақтаушылар осылай рационализм бағытында
бола отыра, оқу жұмысының мазмүнына ең алдымен, сол білушілік
қабілеттіліктерді дамытуға негіз болады деп есептеген классикалық тілдерді
(латын, грек), ерте дүние әдебиетін, тарих, математиканы енгізген, осылар
классикалық білімнің негізін қүрайтынын дәлелдейді.
Міне, осыдан келіп білімнің осы түрі классикалық деп аталып кеткен.
Біздің елімізде барлық халық ағарту жүйесі, оның құрамды буыны жалпы білім
беретін мектеп әрқашанда қоғамның саяси-экономикалық және рухани-әлеуметтік
өміріндегі түбірлі өзгерістерге жауап беруді көздейді.
Бүкіл еліміздегі мектептермен бірге Қазақ Республикасының жалпы білім
беретін мектебі де, білім беру мазмұны да тарихи дамудан өтіп келеді.
Қазақстандағы мектептердің педагогикалық ой-пікірдің дамуы туралы
арнайы жүргізілген зерттеулердің жарық көрген еңбектерінің авторлары
мектептің білім беру мазмұнына да тоқталады.
Сонымен Қазақстандағы мектеп жүйесі мен білім беру мазмұны саяси және
экономикалық міндеттерімен тығыз байланысты болып біртіндеп даму үстінде.
Қазіргі қоғам жаңаруының тереңдеп келе жатқан процесі мектепті
дамытудың болашақтары мен бағыттарын айқындауда.
Еліміздің экономикалық-әлеуметтік және рухани дамуының неғұрлым зәру
проблемаларының бірі — білім беретін барлық орта мектептердің, оның ішінде
ұлттық мектептердің білім беру мазмұнын жетілдіру болып саналады.
Бұл жағдайда әлемдік педагогикамен қатар халықтық педагогиканың
прогресшіл идеялары әр ұлттың өзіндік дүниетанымдық мұрасы, қазіргі заманғы
білім, тәрбие жүйесіне алынып, ғылымдар арасындағы байланыс айқын
көрсетілуі керек.
Демек, материалистік диалектикалық тұжырымдау бойынша дүниедегі барлық
құбылыстар бір-бірімен байланысты, бір-бірімен сабақтас, заттардың бір-
бірімен нақтылы байланысы айқын көрініс табады. Сондықтан кез келген
құбылысты дұрыс танып білуі үшін оны барлық жағынан байланыстылығын, әр
түрлі байланыстылығын қарастыру керек. Демек, жалпы байланыс қағидасы жан-
жақты танып білудің нақтылы байланысты орнатудың қажеттілігін көрсетеді
және оның құралы болып есептеледі. Мектепте әр пәнді жеке-жеке оқыту
қазіргі кезде білімді меңгерудің қалыпты амалына айналып отыр, ал бұл оқу
пәндерінің мәнін, мазмұнын терең қабылдауға, түсінуге кедергі жасайды.
Ақиқатына келсек, оқушылардың әр пәннен алған білімді тұтас жүйелі болмай,
жеке бір үзінділерден ғана құрылған.
Жаттап алған ережелер бір-бірімен байланысы жоқ заңдылықтар,
анықтамалар жаңа білім деңгейінде болғандықтан өмірлік тәжірибеде, нақтылы
жағдайларда қолданылмай отыр. Осыдан шығармашылықпен еңбек ететін
мұғалімдерді, педагогтарды оқу-тәрбие үдерісін көтеру мәселесі оларды
толғандыра бастады. Алайда, қазіргі жалпы білім беретін оқу орындарында
ғылым жүйесінен білім беруде әлі де болса, оқушыларда ғылыми дүниетаным
қалыптасатындай әдіснамалық негізде құрылған оқу жоспарлары мен оқу
бағдарламалары, оның негізінде оқулықтар мектеп тәжірибесіне енгізілмей
келеді.
1.2 Бастауыш мектеп оқушыларының оқу жұмысын пәнаралық тұрғыдан
ұйымдастырудың педагогикалық-психологиялық мәселелері
Қазіргі кезде білімнің пәнаралық байланысын қамтамасыз ету, оның
ғылыми деңгейін арттыру, тұтастай алғанда оқушылардың танымдық әрекетіне
тән дағдыларды қалыптастыру міндеті күн тәртібіне қойылып отыр.
Осы орайда мектептің оқу-тәрбие үрдісінің пәнаралық байланыс негізінде
ұйымдастырылуы, ғылымдар жүйесінің бір арнаға тоғысуы, адамның
интеллектуалдық өрісін байытумен бірге, бүкіл адамзаттық құндылықтар
көзінің де бірлігін, жалпы ақиқат дүниенің біртұтас жүйе кеңдігі туралы
ғылыми көзқарастың қалыптасуына мүмкіндік береді.
Ал, мектеп тәжірибесінде пәнаралық байланысты жүзеге асыруда
мұғалімдер біршама қиындықтарға кездесіп отырғаны белгілі. Атап айтқанда,
оқыту үдерісін тиімді ұйымдастыру, жеке пәндер арасындағы ортақ ұғымдарды,
заңдылықтарды бір-бірімен өзара байланыстылықта қарастыру, оқушылардың
танымдық, ізденушілік қабілеттерін, іс-әрекеттерін дамыту, алған білімдерін
жинақтау, тәжірибеде қолдана білуге үйрету тағы басқа мәселелер
дидактикалық тұрғыдан шешуді қажет етеді.
Білім беру қазіргі ғылымның, мәдениеттің, ғылыми-техникалық үдерістің
даму деңгейіне сай болуы керек. Жалпы білімнің мазмұны ғылымдардың өзара
байланысы, өндіріспен қоғамдық дамудың жаңару үдерісіне тікелей ықпал
жасайды. Сондықтан қазіргі танда мектептегі оқыту үдерісіне пәнаралық
байланыс ерекше көкейкесті орын алып отыр және жалпы педагогикалық маңызға
ие болуда.
Пәнаралық байланыстың классикалық педагогикадағы қалыптасқан идеясының
өзіндік даму тарихы бар.
ХҮІ ғасырдан бастап батыстың ұлы педагогтері: Я.А.Коменский (1592-
1670), Д.Локк (1632-1704), И.Ф.Гербарт (1776-1841), Ж.Ж.Руссо (1712-1778),
И.Г.Песталоцци (1746-1827) өздері өмір сүрген замандардан бері педагогика
ғылымының күрделі мәселесі ретінде пәнаралық байланысқа баса назар
аударған.
Прогресшіл педагогтар білім беру ісіндегі схоластикаға қарсы күресе
отырып, шәкірттерге табиғат құбылыстарының өзара байланысы жөнінде
көзқарастарын қалыптастырудың маңызды екендігін атап айтты. Мысалы,
Я.А.Коменский: "Өзара байланысы бар нәрселердің бәрі, сондай байланыс
күйінде оқытылуы керек"- деп жазды.
Сондай-ақ бертін келе XIX ғасырдың 60-шы жылдарында қоғамдық-
педагогикалық қозғалыстың кең өріс алуына прогресшіл педагогтар А.И.Герцен
(1812-1870), Л.Н.Толстой (1828-1910), К.Д.Ушинский (1824-1870),
Н.Г.Чернышевский (1828-1889) т.б. ғылыми еңбектерімен үлес қосты. Мәселен,
педагог-классик К.Д.Ушинский өзінің ғылыми еңбектерінде "Балалар әлемі",
"Ана тілі", "Педагогикалық антропология", "Адам — тәрбиенің жемісі" т.б.
пәнаралық байланыстың дидактикалық тұрғыдан маңызды екендігін дәлелдеп
берді.
Ол мәселенің психологиялық негіздерін ашып, әртүрлі байланыстардың
жеті түрін айқындады: қарама-қарсылығы, ұқсастығы, уақыт және оны реті
жағынан еске салу, пайымдаушылық байланыс, жүрек сезімі бойынша байланыс,
өркендеу немесе ұғыну байланысы.
К.Д.Ушинский қандай да ғылым болмасын беретін білімдер мен идеялар
әлемге және өмірге табиғи түрде қабысып, мүмкіндігіне қарай кең құлашты
көзқарас дарытуы керек деп есептеді.
Ол сонымен қатар бізді қоршаған нақты өмір жөнінде айқын, толық және
біртұтас ұғымдар беріп, қалыптастыруға көмектесетін пәнаралық байланыстың,
көзқарастың үлкен рөлін атап көрсетті.
Халқымыздың ардақты ұлдары өз елін прогресс жолымен алға қарай
бастаған Шоқан (1835-1865), Абай (1845-1904), Ыбырай (1841-1889) сол
дәуірде қазақ даласына мәдениеттің, білімнің қажеттігін дәріптеген.
Қазақтың ұлы ағартушысы, әрі ойлы педагогы артына өшпес, өлшеусіз мұра
қаддырған, халқының адал перзенті Ыбырай Алтынсарин "Қазақ хрестоматиясы"
және "Қазақ мектептерінде орыс тілін үйренуге басшылық" деген екі оқулығын
жазды. Бұл еңбектерінде білім мазмұнын дидактикалық қағидаларға сай
негіздеді. Оқулықтар балалардың ойлауын, сөз қорын, өзіндік таным қабілетін
дамытуға ықпал жасайтын табиғат құбылыстары; айнала қоршаған тіршілік —
тұрмыс көріністері туралы әңгімелер; суреттемелер, аңыз-ертегілер, еңбек
әрекеттерін тағы басқа материалдар алынған [13].
Ол материалдардың ерекшелігі пәнаралық негізде болуы. Мәселен, "Қыпшақ
Сейтқұл", "Білімнің пайдасы", "Қобыланды батыр мен Тайбурыл". Көптеген
мақал-мәтелдерді, жүмбақтарды мазмүнына қарай тақырыптарға бөліп ("Адам,
әйел, білім, еңбек, оку, табиғат, жан-жануар" т.б.) ана тілі мен орыс тілін
қатар алып балалардың дүниетанымының жан-жақты дамуына мән берген.
Қазақтың дара туған данасы Құдайберді ұлы Шәкәрімнің (1858-1931)
қандай бір өлеңін, дастаны мен қара сөзін, әңгімесін, мысалы мен мақал-
мәтелдерін парақтап ашсақ, өзінің адам өміріне араласар, адам тағдырын,
білімін, оның мәнісіне үңіліп, оның жыр-сырын білуге, сезіп тануға арналған
толғаныстарын білеміз. Осылай біртіндеп пәнаралық байланыс идеясы өзекті
мәселе ретінде педагогикалық ой-пікірдің дамуында шешуші орын алып отырды.
Пәнаралық байланыс бүгінгі күнде де оқыту жүйесінің басты проблемасына
айналуда.
Пәнаралық байланыс педагогика ғылымының басты мәселесі бұрынғы одақ
көлеміндегі ғалым зерттеушілердің еңбектерінде орын алып кетті.
Қазақтың Абай атындағы педагогикалық институтының педагогика кафедрасы
ұйымдастыруымен Республикамызда бірінші рет 1973 жылы "Орта мектепте ғылым
негіздерін оқыту үдерісінің пәнаралық байланыс" проблемасына арналған
бүкілодақтық ғылыми-әдістемелік конференция өткізілген.
Бұл конференция өзінің ғылыми теориялық тұрғысынан, қарастыратын
мәселесінің маңыздылығы жағынан өте жоғары деңгейде өтті. Оған дәлел
педагогика-психология, философия және жеке пәндерді оқыту әдістемесі
мәселелері бойынша ғылымда танымал болған ірі ғалымдар Р.Г.Лемберг,
М.М.Левина, В.Н.Максимова, Н.А.Лошкарева, А.В.Усова т.б. қатысып баяндама
жасады.
Қазақстан Республикасы ғылымына еңбегі сіңген қайраткер, профессор
Р.Г.Лемберг пәнаралық байланыстың әдіснамалық және педагогикалық негізіне
арналған баяндама жасады.
Сонымен бірге, осы пәнаралық мәселесімен шұғылданып жүрген педагогика
кафедрасының ғалымы А.А.Бейсенбаева "Мектептің оқу-тәрбие үдерісі жұмысында
пәнаралық байланысты жүзеге асыру тәжірибесі туралы" көлемді баяндамасында
пәнаралық байланыстың дидактикалық ерекшелігіне тоқтады.
Алматыда 1990 жылы 24-25 сәуір аралығында екінші рет "Пәнаралық
байланыс" негізінде оқушыларға идеялық-адамгершілік тәрбие беру" тақырыбына
арналған бүкілодақтық ғылыми-әдістемелік конференция көрнекті психолог,
педагог ғалымдар Т.С.Садықов, И.Д.Зверев, А.В.Мудрик, В.В.Краевский,
Л.И.Рувинский, Г.А.Уманов т.б. қатысуымен өткізілді.
Осыған орай интеграциялық оқыту мәселесі сан қырынан зерттелуде.
Оқыту мен тәрбиелеудегі пәнаралық байланыс мәселесін және білім
берудегі интеграцияны әртүрлі негізде жасауға Н.В.Малахов,
И.А.Лошкарева, И.Д.Зверев, В.Н.Максимова, Т.Г.Рамзаева, Н.Н.Светловская,
М.Р.Львов, Н.Я.Велинкин, Л.И.Бурова т.б. зор үлес қосты. Бұл педагог-
ғалымдардың еңбектерінде интеграция туралы мәселе жан-жақты қарастырылды.
Қазақстандық педагогикада жалпы білім беретін мектептегі оқу-тәрбие
үдерісіндегі интеграция мәселесінің педагогикалық негізін Б.Т.Нәбиева,
А.Р.Бектениярова, А.Ерімбетова, Р.К.Аббасова, А.А.Әбдиева т.б. сипаттаса,
жаңа үлгідегі мектептердің ғылым мен тәжірибе интеграциясының
педагогикалық негізін Г.К.Меңціғалиева, аспиранттардың оқу және
зерттеушілік қызметі интеграциясы мәселесін Т.Н.Бидайбекова, бастауыш білім
мазмұнын интеграциялау мэселесін К.Жүнісова, Ә.Мұханбетжанова және т.б.
қарастырған. Олардың ғылыми еңбектерінің аса құнды екендігі мәлім.
Бүгінгі қоғамның тереңдеп келе жатқан үдерісі мектептегі ғылымдар
негізінен білім беруді, ғылымдардың алуан салаларының өзара байланысы мен
интеграциясының жаңа дәрежеге көтерілуі негізінде көруді талап етіп отыр.
Осыған орай, пәнаралық байланыстың философиялық, психологиялық, жалпы
ғылымдық және арнайы дидактикалық негіздері анықталуы тиіс.
Пәнаралық байланыстың философиялық негізінде дүниедегі барлық заттың,
құбылыстардың бірімен-бірінің өзара байланыстылығы туралы тұжырымдалған
дүние туралы білімдер де бірімен-бірі байланыста болады.
Объективті дүние белгілі заңдылықтан ұйымдасқан жүйе болғандықтан, оны
танып білуде де ғылымдар арасындағы байланыстар қажет.
Негізінен оқу пәндері әр ғылымның логикасына сүйенетіндіктен, олар бір-
бірінен өз алдына оңашаланып бөлектенбейді. Сондықтан ғылымның міндеті
өзара байланыстылықты танып білу.
Оқушылардың дүниетанымын қалыптастыруға негіз болатын өткен жылдардағы
мектептегі қоғамтану пәні еді. Онда оқушылар табиғаттың, адам ойының даму
зандылығын диалектикалық және тарихи материализм негізінде қабылдап
теориялық танымдық біліммен қаруланатын еді.
Психологиялық және физиологиялық тұрғыдан қарағанада, толық емес
білімнен толық білімге көшу бұл ассоциацияның бір деңгейінен екінші,
күрделі де көпжақты кеңейтілген деңгейіне көшу болып табылады. Санада
әртүрлі көзқарастар арасында байланыстар құру ойлау қабілеттері мен білімді
қалыптастырады. Білімді қалыптастыру оқыту кезеңдеріне сәйкес жеңілден
күрделіге ауысады. Әртүрлі ассоциациялар (жергілікті, жүйе ішіндегі және
пән ішіндегі, жүйеаралық және пәнаралық) оқытудағы пәнаралық байланыс
құрудың психологиялық негізі болып табылады.
Пәнаралық байланысты анықтау психологиялық, физиологиялық
зандылықтарға негізделген. Жүйелілік адам миының арнайы қызметі.
И.П.Павлов мидың аналитикалық-синтетикалық қызметін зерттеп, оның
үздіксіз дамуда, өзгерісте болатынын анықтайды. Мида сыртқы дүниеден
қабылданатын көптеген тітіркендіргіштер реттеліп жүйеге келетінін
түсіндіреді.
Сондықтан олар жүйке үдерісінің күрделі динамикалық жүйесі
болғандықтан, ол мидың анализ, синтез қызметімен орындалады. Бұл әр пәннің
өз ішіндегі және пәндер бірлестігіндегі білімдер жүйесі сәйкес келеді.
Көптеген педагогтар мен психологтар пікірлеріне қарағанда, оқушылардың
түрлі пәндердегі білімдер мен біліктерді, бейімділіктердің жеке элементтері
арасындағы байланыстарды байқап және қабылдануы олардың білімдерін жүйеге
түсіреді, ақыл-ойына серпіліс тудырады, таным қызметіне шығармашылық сипат
береді.
Белгілі психолог Ю.А.Самарин өзінің Ақыл-ой психологиясының
очергтерің деген еңбегінде былай деп жазды: Диалектикалық тұрғыдан ойлай
білу дегеніміз - әр құбылыс басқалармен байланысы көп, түрлі фактілердің
өзара ықпалы, қайшылықтары мен дамуы барынша күрделі екендігін көре білу
деген сөз. Дүниені тануға келгенде диалектикалық әдіс – адам баласы ақыл
ойының жоғары деңгейі.
Ол бұған қоса диалектикалық тұрғыдан ойлау, құбылысты оның барлық
байланыстарымен жанама түрлерін көре білу деген сөз. Дүниені тануға
келгенде диалектикалық әдіс – адам баласы ақыл-ойының жоғары деңгейі. Ол
қасиет бірте-бірте барған сайын күрделене беретін білімдер жиынтығын
меңгеру барысында қалыптасады деп дәлелдейді.
Қорыта келгенде, пәнаралық байланыстың физиологиялық, психологиялық
негізінің нәтижесі білімдер жүйесінің мида орналасуы адамның үнемі алға
ұмтылушылығына жағдай туғызады да оның шығармашылық іс-әркетіне дайын бола
алатындығын дәлелдейді.
Ал мұның өзі дүниенің шындығын жан-жақты тұтас қабылдауға, ғылыми
түсініктердің қалыптасуына және табиғат пен қоғамның, өмірдің диалектикалық
зандылықтарын танып білуге кедергі жасайды. Сондықтан психологтар өздерінің
зерттеулері арқылы оқу пәндерінің арасындағы өзара байланыстың мәнін
психикалық үдерістердің заңдылықтарымен дәлелдейді. Ол заңдылықтардың бірі
— пәнаралық және ғылымдар жүйесінің арасындағы ассоциациялық байланыстары.
Ғылыми әдебиеттерде пәнаралық байланыстың дидактикалық негізіне оқу
пәндері алынған. Ғылымдардың гуманитарлық, табиғаттану және техникалык
болып тәстүрлі топтастырылуы, олардың зерттейтін объектілерінің
ортақтылығына, пәндік қатынастардың бірлігіне негізделген. Олардың қоғам,
табиғат, еңбек салалары бойынша біріктіріледі де, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4-6
І тарау. Бастауыш сыныпта пәнаралық байланысты жүзеге асырудың теориялық
негіздері
1.1 Пәнаралық байланыс туралы ұғым, оның мәні және білім
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7-17
1.2 Бастауыш мектеп оқушыларының оқу жұмысын пәнаралық тұрғыдан
ұйымдастырудың педагогикалық- психологиялық мәселелері
... ... ... ... ... . 17-25
ІІ тарау. Бастауыш сыныпта пәнаралық байланыстың әдістемесі
2.1 Бастауыш сыныпта пәнаралық байланысты қалыптастыру жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 26-41
2.2 1-сыныпта Қазақ тілі мен Ана тілі пәндерін байланыстыра оқытуда
жаңа технология элементтерін
пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42-52
2.3 Пәнаралық байланыстың білімділігін эксперимент арқылы
дәлелдеу ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 53- 62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 63-64
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65-
66
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Еліміз егеменді мемлекет болғалы бері барлық
салаларда ауқымды өзгерістер жүріп жатыр. Мұндай өзгерістерден білім беру
саласы да тыс қалған жоқ. Қазіргі білім беру жүйесі әлемдік өркениеттің
барлық талабына сай келетін, парасатты, білім мен біліктілігі жетілген
мамандар дайындауды қажет етеді. Сондықтан да Қазақстан Республикасының
Білім туралы заңында білім беру жүйесінің міндеті ұлттық және жалпы
адамзаттық құндылықтар, ғылым мен тәжірибе жетістіктері негізінде жеке
адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу
үшін қажетті жағдайлар жасау екендігі айтылған.
Тәуелсіздікпен бірге халқымыз Мәңгілік Мұраттарына қол жеткізді.
Қазақтың Мәңгілік Ғұмыры ұрпақтың Мәңгілік Болашағын баянды етуге арналады.
Ендігі ұрпақ – Мәңгілік Қазақтың Перзенті. Ендеше, Қазақ Елінің Ұлттық
Идеясы – Мәңгілік Ел! Мен Мәңгілік Ел ұғымын ұлтымыздың ұлы бағдары –
Қазақстан-2050 Стратегиясының түп қазығы етіп алдым. Мәңгілік Ел болу
біздің өз қолымызда. Бұл үшін өзімізді үнемі қамшылап, ұдайы алға
ұмтылуымыз керек. Байлығымыз да, бақытымыз да болған Мәңгілік
Тәуелсіздігімізді көздің қарашығындай сақтай білуіміз керек - деп мемлекет
басшысы Н.Назарбаев Қазақстан халқына жолдауында айтып өтті [1].
Тәуелсіз мемлекетіміздің ертеңі ұрпақтың рухани байлығы, мәдениеті,
саналы ұлттың ойлау қабілеті мен біліміне, іскерлігіне байланысты. Осы
орайда егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету үшін
жасаланып жатқан талпыныстар оқытудың әр түрлі әдіс-тәсілдерін қолдана
отырып, терең білімді, ізденімпаз, барлық іс-әрекетінде шығармашылық бағыт
ұстанатын, сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке тұлға қалыптастыру
ісіне ерекше мән берілуде.
Пәнаралық байланыстырып оқытуды жүзеге асыру, оның ғылыми деңгейін
арттыру, тұтастай алғанда оқушылардың танымдық әрекетіне тән дағдыларды
қалыптастыру міндеті күн тәртібіне қойылған ділгір мәселелердің бірі
екендігіне дау жоқ.
Қазіргі кезде пәнаралық байланыс проблемасын педагогикалық әдістемелік
жағынан зерттеуге бұрынғыдан да зор маңыз беріліп отыр. Бұл мәселені
көптеген ғалымдар: М.А.Данилов, В.В.Давыдов, И.Д.Зверев, Р.Г.Лемберг,
В.Н.Максимова, В.Н.Малахов, С.А.Рубинштейн, В.Н.Федерова, Н.Ф.Талызина,
Д.Б.Эльконин және тағы басқалар шұғылданып келеді. Олар пәнаралық
байланыстың философиялық, психологиялық, педагогикалық мәнін, құрылымын
әдіснамалық деңгейде қарастырған.
Қазақстандық педагогикада оқу- тәрбие үдерісіндегі
пәнара лық байланыс проблемасын А.Бейсенбаева, Р.К.Аббасова,
А.Р.Бектеньярова, Ы.Оразахынова, С.Мажиденова, А.Қазмағанбетов
Г.Шолпанқұлова, А.А.Әбдиева және т.б. қарастырған. Олардың ғылыми
еңбектерінің аса құнды екендігі мәлім [2].
Қазіргі таңда еліміздің егемендік алып, еңсе көтерген кезінде ана
тіліміздің мемлекеттік мәртебеге ие болғаны, оның қолданылуы аясының
кеңеюі, жас ұрпаққа білім мен тәрбие берудің халықтық педагогикаға қарай
бағытталуы, ұлттық салт-саналарымыздың қайта түлеуі, окушылардың ата-
бабалар қалдырған бай мәдени мұраларына деген биік құрмет сезімін
жандандыруы секілді маңызды мәселелердің барлығы да ана тілін оқыту ісін
жетілдіруге келіп саяды.
Бастауыш сыныпта оқыту мен тәрбиелеудің мазмұнын жаңарту, оны жаңа
деңгейге көтеру мұғалімдерге үлкен жауапкершілік жүктейді. Себебі бұл кезде
оқушылар мұғалімнің көмегімен сөйлеу, жазу, ойлау дағдыларын игере
бастайды.
Оқушыға тереңде тиянақты білім, жан-жақты тәрбие беруде Қазақ тілі
мен Ана тілі пәндерінің алатын орны ерекше.
Еліміз егемендікке ие болған бүгінгі күні рухани жұтандығымыздың бір
себебі осы тілдің өз деңгейінде қызмет ете алмай отырғанына барып тіреледі.
Сондықтан елдің болашақ иелерін тәрбиелейтін білім ошағы жалпы білім
беретін мектептерден бастау алмаса, тілдің де келешегі көмескі. Себебі,
тілдің қаруы - баспа мен мектеп. Баспа мен мектепте қолданылған тіл елге
ақырында сіңбей қоймайды. Мектеп пен баспаның тілі дұрыс болса, елдің тілін
көркейтіп, байытып, гүлдендіреді. "Мектеп пен баспада қолданған тіл
шатасқан тіл болса, ол сорлы ел, бұндай елдің тілі бұзылмай қалмайды",- деп
Халел Досмұхамедұлы мектептің тілі бола алмаған тілдің ешқашанда сол
мемлкеттің де тілі бола алмайтындығын ашық көрсеткен-ді [3].
Бұл ана тілін оқытудың ең негізгі тұжырымдық бағыты болуы тиіс.
Баланың пәнге дұрыс, оң қатынасын қалыптастыратын бір жүйе - оқушыға Қазақ
тілі мен Ана тілі пәндерін тек қолданушы деңгейінде қалмай, оның
болашағы үшін жауапты ұрпақ екенін сезіндіру. Олай болса, кез келген пәннің
міндетін анықтайтын факторлардың бірі ретінде қоғамдық-әлеуметтік сұраным
үлкен рөл атқаратындықтан, оқушыға ана тілі мен қазақ тілінің бүгінгі жайы
туралы мәлімет беріп отырудың тағылымдық әрі білімдік мәні айтпаса да
түсінікті.
Сондықтан, бұл диплом жұмысының тақырыбы: 1-сыныпта Қазақ тілі мен
Ана тілі пәндерін байланыстырып оқыту әдістемесі (1-сыныпта).
Зерттеудің мақсаты:
1-сыныпта Қазақ тілі мен Ана тілі пәндерін байланыстырып оқыту.
Бастауыш мектепте Қазақ тілі мен Ана тілі пәндерін байланыстыра
оқушының танымдық қызығушылығын арттыру, білімін тереңдетіп, тілін дамыту,
сөздік қорын молайту.
Зерттеу объектісі:
Бастауыш мектепте оқу-тәрбие үдерісін жетілдірудегі Қазақ тілі мен
Ана тілі пәндерінің орны.
Зерттеу пәні:
1-сыныптағы оқушылардың білім, білік дағдыларын пәнаралық байланыс
арқылы үрдістеу.
Зерттеудің міндеттері:
1. Пәнаралық байланыстың теориялық негіздерін зерттеу.
2.Қазақ тілі мен Ана тілі пәндерін оқыту барысында пәнаралық байланысты
жүзеге асыруда бала дамуының маңызын зерделеу.
3. Іс-тәжірибеде пәнаралық байланыс негізінде оқу үрдісін ұйымдастыру
жолдарын анықтау.
Зерттеудің әдіснамалық негізі:
Жеке тұлғаның философиялық-педагогикалық теориясы, ғылыми қағидалары,
қоғамдағы құбылыстар мен үдерістердің дамуы және олардың өзара тығыз
байланысты, бірлікте ауқымды түрде қарастырады, танымның жалпы әдісі
ретінде диалектика болып табылады. Жеке тұлғаның педагогикалық мұраларын
зерттеу ғылыми-тарихнамалық ұстанымға, құбылыстардың дамуын зерделеуге,
жүйелі және кешенді тұрғыдан келуге білім беру теориясы мен практикасын
бірлігі мен тұтастығы тұжырымына, білім беру саласындағы әлеуметтік және
қоғамдық саяси үдерістің орын алуы мен рөліне сүйенеді.
Зерттеудің ғылыми-педагогикалық әдістері:
Зерттеу проблемасына байланысты философиялық, педагогикалық,
психологиялық әдебиеттерге және мерзімді басылымдарда дипломдық жұмыстың
тақырыбына байланысты жарық көрген материалдарға, ғылыми еңбектерге шолу
жасау мен талдау, оларды педагогикалық тұрғыдан тұжырымдау, әр түрлі ғылыми
дерек көздерін салыстыру, талдау, жинақтау, қорыту, шығармашылық және
дидактикалық материалдарды іріктеу, педагогикалық озық іс-тәжірибелерді
жинақтау және талдау әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі
тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау. Бастауыш сыныпта пәнаралық байланысты жүзеге асырудың теориялық
негіздері
1.1 Пәнаралық байланыс туралы ұғым, оның мәні және білім
мазмұны
Қазіргі кезде пәнаралық байланыс педагогика ғылымының басты мәселесі
болып отырған жағдайда оны жан-жақты қарастыру барысында көрнекті философ,
психолог, педагогтардың бірі – В.М.Кедров адамның дүниетанымын
қалыптастыруға әр түрлі пәндердің өзара әсерінің мәнін көз жеткізе
баяндаған. В.М.Кедров өзінің еңбектерінде ғылымда пәнаралық байланыс
мәселесіне жаңа әдістемелік тұрғыдан қарауды талап етеді [4].
Пәнаралық байланыс проблемасы бүгінгі күнге дейін бір ғылымға бір пән,
керісінше бір пәнге бір ғылым ғана бір-бірімен өзара байланысты болып
шектеліп тәжірибеде қолданып келгенін көрсетіп, ал қазіргі кезде бір пәнді
бірнеше ғылым өзара әрекеттесіп жан-жақты қарастыра бастағанын дәлелдейді.
Сонымен, ғылымның зерттеуінде бір ғылым тек "өзіне" тиісті пәнмен ғана
емес, қайта көптеген басқа пәндермен бірлікте болуы қажеттігі айқындалған.
Пәнаралық байланыс негізінде білім-тәрбие беру проблемасын зерттегенде
осы тірек бола алатын жаңа әдіснамалықты басшылыққа алған.
Пәнаралық байланыстың педагогикалық тағы бір аса маңызды міндеті
ғылымдардың бір-бірінен бөлектенбей ғылыми білімнің бір жүйеге топтасуын,
басқаша айтқанда интеграциялану дәрежесін жоғары дәрежеге көтеру.
Соңғы кезде пәнаралық байланыс ұғымы ғылыми-педагогикалық әдебиеттерде
жаңа мәнімен енгізіле бастады және оны білімдердің, танымдардың,
сенімдердің, адамның психологиялық ойлауының жиынтығы деп түсінуіміз керек.
Пәнаралық байланыс ұғымы "табиғат — қоғам — адам ойы" жүйесінде білім
негізін, пәнішілік қатынастарды және ғылымдардың интеграциялануын реттеуші
қызметін жүзеге асырады.
Пәнаралық байланыс білім және тәрбие міндеттерін шешуде ерекше рөл
атқарады. Мектептегі білімдер жүйесі өздерінің мазмұны жағынан комплексті.
Олардың мәні және меңгерілуі пәнаралық деңгейде жүзеге асуы тиіс. Мәселеге
тек осылай келгенде ғана шәкірттерде ақиқат дүние біртұтас жүйе екен деген
түсінік қалыптасады. Бұл жүйеде барлық элементтері біріне-бірі ықпал
жасайтындығын, үдерістер өздерінен-өздері туындап жататындығын мұғалім
білуі керек.
Пәнаралық байланысты оқу-тәрбие үдерісінде мынадай жағдайлардан көруге
болады: пәнаралық байланыстар теориялық білімді іс жүзінде қолдануға,
ғылымның түрлі салалары жөнінде кең ұғымы бар адамды тәрбиелеуге мүмкіндік
береді; қазіргі кезде оқушыларға білім беру және олардың танымдық қызметін
өркендетуге жағдай жасайды.
Көптеген педагогтар мен психологтар пікірлеріне қарағанда, оқушылардың
түрлі пәндердегі білімдер мен біліктерді, бейімділіктердің жеке элементтері
арасындағы байланыстарды байқап және қабылдауы олардың білімдерін жүйеге
түсіреді, ақыл-ойына серпіліс тудырады, таным қызметіне шығармашылық сипат
береді.
Белгілі психолог Ю.А.Самарин өзінің "Ақыл-ой психологиясының
очерктері" деген еңбегінде былай деп жазады: - Диалектикалық тұрғыдан ойлай
білу дегеніміз - әр құбылыс басқалармен байланысы көп, түрлі фактілердің
өзара ықпалы, қайшылықтары мен дамуы барынша күрделі екендігін көре білу
деген сөз. Дүниені тануға келгенде диалектикалық әдіс - адам баласы ақыл-
ойының жоғары деңгейі [5].
Ол бұған қоса, диалектикалық тұрғыдан ойлау, құбылысты оның барлық
байланыстары мен жанама түрлерін көре білу бірден күтпеген жерде пайда
болмайды. Ол қасиет бірте-бірте барған сайын күрделене беретін білімдер
жиынтығын меңгеру барысында қалыптасады деп дәлелдейді.
Ю.А.Самариннің позициясы бойынша пәнаралық байланысқа диалектикалық
заңдылық деп қарау керек. Пәнаралық байланыс әр шәкірттің санасын
өркендетуге қолайлы жағдай жасайды. Мысалы, ойлайтын адам
табиғаттағы жеке құбылыстардың өзара байланысын түсінетіндей бейімділік
дарытумен қатар олардың неғұрлым кең жүйедегі басқа құбылыстармен өзара
байланысын байқауы керек.
Кейбір ғалым-зерттеушілер пәнаралық байланысты дидактикалық шарттар,
оқыту мазмұнының арнайы құрылымы десе, келесі бір ғалымдар оны дидактикалық
қағидалар деп есептейді. Біздер бұл анықтамалардың қай-қайсысы болса да,
толық әрі дәл емес деген көзқарастамыз.
Пәнаралық байланыс — ол білімнің мазмұнына ғана қатысты емес, оның
ықпалы оқыту үдерісінің барлық құрамды бөліктерімен байланысты.
Пәнаралық байланысты дидактикалық қағида деп қараудың қажеттілігі жоқ,
себебі оның педагогикалық мақсаттылығы оқытудың жүйелілік қағидасынан
туындайды, ол білімнің тұтастай жүйесінің оның негізгі бөліктерінің, атап
айтқанда табиғат, қоғам және адам туралы нақтылы айқын түсініктердің өзара
байланысын білдіреді.
Дегенмен, түрлі зерттеушілердің И.Д.Зверев, В.Н.Максимова,
Г.И.Беленьский, П.Г.Кулагин, Н.Ф.Лашкарева т.б. пәнаралық байланыстың
мәніне көзқарастары бірдей емес. Мәселен, Г.И.Беленьский пәнаралық байланыс
жалпы пәндердің мазмұнын құрылымдық бөліктерінің мақсат бірлігін көрсетеді
десе, Н.А.Сорокин пәнаралық байланыстар идеясын дидактикалық қағидаларды
жүзеге асырудың қажетті шарты деп есептейді.
В.Н.Максимова ұсынған классификация бойынша мынадай топтар бар
екендігін көрсетеміз: мазмұн-хабарлық, операциялық-қажеттік, ұйымдық-
әдістемелік. Бірінші топтық байланыстар ағарту жұмысы міндеттерін
тәуірірек шешуге, екіншісіндегілері оқушылардың практикалық жұмысын
ұйымдастыруға, үшінші топтағылары ұйымдастыру жағынан айқындықты,
тиімділікті қамтамасыз етуге бағыт-бағдар ұстауға көмектеседі [6].
П.Г.Кулагин пәнаралық байланысқа мұғалім мен оқушылар жасайтын жүйесі
деген анықтама береді де бағдарламалардың материалдарын неғұрлым тиянақты
меңгеріп алу мақсатында, білімдерді игеру үдерісінде ұқсас пәндердің
мазмұны пайдаланады да қамтылады дейді [7].
Г.Ф.Федорецтің зерттеу еңбектерінде пәнаралық байланысқа мынадай
түсінік береді:
• пәнаралық байланыс дегеніміз шындық өмірдің объектілері,
құбылыстары және үдерістері арасындағы синтездеуге, интеграциялауға
ұшырайтын қарым-қатынасты бейнелейтін педагогикалық категория. Ал олар оқу-
тәрбие үдерісінің мазмұнын, формалары мен тәсілдерінен көрінеді және
тәрбиелеу қызметін атқарады [8].
Н.А.Лошкарева "Пәнаралық байланыс" деп аталатын ұғымға берілетін мәні
жағынан түрлі-түрлі анықтамалар негізгі екі нәрсеге саюға болады:
• пәнаралық байланыс дегеніміз оқу-тәрбие үдерісінде объективті шындық
өмірді баяндаудың диалектикалық формасы мен педагогикалық талап принципі
[9].
Оқыту мазмұнындағы білім мен іскерліктің адамның интеллектуалдық
өрісін байытудағы, ақиқат дүниенің біртұтас жүйе екендігі жөніндегі ғылыми
көзқарасты қалыптастырудағы, алған білімді өмірмен, қоғамдық тәжірибемен
байланыстырудағы құралдардың бірі - пәнаралық байланыстар. Пәнаралық
байланыстар өткен ғасырдың соңғы 20 жыл төңірегінде кеңінен зерттелген
мәселенің бірі ретінде де қарастырылады. Зерттеулердің нәтижесіне сәйкес
пәнаралық байланыстар оқытудың қағидасы және білім берудегі міндетті
элемент ретінде де айқындалады (В.Краевский, И.Лернер, А.
Бейсенбаева,
И.Зверев, В.Максимова және т.б.). И.Зверев пәнаралық байланыстарды
толықтыру көлемде жүзеге асыру тәсілдерінің сипатынсыз олардың білім беру,
дамыту және тірбиелеу функциясының өзара байланыстарын ашпайынша бұл
мәселені елестету мүмкін еместігін айтады. Пәнаралық байланыстардың жалпы
білім беретін функциялары оқушыларда материя қозғалысының әр түрлі
формаларының өзара байланысын көрсететін әлем жөніндегі жалпы білімдер
жүйесін қалыптастыруды қарастырады. Пәнаралық байланыстардың тәрбиелеу
функциясы оқушыларда диалектикалық-материалистік дүниетанымды, өнегелік-
эстетикалық идеяларды, жеке тұлғаның эмоционалдық-еріктік қасиеттерін
қалыптастыруды көрсетеді. Пәнаралық байланыстардың дамытушылық функциясы
салалас пәндерді зерделеу кезінде жалпы жаратылыстану-ғылыми және
политехникалық ұғымдарды дамытуда, талдап қорытындыланған іскерліктер мен
дағдыларды қалыптастыруда жүзеге асырылады. Сондай-ақ пәнаралық байланыстар
жастарды тәрбиелеу ісінде жасөспірім тұлғаны қалыптастыру функциясында
едәуір мәнге ие. Еңбекке баулу мен ғылыми негіздерінің пәнаралық байланысты
мектеп оқушысының белсенді өмірлік көзқарас ұстанымында, объективтік ақиқат
құбылыстары мен фактілерінің ғылыми түсінуде пайда болатын дүниетанымды
қалыптастыруға едәуір ықпал етеді. Ол сананың, сезім мен мінез-құлық
әрекетінің жүзеге асуына мүмкіндік береді. Технология пәні мен ғылым
негіздері пәндерінің байланысы политехникалық функцияны жүзеге асырады. Бұл
функция еңбек үдерістерінің жалпы ғылыми негіздерін, бірыңғай ұйымдастыру –
экономикалық ұстанымдарын ашуға көмектеседі.
В. Скакун өз жұмысында пәнаралық байланыстарды: зерделейтін оқу
материалдары мазмұны бойынша, оқушыларда қалыптастыратын жалпы оқу
іскерліктері бойынша, оқыту әдістері мен құралдары бойынша, оқушыларды
тәрбиелеу және дамыту әдістері мен құралдары бойынша деп ажыратады.
Пәнаралық байланыстардың оқушы жеке тұлғасын дамыту міндеттерін шешудегі
әлеуметтік-педагогикалық аспектісін ескеру қажеттігі туындайды.
В. Скакуннің пәнаралық байланыстарының түрі бойынша мұғалім мен оқушы
тарапынан орындалатын іс-әрекеттер сипаты төменде беріліп отыр:
• зерделенетін оқу материалдары мазмұны бойынша пәнаралық байланыстар.
Бұл байланыс түрінде оқу материалдарын іріктеуден бастап пәнаралық
байланыстарды белгілеу, басқа пәндерді зерделеу барысында өндірістік және
өмірлік тәжірибеде алған білімдерді оқушылардың берілген пәнді зерделуі
үшін пайдалану, барлық пәндерде кездесетін терминді бірыңғай ғылыми
көзқарас тұрғысынан пайдалану, әр түрлі пәндерді зерделеу барысында
оқушылардың алған білім мен іскерліктерді кешенді пайдалану жүзеге асырылуы
тиіс;
• оқушылардың жалпы оқу іскерліктерін қалыптастыру кезіндегі пәнаралық
байланыстар. Бұл байланыс түрінің сипатына оқушылардың кітаппен жұмыс жасау
іскерліктері, оқушыларда жоспарлау іскерліктерін қалыптастыру, пәнаралық
сипаттағы интелектуалдық іскерлікті қалыптастыру, тәжірибелік және
ұйымдастырушылық (жұмыстағы тәртіптілік, жұмыс орнын тиімді ұйымдастыру,
өзіндік бақылау, еңбек қауіпсіздік ережелерін сақтау) іскерліктерді
қалыптастыру тән;
• оқыту әдістері мен құралдары бойынша пәнаралық байланыстар. Мұнда әр
түрлі оқу материалдарын пайдаланып үй тапсырмасын орындау, пәнаралық
сипаттағы білімдерді дамытуға әңгімелер өткізу, басқа пәндер бойынша
деректі фильмдерді, үзінділерді, көрнекі құралдарды қолдану, сандық және
танымдық тапсырмаларды, пәнаралық музыкадағы кроссвордтарды шешу, т.б. іс-
әрекеттер жүзеге асырылуы тиіс;
• оқушыларды тәрбиелеу және дамыту әдістері мен құралдары бойынша
пәнаралық байланыстар. Бұл байланыста әрбір пәннің дүниетанымдық идеясын
ашу, қоғамдық құрылыстың өмірмен байланысы, еңбекке шығармашылық қатынасты,
оқушылардың танымдық белсенділігін және өз бетінше жұмыс жасай алатынын
дамыту, барлық педагогтар тарапынан оқушыларға қойылатын бірыңғай
педагогикалық талап, оқушылардың ұжымшылдығын, өзара комектесулерін дамыту,
педагогтің өзінің жеке үлгісін өнеге ретінде жүзеге асырылуы қажет [10].
Зерттеушілердің пәнаралық байланыс жөніндегі көзқарастары жоғарыда
баяндалған пікірлермен бітпейді. Педагогикалық әдебиеттерде пәнаралық
байланыс жөнінде оның жаңа қызметінің қырларын көрсететін анықтамаларға
басқа тұрғыдан келушілер байқалады. Мысалы, В.И.Янцен пәнаралық байланысты
білім берудің құрамды бір бөлігі деп қарайды да, бұл бөлік оқу қызметінде
түрліше көрінеді дейді. И.Ф.Борисенко пәнаралық, ғылымаралық ұғымдардың
дидактикалық баламасы деп түсіндіреді.
Бүгінгі қоғамның тереңдеп келе жатқан үдерісі мектептегі ғылымдар
негізінен білім беруді ғылымдардың алуан салаларының өзара байланысымен
интеграциясының жаңа дәрежеге көтерілуі негізінде құруды талап етіп отыр.
Осыған орай пәнаралық байланыстың философиялық, психологилық, жалпы
ғылымдық және арнайы дидактикалық негіздері анықталуы тиіс.
Пәнаралық байланыстың философиялық негізінде дүниедегі барлық заттың,
құбылыстардың бірімен-бірінің өзара байланыстылығы туралы тұжырымдалған
дүние туралы білімдер де бірімен-бірі байланыста болады.
Объективті дүние белгілі заңдылықпен ұйымдасқан жүйе болғандықтан, оны
танып білуде де ғылымдар арасындағы байланыстар қажет.
Негізінен оқу пәндері әр ғылымның логикасына сүйенетіндіктен толар бір-
бірінен өз алдына оңашаланып бөлектенбейді. Сондықтан ғылымның міндеті
өзара байланыстылықты танып білу. Оқушылардың дүниетанымын қалыптастыруға
негіз болатын өткен жылдардағы мектептегі қоғамтану пәні еді. Онда оқушылар
табиғаттың, қоғамның, адам ойының даму заңдылығын диалектикалық және тарихи
материализм негізінде қабылдап теориялық танымдық біліммен қаруланатын еді.
Соңғы жылдардағы блоктық жүйемен алынған курстар оқушыларға пәнаралық
байланыс негізінде білім беруді көздеп отыр. Бұл бағыт жеке тұлғаның
интелектуалдық потенциалын дамытады және дүниетанымын қалыптастыруды жүзеге
асыруға көмектеседі. Ең бастысы қазіргі кезде өздігінен білім алудың,
оқытудың өзекті мақсаты етіп бірінші орынға диалектикалық ойлауды кеңінен
дамытуды жүзеге асыруды қою керек. Бұл міндет бір пәннің шеңберінде шешілуі
мүмкін емес.
Сондықтан, әрбір мұғалім жеке деректерді нақтылы жағдайларды,
оқиғаларды түсіндіріп қана қоюмен шектелмеуі керек. Ол материалдың өзара
байланысын бір-біріне тигізетін ықпалын, ортақ негізгі тенденцияларын,
әлеуметтік-экономикалық, рухани ортақ белгілерін, топтастыру, бір-бірімен
сабақтастыру, ортақ заңдылықтарын ашуды көздеуі тиіс.
Жоғарыдағы айтылған ойларды мектеп тәжірибесінде айқындау үшін әрбір
мұғалім өзінің пәнін оқыту барысында қандай дүниетанымдық міндеттерді
шешуді, жеке тарауларды, мәселереді өтуде, қайсысы ең басты идея, шешуші
проблема болатынын бөліп алдын-ала ойластыруы керек. Сол идеяға оқушылардың
назарын аудара білу, олардың материалды меңгеруін, ұйымдастыру және басқара
білу қажет. Оқушылардың ол меңгерген білімдері сайып келгенде әрбір
шәкірттің жеке тұлғалық көзқарасына, сеніміне өмірлік құндылық бағдарына,
мінез-құлықтың қағидасына айналу керек.
Сонымен, жоғарыда келтірген пайымдаулардан әр зерттеушілердің өз
зерттеу мәселелеріне сөз болып отырған категорияның мәніне анықтама
беретіндігін байқадық. Олардың біреулері пәнаралық байланысты принциппен,
шартпен, тәсілмен, фактормен, ал басқа біреулері -қызметпен, мазмұнмен,
құралмен бірдей санайды.
Ал М.Д.Зверев пен В.Н.Максимова пәнаралық байланыс мәселесін ғылыми-
теориялық тұрғыдан жан-жақты зерттеп пәнаралық байланыстың әдіснамалық
негізін айқындайды. Олар пәнаралық байланыс әдіснамалық қағидалардың бірі,
ақыл-ой қызметінің ерекше түрі деп түсіндіреді.
Сонымен, пәнаралық байланыс өзінің мәні жағынан көпмағыналы
педагогикалық табиғаты бар проблема. Қазіргі педагогика ғылымының жан-жақты
қарастыратын, зерттейтін мәселесінің бірі. Демек, пәнаралық байланыс білім
беру мазмұнын, әдістер жүйесін және ұйымдастыру жұмыстарының түрлерін
сапалық жағынан қайта құруға жетелейді. Нәтижесінде оқытудың дамытушылық ,
білім және тәрбие берушілік қызметі объективті түрде кеңейеді.
Бұдан біз пәнаралық байланыс идеясы білім мазмұнын айқындаудың
негізіне алынуы керек деп есептейміз. Білім мазмұнын анықтауда ғылымдардың
саралануы (дифференциялануы) және кіріктірілу (интеграциялануы) қағидалары
негізге алынады.
Ғылымдардың ішкі табиғи байланыстарын ашу табиғат, қоғам, адам ойының
даму заңдылықтарының метологиялық негізін білу қазіргі мектептің білім
мазмұнының бағытын жасауға тірек болады.
Әрбір ғылым негізіндегі жеке пәндер адам ақыл-ойы дамуының оның
танымдық жемісі болғандықтан жалпыадамзаттық құндылықтар білім мазмұнына
алынуы керек.
Қазіргі білім мазмұнындағы негізгі бағыт жалпы білімнің гуманитарлық
және демократиялық бағытымен қатар ұлттық және жалпыадамзаттық
құндылықтардың бірлікте болуы көзделінеді. Білім мазмұнының жаңа құрылымы
Республиканың мәдени, рухани потенциялының жаңа сапалық деңгейіне
көтерілуінің бірден-бір басты шарты болып табылады. Осыған байланысты білім
мазмүнында қазіргі заман ғылымының серпінді бағыты жалпы білім беретін
мектептердің жаңаруына, жеке тұлғаның шығармашылық ойлауы мен еңбек ету
дағдысының қалыптасу үдерісінде көрініс табады.
Осы заманғы жалпы білім беретін мектептердің білім мазмұнын
анықтағанда объективтік және субъективтік факторларды ескере отырып,
төменгі қағидаларды қарастырамыз:
- оқыту үрдісінде пәнаралық және пәнішілік байланыстарды жүзеге
асыру негізінде қазіргі заман ғылымының ғылымаралық байланыстарын ұғындыру
қағидасы;
- туған халқының, ұлтының мәдени-тарихи байлығын меңгеруді, жалпы
адамзат мәдениетіне қатысты білімдерді ұштастыруға мүмкіндік беретін
сабақтастық қағидасы;
- мемлекеттік тілді, сонымен ана тілі мен басқа да
ұлтаралық, халықаралық қатынас құралдары тілдерін оқып үйренудің маңыздылық
қағидасы;
- білім мазмұнын дербес жүйе ретінде қарастыра отырып, жеке тұлғаның жан-
жақты үйлесімді дамуын қамтамасыз ету қағидасы;
- білім мазмұнының дүниежүзілік жалпы және рухани мәдени деңгейінде болуы,
қазіргі заманғы ғылыми білімдердің даму тенденцияларын қамту қағидасы;
- қоғамдық өмірде қандай да бір болмасын ғылым саласында негізгі
білімдер мазмұны екі рет қайталанады: бірінші рет дербес курс ретінде, ал
екіншіде басқа пәндерге жылжымалы компоненттер арқылы, демек білімнің
"қосарлана жүру" қағидасы.
Қазіргі кезде оқушыларды даралап және саралап оқытуды негізге ала
отырып, білім мазмұнын қайта қарауды оны әртүрлі білім деңгейіне бөлу
жүзеге асырылып келеді.
Оқушыларды жалпыадамзаттың қол жеткен игіліктері мен ұлттық
мәдениетінің, ғылымның, тілдің, өнердің бірлігі негізінде тәрбиелеу
негізінде бірінші политехникалық бағытын көрсету, еңбек қызметін дамыту мен
оқытудың өзара байланысын жүзеге асыру қағидасын пайдалану қажет.
Оқушыларды нарықтық экономика жағдайында өнімді еңбекке дайындау көзделіп
отыр.
Келешек ұрпаққа білім берудегі күрделі мәселелердің бірі – біртұтас
педагогикалық үдеріс кезіндегі сабақтарда пәнаралық байланысты жүзеге
асыру. Пәнаралық байланыстың ең негізгі дидактикалық мәндеті – оқыту
үдерісінде білім беру, тәрбие беру, дамытушылық сипатының арасындағы
байланысты құру.
Классикалық педагогика жүйесінде орын алған пәнаралық байланыс идеясы
тарихи дамуда дәлелденіп, қазіргі педагогика ғылымының, оның ішінде пәнді
оқыту әдістемесінің басты мәслесіне айналып отыр. Сонымен қатар, пәнаралық
байланыс – қазіргі заманғы ғылымдардың кірігу тенденциясы жағдайында
мектептер жүйесінің білім мазмұнын айқындаудың басты шарты болып табылады.
Қазіргі педагогика ғылымында дидактикалық ұстанымдар білім мазмұнының
негізін құраушы құрылым бөлігі болып есептеледі. сол себепті оқыту
үрдісіндегі пәнаралық және пәнішілік байланыстылық ұстанымының да өзіндік
маңызы бар.
Жалпы білім беретін мектеп пән мұғалімдерінің пәнаралық білімдер мен
іскерліктерді игеруі – оқу үдерісін пәнаралық байланыс негізінде
ұйымдастыру үшін алғы шарт.
Пәнаралық байланыс негізінде оқушылардың икемділік пен дағылары
анағұрлым күшті дамитындығын педагог-ғалымдар дәлелдеген.оқу үрдісі
нәтижесіндегі игерілген икемділік пен дағды оқушының алған білімінің
қаншалықты берік екендігінің белгісі болып табылады. Оқу пәндерінің
ерекшеліктеріне қарай оқушыларда түрлі икемділік пен дағды пайда болады.
Дүниежүзілік тәжірибеде көрсеткендей ғылыми дүниетанымды берік
меңгеру, әлемдік құбылысты, деректерді қабылдау білім мазмұнын
бөлшектенбеген жағдайда тұтас, жүйелі қалыптасуы нәтижелі жүзеге асырылады.
Дидактиканың негізгі заңдылықтарын, оқытудың мазмұны мен әдіс-
тәсілдерін, теориялық білім мен практикалық дағдыларды берудегі негізгі
принциптерді айқындауда Я.А.Коменский, И.Песталоцци, Ф.Дистервег,
К.Д.Ушинский, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Д.Әлімжанов, Ы.
Маманов, Ә.Исабаев, Ж. Қоянбаев, Р. Қоянбаев, Ю.К. Бабанский,
М.А.Данилов, Л.В. Занков, М.Н.Скаткиндердің алатын орны ерекше.
Ғалымдардың еңбектерінде дидактиканың негізгі қағидалары мен
ұстанымдары жан-жақты талданып, мазмұны мен оқыту үдерісінде алатын орны
көрсетілген.
Дидактикада оқыту әрекетінің формалары, оқыту мазмұны мен мақсат-
міндеттері бір жүйеге біріктіріледі. Оқушыларға білім мен тәрбие беруде
түрлі дидактикалық заңдылықтар мен ережелер өзара бірлесіп жұмсалады, ішкі
тәртіпке бағындырылады. Сабақта Тұрлі оқыту әдістері мен тәсілдері ретпен
жұмсалуы қажеттігін айқындаған дидакт Я.А.Коменский оқытудың нәтижелігі
білімдік материалдар тәртіппен берілуі керектігі жөнінде былай пайымдайды:
Білімнің негізі зат пен құбылыстың өз табиғатынан алынсын. Ұстаз аз
сөйлеп, шәкірт көп үйренетін болсын. Тәртібі жоқ мектеп сусыз диірменге
ұқсайды [11].
Я.А.Коменскийдің жолын қуып, оның оқыту жөнінде айтқан пікірлерін
дамытқан К.Д.Ушинский дидактикалық заңдылықтар басқарылатын жүйеге
біріктірілуі қажет деген көзқарас ұстанады: ... Тек жүйе ғана бізге
өзіміздің білімімізді бақылауымызға толық мүмкіндік береді. Үздік-үздік
өзара байланыссыз білім сырты бүтін, ішіндегі заттарын қожайынның өзі таба
алмайтын, шашылған қоймаға ұқсайды [12].
К.Д.Ушинскийдің педагогикалық еңбектерінде көрнекілік, ғылымилық,
оқыту мен тәрбиенің бірізділігі дидактикалық принциптер мен әңгімелесу,
талдау, жинақтау, салыстыру, жаттықтыру әдістерін кеңінен пайдаланғаны
көрінеді.
Қорыта келгенде, классикалық педагогика жүйесінде орын алған пәнаралық
байланыс идеясы тарихи дамуда дәлелденіп қазіргі педагогика ғылымының басты
мәселесіне айналып отыр.
Білім мазмұнына қойылатын жаңа талаптар пәнаралық байланыстың
қажеттігін дәлелдейді.
Интеграция дегеніміз - пәндердің өзара байланысын жоғары деңгейде
нақтылы түрде іске асыру. Сондықтанда интеграция мен пәндердің өзара
байланысы үғымдарын мәндес үғым ретінде түсінуге болмайды. Интеграция
тұтастықты қалыптастырып, білімді жүйелеу мен жинақтауда әр түрлі
ғылымдарды біріктіреді.
Осы тұрғыдан алсақ, интеграциялық оқыту мәселесінің педагогикалық
рөлі, мәні мен мазмұны, әсіресе төменгі сыныптағы білім жүйесіндегі мүғалім
жұмысында арта түседі. Өйткені, педагог — шын мәніндегі қоғамдық-әлеуметтік
даму үдерісінің адам санасындағы күрделі жаңғыру барысына тікелей қатысы
бар болашақтың жасампаз маманы. Сондай-ақ, оқу бағдарламасында: "Бастауыш
саты — оқушының зердесі дамуының іргетасы" делінге.
Интеграциялық оқытуды жүзеге асыру оқушылардың танымдық қызығуы мен
білім сапасын арттыруымен қатар, бір сабаққа бірнеше оқу пәндері мақсатының
бірігуіне мүмкіндік береді.
Интеграциялық оқытуды жүзеге асыру әр пәндік мазмұнды қосып біріктіріп
жіберу немесе бірнеше пәнді бір пәнмен алмастыру емес, әрі пәндік құрылымды
жоққа шығармайды, керісінше, оған қондырғы ретінде қызмет етеді. Бастауыш
білім кеңістігінде барлық пәндер өз дағдыларын және қалыптасқан оқу
үрдісінің ұйымдастыру формасын сақтайды. Интеграциялық оқыту пән мазмұнының
айқын анықталуына мүмкіндік береді.
Пәнаралық байланыс педагогикада ғылымында философиялық, психологиялық,
дидактикалық және әдіснамалық жағынан қарастырылатын күрделі комплексті
сала.
Педагогикалық сөздікте — "жалпы ғылымдар жүйесінің негізінде
дидактикалық мақсаттардан туындайтын оқу бағдарламаларының өзара шартты
байланыстар пәнаралық байланыс" деп аталған.
Педагогика тарихында пәнаралық байланыс ертеден зерттеліп келе жатқан
педагогика ғылымының негізгі мәселесінің бірі болып саналады.
Педагогикалық ой-пікірдің дамуында және мектеп тәжірибесінде пәнаралық
байланыс проблемасы көптеген прогресшіл педагогтарды толғандырған.
Ұлы педагогтар Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци, К.Д.Ушинский,
Л.Н.Толстой бұл мәселемен арнайы шұғылданған.
Сонымен бірге, шығыстың ұлы ойшылдары Әл-Фарабидің (870-968), Ибн-
Синаның (930-1037) және Жүсіп Баласағунидің тағы басқалардың мұраларында,
ал бертін келе қазақтың ағартушылары мен педагогтері Ш.Уәлиханов,
А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин еңбектерінде пәнаралық байланыс идеяларына мән
бергенін көреміз.
Сонымен қатар, қазақ халқының ортамызға қайта оралған ірі зиялылары
Жүсіпбек Аймауытов (1889-1931), Ахмет Байтұрсынов (1873-1937), Міржақып
Дулатов (1885-1935), Мағжан Жұмабаев (1893-1938), (Шәкәрім Құдайбердиев
(1858-1931) т.б. бұл мәселені қарастырған. Мысалы, М.Жұмабаев өзінің
"Педагогика" оқулығында психология, физиология, әдебиет, тарих, тәнтану
ғылымдарының өзара байланысы негізінде, адамның тұлғалық дамуына тәрбие
мәселелерін жан-жақты айқындаған. Атап айтқанда оқулықтың 15 бөлімінің
барлығында да ғылымдар жүйесі, олардың байланысы тереңнен ашылған.
Педагогика бөлімдері (жалпы педагогика, дене тәрбиесі, жан көріністері: ес,
қиял, ойлау, тіл, сезім көріністері т.б.) педагогика, психология ғылымының
негізгі мәселелері адам тәрбиесінің зандылықтарымен өзара байланыста
берілген. Бұл оқулығында М.Жұмабаев ұғым және оның жасалуында заттар мен
құбылыстардың, сондай-ақ адамдардың қасиет-сапалары мен бітім-тұлғалық
ерекшеліктері жеке дараланып, бір-бірімен салыстырылып және барлығына ортақ
белгілері сипатталатынын көрсетеді.
Бір-біріне ұқсас бірнеше заттарды суреттесек біз сол заттарды бір-
бірімен салыстырамыз. Біз бір затты бір затпен салыстырғанда, олардың әр
қайсысының өздеріне ғана арналған дербес сындарын алып тастап, ортақ
сындарын ғана аламыз. Ортақ сындарды екеуінен де табамыз, ортақ сындарды
жалпылаймыз. Яғни екі заттың яки көп заттың ортасынан оймен жасалған бір
зат шығады. Міне, көп заттардың ортақ сындарын алып жия білу, екінші түрлі
айтқанда, зат туралы ой - ұғым деп аталады. Ұғым туралы айтылатын
материалдар білім мазмұны арқылы көрсетіледі. Себебі ғылыми дидактикада
оқушылардың дүниетанымын, ұғымдар жүйесін қалыптастыруда білім мазмұны
шешуші фактор болып табылады. Ал білім берудің мазмұны өте күрделі және көп
жақты ұғым. Білім берудің мазмұны қоғамның экономикалық жөне ғылыми-
техникалық даму қажеттіліктеріне байланысты қарастырылады.
Білім берудің мазмұны деп - оқушылардың ақыл-ойын, дене күш-қуаттарын
жан-жақты дамыту, дүниеге ғылыми көзқарастарын қалыптастыру және оларды
қоғамдық өмірге, еңбекке дайындауға қажетті негіз болатын білімдер мен
іскерліктердің және дағдылардың көлемі мен бағытын анықтаймыз.
Білім берудің мазмұны ең алдымен қоғамның, мектептің алдына қоятын
мақсаттары және міндеттерімен анықталады. Сонымен бірге оқудың мазмұнын
анықтауда дидактиканың талаптары да ескеріледі, себебі соның негізінде ғана
қай жаста (сыныпта), қандай көлемде, қандай пәндерді оқуға болатындығын
дұрыс шешуге болады.
Пәнаралық байланыс педагогика ғылымының басты мәселесі болумен бірге
қазіргі заманғы ғылымдардың интеграциялану тенденциясы жағдайында мектептер
жүйесінің білім мазмұнын айқындаудың басты шарты болып саналады.
Адам баласы қоғамның дамуының әртүрлі сатысында білім беру мазмұны
талқыланып келеді. Білім мазмүны теориясы педагогика тарихында бірнеше
бағытта қарастырылған. Мәселен, философиядағы рационалистер білімдердің
көзі мен көрсеткіштері объективті шындық және қоғамдық тәжірибе емес, оның
көзі ақыл ғана деген. Сөйтіп олар білімді өмірден, ойлауды сезім
қабылдауынан бөледі. Бұл формальдық білімді жақтаушылардың айтуынша жалпы
білім берудегі негізгі міндет — оқушының білу танымдық қабілеттерін ғана
дамытуға бағытталған ғылымдарды үйрету немесе оқу деген - ақылдың
"гимнастикасы" — жаттықтырылуы тұрғысынан түсіндіріледі.
Формальдық білім теориясын жақтаушылар осылай рационализм бағытында
бола отыра, оқу жұмысының мазмүнына ең алдымен, сол білушілік
қабілеттіліктерді дамытуға негіз болады деп есептеген классикалық тілдерді
(латын, грек), ерте дүние әдебиетін, тарих, математиканы енгізген, осылар
классикалық білімнің негізін қүрайтынын дәлелдейді.
Міне, осыдан келіп білімнің осы түрі классикалық деп аталып кеткен.
Біздің елімізде барлық халық ағарту жүйесі, оның құрамды буыны жалпы білім
беретін мектеп әрқашанда қоғамның саяси-экономикалық және рухани-әлеуметтік
өміріндегі түбірлі өзгерістерге жауап беруді көздейді.
Бүкіл еліміздегі мектептермен бірге Қазақ Республикасының жалпы білім
беретін мектебі де, білім беру мазмұны да тарихи дамудан өтіп келеді.
Қазақстандағы мектептердің педагогикалық ой-пікірдің дамуы туралы
арнайы жүргізілген зерттеулердің жарық көрген еңбектерінің авторлары
мектептің білім беру мазмұнына да тоқталады.
Сонымен Қазақстандағы мектеп жүйесі мен білім беру мазмұны саяси және
экономикалық міндеттерімен тығыз байланысты болып біртіндеп даму үстінде.
Қазіргі қоғам жаңаруының тереңдеп келе жатқан процесі мектепті
дамытудың болашақтары мен бағыттарын айқындауда.
Еліміздің экономикалық-әлеуметтік және рухани дамуының неғұрлым зәру
проблемаларының бірі — білім беретін барлық орта мектептердің, оның ішінде
ұлттық мектептердің білім беру мазмұнын жетілдіру болып саналады.
Бұл жағдайда әлемдік педагогикамен қатар халықтық педагогиканың
прогресшіл идеялары әр ұлттың өзіндік дүниетанымдық мұрасы, қазіргі заманғы
білім, тәрбие жүйесіне алынып, ғылымдар арасындағы байланыс айқын
көрсетілуі керек.
Демек, материалистік диалектикалық тұжырымдау бойынша дүниедегі барлық
құбылыстар бір-бірімен байланысты, бір-бірімен сабақтас, заттардың бір-
бірімен нақтылы байланысы айқын көрініс табады. Сондықтан кез келген
құбылысты дұрыс танып білуі үшін оны барлық жағынан байланыстылығын, әр
түрлі байланыстылығын қарастыру керек. Демек, жалпы байланыс қағидасы жан-
жақты танып білудің нақтылы байланысты орнатудың қажеттілігін көрсетеді
және оның құралы болып есептеледі. Мектепте әр пәнді жеке-жеке оқыту
қазіргі кезде білімді меңгерудің қалыпты амалына айналып отыр, ал бұл оқу
пәндерінің мәнін, мазмұнын терең қабылдауға, түсінуге кедергі жасайды.
Ақиқатына келсек, оқушылардың әр пәннен алған білімді тұтас жүйелі болмай,
жеке бір үзінділерден ғана құрылған.
Жаттап алған ережелер бір-бірімен байланысы жоқ заңдылықтар,
анықтамалар жаңа білім деңгейінде болғандықтан өмірлік тәжірибеде, нақтылы
жағдайларда қолданылмай отыр. Осыдан шығармашылықпен еңбек ететін
мұғалімдерді, педагогтарды оқу-тәрбие үдерісін көтеру мәселесі оларды
толғандыра бастады. Алайда, қазіргі жалпы білім беретін оқу орындарында
ғылым жүйесінен білім беруде әлі де болса, оқушыларда ғылыми дүниетаным
қалыптасатындай әдіснамалық негізде құрылған оқу жоспарлары мен оқу
бағдарламалары, оның негізінде оқулықтар мектеп тәжірибесіне енгізілмей
келеді.
1.2 Бастауыш мектеп оқушыларының оқу жұмысын пәнаралық тұрғыдан
ұйымдастырудың педагогикалық-психологиялық мәселелері
Қазіргі кезде білімнің пәнаралық байланысын қамтамасыз ету, оның
ғылыми деңгейін арттыру, тұтастай алғанда оқушылардың танымдық әрекетіне
тән дағдыларды қалыптастыру міндеті күн тәртібіне қойылып отыр.
Осы орайда мектептің оқу-тәрбие үрдісінің пәнаралық байланыс негізінде
ұйымдастырылуы, ғылымдар жүйесінің бір арнаға тоғысуы, адамның
интеллектуалдық өрісін байытумен бірге, бүкіл адамзаттық құндылықтар
көзінің де бірлігін, жалпы ақиқат дүниенің біртұтас жүйе кеңдігі туралы
ғылыми көзқарастың қалыптасуына мүмкіндік береді.
Ал, мектеп тәжірибесінде пәнаралық байланысты жүзеге асыруда
мұғалімдер біршама қиындықтарға кездесіп отырғаны белгілі. Атап айтқанда,
оқыту үдерісін тиімді ұйымдастыру, жеке пәндер арасындағы ортақ ұғымдарды,
заңдылықтарды бір-бірімен өзара байланыстылықта қарастыру, оқушылардың
танымдық, ізденушілік қабілеттерін, іс-әрекеттерін дамыту, алған білімдерін
жинақтау, тәжірибеде қолдана білуге үйрету тағы басқа мәселелер
дидактикалық тұрғыдан шешуді қажет етеді.
Білім беру қазіргі ғылымның, мәдениеттің, ғылыми-техникалық үдерістің
даму деңгейіне сай болуы керек. Жалпы білімнің мазмұны ғылымдардың өзара
байланысы, өндіріспен қоғамдық дамудың жаңару үдерісіне тікелей ықпал
жасайды. Сондықтан қазіргі танда мектептегі оқыту үдерісіне пәнаралық
байланыс ерекше көкейкесті орын алып отыр және жалпы педагогикалық маңызға
ие болуда.
Пәнаралық байланыстың классикалық педагогикадағы қалыптасқан идеясының
өзіндік даму тарихы бар.
ХҮІ ғасырдан бастап батыстың ұлы педагогтері: Я.А.Коменский (1592-
1670), Д.Локк (1632-1704), И.Ф.Гербарт (1776-1841), Ж.Ж.Руссо (1712-1778),
И.Г.Песталоцци (1746-1827) өздері өмір сүрген замандардан бері педагогика
ғылымының күрделі мәселесі ретінде пәнаралық байланысқа баса назар
аударған.
Прогресшіл педагогтар білім беру ісіндегі схоластикаға қарсы күресе
отырып, шәкірттерге табиғат құбылыстарының өзара байланысы жөнінде
көзқарастарын қалыптастырудың маңызды екендігін атап айтты. Мысалы,
Я.А.Коменский: "Өзара байланысы бар нәрселердің бәрі, сондай байланыс
күйінде оқытылуы керек"- деп жазды.
Сондай-ақ бертін келе XIX ғасырдың 60-шы жылдарында қоғамдық-
педагогикалық қозғалыстың кең өріс алуына прогресшіл педагогтар А.И.Герцен
(1812-1870), Л.Н.Толстой (1828-1910), К.Д.Ушинский (1824-1870),
Н.Г.Чернышевский (1828-1889) т.б. ғылыми еңбектерімен үлес қосты. Мәселен,
педагог-классик К.Д.Ушинский өзінің ғылыми еңбектерінде "Балалар әлемі",
"Ана тілі", "Педагогикалық антропология", "Адам — тәрбиенің жемісі" т.б.
пәнаралық байланыстың дидактикалық тұрғыдан маңызды екендігін дәлелдеп
берді.
Ол мәселенің психологиялық негіздерін ашып, әртүрлі байланыстардың
жеті түрін айқындады: қарама-қарсылығы, ұқсастығы, уақыт және оны реті
жағынан еске салу, пайымдаушылық байланыс, жүрек сезімі бойынша байланыс,
өркендеу немесе ұғыну байланысы.
К.Д.Ушинский қандай да ғылым болмасын беретін білімдер мен идеялар
әлемге және өмірге табиғи түрде қабысып, мүмкіндігіне қарай кең құлашты
көзқарас дарытуы керек деп есептеді.
Ол сонымен қатар бізді қоршаған нақты өмір жөнінде айқын, толық және
біртұтас ұғымдар беріп, қалыптастыруға көмектесетін пәнаралық байланыстың,
көзқарастың үлкен рөлін атап көрсетті.
Халқымыздың ардақты ұлдары өз елін прогресс жолымен алға қарай
бастаған Шоқан (1835-1865), Абай (1845-1904), Ыбырай (1841-1889) сол
дәуірде қазақ даласына мәдениеттің, білімнің қажеттігін дәріптеген.
Қазақтың ұлы ағартушысы, әрі ойлы педагогы артына өшпес, өлшеусіз мұра
қаддырған, халқының адал перзенті Ыбырай Алтынсарин "Қазақ хрестоматиясы"
және "Қазақ мектептерінде орыс тілін үйренуге басшылық" деген екі оқулығын
жазды. Бұл еңбектерінде білім мазмұнын дидактикалық қағидаларға сай
негіздеді. Оқулықтар балалардың ойлауын, сөз қорын, өзіндік таным қабілетін
дамытуға ықпал жасайтын табиғат құбылыстары; айнала қоршаған тіршілік —
тұрмыс көріністері туралы әңгімелер; суреттемелер, аңыз-ертегілер, еңбек
әрекеттерін тағы басқа материалдар алынған [13].
Ол материалдардың ерекшелігі пәнаралық негізде болуы. Мәселен, "Қыпшақ
Сейтқұл", "Білімнің пайдасы", "Қобыланды батыр мен Тайбурыл". Көптеген
мақал-мәтелдерді, жүмбақтарды мазмүнына қарай тақырыптарға бөліп ("Адам,
әйел, білім, еңбек, оку, табиғат, жан-жануар" т.б.) ана тілі мен орыс тілін
қатар алып балалардың дүниетанымының жан-жақты дамуына мән берген.
Қазақтың дара туған данасы Құдайберді ұлы Шәкәрімнің (1858-1931)
қандай бір өлеңін, дастаны мен қара сөзін, әңгімесін, мысалы мен мақал-
мәтелдерін парақтап ашсақ, өзінің адам өміріне араласар, адам тағдырын,
білімін, оның мәнісіне үңіліп, оның жыр-сырын білуге, сезіп тануға арналған
толғаныстарын білеміз. Осылай біртіндеп пәнаралық байланыс идеясы өзекті
мәселе ретінде педагогикалық ой-пікірдің дамуында шешуші орын алып отырды.
Пәнаралық байланыс бүгінгі күнде де оқыту жүйесінің басты проблемасына
айналуда.
Пәнаралық байланыс педагогика ғылымының басты мәселесі бұрынғы одақ
көлеміндегі ғалым зерттеушілердің еңбектерінде орын алып кетті.
Қазақтың Абай атындағы педагогикалық институтының педагогика кафедрасы
ұйымдастыруымен Республикамызда бірінші рет 1973 жылы "Орта мектепте ғылым
негіздерін оқыту үдерісінің пәнаралық байланыс" проблемасына арналған
бүкілодақтық ғылыми-әдістемелік конференция өткізілген.
Бұл конференция өзінің ғылыми теориялық тұрғысынан, қарастыратын
мәселесінің маңыздылығы жағынан өте жоғары деңгейде өтті. Оған дәлел
педагогика-психология, философия және жеке пәндерді оқыту әдістемесі
мәселелері бойынша ғылымда танымал болған ірі ғалымдар Р.Г.Лемберг,
М.М.Левина, В.Н.Максимова, Н.А.Лошкарева, А.В.Усова т.б. қатысып баяндама
жасады.
Қазақстан Республикасы ғылымына еңбегі сіңген қайраткер, профессор
Р.Г.Лемберг пәнаралық байланыстың әдіснамалық және педагогикалық негізіне
арналған баяндама жасады.
Сонымен бірге, осы пәнаралық мәселесімен шұғылданып жүрген педагогика
кафедрасының ғалымы А.А.Бейсенбаева "Мектептің оқу-тәрбие үдерісі жұмысында
пәнаралық байланысты жүзеге асыру тәжірибесі туралы" көлемді баяндамасында
пәнаралық байланыстың дидактикалық ерекшелігіне тоқтады.
Алматыда 1990 жылы 24-25 сәуір аралығында екінші рет "Пәнаралық
байланыс" негізінде оқушыларға идеялық-адамгершілік тәрбие беру" тақырыбына
арналған бүкілодақтық ғылыми-әдістемелік конференция көрнекті психолог,
педагог ғалымдар Т.С.Садықов, И.Д.Зверев, А.В.Мудрик, В.В.Краевский,
Л.И.Рувинский, Г.А.Уманов т.б. қатысуымен өткізілді.
Осыған орай интеграциялық оқыту мәселесі сан қырынан зерттелуде.
Оқыту мен тәрбиелеудегі пәнаралық байланыс мәселесін және білім
берудегі интеграцияны әртүрлі негізде жасауға Н.В.Малахов,
И.А.Лошкарева, И.Д.Зверев, В.Н.Максимова, Т.Г.Рамзаева, Н.Н.Светловская,
М.Р.Львов, Н.Я.Велинкин, Л.И.Бурова т.б. зор үлес қосты. Бұл педагог-
ғалымдардың еңбектерінде интеграция туралы мәселе жан-жақты қарастырылды.
Қазақстандық педагогикада жалпы білім беретін мектептегі оқу-тәрбие
үдерісіндегі интеграция мәселесінің педагогикалық негізін Б.Т.Нәбиева,
А.Р.Бектениярова, А.Ерімбетова, Р.К.Аббасова, А.А.Әбдиева т.б. сипаттаса,
жаңа үлгідегі мектептердің ғылым мен тәжірибе интеграциясының
педагогикалық негізін Г.К.Меңціғалиева, аспиранттардың оқу және
зерттеушілік қызметі интеграциясы мәселесін Т.Н.Бидайбекова, бастауыш білім
мазмұнын интеграциялау мэселесін К.Жүнісова, Ә.Мұханбетжанова және т.б.
қарастырған. Олардың ғылыми еңбектерінің аса құнды екендігі мәлім.
Бүгінгі қоғамның тереңдеп келе жатқан үдерісі мектептегі ғылымдар
негізінен білім беруді, ғылымдардың алуан салаларының өзара байланысы мен
интеграциясының жаңа дәрежеге көтерілуі негізінде көруді талап етіп отыр.
Осыған орай, пәнаралық байланыстың философиялық, психологиялық, жалпы
ғылымдық және арнайы дидактикалық негіздері анықталуы тиіс.
Пәнаралық байланыстың философиялық негізінде дүниедегі барлық заттың,
құбылыстардың бірімен-бірінің өзара байланыстылығы туралы тұжырымдалған
дүние туралы білімдер де бірімен-бірі байланыста болады.
Объективті дүние белгілі заңдылықтан ұйымдасқан жүйе болғандықтан, оны
танып білуде де ғылымдар арасындағы байланыстар қажет.
Негізінен оқу пәндері әр ғылымның логикасына сүйенетіндіктен, олар бір-
бірінен өз алдына оңашаланып бөлектенбейді. Сондықтан ғылымның міндеті
өзара байланыстылықты танып білу.
Оқушылардың дүниетанымын қалыптастыруға негіз болатын өткен жылдардағы
мектептегі қоғамтану пәні еді. Онда оқушылар табиғаттың, адам ойының даму
зандылығын диалектикалық және тарихи материализм негізінде қабылдап
теориялық танымдық біліммен қаруланатын еді.
Психологиялық және физиологиялық тұрғыдан қарағанада, толық емес
білімнен толық білімге көшу бұл ассоциацияның бір деңгейінен екінші,
күрделі де көпжақты кеңейтілген деңгейіне көшу болып табылады. Санада
әртүрлі көзқарастар арасында байланыстар құру ойлау қабілеттері мен білімді
қалыптастырады. Білімді қалыптастыру оқыту кезеңдеріне сәйкес жеңілден
күрделіге ауысады. Әртүрлі ассоциациялар (жергілікті, жүйе ішіндегі және
пән ішіндегі, жүйеаралық және пәнаралық) оқытудағы пәнаралық байланыс
құрудың психологиялық негізі болып табылады.
Пәнаралық байланысты анықтау психологиялық, физиологиялық
зандылықтарға негізделген. Жүйелілік адам миының арнайы қызметі.
И.П.Павлов мидың аналитикалық-синтетикалық қызметін зерттеп, оның
үздіксіз дамуда, өзгерісте болатынын анықтайды. Мида сыртқы дүниеден
қабылданатын көптеген тітіркендіргіштер реттеліп жүйеге келетінін
түсіндіреді.
Сондықтан олар жүйке үдерісінің күрделі динамикалық жүйесі
болғандықтан, ол мидың анализ, синтез қызметімен орындалады. Бұл әр пәннің
өз ішіндегі және пәндер бірлестігіндегі білімдер жүйесі сәйкес келеді.
Көптеген педагогтар мен психологтар пікірлеріне қарағанда, оқушылардың
түрлі пәндердегі білімдер мен біліктерді, бейімділіктердің жеке элементтері
арасындағы байланыстарды байқап және қабылдануы олардың білімдерін жүйеге
түсіреді, ақыл-ойына серпіліс тудырады, таным қызметіне шығармашылық сипат
береді.
Белгілі психолог Ю.А.Самарин өзінің Ақыл-ой психологиясының
очергтерің деген еңбегінде былай деп жазды: Диалектикалық тұрғыдан ойлай
білу дегеніміз - әр құбылыс басқалармен байланысы көп, түрлі фактілердің
өзара ықпалы, қайшылықтары мен дамуы барынша күрделі екендігін көре білу
деген сөз. Дүниені тануға келгенде диалектикалық әдіс – адам баласы ақыл
ойының жоғары деңгейі.
Ол бұған қоса диалектикалық тұрғыдан ойлау, құбылысты оның барлық
байланыстарымен жанама түрлерін көре білу деген сөз. Дүниені тануға
келгенде диалектикалық әдіс – адам баласы ақыл-ойының жоғары деңгейі. Ол
қасиет бірте-бірте барған сайын күрделене беретін білімдер жиынтығын
меңгеру барысында қалыптасады деп дәлелдейді.
Қорыта келгенде, пәнаралық байланыстың физиологиялық, психологиялық
негізінің нәтижесі білімдер жүйесінің мида орналасуы адамның үнемі алға
ұмтылушылығына жағдай туғызады да оның шығармашылық іс-әркетіне дайын бола
алатындығын дәлелдейді.
Ал мұның өзі дүниенің шындығын жан-жақты тұтас қабылдауға, ғылыми
түсініктердің қалыптасуына және табиғат пен қоғамның, өмірдің диалектикалық
зандылықтарын танып білуге кедергі жасайды. Сондықтан психологтар өздерінің
зерттеулері арқылы оқу пәндерінің арасындағы өзара байланыстың мәнін
психикалық үдерістердің заңдылықтарымен дәлелдейді. Ол заңдылықтардың бірі
— пәнаралық және ғылымдар жүйесінің арасындағы ассоциациялық байланыстары.
Ғылыми әдебиеттерде пәнаралық байланыстың дидактикалық негізіне оқу
пәндері алынған. Ғылымдардың гуманитарлық, табиғаттану және техникалык
болып тәстүрлі топтастырылуы, олардың зерттейтін объектілерінің
ортақтылығына, пәндік қатынастардың бірлігіне негізделген. Олардың қоғам,
табиғат, еңбек салалары бойынша біріктіріледі де, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz