Қазақстанда саяси партиялардың – қоғамдағы ролін, институционалды қалыптасуын зерттеу
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ...2
1. САЯСИ ПАРТИЯЛАР ТҮСІНІГІ МЕН ҚЫЗМЕТТЕРІ
1.1 Саяси партия ұғымының қалыптасу эволюциясы, мәні және атқаратын
қызметрі ... ... 6.23
1.2 Саяси партиялардың жіктелуі (классификациясы) ... ... 23.38
II. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚОҒАМДЫҚ ҚОЗҒАЛЫСТАР МЕН САЯСИ ПАРТИЯЛАР
2.1 Қазақстан Республикасында саяси қозғалыстар мен ұйымдардың пайда
болуы мен дамуы ... ... ... . 39 . 46
2.2 Қазақстандағы қазіргі саяси партиялар: қазіргі жағдайы мен болашағы ... ... ... .46.58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... .59.61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. САЯСИ ПАРТИЯЛАР ТҮСІНІГІ МЕН ҚЫЗМЕТТЕРІ
1.1 Саяси партия ұғымының қалыптасу эволюциясы, мәні және атқаратын
қызметрі ... ... 6.23
1.2 Саяси партиялардың жіктелуі (классификациясы) ... ... 23.38
II. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚОҒАМДЫҚ ҚОЗҒАЛЫСТАР МЕН САЯСИ ПАРТИЯЛАР
2.1 Қазақстан Республикасында саяси қозғалыстар мен ұйымдардың пайда
болуы мен дамуы ... ... ... . 39 . 46
2.2 Қазақстандағы қазіргі саяси партиялар: қазіргі жағдайы мен болашағы ... ... ... .46.58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... .59.61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Саяси партиялар қоғамның даму үрдісін қалыптастыратын саяси-әлеуметтік институт. Белгілі бір әлеуметтік қызметтерді іске асыра отырып қоғам дамуына зор үлес қосады. Қазақстан Республикасындағы саяси партиялардың қазіргі жағдайы біршама өзгерістерге толы. Қазақстанның партиялық жүйесі қазіргі кезде өтпелі кезеңді бастан кешіріп отыр және бұл жаңа әлеуметтік топтардың, ең бастысы, саяси ұйымдардың белсенділігінің нәтижесі екендігін білеміз. Саяси пратиялардың әлеуметтік мәні – қоғамдағы азаматтардың, әртүрлi әлеуметтiк топтардың мүдделерiн мемлекеттiк билiктiң өкiлдi және атқарушы, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарында бiлдiру және оларды қалыптастыру iсiне қатысу мақсатында олардың саяси еркiн бiлдiретiн Қазақстан Республикасы азаматтарының ерiктi бiрлестiгi саяси партия деп танылады.
1. Қ.Р. Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. "Жаңа
әлемдегі жаңа қазақстан." //Ақиқат. №4. Сәуір. 2007.ж. 4 б.;
2. Қ.Р. Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. "Қазақстандық жол: Түрақтылықтан-жаңару арқылы өркендеуге". //Ақиқат. №1. Қаңтар. 2007.Ж. 6 б. ;
3. Бектұр Төлеуғалиев. "Өңірлік даму стратегиясы бағытында". //Ақиқат. №7. Шілде. 2007 ж.;
4. Жексембекова.В. "Саяси жаңарту: теория мәселелері және Қазақстан тәжірбиесі". //Саясат. №10. 2007ж.;
5. Бабақұмаров Е. Қазақстанның саяси партиялары. //«Заң газеті». 1996. 24 шілде;
6. Асқарбек Қүсайынов. "Білім және Реформа". Алматы - 2006 ж.;
7. Т. Сатаев. "Қазақстанда мемлекеттік жәрдемақы, төлемақылар мен көмектерді іске асыру саясаты". //Саясат. №2 (138) Февраль. 2007 ж. 28 б.;
8. Зиядин.А. "Қазақстандық партиялардың сайлау үрдісіне қатысуының заңдьщ негіздері". //Саясат. №4. (140) Апрель. 2007ж.;
9. Зиядин.А. "Қ.Р-ғы көппартиялық жүйесінің қалыптасу ерекшеліктері". //Саясат. №4. (139) Март. 2007ж. 18 б.;
10. Бурлибаева.А. "Халық түрмыс деңгейін жоғарлату мақсатындағы экономикалық қауіпсіздікпен қамтамасыз ету жөніндегі мемлекет стратегиясы".//Саясат. №3(139) Март. 2007ж.;
11. "Егемен қазақстан" №96-97 (25069) 1 - Сәуір, 2008 ж.;
12. Б.Иманбекова. "Қоғамдағы инновациялық саясат".//Саясат. №3. 2005.Ж.
13. "Қазақстан - 2030". Алматы: Юрист - 2004 ж.;
14. Введение в политологию: Словарь-справочник. М: Аспею- пресс, 1996. С.159.;
15. Кеннет Джанда. Сравнение политических партий: исследование и теория //
16. Щсрбак А.Н. Коалиииокная политика и дефрагментация партийной системы: сравнительный анализ (напримере Польши, России и Украины) // Общественные науки и совремснность. 2003. N 12 с.54.;
17. Алаш партиясынын программасынын жобасы //Казақстан: мемлекеттілік
кезендері. Конституциялық актілер Казахстан; этапы государственности.
Конституционные акты. / Құрастыр. Ж.Бәйішев. Алматы: Жеті жарғы.
1997ж. 7-10 б.;
18. «Отан» партиясының бағдарламасы, Программа Демократической партии
Казахстана. - Астана, 2004 г. С.16;
19. Сообщение ЦИК РК о результатах выборов депутатов Мажилиса Парламента
Республики Казахстан // Казахстанская правда. - 12 октября 1999; Сообщсние
ЦИКРК о результатах выборов депутатов Мажилиса Парламента Республлки
Казахстан // Казахстанская правда. —28 сентября 2004.;
20. Нұрпісаев С, Шаменова Б., Ильясова А. Қызылорда облысының ауыл
тұрғындары: сипаты сандармен. Алматы: ПРООН/Казахстан, 2004 г. 6.17.;
21. Н.Ә. Назарбаев. иОтан" партиясынын кезектен тыс IV съезінде сөйлеген сөзі //
Парламенттік фракция: өрлеу жолдары ("Отан" республикалык саяси партиясы
Парламентгік фракциясынның іс-тәжірибесінен). - А., 2004. 6.23.;
22. Ахметова К. "Алаш" партиясы гуралы бірер сөз."Ақиқат", 1995,
N5, 64-66 б.;
23. Әбділдабек М. Көппартиялық болашақтың кепілі ме? //"Түркістан".
1995ж. 5-сәуір;
24. Әбілдинов А. Саяси партиялардың конституциялық құқығы.
//"Ақикат". 1994. N12;
25. Бабакүмаров Е. Қазақстанның саяси партиялары. //"Заң
газеті". 1996. 24 шілде;
26. Лейпхарт А. Демократия в многосоставных обществах. М.,
1997. 48-бет;
58
27. Политический процесс: основные аспекты и способы анализа. М.. 2001. 86-бет;
28. Ахметова К.«Алаш» партиясы туралы бірер сөз. //«Ақиқат», 1995, N5,
64-66 б.;
29. Әбділдабек М. Көппартиялық болашақтың кепілі ме?//«Түркістан». 1995.
5-сәуір.;
30. Әбілдинов А. Саяси партиялардың конституциялық құқығы. //«Ақиқат».
1994.№12.
әлемдегі жаңа қазақстан." //Ақиқат. №4. Сәуір. 2007.ж. 4 б.;
2. Қ.Р. Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. "Қазақстандық жол: Түрақтылықтан-жаңару арқылы өркендеуге". //Ақиқат. №1. Қаңтар. 2007.Ж. 6 б. ;
3. Бектұр Төлеуғалиев. "Өңірлік даму стратегиясы бағытында". //Ақиқат. №7. Шілде. 2007 ж.;
4. Жексембекова.В. "Саяси жаңарту: теория мәселелері және Қазақстан тәжірбиесі". //Саясат. №10. 2007ж.;
5. Бабақұмаров Е. Қазақстанның саяси партиялары. //«Заң газеті». 1996. 24 шілде;
6. Асқарбек Қүсайынов. "Білім және Реформа". Алматы - 2006 ж.;
7. Т. Сатаев. "Қазақстанда мемлекеттік жәрдемақы, төлемақылар мен көмектерді іске асыру саясаты". //Саясат. №2 (138) Февраль. 2007 ж. 28 б.;
8. Зиядин.А. "Қазақстандық партиялардың сайлау үрдісіне қатысуының заңдьщ негіздері". //Саясат. №4. (140) Апрель. 2007ж.;
9. Зиядин.А. "Қ.Р-ғы көппартиялық жүйесінің қалыптасу ерекшеліктері". //Саясат. №4. (139) Март. 2007ж. 18 б.;
10. Бурлибаева.А. "Халық түрмыс деңгейін жоғарлату мақсатындағы экономикалық қауіпсіздікпен қамтамасыз ету жөніндегі мемлекет стратегиясы".//Саясат. №3(139) Март. 2007ж.;
11. "Егемен қазақстан" №96-97 (25069) 1 - Сәуір, 2008 ж.;
12. Б.Иманбекова. "Қоғамдағы инновациялық саясат".//Саясат. №3. 2005.Ж.
13. "Қазақстан - 2030". Алматы: Юрист - 2004 ж.;
14. Введение в политологию: Словарь-справочник. М: Аспею- пресс, 1996. С.159.;
15. Кеннет Джанда. Сравнение политических партий: исследование и теория //
16. Щсрбак А.Н. Коалиииокная политика и дефрагментация партийной системы: сравнительный анализ (напримере Польши, России и Украины) // Общественные науки и совремснность. 2003. N 12 с.54.;
17. Алаш партиясынын программасынын жобасы //Казақстан: мемлекеттілік
кезендері. Конституциялық актілер Казахстан; этапы государственности.
Конституционные акты. / Құрастыр. Ж.Бәйішев. Алматы: Жеті жарғы.
1997ж. 7-10 б.;
18. «Отан» партиясының бағдарламасы, Программа Демократической партии
Казахстана. - Астана, 2004 г. С.16;
19. Сообщение ЦИК РК о результатах выборов депутатов Мажилиса Парламента
Республики Казахстан // Казахстанская правда. - 12 октября 1999; Сообщсние
ЦИКРК о результатах выборов депутатов Мажилиса Парламента Республлки
Казахстан // Казахстанская правда. —28 сентября 2004.;
20. Нұрпісаев С, Шаменова Б., Ильясова А. Қызылорда облысының ауыл
тұрғындары: сипаты сандармен. Алматы: ПРООН/Казахстан, 2004 г. 6.17.;
21. Н.Ә. Назарбаев. иОтан" партиясынын кезектен тыс IV съезінде сөйлеген сөзі //
Парламенттік фракция: өрлеу жолдары ("Отан" республикалык саяси партиясы
Парламентгік фракциясынның іс-тәжірибесінен). - А., 2004. 6.23.;
22. Ахметова К. "Алаш" партиясы гуралы бірер сөз."Ақиқат", 1995,
N5, 64-66 б.;
23. Әбділдабек М. Көппартиялық болашақтың кепілі ме? //"Түркістан".
1995ж. 5-сәуір;
24. Әбілдинов А. Саяси партиялардың конституциялық құқығы.
//"Ақикат". 1994. N12;
25. Бабакүмаров Е. Қазақстанның саяси партиялары. //"Заң
газеті". 1996. 24 шілде;
26. Лейпхарт А. Демократия в многосоставных обществах. М.,
1997. 48-бет;
58
27. Политический процесс: основные аспекты и способы анализа. М.. 2001. 86-бет;
28. Ахметова К.«Алаш» партиясы туралы бірер сөз. //«Ақиқат», 1995, N5,
64-66 б.;
29. Әбділдабек М. Көппартиялық болашақтың кепілі ме?//«Түркістан». 1995.
5-сәуір.;
30. Әбілдинов А. Саяси партиялардың конституциялық құқығы. //«Ақиқат».
1994.№12.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...2
1. САЯСИ ПАРТИЯЛАР ТҮСІНІГІ МЕН ҚЫЗМЕТТЕРІ
1.1 Саяси партия ұғымының қалыптасу эволюциясы, мәні және атқаратын
қызметрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6-23
1.2 Саяси партиялардың жіктелуі
(классификациясы) ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .23-38
II. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚОҒАМДЫҚ ҚОЗҒАЛЫСТАР МЕН САЯСИ ПАРТИЯЛАР
1. Қазақстан Республикасында саяси қозғалыстар мен ұйымдардың пайда
болуы мен дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... . 39 – 46
2. Қазақстандағы қазіргі саяси партиялар: қазіргі жағдайы мен
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 46-58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.59-61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62-63
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Саяси партиялар қоғамның даму үрдісін
қалыптастыратын саяси-әлеуметтік институт. Белгілі бір әлеуметтік
қызметтерді іске асыра отырып қоғам дамуына зор үлес қосады. Қазақстан
Республикасындағы саяси партиялардың қазіргі жағдайы біршама өзгерістерге
толы. Қазақстанның партиялық жүйесі қазіргі кезде өтпелі кезеңді бастан
кешіріп отыр және бұл жаңа әлеуметтік топтардың, ең бастысы, саяси
ұйымдардың белсенділігінің нәтижесі екендігін білеміз. Саяси пратиялардың
әлеуметтік мәні – қоғамдағы азаматтардың, әртүрлi әлеуметтiк топтардың
мүдделерiн мемлекеттiк билiктiң өкiлдi және атқарушы, жергiлiктi өзiн-өзi
басқару органдарында бiлдiру және оларды қалыптастыру iсiне қатысу
мақсатында олардың саяси еркiн бiлдiретiн Қазақстан Республикасы
азаматтарының ерiктi бiрлестiгi саяси партия деп танылады.
Басқаша айтқанда, кейбір қысым көрсетуші топтардың, мысалы Ақ жол ҚДП-
ның жартылай өзгеруі айдан анық көрініп тұр. Саяси сала сапалылығы жағынан
өзгеріп келеді деуге болады, және оған себеп тек жаңа ойыншылардың пайда
болуы ғана емес, сонымен қатар ескі қатысушылардың да өзгеруі. Және бұл
кәдімгі даму кезеңі, мұнда асығыс болмауы тиіс, алайда тежелудің де қажеті
жоқ, өйткені бұл жалпы саяси жүйе үшін қауіпті. Тәуелсіз Қазақстанның
партиялық жүйесі ондаған жылдар бойы қалыптасып келеді. Өткен ғасырдың 90-
жылдарында республика шеңберінде көппартиялы саяси жүйе тәжірибе жүзінде
қолданымда болған жоқ, өткен кеңес дәуірінің саясаты мен азаматтық қоғамның
дамымағандығы әсер етті. Қазақстан Республикасының партиялық жүйесінде
сапалық даму үрдісі 90-жылдардың екінші жартысында байқалды, бұл кезде
кейбір әлеуметтік топтар өз мүдделерін жариялау және қорғау қажеттілігін
сезініп партия атты саяси ұйымдарға бірлесе бастады. Партиялық құрылыстың
алғашқы қадамдары дәл Алматы қаласында жүзеге асырылды, саяси өмірдің
орталығы да дәл осында. Тіпті, Елорданы ауыстырғаннан соң да партиялық
қызметтің белсенді орталығы мен саяси белсенді тұрғындардың басым бөлігі
осы қалада қалды.
Қазіргі кезеңде біздің мемлекетте көппартиялық жүйеге бет бүрып отыр.
Оған Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың қоғамды демократияландыруға бағытталған
толықтырулары Ата Заңымыздың 50-бабының 3-тармағына Саяси партияларды
ұйымдастыру мен тіркеудің заңнамасы жазылған. Он депутат бара-бар өкілдік
жүйесі бойынша және біртұтас жалпыұлттық сайлау округінің аумағы бойынша
партиялық тізімдер негізінде сайланады - деген қосымшалар енгізілді.
Біздің бүгінгі өмірімізде Қазақстанда көп партиялық жүйе қалыптасу кезеңін
басынан кешіруде әлбетте ол жүйеге өтпелі дәуірге сай түрақсыздық тән
екенін де айтпауға болмайды [1].
Мұндай кезең Қазақстан үшін тарихта екінші рет қайталанып отыр. Ел
мен жердің тағдыры үшін жанпидаланған идеяны Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов,
М.Дулатов сынды көрнекті ұлт қайраткерлері көтерген. Олар түңғыш рет Қазақ
жерінде 1917 жылы шілде айының 21-26 аралығында Орынборда Алаш
партиясының мүшелері саяси еркіндікті аңсап сол жолда өмірлерін қиды. Ол
үйым 20-шы жылдардың ортасына дейін өмір сүрді. Алайда кеңестік қызыл
диктатура демократияға қарсы шығып, бір партиялық жүйеге билік тізгінін
үстатты.
Сондай-ақ, Қазақстанда 1917 жылдың күзінде Алаш партиясына қарсы
солшыл революциялық-демократиялық ағымның бір бөлігі Үш жүз атты Қырғыз
социалистік партиясын құрады. Ол 1918 жылы қаңтарда Кеңес өкіметін таныды.
Оның терағасы Айтпенов Мұқан, орынбасары Тоғысов Күлбай, хатшысы Қабеков
Ысқақ болды [2].
1990 жылы КСРО-ның Қоғамдық бірлестіктер туралы заңы қабылданды.
Міне, осы кезден бастап Қазақстанда да қоғамдық қозғалыстар, саяси үйымдар
заман сахнасына шықты.
XX ғасырдың 90- жылдарында Кеңес Одағының ыдырауы нәтижесінде
тәуелсіз ел ретінде әлем сахнасына шыққан Қазақстан Республикасы өзге де
посткеңестік мемлекеттер секілді әкімшіл-әміршіл басқару жүйесінен арылып
жаңа нарықтық қатынастар жүйесі арқылы дами бастады. Ел халқының ауқаттылық
деңгейін жақсарту мақсатында бірқатар экономикалық және әлеуметтік
реформалар жүргізілді. Демократизация мен жаһандану сынды мәселелерге басты
назар аударылды. Осындай күрделі де қарбаласты даму жолында көпұлтты
Қазақстан халқы құрамындағы әр түрлі ұлттар мен ұлыстар арасында достық пен
татулықты, ынтымақтастык пен ауызбіршілікті сақтап қалу еліміздің ең басты
мінденттерінің біріне айналды. Өйткені Қазақстанды мекендеген 125- ден аса
ұлттар мен ұлыстардың шынайы демократиялық қоғамдық белгісі ретінде өз тілі
мен мәдениетін жандандыруға, төл тарихы мен дәстүрі, әдет- ғүрыптарын
танытуға, өз өкілдерінің құқықтары мен мүдделерін қорғауға ұмтылды.
Еліміздің саяси діни үлттық және идеологиялық тұрақтылығын қамтамасыз етуді
талап етті. Осы орайда саяси партиялар қоғамды демократияландыру негізінде
көптеген істерді, қызметтерді атқаратыны белгілі. Саяси партиялардың бұл
қызметтерді қоғамды дамытуға, ондағы әртүрлі әлеуметтік топтардың
әлеуметтенуіне оң ықпал жасайды.
Әрбір мемлекет түғырлық ұстамдарын бекітіп алысымен-ақ кез-келген
жаңа мемлекеттік құрылым алдағы жан-жақты өркендеп, гүлденуінің басты
факторы ретінде халқын, соның ішінде, ең алдымен, өсіп келе жатқан жас,
жеткіншек ұрпағын қоғам алдындағы өзінің жауапкершілігін жан-тәнімен
сезінетін әрі өзінің жеке басының құндылығын жоғары бағалай білетін.
Адамгершілік қадір қасиеттері заңғар, отанын жанындай сүйетін, жеке басының
мүддесін қоғамдық мүдделермен ұштастыруға қабілетті, білімді, ойлы, белгілі
бір кәсіпті шеберлікпен меңгерген білікті маман, кеңпейіл азамат ретінде
қалыптастыруға, оларды әлеуметтендіруге күш салады. Жеке тұлғаның бұлай
қалыптасуы үшін қоғамдағы бар мүмкіншілік пайдаланылады, барлық материалдық
және рухани ресурстар осы салаға жауапкершілікті құрылымдарға жұмылдырылады
[3].
Қазіргі уақытта дүние жүзінде аса күрделі процестер іске асуда. Соның
бірі- ғаламдану процесі. Ғаламдану процесінде қуатты елдердің ықпалы басқа
елдерге күшейе түседі. Оны біз бүгінгі жастардың мінез-қүлқынан да байқап
отырмыз. Бірақ көпшілік жағдайда, қоғамда болып жатқан жайларды нарық
заңдылықтары әсері деп, өзімізді өзіміз иландырамыз. Қуатты ел болғанда
үлттық ой-санамыз да жетіліп, өзіндік бағыт-бағдарын алатын болар деп
үміттенеміз.
Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың тарихи рөлін мойындауымыз керек. Ал жастар
тәрбиесі мәселесіне келетін болсақ, Елбасы "Қазақстан-2030" Қазақстан
халқына жолдауында: "Ел келешегі жас ұрпақ тәрбиесіне тікелей байланысты" -
деп атап көрсетті.
Елбасы Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына биылғы жолдауында XXI ғасырда
білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелетінін ескертіп, еліміздің
білім жүйесін дамытуға бағытталған іс- шараларды белгіледі. Еліміздің білім
жүйесінің даму үрдісін дүние жүзінің өркениетті елдерінің білім жүйелерімен
салыстыра қарасақ, оны Елбасы жүктеген міндеттер биігіне жеткізу үшін
қыруар шаруа атқару керектігі айқындала түседі.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Саяс партиялардың қоғамдағы рөлін,
әлеуметтік үрдістерді дамытудағы қызметтеріне әлеуметтанулық зерттеулер
жүргізу жаңа қоғамдық пікірді туғызатыны белгілі. Әлемдік тәжірбиеге және
саяси партиялардың тарихына көз жүгіртер болсақ ол төмендегідей сан алуан
болып келеді. Партия термині (латынның раггіз - бөлік) - деген сөзінен
шыққан. Саяси партия - пікірлестердің ұйымдасқан әлеуметтік тобы, ол
халықтың белгілі бір тобының мүддесін білдіріп, оған мемлекеттік билікке
келу немесе оны жүзеге асыруға қатысу арқылы қол жеткізуді мақсат етеді.
XIX ғасырда партия термині өкімет билігі үшін, өкіметке ықпал ету үшін
күрескен өзара бақталас топтың мүдделерін білдіретін болған [4] . (Қуандық
Есенғазы Сләмғазыүлы Саясаттану негіздері АСТАНА -2000ж).
Саяси партиялар азаматтардың, әртүрлi әлеуметтiк топтардың мүдделерiн
мемлекеттiк билiктiң өкiлдi және атқарушы, жергiлiктi өзiн-өзi басқару
органдарында бiлдiру және оларды қалыптастыру iсiне қатысу мақсатында
олардың саяси еркiн бiлдiретiн азаматтарының ерiктi әлеуметтік – саяси
бiрлестiгi саяси партия деп танылады. Саяси партияның халық атынан билiк
жүргiзуге құқығы жоқ.
Қазақстан Республикасының саяси партиялар туралы заңдары 2-бабында
былыай деп жазылған Қазақстан Республикасының саяси партиялар туралы
заңдары Қазақстан Республикасының Конституциясына негiзделедi, осы Заңнан
және Қазақстан Республикасының өзге де нормативтiк құқықтық актерлерiнен
тұрады. Саяси партиялар заң алдында бiрдей.
Саяси партияларға бiрiгу құқығы Қазақстан Республикасы азаматтарының
саяси партияларға бiрлесу бостандығына құқығы бар. Қазақстан
Республикасының азаматы тек бiр саяси партияға мүше бола алады.
Саяси партияға мүше болу Қазақстан Республикасы азаматының
құқықтары мен бостандықтарын шектеуге негiз бола алмайды. Әркiм өзiнiң
қандай партияға жататынын көрсетуге немесе көрсетпеуге құқылы.
Мемлекет саяси партиялардың құқықтары мен заңды мүдделерiнiң сақталуын
қамтамасыз етедi. Мемлекеттiң саяси партиялардың iстерiне және саяси
партиялардың мемлекет iстерiне заңсыз араласуына жол берiлмейдi. Саяси
партияларға мемлекеттiк органдардың функцияларын жүктеуге де жол
берiлмейдi. Азаматтардан кез келген нысанда, оның iшiнде ресми құжаттарда
да, қандай партияға жататынын көрсетудi талап етуге тыйым салынады.
Парламент депутаттарының, мемлекеттiк қызметшiлердiң саяси партиялардағы
ақы төленетiн қызметтерде болуына құқығы жоқ. Мемлекеттiк қызметшiлер
лауазымдық мiндеттерiн атқару кезiнде Қазақстан Республикасы заңдарының
талаптарын басшылыққа алады және саяси партиялар мен олардың органдарының
шешiмдерiмен байланысты болмайды.
Саяси партиялардың тұрақты жұмыс iстейтiн органдарында қызмет атқаратын
адамдарға Қазақстан Республикасының еңбек, әлеуметтiк қорғау және
әлеуметтiк сақтандыру туралы заңдары қолданылады.
Саяси партиялардың қоғамдағы рөлі мен мәнін түсінуде негізгі үш
көзқарасты басшылыққа алуға болады. Олар: а) партияны ең алдымен белгілі
бір идеологиялық доктринаны ұстанатын адамдардың топтары деп түсіндіретін
либералдық дәстүр. (Б.Констан); б) саяси партияны белгілі бір таптың
мүдделерін көздеуші деп түсіндіретін маркстік көзқарас. Марксизм
классиктерінің тұжырымдамасы бойынша партия пролетариаттың авангарды
ретінде қарастырылады; в) партияны мемлекет жүйесінде жұмыс істейтін ұйым
ретінде институционалды түсіну (М.Дюверже).
Осы тұжырымдамаларды қорыта келгенде саяси партиялар мемлекеттік
деңгейде билікті жеңіп алуға, қоғамды саяси әлеуметтендіруге бағытталған
идеологиялық негіздердің ерікті одақ болып табылады, оның үстіне бұл одақ
үшін биліктің өзі де үлкен әлеуметтік топтардың біреуінің мүдделеріне сай
жұмыс істейтін саяси бағдарламаны іске асырудың құралы болып шығады.
Жоғарыда аталған мақсат міндеттерді жүзеге асыру барысында көптеген
әдебиеттерді және интернет желісіндегі сайттарды пайдаландым. Бүл жерде бір
атап өтетін жәйт, Қазақстандағы әлеуметтік жүмыстың қалыптасуы жайлы
арнаулы жазылған әдебиеттер көп еместігі байқалды. Сондықтан, интернет
жүйесінен алынған ақпарат көздеріне, түрлі ғылыми журналдарға және мерзімді
басылымдарға сүйенуіме тура келді.
Диплом жүмысының мақсаты- Қазақстанда саяси партиялардың – қоғамдағы
ролін, олардың атқаратын әлеуметтік қызметтерін, әлеуметтік институт
ретіндегі статусы, институционалды қалыптасуын зерттеу болып табылады.
Диплом жүмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қосымшадан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен түрады.
I. САЯСИ ПАРТИЯЛАР ПАЙДА БОЛУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ МЕН ҚЫЗМЕТТЕРІ
1.1 Саяси партия ұғымының қалыптасу эволюциясы, мәні және атқаратын
қызметтрі
Қазіргі кезде саяси партияларға қоғамды ұйымдастырудың саяси түрі
ретінде оның қалыптасу эволюциясына, дүние жүзілік тәжірибесіне көңіл
аударудың маңызы зор және оған қажеттілік туып отыр.
Себебі, саяси партия өзінің үш-төрт ғасырлық өміріне қарамастан
адамзат цивилизациясының ең негізгі жетістіктерінің бірі болып есептелетін
саяси - әлеуметтік институт. Екіншіден, кез келген қоғамда қоғамдық
өмірінің негізгі жақтарының бірі –саясат, осы саяси саланы әлеуметтік
зерттеулер негізінде талқылау қазіргі қоғамның өзекті ғылыми мәселесі болып
табылады.. Ал саясат — мемлекттік билік мәселесі бойынша әр түрлі қоғамдық
күштер өзара қарым-қатынас жасайтын орталық. Ол қоғамдық күштер міндетті
түрде белгілі бір топтың, таптың мүддесін қорғап отырады да, сонымен бірге,
олар саяси қатынастың алғашқы қатысушылары болып есептеледі. Сол әлеуметгік
мүдденің ортақ болуынан пайда болған қоғамдық күштер ең алдымен өздерінің
ұйымын құрады, ол ұйымдар көп жағдайда саяси партия болып құралады.
Партия ісі – қоғам ісі. Бұл бүгінгі шындық. Айтуға жеңіл болғанымен,
осы күнге жету үшін, басымыздан ауыр-ауыр тарихи жағдайларды өткердік. Біз
бүгінгі күнге тарих сынынан өтіп, өзімізге деген сенімімізді нығайтып, ел
болып есейіп, өзіміз таңдап алған жол – Қазақстан жолына түсіп, әлемдік
деңгейде белгілі болған жетістіктерімізді орнықтырып, әлемнің талай-талай
елдеріне үлгі боларлық дәрежеге жеттік. Осы аталған істердің ең бастысы,
біз Қазақстан Республикасы деген мемлекеттің іргетасын мықтап орнатып,
әлеуметтік мемлекет құрдық. Бұл анық, талас тудырмайтын мәселе. Қазіргі
заман тарихының оқулығына Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев есімі мемлекет құрушы тарихи тұлға ретінде
жазылатынына да еш күмән жоқ.
Мемлекет құру қиынның қиыны. Ол тыңға түрен салу деген сөз. Тарихта
болған Қазақ хандығы мемлекеттің өзге тарихи түрі еді, оны бүгінгі
Қазақстан Республикасы деп аталатын, біз азаматтары болып отырған
мемлекетпен салыстыруға болмайды, әр заманның өз өлшемі бар. Бүгінгі заман
өлшемі мемлекеттің өркениетті болуын талап етеді, демек өркениетті
өлшемдерге сай мемлекет құру ісі осы заманның бұлжымас талабы. Ақпаратты
қоғам, ашық қоғам, постиндустриялық қоғам, азаматтық қоғам деген сияқты
әлемдік өлшем, түсінік, ұғымдары бар қоғам жағдайында өркениеттік
өлшемдерге, әлемдік әртекті стандарттарға сай мықты болсаң, мемлекет құрып
көр. Посткеңестік кеңістікке бірге шығып, тәуелсіздік алған Украина,
Грузия, Қырғызстан, Молдова елдеріндегі саяси дағдарыстар кімге де болсын
сабақ болатын жағдайлар емес пе?
Мемлекеттің кемелденуі үздіксіз үдеріс, алайда оның іргетасын қалап,
орнату ісі елімізде негізінен жүзеге асты, оның айқын көрінісі елімізде
орнаған әлеуметтік, қоғамдық және саяси тұрақтылық. Бұл істің кепілі әрбір
азаматтың өз еркіндігін, өз тәуелсіздігін сезініп, өз мүмкіндігінше іспен
айналысып, нарықтық қатынастардан өзін-өзі таба алатындай халге жетуі. Бұл
үлкен жетістік, әлеуметтік жеңіс. Кеңестік заманда мемлекет асырап,
сақтаушы қызметтерін атқарып, елдің жігерін құм қылған. Бүгінгі мемлекет өз
міндетін дұрыс анықтап алды, ол асырап, сақтаушы емес, азаматтарына,
олардың істеріне мүмкіндіктер жасаушы – саяси әлеуметтік феномен. Мемлекет
міндеті азаматтар еркіне шек қоймау, оларды тәртіпке, өркениеттілікке, адал
еңбекке, еркін бәсекелестікке бейімдейтін жағдайлар жасау, бір сөзбен
айтқанда, мемлекет – азаматтарына мүмкіндіктер жүйесін қалыптастырушы
құрылым, сонымен қатар бүгінде мемлекеттің сан-саласына қатысты қажетті
институттар қалыптасқан, бұл істе реті келген соң айта кетейін, екі басты
қиыншылық бар: бірі – азаматтардың әлі де болса, өз еркіндігі мен
мүмкіндігін толық пайдалана алмауы, бұл азаматтық белсенділік және сыбайлас
жемқорлық мәселесі. Бар жақсылықтың жауы – сыбайластық. Бұл алға басқан
қадамдарымызды бір сәтте жойып жіберетін аса қауіпті құбылыс. Шәкәрім
метафора тілімен: “Мал мен мансап адамзатты мас қылады”, – деп еді. Ақын
мал деп байлықты, мансап деп билікті айтып отыр. Қолында байлығы мен билігі
бар адамның мас болмауы екіталай іс. Мас болмау үшін сау ақыл қажет.
Шәкәрім осы мәселені тағы еске сала: “... бұзба елдің шаруасын”, – деп
аталы сөз айтып еді. Елдің шаруасының шырқын бұзатын осы – сыбайластық.
Бұл пәлені ауыздықтау үшін мемлекет тарапынан, тікелей Елбасы
Нұрсұлтан Назарбаевтың шұғыл харекеттерімен тиісті істер атқарылып жатыр,
оны халық көріп-біліп отыр. Менің айтпағым, бетімен кетсе болашағымыздың
жауы осы – сыбайластық. Ескермесек, үнемі есімізге салып отырмасақ, бұл
оннан-мұннан, тіптен күтпеген жерлерден өсіп-өніп шыға келмек. Бұл,
біріншіден. Екіншіден, сыбайластық қосалқы немесе көлеңкелі экономикаға да
қатысты. Мұндай жағдай әлемнің барлық елдерінде бар, бірақ мәселе, оның
қоғам өміріне, жемқорлықтың өрістеуіне ықпалында. Ол дамыған елдерде ІЖӨ-
нің шамамен 12 пайызын құраса, дамушы елдерде – 39,6, ал өтпелі экономикасы
бар елдерде – 23 пайызын құрайды. Бұл деректер де мөлшермен айтылған,
анығында көлеңкелі экономиканың елдегі нақтылы мөлшерін анықтау мүмкін
емес. Біздің жағдайда көлеңкелі экономиканың болуына биліктің әртүрлі
тармақтарының және құқық қорғау органдарының шенеуніктері де мүдделі,
себебі, ол есепке алынбайтын кіріс көзі, пара берудің және алудың өрісі.
Үшіншіден, ірі капиталдың, журналистер тілімен айтсақ, олигархтардың
билікке әсері қай елде де болмай қоймайтын құбылыс. Ірі байлық иелерінің
билікке жасайтын әсерлері сан алуан, мәселе, міне, осыда. Қазақстан
жағдайында олигархтардың қоғамдағы тұрақтылыққа айтарлықтай әсерлері болды,
әрине, өздерінің жағдайлары үшін. Ірі капиталға қоғамдағы тұрақтылық ауадай
қажет. Керек десеңіз, қоғамдағы тұрақтылық олардың қорлануының, пайда
табуының факторы. Қырғыз қоғамында тұрақтылықтың орныға алмай жатқаны,
біздердегі сияқты олигархтардың болмауында ма деп ойлаймын. Шынында, ірі
капитал болғанда Қырғызстандағы жағдай дәл осындай дертті болмас па еді.
Оның өкілдері өз ісін өркениетті түрде жүргізіп қана қоймай, қоғам дағы
тұрақтылықты сақтау үшін әлеуметтік, мәдени мәселелерге қаражат шығарып
отыру міндеттерін алулары керек.
Олай болмаса, қоғамдағы ірі капиталға деген “өкпе” өршіп, оның аяғы
жақсылыққа бастамайтынына әлеуметтік болмыс тарихынан мысалдарды көптеп
келтіруге болады. Кезінде, Ресейде ХХ ғасыр басындағы ірі капиталдың
қалайша тас-талқаны шыққаны бәрімізге белгілі. Қазақстан жағдайындағы ірі
капитал мен билік мәселесі, арнайы тақырып. Өркениетті елдерде бұл мәселеде
кәсіподақтың қызметі ерекше.
Президент Нұрсұлтан Назарбаев алысқа сапар алғашқы қадамнан басталады
деген еді алқалы бір жиында. Бұл сөз сананы самал желдей желпиді. Осы сөз
Конституцияға өзгерістер мен түзетулер енгізілгенде қайтадан есіме түсті.
Бұл батыл саяси қадам еді. Елімізде мемлекетімізді құрып, оның кереге-
уықтарын бекітіп, шаңырағымызды биіктетіп, орнықтырып алғанымызбен, әлі де
болса шешуін таппаған айтулы проблема бар еді, ол қоғам ісі болатын.
2007 жыл өзінің саяси қуатымен тарихқа еніп келеді. Бұл жыл еліміз
үшін бетбұрыс жылы болды. Президентіміз тәуелсіздік жолына түскен уақыттан
бері стратегиялық дұрыс бағытты ұстанды, оның, алдымен – экономика, содан
кейін – саясат деген доктринасы халқымызды қиын-қыстаудан алып шыққан кемел
саясат болғанына бүгінде көзіміз анық жетіп отыр. Бұл доктринаны кезінде
түсінбегендер де жеткілікті болды, бірден саяси жаңарту керек дегендер де
табылды. Саясатта асығыстық елді жарға жығу. Президент айтқанынан бұлжымай,
экономика мәселесімен айналыса берді, меншік иелері пайда болды, мемлекет
экономиканы тікелей басқарудан оған мүмкіндіктер жасау саясатымен
айналысты, шаруамен еркін шұғылдана бастаған ерікті меншік иелері халық
бойындағы тұмшаланып келген қуатты шығарып, әр адамның өзінше өмір сүру
қабілетін және өз мүмкіндіктеріне деген сенімін қалыптастыра бастады. Оң
істер нәтиже берді, халық тұрмысы жақсара бастады. Бәсеке түсінігі орнады,
алғашқы кезде байқалған жабайы нарықтық қатынастар жойылып, адамдар еңбек
етіп, өнім шығарудан қорқып-үрікпейтін халге жетті. Жеке меншік
Конституциядан заңды түрде қорғаныс тапты. Енді экономикадан саяси жаңаруға
көшу мүмкіндігі туды, осы жағдайды біліп, оны іске асыру мақсатында Елбасы
Нұрсұлтан Назарбаев Парламентке “Қазақстан Республикасының Конституциясына
өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы” заң жобасын ұсынды, оны
депутаттар талқылап, қабылдады, ол Заңды 21 мамырда Президент мақұлдап, қол
қойып бекітті.
Сөйтіп, қоғам өмірінде жаңа кезең басталды. Бұл Заңда Президент,
Парламент, Үкімет, жергілікті басқару органдары, мәслихат және партия
туралы жаңа толықтырулар жасалды. Осы мәселелер қоғамда айтылып,
талқыланып, талас пікірлер туындап жүр еді, енді құқықтық негізге ие болды.
Бұл қоғам өмірінде айшықты бетбұрыс болды. Бұл – заманның өскелең талабына
сай саяси жаңару. Осы жерде баса айтатын мәселе: Конституцияға енгізілген
түзетулер мен толықтырулар тікелей қоғам ісіне қатысты болды.
Қоғам ісі ел, халық деген түсініктермен нақтыланады. Қоғамның
қуаты халықта, қоғам болу да оңай шаруа емес, мемлекеті болып, бірақ қоғамы
қалыптаспаған елдер де бар. Қоғам қоғам болуы үшін оның елдік санасы болуы
табиғи жағдай. Елдік сана – қоғамның бірлік қуатының өлшемі. Осындай
мемлекеттің субстанциясы, яғни қоғамға қатысты Президентіміз батыл саяси
қадамдар жасап, өзінің реформаторлық сарабдалдығын танытты. Қоғам мен
мемлекеттің түйісетін саяси алаңы – Парламент. Алда өткелі отырған
Парламент Мәжілісі сайлауының жетекші күші партиялар болуын анықтап
белгілеу – сананы нығайтатын аса қуатты саяси шешім.
Ең алдымен айтарым, пропорционалды партиялық сайлау жүйесі Қазақстан
халқының, әсіресе қазақ халқының азаматтық санасын саяси деңгейде
кемелдендіретін мүмкіндік. Енді осы мүмкіндікті ғылыми, өркениетті негізде
жүргізу міндеті тұр. Бұл жерде партиялық даңғазалықты түп-тамырымен жою
керек, себебі ол ел есіне өткен коммунистік партияның тәсілдерін, айла-
шарғыларын түсіреді. Бүгінгі таңдағы биліктегі партияның коммунистік
партиямен үш қайнаса сорпасы қосылмақ емес, себебі ол Тәуелсіз Қазақстанның
өз болмыс, табиғаты қажеттіліктен тудырған партиясы, оның мүшелері азат
елдің азаматтары. Мақсат Қазақстан Республикасы деп аталатын мемлекетті
одан әрі нығайту үшін қоғамдық істерді саяси деңгейде жетілдіру. Мақсат
айқын, ниет таза, жол анық, ендігі жерде партияның елге деген ықыласының
мөлдірлігі басты мәнге ие болады.
Бүгінгі партиялар мақсаттары жағынан мүлдем бөлек, бірақ бұлардың
кейбіреулері “іштен туа біткен таңбалар” – деп өткен ғасырдың партия көсемі
айтқандай, ескілікке салынып кетушілік те аңғарылып қалады. Ауру қалса да,
әдет қалмайды дегендей, жаман әдеттен арылу үшін партия қатарында сыншыл
азаматтардың болғаны жақсылыққа бастамақ. Ескі партияны құртқан
номенклатура екенін естен шығармаған жөн. Абай: “Көп шуылдақ не табар,
билемесе бір кемел”, – дей келе, “Берекелі болса ел – жағасы жайлау ол бір
көл, Берекесі кеткен ел – суы ашыған батпақ көл, Берекеңді қашырма, ел
тыныш болса, жақсы сол”, – деген еді. Дәп бүгінгі күнге орай айтылған
сөздер деуге әбден болады. Елдің берекесін қашырмау үшін ел билейтін кемел
жан керек, ол бізде бар, оның есімін әрбір қазақстандық мақтанышпен айта
алады, ол – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев. Хакім Абай өткен ХІХ ғасырда
осындай жағдайды былайша бейнелеп берген: “Единица – жақсысы, ерген елі
бейне нөл, Единица кеткенде, не болады өңкей нөл”. Ақын нөлді мағынасыз
мәнде айтып отырған жоқ, ол нөлдердің единицаның қасында тұрғанда қаптаған
күш, қуат екенін айтып отыр. Абай түсінігінде единица деген Тұлға, кемел
жан. Ол заманға иленбей, заманды билей алатын кемел басшы туралы айтқан.
Тарихтан асқан тәрбиеші жоқ, тек одан тағылым алуға сана жетсе. Тарихи
оқиғалар – тек қана күні өтіп кеткен жайлар емес, өкінішке орай, өзге
түрде, өзгеше мәнде қайталанып, оралып отыратын қоғамдық иірімдер. Тарих –
жете түсінсең, нағыз ақылшың, “Кісі айтпаған сөз бар ма” – дегендей,
адамзат тарихында барлық сөздер айтылған, барлық істер атқарылған. Періште
мен Шайтан тарихтың басты кейіпкерлері. Тарихта періштелік (ізгілік),
шайтандық (жауыздық, зұлымдық) іс, әрекеттер болған. Адам табиғаты, оның
әлеуметтік мінезі, пиғылы осыдан 2000 жыл бұрынғы заманнан сапалық
өзгеріске түскен жоқ, өзгеріс білімде, ғылымда, техникада, технологияда –
бұлар адам болмысын тұп-тура адамшылық өрісіне алып шықты деу қате. Ғылым
жетілген сайын адамзат тағдыры қыл үстінде тұрғаны да көпшілікке белгілі.
Ол азаматты түзейтін ғана емес, оны жоюшы күшке айналып кету қаупі әбден
бар.
Қоғамды бүлік идеясы үнемі елес болып кезіп жүрмек. Мәселе оған
қолайлы жағдайдың керектігінде. Мемлекеттің міндеті оны алдын-ала көре
білу. Бұл саяси партиялардың да міндеті, бірақ кейбір партиялардың өзі
бүлікшілдікке түсіп кетсе не болмақ. Махно сияқты анархистер немесе қалай
болсын ресми саясатқа қарсы болуды әдетке айналдырғандар туралы не айтуға
болады. Өздерін оппозициялық партиямын дегендердің де әрекеттерін байқап
көрсем, олардың басты мақсаты ресми билікке қалай болсын қарсы тұру. Бұл
құнарлы іс емес, ол анархизмге ұқсастау идея. Бүгінгі Қазақстан халқы
биліктің ақ-қарасын анықтамай, сыпыра сынағанды ұнатпайды. Халық мәселені
тарқатып, байыпты сөйлегенді қабылдамақ, себебі оның тұрмысы түзеліп
келеді, әр адамның болсам екен деген үміті бар, ендігі жерде үміт отын
өшіруге халық ниетті емес, керісінше, оған бүлікшілдік емес, тыныштық
керек. Халық шаруасының бұзылмағанын қалайды, қолдағы барларынан жеміс
жегілері келеді.
Берекені қашырмау философиясы халыққа жақын. Береке дегеніміз біздің
барымыз, он алты жылдық өмір сүру тәжірибеміз, ел болып, ес жинауымыз,
өркениет үрдісіне түсіп, енді-енді адамша ғұмыр кеше бастауымыз. Елдегі
тұрақтылық деген айтуға жеңіл, соған жете алмай қан қақсап жатқан Ирак,
Пәкстан, Палестина, Чешенстан, Дағыстан сияқты аймақтарда шаруа адамына
өмір сүру қиындыққа айналып бара жатқаны сабақ емес пе?!
Сабырлы, ақылға қонымды сөздерді Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев айтудай-
ақ айтып келеді. Мен кейбір бұра сөйлейтін ағайынға “сөз түзелді, тыңдаушы,
сен де түзел” дегім келеді. Сонымен бірге әлеуметтік психологияда өшпейтін
пысықтар психологиясы, мін санап, қате көргіш, білгіштер психологиясы барын
ешқашан естен шығармау керек. Оларға елдің тыныштығы жат, керісінше,
қоғамда ұрыс-керіс болса, олар өсіп-өнбек. Бұл да адамзат табиғатының бір
қыры. Әрине, қоғам болған соң, мүдделер қақтығысы болмай тұрмайды. Үлгілі
қоғамды адамзат баласы әлі ойлап тапқан жоқ, ғұламалар ол туралы үнемі
ізденіс үстінде. Қоғамда мүдделер үндестігіне жету – арман.
Бір сәт Қазақстанның бүгінгі инновациялық экономикасына көз салсаңыз,
көңіліңізді қуаныш кернейді. Астана, Алматы қалаларындағы құрылыс қарқынын
сөзбен айтып жеткізу қиын. Менің ойымды ауыл жағдайы ғана алаңдатады. Оң
өзгерістер жеткілікті, бірақ мәдени-тұрмыстық жағдай әлі өркениеттік
үрдіске түсе алмай отыр. Ауылға байланысты даңғазалық саясаттың қажеті жоқ,
өркениеттіліктен тыс қалған ағайынға ақ жауын сияқты, олардың
психологиясына сіңімді сөздер айту қажет, оған кейбір партиялардың
дайындығы жоғына көзіміз жетіп отыр. Ауыл адамдары еті, сүті, майы, наны
барына разы, бірақ онымен қазіргі заман тынысы, өркениеттілік анықтала ма?
Қоғам мемлекеттің субстанциясы, партия қоғамның саяси көшбасшысы. Партия
болып топтасу тек мүмкіндік, ол қоғамның нағыз көшбасшысы болуы үшін мінсіз
қызмет атқаруы керек. Бұл әрбір партияның, қазақша айтқанда, сара жолы,
ғылыми тілде, стратегиясы. Қоғам өміріне пропорционалды сайлау жүйесін
енгізудегі Нұрсұлтан Назарбаевтың мақсаты – президенттік басқарудан
парламенттік-президенттік басқару жүйесіне бірте-бірте өтуде тәжірибе
жинақтау.
Жаңа жол қандай болмақ? Еуразиялық өлшем нендей мақсат-мұраттарды аша
алмақ? Ойлану керек.
Қазақ халқының отаршылдық идеологиясынан азат болғанына небәрі он
алтыншы жыл. Бұл мерзім ішінде елдік сананың қалыптасуы, оның кемелденуі,
әрине, оңай шаруа емес. Генри Киссинджер Ли Куанның “Сингапурская история:
из “третьего мира” – в “первый”. (1965-2000)” деген кітабына жазылған
алғысөзінде: “Многие постколониальные гоcударства не имеют подобной
истории” – дейді. Ол “подобная история” деп батыстық дәстүрдегі
мемлекеттілікті айтып отыр. Бұл мәселеде біздің Сингапурдан өзгешелігіміз
бар, ол – қазақтардың үш ғасырдан аса мемлекеттік тәжірибесі болғаны,
әрине, батыстық үлгіде емес, ол кезде батыстық мемлекеттіліктің үлгі
болатын да жағдайлары шамалы болатын. Біз сондықтан бүгінде “Қазақстан
жолы” деген түсінікті отандық білім жүйесіне енгізуіміз қажет, ол туралы
Президент Еуразия ұлттық университетінің студенттері мен оқытушылары
алдында оқыған лекциясынан кейін қойылған сұрақтарға жауап бергенде,
шетелдік мамандардың “Қазақстан жолы” туралы айтып жатқандарына тоқталған
еді.
Әлемдік саясаткерлер ескі түсінікпен Қазақстанды да “үшінші дүние елдері”
тізіміне қосуда, негізінде біз қазір “дамушы елдер” қатарындамыз. Дамушы ел
деген сөз болашағы бар мемлекет деген ұғымды береді. Оның көрсеткіштерін
Нұрсұлтан Назарбаев өз лекциясында былайша түсіндірді: “Таяудағы үш жылда
Қазақстан білім беруге арналған мемлекеттік шығындарды ұлғайтуы тиіс, олар
ІЖӨ-нің 4,1%-ынан кем болмауы керек. Үстіміздегі жылы мемлекеттік бюджеттен
білім беруге 344 млрд. теңге жоспарланған”. Мысалы, Ли Куан жоғарыда
аталған кітабында жазғандай, Сингапурдың ІЖӨ-сі әр адамға 1959 жылы 400 АҚШ
долларынан келсе, бүгінгі күндері 30000 долларға жақындап отыр. Шикізат
байлығы жоқ Сингапур тіптен құм мен ауыз суды Малайзия мен Индонезиядан
тасыған. Сонда жоғарыда келтірген биік нәтижелерге бұл ел қалай жеткен?
Немесе, ресми түрде Қытай Халық Республикасы құрамындағы Тайвань елін
мысалға алайық, жер көлемі Қазақстанның бір ауданындай ғана жерде 25 млн.
халық өркениетті қалыпта өмір сүріп жатыр. Ол елде еш қазба байлығы жоқ,
бірақ білім, ғылым нағыз табыс көзіне айналған. Тайваньда нарықтық
қатынастар, негізінен білім, ғылым, технологияда, оны бәрі түсінген. Міне,
осы мәселе бізге, қазақстандықтарға ой салатын жағдай. Біздің жағдайымызды,
табиғи байлық және де өзге артықшылықтарымызды қоса айтқанда,
мүмкіндіктеріміз жетіп артылады. Ендеше, Сингапурдан неге қалып отырмыз?
Меніңше, мәселе білім беру жүйесінде, ғылымға және технологияға
қатысты. Президент Нұрсұлтан Назарбаев осындай стратегиялық мақсатқа орай
Білім және ғылым министрлігіне жоғары оқу орындары өз мамандарын әлемдік
білім кеңістігіндегі стандартқа сай даярлауы қажет деп, нақтылы тапсырма
берді. Министрлік толып кеткен жоғары оқу орындарын қысқартып, олардың
ғылыми және материалдық жағдайларына қатысты шоғырландыру және қысқарту
ісіне кірісіп, көптеген оқу орындарының лицензияларын қайтарып алды. Бұл
құптарлық іс, осы бағытта жұмыс мұнымен тоқталмас деген ойдамын. Бірақ,
сонымен қатар, атқарылатын бір іс әлі шешімін таба алмай отыр. Ол
Қазақстанда барлық оқу орындары негізінен кредиттік оқу жүйесіне өткенімен,
оқытушылардың еңбегін бағалау, олардың еңбек өлшемдерінің көрсеткіштері
сонау социализм заманындағы қалыптасқан жағдайда қалып отыр. Елдің байлығы
білім, ғылым, технология болмай, осы істермен айналысқан адамдар
Отанымыздың ең қадірлі, құрметті адамдары атанбай, қоғамға өркениеттік
мазмұн енбек емес.
Нарықтың қоғамда өріс алатын екі жолы бар, біріншісі – өндірілген
өнімге баға еркіндігі, яғни кезінде мемлекеттік деңгейде белгіленген
бағаларды ырықтандыру, екіншісі – жеке меншік институттарының құрылуы. Осы
екеуі де кезінде қоғамда үрей туғызды. Сөйтіп, қоғамда ескі мен жаңа
психологияның “үнсіз” тайталасы басталды, ол әлі мүлдем аяқталған жоқ.
Нарықтың басты жаулары –формализм және бюрократия. Бұл екеуі бүгінгі
қазақстандық қоғамдағы кедергі күштер болып отыр. Әрине, бюрократиялық
аппаратсыз мемлекет болмақ емес, ол оның қызметінің технологиясы.
Алайда, осы технология біршама салаларда нарықтық қатынастардың
өркендеуіне кедергі күш болып отырғанын айтпасқа болмайды. Мүмкін, бұл
бізде әлі қалыптаса қоймаған нарық мәдениеті, нарық технологиясы деген
мәселелерге қатысты ма екен? Мен әу баста ойлап едім, нарықтық қатынастар
орнағаннан кейін өзінен-өзі сапа және сапалы қызмет көрсету мәселелері
шешіліп, бұрынғы кеңестік замандағы психология жойылып кетеді деп,
тәжірибеде олай болмай отыр, кеңестік заманда саудада “алсаң ал, алмасаң
қой” деген психология болған, мені таңғалдырғаны – осы психологияның нарық
жағдайында да көрініс беруі. Бәлкім, нарықты мәдениет өрісі деп түсінетін
жаңа буын қалыптаспай жатқан болар. Бүгінгі күнде нарық мәселесінің көп ісі
психологияға қатысты болып отыр.
Негізінде өнімдердің бағасына еркіндік берілген кезде қоғамда қандай
шу болды, біреу түсінді, біреу түсінбеді, біреулер бұдан өздеріне саяси
ұпай жинауды мақсат етті. Ірі өндіріс орындарын шетелдіктерге басшылыққа
бергенде де солай болды ғой. Қалтасында, бейнелеп айтқанда, “көк тиыны” жоқ
мемлекет сол кезде ірі кәсіпорындарын қалайда жұмыс істетуі керек еді, енді
мәселе өзгере бастады. Өндіріс туралы жаңа экономикалық саясат негіздері
қаланып жатқанын көріп отырмыз. Сондықтан қоғам лакмус сияқты, қандай
мәселенің болсын қиындығын бірден бояуын шығара, бадырайтып көрсетеді.
Қоғамда тұрақтылық болуы үшін оны немен және қалай ұстап тұру керек?
Осы мәселенің шешімін таба алмаған көрші Қырғызстанда байыптылық орныға
алмауда. Қазақ қоғамындағы байыптылық Елбасы жүргізіп отырған стратегиялық
дұрыс саясатта жатыр, оның не оңға, не солға ауытқымаушылығында, әсіресе
бұл ұлт мәселесінде айқын көрінді. Бұл істе Қазақстан халқы Ассамблеясы
өзіне тиісті жүкті көтере білді, әрине, енді оның жұмысына заман талабына
сай өзгеріс қажет, соның бірі Ассамблеяға тоғыз депутаттық мандат
бөлінгені, бұл игі қадам.
Қоғамға еркіндіктің екі қуатты түрі ене бастады, біріншіден, шаруа
жүргізу, яғни өмір сүру еркіндігі – нарықтық қатынастар, мұны халық
түсінігіне салсаң, өндірілген өнімге ие болу еркіндігі. Бұл адам
табиғатында жатқан жекеменшік психологиясын жандандырып, оны әлеуметтік
күшке айналдыру еді, бұл әркімге үміт, тіпті романтика берді. Адамдардың
бірден бай болғысы келді, әрине, бұл қоғамда неше түрлі істерге бастады,
бірақ қоғам шайқалып-шайқалып өз орнына түсті. Баюдың жолдары көп, оның
заңды да заңсыз мүмкіндіктері болды, соны ескеріп, мемлекет екі дүркін
рақымшылық жасап отыр. Бұл капиталдың алғашқы қорлануында болатын әлемдік
құбылыс. Адамдар он алты жылдан бері осы еркіндігімен жұмыс істеуде, яғни
жеке меншік иесі деген психологиялық қалыптасу дәуірі десек те болғандай.
Кеңес заманында жеке меншік иесі болу адамшылықтан кету деген түсінік үстем
болғаны баршаға мәлім, мәселе соның қалдығы әлі әдеттен қалмай, қоғамда
біршама жандар қиналысқа түсуде, кейбір саяси топтардың саясатына жем
болуда. Биылғы сайлауда да сондай әрекеттер жасалып бағуда.
Қоғамдағы екінші қуатты идея, ол – тәуелсіздік, егеменді ел болу
идеясы, бұл қазақ халқының ғасырлар бойғы арманы. Кешегі Бекболат,
Амангелді, Кейкі, одан әріде Сырым Датов, Кенесары, Исатай-Махамбет, т.б.
бастаған ұлт-азаттық қозғалыстардың әр кезеңінде қанға бөгіп, мыңдаған жан
құрбан болғаны текке кеткен жоқ. Сол күрестердің нәтижесін бүгінгі ұрпақтар
көріп отыр. Сондықтан Тәуелсіздік қазақ қоғамының басты және негізгі
тақырыбы. Ол ұлттың бойын тіктеп, еңсесін көтергені туралы сарқылмас сана.
Қазақ оянды, белсенді іске кірісті, ел болды. Тәуелсіздік еркіндік идеясы
ғана емес, ол халықтың саяси болмысының, өмірінің өзегіне айналды.
Осы екі құбылыс қоғамның басты қозғаушы күштері болып отыр және де қысқа
мерзімде мол жемісін берді, соның нәтижесінде саяси жаңаруға жол ашылды,
тұрмыс түзелген соң, елдің саяси санасы кемелденіп, жалпыелдік психология
үстем болды, соның көрінісі – 18 тамызда өтетін жалпыхалықтық сайлау. Бұл
істе Қазақ елінің азаматтары Президенттің сара саясатын қолдайтындығына еш
шүбә жоқ!
Қоғам мемлекеттің субстанциясы, ал партия болса, ол қоғамның саяси
барлаушысы. Партия арқылы қоғамның ішіндегі мүдделер талқыға түседі.
Сөйтіп, саралана келе, ақырында мемлекеттік мәселелерге айналады. Сондықтан
қоғам мен мемлекеттің арасында саяси күштің болуы қажеттілік, ол
қажеттілікті партия атқармақ. Есте болатын жағдай, партия қоғамның
әлеуметтік белсенділігінің индикаторы, қоғам өзінің іс, әрекет,
қарекеттерін партиялық тәсілмен білдірмек, өз кезегінде ондай істерге
басшы, жетекші болатын саяси күштер тұлғаланып шығады.
Партия қоғамның саяси барлаушысы дегенде, мен оның болашақ туралы
көрегендігін айтып отырмын, кімнің ертеңгі күннен өзіне тиесілі үлесін
алып, ұрпақтарына өмір өрісін ашқылары келмейді, осы тұста оған ашылып,
көшбасшы, сырласы керек, міне партия халыққа түсінікті осындай істермен
айналысса, әрине, ол партияның қоғамда өз салмағы болмақ.
Сөз соңында айтарым, қоғамның саяси векторы партиялар арқылы
көрінгенімен, қоғам ұлттық идеясыз болмақ емес. Ұлттық идея саясаттан
ауқымды ұғым, ол халықтың тарихи болмысына, рухани қасиеттеріне, қоғамдық
белсенділігіне қатысты. Ұлттық идея халықтың елдігінің көрсеткіші, әрі оның
өткені мен болашағы туралы айтылатын бүгінгі күннің санасы. Ұлттық идея
қазақ қоғамында үнемі де болған, бүгін де бар. Ұлттық идеясыз тәуелсіз
мемлекет құруымыз мүмкін емес еді.
Саясми партиялардың Қазақстандағы қалыптасуымен дамуына тоқталар болсақ
1917 жылдың жазына қарай қазақтың либеральдық-демократиялық қозғалысы
жетекшілерінің Уақытша үкіметке деген сенімі әлсіреді. Өйткені Уақытша
үкімет Қазақстанда түбірлі әлеуметтік-саяси мәселелер бойынша іс жүзінде
құлатылған патша үкіметінің саясатын жүргізумен болды. Өзінің мәні жөнінен
империалистік билеу мен басқару органы болған Уақытша үкімет нағыз
демократиялық тұрғыдан ұлт және аграрлық мәселелерді шешу тұрмақ, оған
талаыныс та жасамады. Басқа езілген халықтар сияқты, қазақ халқының өзін-
өзі билеу, Қазақстанның өз алдына ұлттық-территориялық автономия болуы
жөніндегі мәселені мемлекеттік дәреже деңгейіне көтереді деген үмітті
Уақытша үкімет аяқасты етті. Осыдан кейін Уақытша үкіметтегі шешуші
позицияға - ие болып отырған кадеттерге деген Ә.Бөкейхановтың көзқарасы
күрт өзгерді. Мұны Ә.Бөкейханов кейінірек "Қазақ" газетінің 1917 жылғы 23
желтоқсандағы 256-санында жарияланған "Мен кадет партиясынан неге шықтым?"
деген ашық хатында (хат "Сарыарқа" газетінің 1918 жылғы 25 қаңтарындағы №
29 санында көшіріліп басылды) жан-жақты негіздеді. Осы сұраққа ("кадет
партиясынан неге шықтым" деген сұраққа) жауабында Ә.Бөкейханов негізгі үш
мәселеге оқырмандардың назарын аударған: "кадет партиясы жер адамға
меншікті болып берілсе жөн" дейді. Біздің қазақ жерді меншікті қылып алса,
башқұртша көрші мұжыққа сатып, біраз жылда сытырылып, жалаңаш шыға келеді.
Кадет партиясы ұлт автономиясына қарсы. Біз Алаш ұранды жұрт жиналып
автокомиясын тікпек болдық.
Француз, орыс һәм өзге жұрттың тарихынан көрінеді, молда хүкіметтен ақша
алса, сатылып кетеді. Фухани іс аяқ асты болмақ. Жалование алған молдалар
хүкіметке жетекшіл болып, еріп кетеді. Біздің қазақ-қырғыз дін ісін
көркейтетін болса, хүкімет ісінен бөліп қойған оң болады. Мұны орысша
"отделение церкви от государства" дейді. Кадет партиясы менің бұл пікіріме
өзгеше қарайды.
Осы үш жол айырылғаны биыл ашыққа шықты. Мен сонан соң қазаққа Алаш
партиясын ашуға кipicтім мұны июлдегі (1917 жылғы шілде — К.Н.) жалпы қазақ
съезінде айтқан едім".
Басқа сөзбен айтқанда, Әлихан Бөкейхайов кадет партиясынан ат құйрығын
үзуін қазақ қауымы үшін сайлау туралы мәселені талқылап, оның депутаттығына
кандидаттыққа әр облыстан ұсынылған 81 адамның тізімін бекітті. Олар
Қазақстанның барлық облыстары мен Орта Азиядағы (Бухара, Фергана және Хиуа)
қазақ қауымдастықтарының өкілдері болды. Депутаттыққа кандидаттар ішінде
біріиші қатарда қазақтың либералды-демократйялық қозғалысының көпшілік
тақыған көсемдері Әлихак Бөкейханов, Ахмет Байтүрсынов, облыс жетекшілері
Әлімхан Ермеков, Халел Ғаббасов, Жақып Ақбаев (Семей), Айдархан Түрлыбаев,
Асылбек Сейітов (Ақмола), Міржақып Дулатов, Ахмет Бірімжанов, Сейітәзім
Қадырбаев (Торғай), Халел Досмүхамбетов, Жаһанша Досмүхамбетов (Орал),
Мүхаметжан Тынышбаев, Ыбырайым Жайнақов, Садық Аманжолов (Жетісу), Мұстафа
Шоқаев, Әзімхан Кекесарин {Сыр-дария), Қоңырқожа Қожықов, Габдалрахман
Оразаев (Фергана обдысынан), Бақыткерей Қүлманов, Уәлмхан Танашев (Бөкей),
Алдабек Мангелдин (Самарканд) т,б. болды. Бұлармен қатар Құрылтай жиналысы
депутаттығына кандидаттар болып жалпы қазақтық съезд бекіткендердің
қатарында Ақмола облысынан Сәдуақас (Сәкен) Сейфуллин мен Мағжан
Жұмабаевтың, Сырдария облысынан Сұлтанбек Қожанов пен Санжар
Асфендияровтың, Ферғана облысынан Нәзір Төреқүловтьщ, Семей облысынан
ғалым, қоғам қайраткері Григорий Николаевич Потанин, Фергана облысынан
Уақытша үкіметтің Түркістан комитетінің мүшесі Вадим Чай-киннің болғавдығын
ерекше атау керек. Бұл, біріншіден, Әлихан Бөкейханов пен оның' жақын
серіктері шақырған бүкіл қазақтық съезд қазақ қауымының әртүрлі саяси
көзқарастағы өкілдерін Құрылтай жиналысының депутаттығына кандидат етіп
бекітуі арқылы осы мәселеде таптық. Көзқарасты емес, керісінше жалпы ұлттық
мұратты бірінші кезекте ұстағанын көрсетсе, екіншіден, орыс халқының екі
өкілін ұсынуы арқылы тұрғылықты халықтың мүддесік Құрылтай жиналысында
олардың қорғайтындығына деген сенім білдірді.
Күн тәртібіндегі басқа мәселелер бойынша съезд қабылдаған шешімдерде де
қазақ зиялыларының ықпалы сезіліп тұр. Бұл әсіресе дін, оқу-ағарту және
әйел мәселслері жөнінде қабылданған съезд қарарларынан айқын көрінеді. Атап
айтқанда: съезд шешімдеріне сәйкес осыған дейін көп жағдайда діндарлардын
ықпалында болып қелген ескі сот жүйесі ("народный сот") таратылып, олардың
орнына "қазақ тұрмысына лайық айрықша, сот құрылуға" тиіс болды; "міндетті
түрде бастауыш оқу енгізу", "бастапқы екі жылда оқу баланың ана тілінде"
жүргізілуі білім алудың тегін болуы талап етілді; "әйелдер саяси құқықта
ерлермен тең". "күйеуге тию еркі әйелдің өзінде" болып, "қалың малдың
жоғалу"- қажеттігі баса көрсетілді; "тұл қатын сүйгеніне тисін, әмеңгерім
деп зорлық қылу болмасын", "жеті атаға келмеген жерден қазақ қыз алмасын" –
делінді.
Сонымен қатар съезд қарарларында Ақмола, Семей, Торғай, Орал облыстары
мен Закаспий облысын мекендейтін қазақтар үшін жеке муфтиат (діни басқарма)
құрылу қажеттігі айтылды.
Бірінші жалпықазақтық съезд өзінің күн тәртібіндегі aca маңызды
мәселелердің бірі — қазақ саяси партиясын құру мәселесін талқылау барысында
іс жүзінде осы партияны ұйымдастыруға арналған Құрылтай жиналысына айналды.
Осы мәселе жөнінде съезд қабылдаған карарда былай делінеді: "Қазақ халқының
өз алдына саяси, партиясы болуды тиіс көріп, бұл партияның жобасын жасауды
съезд шораи исламға сайланған) қазақ өкілдеріне тапсырды. Партияның негізгі
демократическая федеративная парламентарная республика құрылмақ.
Партия жобасын жасап болған соң өкілдер қазақ областной комитеттерінің
қарауына жібереді, Онан кейін Учредительное собраниеге жиналған қазақ
депутаттары қарап бекітеді.
Қазақ саяси партиясының жобасы жасалғанша осы сьездің қаулылары
Учредительное собраниеге баратын қазақ депутаттарына наказ-аманат болады.
Алаш партиясының программасының жобасы мынадай талаптармен толықтырылды.
Қазақтың би, болыс ауылнайлары сияқты орындарында қызмет ететін
адамдар жұртқа пайдалы, жұрт үшін қызмет етерге көңілді адамдар болуына
жаһид қылады, Земстволардың управаларында., милицияларында таза
қызметші боларлық адамдардың атын халық қалауына салады. "Алаш"
партиясы ғаділдікке жақ, нашарларға жолдас, жебірлерге жау болады, Күш-
қуатын игілік жолына жұмсап, жұрт тарқы ету жағына бастайды.
Негізгі құқығы:
Россия республикасында дінге, қанға қарамай, еркек-әйел демей адам баласы
тең болу.
Жиылыс жасауға, қауым ашуға жария сөйлерге, газет шығаруға, кітап
бастыруға еркіншілік; хұқымет қызметшілері, иесінек рұқсатсыз, һеш кім
табалдырығын аттаушылық; сот сұрамай, билік айтылмай, тұтқын қылмаушылық;
қылмысты болған адам судья бар жерде 24 сағат ішінде, судьясыз жерде бір
жетіден қалмай судьяға тапсырылып жаба (?) судья хүкімі мен жабылуы.
Kiсі хатын ашқанға айып, оқығанға жаза болуы.
Діни ісі: Дін ісі мемлекет ісінен айырылулы болуы. Дін біткенге тең хұқық.
Дін жоюға ерік. Кіру-шығу жағына бостандық.
Муфтилік қазақта өз алдына болуы. Неке, талақ, жаназа, балаға ат қою
сияқты істер моллада болуы, жесір дауы сотта қаралуы.
Билік және сот әр жұрттың билік пен соты тұрмыс ыңғайына қарай болуы. Би
һәм судья жергілікті жұрттың тілін білу. Аралас жерде соттың тергеу —
тексеруі һәм хүкімі жергілікті жұрттың қай көбінің тілінде айтылуы. Би һәм
судья орнынан тергеусіз түспеу. Билік һәм сот жүзінде жұрт біткен тең
болуы; Құдайдан соңғы күшті би һәм судья ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...2
1. САЯСИ ПАРТИЯЛАР ТҮСІНІГІ МЕН ҚЫЗМЕТТЕРІ
1.1 Саяси партия ұғымының қалыптасу эволюциясы, мәні және атқаратын
қызметрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6-23
1.2 Саяси партиялардың жіктелуі
(классификациясы) ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .23-38
II. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚОҒАМДЫҚ ҚОЗҒАЛЫСТАР МЕН САЯСИ ПАРТИЯЛАР
1. Қазақстан Республикасында саяси қозғалыстар мен ұйымдардың пайда
болуы мен дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... . 39 – 46
2. Қазақстандағы қазіргі саяси партиялар: қазіргі жағдайы мен
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 46-58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.59-61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62-63
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Саяси партиялар қоғамның даму үрдісін
қалыптастыратын саяси-әлеуметтік институт. Белгілі бір әлеуметтік
қызметтерді іске асыра отырып қоғам дамуына зор үлес қосады. Қазақстан
Республикасындағы саяси партиялардың қазіргі жағдайы біршама өзгерістерге
толы. Қазақстанның партиялық жүйесі қазіргі кезде өтпелі кезеңді бастан
кешіріп отыр және бұл жаңа әлеуметтік топтардың, ең бастысы, саяси
ұйымдардың белсенділігінің нәтижесі екендігін білеміз. Саяси пратиялардың
әлеуметтік мәні – қоғамдағы азаматтардың, әртүрлi әлеуметтiк топтардың
мүдделерiн мемлекеттiк билiктiң өкiлдi және атқарушы, жергiлiктi өзiн-өзi
басқару органдарында бiлдiру және оларды қалыптастыру iсiне қатысу
мақсатында олардың саяси еркiн бiлдiретiн Қазақстан Республикасы
азаматтарының ерiктi бiрлестiгi саяси партия деп танылады.
Басқаша айтқанда, кейбір қысым көрсетуші топтардың, мысалы Ақ жол ҚДП-
ның жартылай өзгеруі айдан анық көрініп тұр. Саяси сала сапалылығы жағынан
өзгеріп келеді деуге болады, және оған себеп тек жаңа ойыншылардың пайда
болуы ғана емес, сонымен қатар ескі қатысушылардың да өзгеруі. Және бұл
кәдімгі даму кезеңі, мұнда асығыс болмауы тиіс, алайда тежелудің де қажеті
жоқ, өйткені бұл жалпы саяси жүйе үшін қауіпті. Тәуелсіз Қазақстанның
партиялық жүйесі ондаған жылдар бойы қалыптасып келеді. Өткен ғасырдың 90-
жылдарында республика шеңберінде көппартиялы саяси жүйе тәжірибе жүзінде
қолданымда болған жоқ, өткен кеңес дәуірінің саясаты мен азаматтық қоғамның
дамымағандығы әсер етті. Қазақстан Республикасының партиялық жүйесінде
сапалық даму үрдісі 90-жылдардың екінші жартысында байқалды, бұл кезде
кейбір әлеуметтік топтар өз мүдделерін жариялау және қорғау қажеттілігін
сезініп партия атты саяси ұйымдарға бірлесе бастады. Партиялық құрылыстың
алғашқы қадамдары дәл Алматы қаласында жүзеге асырылды, саяси өмірдің
орталығы да дәл осында. Тіпті, Елорданы ауыстырғаннан соң да партиялық
қызметтің белсенді орталығы мен саяси белсенді тұрғындардың басым бөлігі
осы қалада қалды.
Қазіргі кезеңде біздің мемлекетте көппартиялық жүйеге бет бүрып отыр.
Оған Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың қоғамды демократияландыруға бағытталған
толықтырулары Ата Заңымыздың 50-бабының 3-тармағына Саяси партияларды
ұйымдастыру мен тіркеудің заңнамасы жазылған. Он депутат бара-бар өкілдік
жүйесі бойынша және біртұтас жалпыұлттық сайлау округінің аумағы бойынша
партиялық тізімдер негізінде сайланады - деген қосымшалар енгізілді.
Біздің бүгінгі өмірімізде Қазақстанда көп партиялық жүйе қалыптасу кезеңін
басынан кешіруде әлбетте ол жүйеге өтпелі дәуірге сай түрақсыздық тән
екенін де айтпауға болмайды [1].
Мұндай кезең Қазақстан үшін тарихта екінші рет қайталанып отыр. Ел
мен жердің тағдыры үшін жанпидаланған идеяны Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов,
М.Дулатов сынды көрнекті ұлт қайраткерлері көтерген. Олар түңғыш рет Қазақ
жерінде 1917 жылы шілде айының 21-26 аралығында Орынборда Алаш
партиясының мүшелері саяси еркіндікті аңсап сол жолда өмірлерін қиды. Ол
үйым 20-шы жылдардың ортасына дейін өмір сүрді. Алайда кеңестік қызыл
диктатура демократияға қарсы шығып, бір партиялық жүйеге билік тізгінін
үстатты.
Сондай-ақ, Қазақстанда 1917 жылдың күзінде Алаш партиясына қарсы
солшыл революциялық-демократиялық ағымның бір бөлігі Үш жүз атты Қырғыз
социалистік партиясын құрады. Ол 1918 жылы қаңтарда Кеңес өкіметін таныды.
Оның терағасы Айтпенов Мұқан, орынбасары Тоғысов Күлбай, хатшысы Қабеков
Ысқақ болды [2].
1990 жылы КСРО-ның Қоғамдық бірлестіктер туралы заңы қабылданды.
Міне, осы кезден бастап Қазақстанда да қоғамдық қозғалыстар, саяси үйымдар
заман сахнасына шықты.
XX ғасырдың 90- жылдарында Кеңес Одағының ыдырауы нәтижесінде
тәуелсіз ел ретінде әлем сахнасына шыққан Қазақстан Республикасы өзге де
посткеңестік мемлекеттер секілді әкімшіл-әміршіл басқару жүйесінен арылып
жаңа нарықтық қатынастар жүйесі арқылы дами бастады. Ел халқының ауқаттылық
деңгейін жақсарту мақсатында бірқатар экономикалық және әлеуметтік
реформалар жүргізілді. Демократизация мен жаһандану сынды мәселелерге басты
назар аударылды. Осындай күрделі де қарбаласты даму жолында көпұлтты
Қазақстан халқы құрамындағы әр түрлі ұлттар мен ұлыстар арасында достық пен
татулықты, ынтымақтастык пен ауызбіршілікті сақтап қалу еліміздің ең басты
мінденттерінің біріне айналды. Өйткені Қазақстанды мекендеген 125- ден аса
ұлттар мен ұлыстардың шынайы демократиялық қоғамдық белгісі ретінде өз тілі
мен мәдениетін жандандыруға, төл тарихы мен дәстүрі, әдет- ғүрыптарын
танытуға, өз өкілдерінің құқықтары мен мүдделерін қорғауға ұмтылды.
Еліміздің саяси діни үлттық және идеологиялық тұрақтылығын қамтамасыз етуді
талап етті. Осы орайда саяси партиялар қоғамды демократияландыру негізінде
көптеген істерді, қызметтерді атқаратыны белгілі. Саяси партиялардың бұл
қызметтерді қоғамды дамытуға, ондағы әртүрлі әлеуметтік топтардың
әлеуметтенуіне оң ықпал жасайды.
Әрбір мемлекет түғырлық ұстамдарын бекітіп алысымен-ақ кез-келген
жаңа мемлекеттік құрылым алдағы жан-жақты өркендеп, гүлденуінің басты
факторы ретінде халқын, соның ішінде, ең алдымен, өсіп келе жатқан жас,
жеткіншек ұрпағын қоғам алдындағы өзінің жауапкершілігін жан-тәнімен
сезінетін әрі өзінің жеке басының құндылығын жоғары бағалай білетін.
Адамгершілік қадір қасиеттері заңғар, отанын жанындай сүйетін, жеке басының
мүддесін қоғамдық мүдделермен ұштастыруға қабілетті, білімді, ойлы, белгілі
бір кәсіпті шеберлікпен меңгерген білікті маман, кеңпейіл азамат ретінде
қалыптастыруға, оларды әлеуметтендіруге күш салады. Жеке тұлғаның бұлай
қалыптасуы үшін қоғамдағы бар мүмкіншілік пайдаланылады, барлық материалдық
және рухани ресурстар осы салаға жауапкершілікті құрылымдарға жұмылдырылады
[3].
Қазіргі уақытта дүние жүзінде аса күрделі процестер іске асуда. Соның
бірі- ғаламдану процесі. Ғаламдану процесінде қуатты елдердің ықпалы басқа
елдерге күшейе түседі. Оны біз бүгінгі жастардың мінез-қүлқынан да байқап
отырмыз. Бірақ көпшілік жағдайда, қоғамда болып жатқан жайларды нарық
заңдылықтары әсері деп, өзімізді өзіміз иландырамыз. Қуатты ел болғанда
үлттық ой-санамыз да жетіліп, өзіндік бағыт-бағдарын алатын болар деп
үміттенеміз.
Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың тарихи рөлін мойындауымыз керек. Ал жастар
тәрбиесі мәселесіне келетін болсақ, Елбасы "Қазақстан-2030" Қазақстан
халқына жолдауында: "Ел келешегі жас ұрпақ тәрбиесіне тікелей байланысты" -
деп атап көрсетті.
Елбасы Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына биылғы жолдауында XXI ғасырда
білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелетінін ескертіп, еліміздің
білім жүйесін дамытуға бағытталған іс- шараларды белгіледі. Еліміздің білім
жүйесінің даму үрдісін дүние жүзінің өркениетті елдерінің білім жүйелерімен
салыстыра қарасақ, оны Елбасы жүктеген міндеттер биігіне жеткізу үшін
қыруар шаруа атқару керектігі айқындала түседі.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Саяс партиялардың қоғамдағы рөлін,
әлеуметтік үрдістерді дамытудағы қызметтеріне әлеуметтанулық зерттеулер
жүргізу жаңа қоғамдық пікірді туғызатыны белгілі. Әлемдік тәжірбиеге және
саяси партиялардың тарихына көз жүгіртер болсақ ол төмендегідей сан алуан
болып келеді. Партия термині (латынның раггіз - бөлік) - деген сөзінен
шыққан. Саяси партия - пікірлестердің ұйымдасқан әлеуметтік тобы, ол
халықтың белгілі бір тобының мүддесін білдіріп, оған мемлекеттік билікке
келу немесе оны жүзеге асыруға қатысу арқылы қол жеткізуді мақсат етеді.
XIX ғасырда партия термині өкімет билігі үшін, өкіметке ықпал ету үшін
күрескен өзара бақталас топтың мүдделерін білдіретін болған [4] . (Қуандық
Есенғазы Сләмғазыүлы Саясаттану негіздері АСТАНА -2000ж).
Саяси партиялар азаматтардың, әртүрлi әлеуметтiк топтардың мүдделерiн
мемлекеттiк билiктiң өкiлдi және атқарушы, жергiлiктi өзiн-өзi басқару
органдарында бiлдiру және оларды қалыптастыру iсiне қатысу мақсатында
олардың саяси еркiн бiлдiретiн азаматтарының ерiктi әлеуметтік – саяси
бiрлестiгi саяси партия деп танылады. Саяси партияның халық атынан билiк
жүргiзуге құқығы жоқ.
Қазақстан Республикасының саяси партиялар туралы заңдары 2-бабында
былыай деп жазылған Қазақстан Республикасының саяси партиялар туралы
заңдары Қазақстан Республикасының Конституциясына негiзделедi, осы Заңнан
және Қазақстан Республикасының өзге де нормативтiк құқықтық актерлерiнен
тұрады. Саяси партиялар заң алдында бiрдей.
Саяси партияларға бiрiгу құқығы Қазақстан Республикасы азаматтарының
саяси партияларға бiрлесу бостандығына құқығы бар. Қазақстан
Республикасының азаматы тек бiр саяси партияға мүше бола алады.
Саяси партияға мүше болу Қазақстан Республикасы азаматының
құқықтары мен бостандықтарын шектеуге негiз бола алмайды. Әркiм өзiнiң
қандай партияға жататынын көрсетуге немесе көрсетпеуге құқылы.
Мемлекет саяси партиялардың құқықтары мен заңды мүдделерiнiң сақталуын
қамтамасыз етедi. Мемлекеттiң саяси партиялардың iстерiне және саяси
партиялардың мемлекет iстерiне заңсыз араласуына жол берiлмейдi. Саяси
партияларға мемлекеттiк органдардың функцияларын жүктеуге де жол
берiлмейдi. Азаматтардан кез келген нысанда, оның iшiнде ресми құжаттарда
да, қандай партияға жататынын көрсетудi талап етуге тыйым салынады.
Парламент депутаттарының, мемлекеттiк қызметшiлердiң саяси партиялардағы
ақы төленетiн қызметтерде болуына құқығы жоқ. Мемлекеттiк қызметшiлер
лауазымдық мiндеттерiн атқару кезiнде Қазақстан Республикасы заңдарының
талаптарын басшылыққа алады және саяси партиялар мен олардың органдарының
шешiмдерiмен байланысты болмайды.
Саяси партиялардың тұрақты жұмыс iстейтiн органдарында қызмет атқаратын
адамдарға Қазақстан Республикасының еңбек, әлеуметтiк қорғау және
әлеуметтiк сақтандыру туралы заңдары қолданылады.
Саяси партиялардың қоғамдағы рөлі мен мәнін түсінуде негізгі үш
көзқарасты басшылыққа алуға болады. Олар: а) партияны ең алдымен белгілі
бір идеологиялық доктринаны ұстанатын адамдардың топтары деп түсіндіретін
либералдық дәстүр. (Б.Констан); б) саяси партияны белгілі бір таптың
мүдделерін көздеуші деп түсіндіретін маркстік көзқарас. Марксизм
классиктерінің тұжырымдамасы бойынша партия пролетариаттың авангарды
ретінде қарастырылады; в) партияны мемлекет жүйесінде жұмыс істейтін ұйым
ретінде институционалды түсіну (М.Дюверже).
Осы тұжырымдамаларды қорыта келгенде саяси партиялар мемлекеттік
деңгейде билікті жеңіп алуға, қоғамды саяси әлеуметтендіруге бағытталған
идеологиялық негіздердің ерікті одақ болып табылады, оның үстіне бұл одақ
үшін биліктің өзі де үлкен әлеуметтік топтардың біреуінің мүдделеріне сай
жұмыс істейтін саяси бағдарламаны іске асырудың құралы болып шығады.
Жоғарыда аталған мақсат міндеттерді жүзеге асыру барысында көптеген
әдебиеттерді және интернет желісіндегі сайттарды пайдаландым. Бүл жерде бір
атап өтетін жәйт, Қазақстандағы әлеуметтік жүмыстың қалыптасуы жайлы
арнаулы жазылған әдебиеттер көп еместігі байқалды. Сондықтан, интернет
жүйесінен алынған ақпарат көздеріне, түрлі ғылыми журналдарға және мерзімді
басылымдарға сүйенуіме тура келді.
Диплом жүмысының мақсаты- Қазақстанда саяси партиялардың – қоғамдағы
ролін, олардың атқаратын әлеуметтік қызметтерін, әлеуметтік институт
ретіндегі статусы, институционалды қалыптасуын зерттеу болып табылады.
Диплом жүмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қосымшадан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен түрады.
I. САЯСИ ПАРТИЯЛАР ПАЙДА БОЛУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ МЕН ҚЫЗМЕТТЕРІ
1.1 Саяси партия ұғымының қалыптасу эволюциясы, мәні және атқаратын
қызметтрі
Қазіргі кезде саяси партияларға қоғамды ұйымдастырудың саяси түрі
ретінде оның қалыптасу эволюциясына, дүние жүзілік тәжірибесіне көңіл
аударудың маңызы зор және оған қажеттілік туып отыр.
Себебі, саяси партия өзінің үш-төрт ғасырлық өміріне қарамастан
адамзат цивилизациясының ең негізгі жетістіктерінің бірі болып есептелетін
саяси - әлеуметтік институт. Екіншіден, кез келген қоғамда қоғамдық
өмірінің негізгі жақтарының бірі –саясат, осы саяси саланы әлеуметтік
зерттеулер негізінде талқылау қазіргі қоғамның өзекті ғылыми мәселесі болып
табылады.. Ал саясат — мемлекттік билік мәселесі бойынша әр түрлі қоғамдық
күштер өзара қарым-қатынас жасайтын орталық. Ол қоғамдық күштер міндетті
түрде белгілі бір топтың, таптың мүддесін қорғап отырады да, сонымен бірге,
олар саяси қатынастың алғашқы қатысушылары болып есептеледі. Сол әлеуметгік
мүдденің ортақ болуынан пайда болған қоғамдық күштер ең алдымен өздерінің
ұйымын құрады, ол ұйымдар көп жағдайда саяси партия болып құралады.
Партия ісі – қоғам ісі. Бұл бүгінгі шындық. Айтуға жеңіл болғанымен,
осы күнге жету үшін, басымыздан ауыр-ауыр тарихи жағдайларды өткердік. Біз
бүгінгі күнге тарих сынынан өтіп, өзімізге деген сенімімізді нығайтып, ел
болып есейіп, өзіміз таңдап алған жол – Қазақстан жолына түсіп, әлемдік
деңгейде белгілі болған жетістіктерімізді орнықтырып, әлемнің талай-талай
елдеріне үлгі боларлық дәрежеге жеттік. Осы аталған істердің ең бастысы,
біз Қазақстан Республикасы деген мемлекеттің іргетасын мықтап орнатып,
әлеуметтік мемлекет құрдық. Бұл анық, талас тудырмайтын мәселе. Қазіргі
заман тарихының оқулығына Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев есімі мемлекет құрушы тарихи тұлға ретінде
жазылатынына да еш күмән жоқ.
Мемлекет құру қиынның қиыны. Ол тыңға түрен салу деген сөз. Тарихта
болған Қазақ хандығы мемлекеттің өзге тарихи түрі еді, оны бүгінгі
Қазақстан Республикасы деп аталатын, біз азаматтары болып отырған
мемлекетпен салыстыруға болмайды, әр заманның өз өлшемі бар. Бүгінгі заман
өлшемі мемлекеттің өркениетті болуын талап етеді, демек өркениетті
өлшемдерге сай мемлекет құру ісі осы заманның бұлжымас талабы. Ақпаратты
қоғам, ашық қоғам, постиндустриялық қоғам, азаматтық қоғам деген сияқты
әлемдік өлшем, түсінік, ұғымдары бар қоғам жағдайында өркениеттік
өлшемдерге, әлемдік әртекті стандарттарға сай мықты болсаң, мемлекет құрып
көр. Посткеңестік кеңістікке бірге шығып, тәуелсіздік алған Украина,
Грузия, Қырғызстан, Молдова елдеріндегі саяси дағдарыстар кімге де болсын
сабақ болатын жағдайлар емес пе?
Мемлекеттің кемелденуі үздіксіз үдеріс, алайда оның іргетасын қалап,
орнату ісі елімізде негізінен жүзеге асты, оның айқын көрінісі елімізде
орнаған әлеуметтік, қоғамдық және саяси тұрақтылық. Бұл істің кепілі әрбір
азаматтың өз еркіндігін, өз тәуелсіздігін сезініп, өз мүмкіндігінше іспен
айналысып, нарықтық қатынастардан өзін-өзі таба алатындай халге жетуі. Бұл
үлкен жетістік, әлеуметтік жеңіс. Кеңестік заманда мемлекет асырап,
сақтаушы қызметтерін атқарып, елдің жігерін құм қылған. Бүгінгі мемлекет өз
міндетін дұрыс анықтап алды, ол асырап, сақтаушы емес, азаматтарына,
олардың істеріне мүмкіндіктер жасаушы – саяси әлеуметтік феномен. Мемлекет
міндеті азаматтар еркіне шек қоймау, оларды тәртіпке, өркениеттілікке, адал
еңбекке, еркін бәсекелестікке бейімдейтін жағдайлар жасау, бір сөзбен
айтқанда, мемлекет – азаматтарына мүмкіндіктер жүйесін қалыптастырушы
құрылым, сонымен қатар бүгінде мемлекеттің сан-саласына қатысты қажетті
институттар қалыптасқан, бұл істе реті келген соң айта кетейін, екі басты
қиыншылық бар: бірі – азаматтардың әлі де болса, өз еркіндігі мен
мүмкіндігін толық пайдалана алмауы, бұл азаматтық белсенділік және сыбайлас
жемқорлық мәселесі. Бар жақсылықтың жауы – сыбайластық. Бұл алға басқан
қадамдарымызды бір сәтте жойып жіберетін аса қауіпті құбылыс. Шәкәрім
метафора тілімен: “Мал мен мансап адамзатты мас қылады”, – деп еді. Ақын
мал деп байлықты, мансап деп билікті айтып отыр. Қолында байлығы мен билігі
бар адамның мас болмауы екіталай іс. Мас болмау үшін сау ақыл қажет.
Шәкәрім осы мәселені тағы еске сала: “... бұзба елдің шаруасын”, – деп
аталы сөз айтып еді. Елдің шаруасының шырқын бұзатын осы – сыбайластық.
Бұл пәлені ауыздықтау үшін мемлекет тарапынан, тікелей Елбасы
Нұрсұлтан Назарбаевтың шұғыл харекеттерімен тиісті істер атқарылып жатыр,
оны халық көріп-біліп отыр. Менің айтпағым, бетімен кетсе болашағымыздың
жауы осы – сыбайластық. Ескермесек, үнемі есімізге салып отырмасақ, бұл
оннан-мұннан, тіптен күтпеген жерлерден өсіп-өніп шыға келмек. Бұл,
біріншіден. Екіншіден, сыбайластық қосалқы немесе көлеңкелі экономикаға да
қатысты. Мұндай жағдай әлемнің барлық елдерінде бар, бірақ мәселе, оның
қоғам өміріне, жемқорлықтың өрістеуіне ықпалында. Ол дамыған елдерде ІЖӨ-
нің шамамен 12 пайызын құраса, дамушы елдерде – 39,6, ал өтпелі экономикасы
бар елдерде – 23 пайызын құрайды. Бұл деректер де мөлшермен айтылған,
анығында көлеңкелі экономиканың елдегі нақтылы мөлшерін анықтау мүмкін
емес. Біздің жағдайда көлеңкелі экономиканың болуына биліктің әртүрлі
тармақтарының және құқық қорғау органдарының шенеуніктері де мүдделі,
себебі, ол есепке алынбайтын кіріс көзі, пара берудің және алудың өрісі.
Үшіншіден, ірі капиталдың, журналистер тілімен айтсақ, олигархтардың
билікке әсері қай елде де болмай қоймайтын құбылыс. Ірі байлық иелерінің
билікке жасайтын әсерлері сан алуан, мәселе, міне, осыда. Қазақстан
жағдайында олигархтардың қоғамдағы тұрақтылыққа айтарлықтай әсерлері болды,
әрине, өздерінің жағдайлары үшін. Ірі капиталға қоғамдағы тұрақтылық ауадай
қажет. Керек десеңіз, қоғамдағы тұрақтылық олардың қорлануының, пайда
табуының факторы. Қырғыз қоғамында тұрақтылықтың орныға алмай жатқаны,
біздердегі сияқты олигархтардың болмауында ма деп ойлаймын. Шынында, ірі
капитал болғанда Қырғызстандағы жағдай дәл осындай дертті болмас па еді.
Оның өкілдері өз ісін өркениетті түрде жүргізіп қана қоймай, қоғам дағы
тұрақтылықты сақтау үшін әлеуметтік, мәдени мәселелерге қаражат шығарып
отыру міндеттерін алулары керек.
Олай болмаса, қоғамдағы ірі капиталға деген “өкпе” өршіп, оның аяғы
жақсылыққа бастамайтынына әлеуметтік болмыс тарихынан мысалдарды көптеп
келтіруге болады. Кезінде, Ресейде ХХ ғасыр басындағы ірі капиталдың
қалайша тас-талқаны шыққаны бәрімізге белгілі. Қазақстан жағдайындағы ірі
капитал мен билік мәселесі, арнайы тақырып. Өркениетті елдерде бұл мәселеде
кәсіподақтың қызметі ерекше.
Президент Нұрсұлтан Назарбаев алысқа сапар алғашқы қадамнан басталады
деген еді алқалы бір жиында. Бұл сөз сананы самал желдей желпиді. Осы сөз
Конституцияға өзгерістер мен түзетулер енгізілгенде қайтадан есіме түсті.
Бұл батыл саяси қадам еді. Елімізде мемлекетімізді құрып, оның кереге-
уықтарын бекітіп, шаңырағымызды биіктетіп, орнықтырып алғанымызбен, әлі де
болса шешуін таппаған айтулы проблема бар еді, ол қоғам ісі болатын.
2007 жыл өзінің саяси қуатымен тарихқа еніп келеді. Бұл жыл еліміз
үшін бетбұрыс жылы болды. Президентіміз тәуелсіздік жолына түскен уақыттан
бері стратегиялық дұрыс бағытты ұстанды, оның, алдымен – экономика, содан
кейін – саясат деген доктринасы халқымызды қиын-қыстаудан алып шыққан кемел
саясат болғанына бүгінде көзіміз анық жетіп отыр. Бұл доктринаны кезінде
түсінбегендер де жеткілікті болды, бірден саяси жаңарту керек дегендер де
табылды. Саясатта асығыстық елді жарға жығу. Президент айтқанынан бұлжымай,
экономика мәселесімен айналыса берді, меншік иелері пайда болды, мемлекет
экономиканы тікелей басқарудан оған мүмкіндіктер жасау саясатымен
айналысты, шаруамен еркін шұғылдана бастаған ерікті меншік иелері халық
бойындағы тұмшаланып келген қуатты шығарып, әр адамның өзінше өмір сүру
қабілетін және өз мүмкіндіктеріне деген сенімін қалыптастыра бастады. Оң
істер нәтиже берді, халық тұрмысы жақсара бастады. Бәсеке түсінігі орнады,
алғашқы кезде байқалған жабайы нарықтық қатынастар жойылып, адамдар еңбек
етіп, өнім шығарудан қорқып-үрікпейтін халге жетті. Жеке меншік
Конституциядан заңды түрде қорғаныс тапты. Енді экономикадан саяси жаңаруға
көшу мүмкіндігі туды, осы жағдайды біліп, оны іске асыру мақсатында Елбасы
Нұрсұлтан Назарбаев Парламентке “Қазақстан Республикасының Конституциясына
өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы” заң жобасын ұсынды, оны
депутаттар талқылап, қабылдады, ол Заңды 21 мамырда Президент мақұлдап, қол
қойып бекітті.
Сөйтіп, қоғам өмірінде жаңа кезең басталды. Бұл Заңда Президент,
Парламент, Үкімет, жергілікті басқару органдары, мәслихат және партия
туралы жаңа толықтырулар жасалды. Осы мәселелер қоғамда айтылып,
талқыланып, талас пікірлер туындап жүр еді, енді құқықтық негізге ие болды.
Бұл қоғам өмірінде айшықты бетбұрыс болды. Бұл – заманның өскелең талабына
сай саяси жаңару. Осы жерде баса айтатын мәселе: Конституцияға енгізілген
түзетулер мен толықтырулар тікелей қоғам ісіне қатысты болды.
Қоғам ісі ел, халық деген түсініктермен нақтыланады. Қоғамның
қуаты халықта, қоғам болу да оңай шаруа емес, мемлекеті болып, бірақ қоғамы
қалыптаспаған елдер де бар. Қоғам қоғам болуы үшін оның елдік санасы болуы
табиғи жағдай. Елдік сана – қоғамның бірлік қуатының өлшемі. Осындай
мемлекеттің субстанциясы, яғни қоғамға қатысты Президентіміз батыл саяси
қадамдар жасап, өзінің реформаторлық сарабдалдығын танытты. Қоғам мен
мемлекеттің түйісетін саяси алаңы – Парламент. Алда өткелі отырған
Парламент Мәжілісі сайлауының жетекші күші партиялар болуын анықтап
белгілеу – сананы нығайтатын аса қуатты саяси шешім.
Ең алдымен айтарым, пропорционалды партиялық сайлау жүйесі Қазақстан
халқының, әсіресе қазақ халқының азаматтық санасын саяси деңгейде
кемелдендіретін мүмкіндік. Енді осы мүмкіндікті ғылыми, өркениетті негізде
жүргізу міндеті тұр. Бұл жерде партиялық даңғазалықты түп-тамырымен жою
керек, себебі ол ел есіне өткен коммунистік партияның тәсілдерін, айла-
шарғыларын түсіреді. Бүгінгі таңдағы биліктегі партияның коммунистік
партиямен үш қайнаса сорпасы қосылмақ емес, себебі ол Тәуелсіз Қазақстанның
өз болмыс, табиғаты қажеттіліктен тудырған партиясы, оның мүшелері азат
елдің азаматтары. Мақсат Қазақстан Республикасы деп аталатын мемлекетті
одан әрі нығайту үшін қоғамдық істерді саяси деңгейде жетілдіру. Мақсат
айқын, ниет таза, жол анық, ендігі жерде партияның елге деген ықыласының
мөлдірлігі басты мәнге ие болады.
Бүгінгі партиялар мақсаттары жағынан мүлдем бөлек, бірақ бұлардың
кейбіреулері “іштен туа біткен таңбалар” – деп өткен ғасырдың партия көсемі
айтқандай, ескілікке салынып кетушілік те аңғарылып қалады. Ауру қалса да,
әдет қалмайды дегендей, жаман әдеттен арылу үшін партия қатарында сыншыл
азаматтардың болғаны жақсылыққа бастамақ. Ескі партияны құртқан
номенклатура екенін естен шығармаған жөн. Абай: “Көп шуылдақ не табар,
билемесе бір кемел”, – дей келе, “Берекелі болса ел – жағасы жайлау ол бір
көл, Берекесі кеткен ел – суы ашыған батпақ көл, Берекеңді қашырма, ел
тыныш болса, жақсы сол”, – деген еді. Дәп бүгінгі күнге орай айтылған
сөздер деуге әбден болады. Елдің берекесін қашырмау үшін ел билейтін кемел
жан керек, ол бізде бар, оның есімін әрбір қазақстандық мақтанышпен айта
алады, ол – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев. Хакім Абай өткен ХІХ ғасырда
осындай жағдайды былайша бейнелеп берген: “Единица – жақсысы, ерген елі
бейне нөл, Единица кеткенде, не болады өңкей нөл”. Ақын нөлді мағынасыз
мәнде айтып отырған жоқ, ол нөлдердің единицаның қасында тұрғанда қаптаған
күш, қуат екенін айтып отыр. Абай түсінігінде единица деген Тұлға, кемел
жан. Ол заманға иленбей, заманды билей алатын кемел басшы туралы айтқан.
Тарихтан асқан тәрбиеші жоқ, тек одан тағылым алуға сана жетсе. Тарихи
оқиғалар – тек қана күні өтіп кеткен жайлар емес, өкінішке орай, өзге
түрде, өзгеше мәнде қайталанып, оралып отыратын қоғамдық иірімдер. Тарих –
жете түсінсең, нағыз ақылшың, “Кісі айтпаған сөз бар ма” – дегендей,
адамзат тарихында барлық сөздер айтылған, барлық істер атқарылған. Періште
мен Шайтан тарихтың басты кейіпкерлері. Тарихта періштелік (ізгілік),
шайтандық (жауыздық, зұлымдық) іс, әрекеттер болған. Адам табиғаты, оның
әлеуметтік мінезі, пиғылы осыдан 2000 жыл бұрынғы заманнан сапалық
өзгеріске түскен жоқ, өзгеріс білімде, ғылымда, техникада, технологияда –
бұлар адам болмысын тұп-тура адамшылық өрісіне алып шықты деу қате. Ғылым
жетілген сайын адамзат тағдыры қыл үстінде тұрғаны да көпшілікке белгілі.
Ол азаматты түзейтін ғана емес, оны жоюшы күшке айналып кету қаупі әбден
бар.
Қоғамды бүлік идеясы үнемі елес болып кезіп жүрмек. Мәселе оған
қолайлы жағдайдың керектігінде. Мемлекеттің міндеті оны алдын-ала көре
білу. Бұл саяси партиялардың да міндеті, бірақ кейбір партиялардың өзі
бүлікшілдікке түсіп кетсе не болмақ. Махно сияқты анархистер немесе қалай
болсын ресми саясатқа қарсы болуды әдетке айналдырғандар туралы не айтуға
болады. Өздерін оппозициялық партиямын дегендердің де әрекеттерін байқап
көрсем, олардың басты мақсаты ресми билікке қалай болсын қарсы тұру. Бұл
құнарлы іс емес, ол анархизмге ұқсастау идея. Бүгінгі Қазақстан халқы
биліктің ақ-қарасын анықтамай, сыпыра сынағанды ұнатпайды. Халық мәселені
тарқатып, байыпты сөйлегенді қабылдамақ, себебі оның тұрмысы түзеліп
келеді, әр адамның болсам екен деген үміті бар, ендігі жерде үміт отын
өшіруге халық ниетті емес, керісінше, оған бүлікшілдік емес, тыныштық
керек. Халық шаруасының бұзылмағанын қалайды, қолдағы барларынан жеміс
жегілері келеді.
Берекені қашырмау философиясы халыққа жақын. Береке дегеніміз біздің
барымыз, он алты жылдық өмір сүру тәжірибеміз, ел болып, ес жинауымыз,
өркениет үрдісіне түсіп, енді-енді адамша ғұмыр кеше бастауымыз. Елдегі
тұрақтылық деген айтуға жеңіл, соған жете алмай қан қақсап жатқан Ирак,
Пәкстан, Палестина, Чешенстан, Дағыстан сияқты аймақтарда шаруа адамына
өмір сүру қиындыққа айналып бара жатқаны сабақ емес пе?!
Сабырлы, ақылға қонымды сөздерді Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев айтудай-
ақ айтып келеді. Мен кейбір бұра сөйлейтін ағайынға “сөз түзелді, тыңдаушы,
сен де түзел” дегім келеді. Сонымен бірге әлеуметтік психологияда өшпейтін
пысықтар психологиясы, мін санап, қате көргіш, білгіштер психологиясы барын
ешқашан естен шығармау керек. Оларға елдің тыныштығы жат, керісінше,
қоғамда ұрыс-керіс болса, олар өсіп-өнбек. Бұл да адамзат табиғатының бір
қыры. Әрине, қоғам болған соң, мүдделер қақтығысы болмай тұрмайды. Үлгілі
қоғамды адамзат баласы әлі ойлап тапқан жоқ, ғұламалар ол туралы үнемі
ізденіс үстінде. Қоғамда мүдделер үндестігіне жету – арман.
Бір сәт Қазақстанның бүгінгі инновациялық экономикасына көз салсаңыз,
көңіліңізді қуаныш кернейді. Астана, Алматы қалаларындағы құрылыс қарқынын
сөзбен айтып жеткізу қиын. Менің ойымды ауыл жағдайы ғана алаңдатады. Оң
өзгерістер жеткілікті, бірақ мәдени-тұрмыстық жағдай әлі өркениеттік
үрдіске түсе алмай отыр. Ауылға байланысты даңғазалық саясаттың қажеті жоқ,
өркениеттіліктен тыс қалған ағайынға ақ жауын сияқты, олардың
психологиясына сіңімді сөздер айту қажет, оған кейбір партиялардың
дайындығы жоғына көзіміз жетіп отыр. Ауыл адамдары еті, сүті, майы, наны
барына разы, бірақ онымен қазіргі заман тынысы, өркениеттілік анықтала ма?
Қоғам мемлекеттің субстанциясы, партия қоғамның саяси көшбасшысы. Партия
болып топтасу тек мүмкіндік, ол қоғамның нағыз көшбасшысы болуы үшін мінсіз
қызмет атқаруы керек. Бұл әрбір партияның, қазақша айтқанда, сара жолы,
ғылыми тілде, стратегиясы. Қоғам өміріне пропорционалды сайлау жүйесін
енгізудегі Нұрсұлтан Назарбаевтың мақсаты – президенттік басқарудан
парламенттік-президенттік басқару жүйесіне бірте-бірте өтуде тәжірибе
жинақтау.
Жаңа жол қандай болмақ? Еуразиялық өлшем нендей мақсат-мұраттарды аша
алмақ? Ойлану керек.
Қазақ халқының отаршылдық идеологиясынан азат болғанына небәрі он
алтыншы жыл. Бұл мерзім ішінде елдік сананың қалыптасуы, оның кемелденуі,
әрине, оңай шаруа емес. Генри Киссинджер Ли Куанның “Сингапурская история:
из “третьего мира” – в “первый”. (1965-2000)” деген кітабына жазылған
алғысөзінде: “Многие постколониальные гоcударства не имеют подобной
истории” – дейді. Ол “подобная история” деп батыстық дәстүрдегі
мемлекеттілікті айтып отыр. Бұл мәселеде біздің Сингапурдан өзгешелігіміз
бар, ол – қазақтардың үш ғасырдан аса мемлекеттік тәжірибесі болғаны,
әрине, батыстық үлгіде емес, ол кезде батыстық мемлекеттіліктің үлгі
болатын да жағдайлары шамалы болатын. Біз сондықтан бүгінде “Қазақстан
жолы” деген түсінікті отандық білім жүйесіне енгізуіміз қажет, ол туралы
Президент Еуразия ұлттық университетінің студенттері мен оқытушылары
алдында оқыған лекциясынан кейін қойылған сұрақтарға жауап бергенде,
шетелдік мамандардың “Қазақстан жолы” туралы айтып жатқандарына тоқталған
еді.
Әлемдік саясаткерлер ескі түсінікпен Қазақстанды да “үшінші дүние елдері”
тізіміне қосуда, негізінде біз қазір “дамушы елдер” қатарындамыз. Дамушы ел
деген сөз болашағы бар мемлекет деген ұғымды береді. Оның көрсеткіштерін
Нұрсұлтан Назарбаев өз лекциясында былайша түсіндірді: “Таяудағы үш жылда
Қазақстан білім беруге арналған мемлекеттік шығындарды ұлғайтуы тиіс, олар
ІЖӨ-нің 4,1%-ынан кем болмауы керек. Үстіміздегі жылы мемлекеттік бюджеттен
білім беруге 344 млрд. теңге жоспарланған”. Мысалы, Ли Куан жоғарыда
аталған кітабында жазғандай, Сингапурдың ІЖӨ-сі әр адамға 1959 жылы 400 АҚШ
долларынан келсе, бүгінгі күндері 30000 долларға жақындап отыр. Шикізат
байлығы жоқ Сингапур тіптен құм мен ауыз суды Малайзия мен Индонезиядан
тасыған. Сонда жоғарыда келтірген биік нәтижелерге бұл ел қалай жеткен?
Немесе, ресми түрде Қытай Халық Республикасы құрамындағы Тайвань елін
мысалға алайық, жер көлемі Қазақстанның бір ауданындай ғана жерде 25 млн.
халық өркениетті қалыпта өмір сүріп жатыр. Ол елде еш қазба байлығы жоқ,
бірақ білім, ғылым нағыз табыс көзіне айналған. Тайваньда нарықтық
қатынастар, негізінен білім, ғылым, технологияда, оны бәрі түсінген. Міне,
осы мәселе бізге, қазақстандықтарға ой салатын жағдай. Біздің жағдайымызды,
табиғи байлық және де өзге артықшылықтарымызды қоса айтқанда,
мүмкіндіктеріміз жетіп артылады. Ендеше, Сингапурдан неге қалып отырмыз?
Меніңше, мәселе білім беру жүйесінде, ғылымға және технологияға
қатысты. Президент Нұрсұлтан Назарбаев осындай стратегиялық мақсатқа орай
Білім және ғылым министрлігіне жоғары оқу орындары өз мамандарын әлемдік
білім кеңістігіндегі стандартқа сай даярлауы қажет деп, нақтылы тапсырма
берді. Министрлік толып кеткен жоғары оқу орындарын қысқартып, олардың
ғылыми және материалдық жағдайларына қатысты шоғырландыру және қысқарту
ісіне кірісіп, көптеген оқу орындарының лицензияларын қайтарып алды. Бұл
құптарлық іс, осы бағытта жұмыс мұнымен тоқталмас деген ойдамын. Бірақ,
сонымен қатар, атқарылатын бір іс әлі шешімін таба алмай отыр. Ол
Қазақстанда барлық оқу орындары негізінен кредиттік оқу жүйесіне өткенімен,
оқытушылардың еңбегін бағалау, олардың еңбек өлшемдерінің көрсеткіштері
сонау социализм заманындағы қалыптасқан жағдайда қалып отыр. Елдің байлығы
білім, ғылым, технология болмай, осы істермен айналысқан адамдар
Отанымыздың ең қадірлі, құрметті адамдары атанбай, қоғамға өркениеттік
мазмұн енбек емес.
Нарықтың қоғамда өріс алатын екі жолы бар, біріншісі – өндірілген
өнімге баға еркіндігі, яғни кезінде мемлекеттік деңгейде белгіленген
бағаларды ырықтандыру, екіншісі – жеке меншік институттарының құрылуы. Осы
екеуі де кезінде қоғамда үрей туғызды. Сөйтіп, қоғамда ескі мен жаңа
психологияның “үнсіз” тайталасы басталды, ол әлі мүлдем аяқталған жоқ.
Нарықтың басты жаулары –формализм және бюрократия. Бұл екеуі бүгінгі
қазақстандық қоғамдағы кедергі күштер болып отыр. Әрине, бюрократиялық
аппаратсыз мемлекет болмақ емес, ол оның қызметінің технологиясы.
Алайда, осы технология біршама салаларда нарықтық қатынастардың
өркендеуіне кедергі күш болып отырғанын айтпасқа болмайды. Мүмкін, бұл
бізде әлі қалыптаса қоймаған нарық мәдениеті, нарық технологиясы деген
мәселелерге қатысты ма екен? Мен әу баста ойлап едім, нарықтық қатынастар
орнағаннан кейін өзінен-өзі сапа және сапалы қызмет көрсету мәселелері
шешіліп, бұрынғы кеңестік замандағы психология жойылып кетеді деп,
тәжірибеде олай болмай отыр, кеңестік заманда саудада “алсаң ал, алмасаң
қой” деген психология болған, мені таңғалдырғаны – осы психологияның нарық
жағдайында да көрініс беруі. Бәлкім, нарықты мәдениет өрісі деп түсінетін
жаңа буын қалыптаспай жатқан болар. Бүгінгі күнде нарық мәселесінің көп ісі
психологияға қатысты болып отыр.
Негізінде өнімдердің бағасына еркіндік берілген кезде қоғамда қандай
шу болды, біреу түсінді, біреу түсінбеді, біреулер бұдан өздеріне саяси
ұпай жинауды мақсат етті. Ірі өндіріс орындарын шетелдіктерге басшылыққа
бергенде де солай болды ғой. Қалтасында, бейнелеп айтқанда, “көк тиыны” жоқ
мемлекет сол кезде ірі кәсіпорындарын қалайда жұмыс істетуі керек еді, енді
мәселе өзгере бастады. Өндіріс туралы жаңа экономикалық саясат негіздері
қаланып жатқанын көріп отырмыз. Сондықтан қоғам лакмус сияқты, қандай
мәселенің болсын қиындығын бірден бояуын шығара, бадырайтып көрсетеді.
Қоғамда тұрақтылық болуы үшін оны немен және қалай ұстап тұру керек?
Осы мәселенің шешімін таба алмаған көрші Қырғызстанда байыптылық орныға
алмауда. Қазақ қоғамындағы байыптылық Елбасы жүргізіп отырған стратегиялық
дұрыс саясатта жатыр, оның не оңға, не солға ауытқымаушылығында, әсіресе
бұл ұлт мәселесінде айқын көрінді. Бұл істе Қазақстан халқы Ассамблеясы
өзіне тиісті жүкті көтере білді, әрине, енді оның жұмысына заман талабына
сай өзгеріс қажет, соның бірі Ассамблеяға тоғыз депутаттық мандат
бөлінгені, бұл игі қадам.
Қоғамға еркіндіктің екі қуатты түрі ене бастады, біріншіден, шаруа
жүргізу, яғни өмір сүру еркіндігі – нарықтық қатынастар, мұны халық
түсінігіне салсаң, өндірілген өнімге ие болу еркіндігі. Бұл адам
табиғатында жатқан жекеменшік психологиясын жандандырып, оны әлеуметтік
күшке айналдыру еді, бұл әркімге үміт, тіпті романтика берді. Адамдардың
бірден бай болғысы келді, әрине, бұл қоғамда неше түрлі істерге бастады,
бірақ қоғам шайқалып-шайқалып өз орнына түсті. Баюдың жолдары көп, оның
заңды да заңсыз мүмкіндіктері болды, соны ескеріп, мемлекет екі дүркін
рақымшылық жасап отыр. Бұл капиталдың алғашқы қорлануында болатын әлемдік
құбылыс. Адамдар он алты жылдан бері осы еркіндігімен жұмыс істеуде, яғни
жеке меншік иесі деген психологиялық қалыптасу дәуірі десек те болғандай.
Кеңес заманында жеке меншік иесі болу адамшылықтан кету деген түсінік үстем
болғаны баршаға мәлім, мәселе соның қалдығы әлі әдеттен қалмай, қоғамда
біршама жандар қиналысқа түсуде, кейбір саяси топтардың саясатына жем
болуда. Биылғы сайлауда да сондай әрекеттер жасалып бағуда.
Қоғамдағы екінші қуатты идея, ол – тәуелсіздік, егеменді ел болу
идеясы, бұл қазақ халқының ғасырлар бойғы арманы. Кешегі Бекболат,
Амангелді, Кейкі, одан әріде Сырым Датов, Кенесары, Исатай-Махамбет, т.б.
бастаған ұлт-азаттық қозғалыстардың әр кезеңінде қанға бөгіп, мыңдаған жан
құрбан болғаны текке кеткен жоқ. Сол күрестердің нәтижесін бүгінгі ұрпақтар
көріп отыр. Сондықтан Тәуелсіздік қазақ қоғамының басты және негізгі
тақырыбы. Ол ұлттың бойын тіктеп, еңсесін көтергені туралы сарқылмас сана.
Қазақ оянды, белсенді іске кірісті, ел болды. Тәуелсіздік еркіндік идеясы
ғана емес, ол халықтың саяси болмысының, өмірінің өзегіне айналды.
Осы екі құбылыс қоғамның басты қозғаушы күштері болып отыр және де қысқа
мерзімде мол жемісін берді, соның нәтижесінде саяси жаңаруға жол ашылды,
тұрмыс түзелген соң, елдің саяси санасы кемелденіп, жалпыелдік психология
үстем болды, соның көрінісі – 18 тамызда өтетін жалпыхалықтық сайлау. Бұл
істе Қазақ елінің азаматтары Президенттің сара саясатын қолдайтындығына еш
шүбә жоқ!
Қоғам мемлекеттің субстанциясы, ал партия болса, ол қоғамның саяси
барлаушысы. Партия арқылы қоғамның ішіндегі мүдделер талқыға түседі.
Сөйтіп, саралана келе, ақырында мемлекеттік мәселелерге айналады. Сондықтан
қоғам мен мемлекеттің арасында саяси күштің болуы қажеттілік, ол
қажеттілікті партия атқармақ. Есте болатын жағдай, партия қоғамның
әлеуметтік белсенділігінің индикаторы, қоғам өзінің іс, әрекет,
қарекеттерін партиялық тәсілмен білдірмек, өз кезегінде ондай істерге
басшы, жетекші болатын саяси күштер тұлғаланып шығады.
Партия қоғамның саяси барлаушысы дегенде, мен оның болашақ туралы
көрегендігін айтып отырмын, кімнің ертеңгі күннен өзіне тиесілі үлесін
алып, ұрпақтарына өмір өрісін ашқылары келмейді, осы тұста оған ашылып,
көшбасшы, сырласы керек, міне партия халыққа түсінікті осындай істермен
айналысса, әрине, ол партияның қоғамда өз салмағы болмақ.
Сөз соңында айтарым, қоғамның саяси векторы партиялар арқылы
көрінгенімен, қоғам ұлттық идеясыз болмақ емес. Ұлттық идея саясаттан
ауқымды ұғым, ол халықтың тарихи болмысына, рухани қасиеттеріне, қоғамдық
белсенділігіне қатысты. Ұлттық идея халықтың елдігінің көрсеткіші, әрі оның
өткені мен болашағы туралы айтылатын бүгінгі күннің санасы. Ұлттық идея
қазақ қоғамында үнемі де болған, бүгін де бар. Ұлттық идеясыз тәуелсіз
мемлекет құруымыз мүмкін емес еді.
Саясми партиялардың Қазақстандағы қалыптасуымен дамуына тоқталар болсақ
1917 жылдың жазына қарай қазақтың либеральдық-демократиялық қозғалысы
жетекшілерінің Уақытша үкіметке деген сенімі әлсіреді. Өйткені Уақытша
үкімет Қазақстанда түбірлі әлеуметтік-саяси мәселелер бойынша іс жүзінде
құлатылған патша үкіметінің саясатын жүргізумен болды. Өзінің мәні жөнінен
империалистік билеу мен басқару органы болған Уақытша үкімет нағыз
демократиялық тұрғыдан ұлт және аграрлық мәселелерді шешу тұрмақ, оған
талаыныс та жасамады. Басқа езілген халықтар сияқты, қазақ халқының өзін-
өзі билеу, Қазақстанның өз алдына ұлттық-территориялық автономия болуы
жөніндегі мәселені мемлекеттік дәреже деңгейіне көтереді деген үмітті
Уақытша үкімет аяқасты етті. Осыдан кейін Уақытша үкіметтегі шешуші
позицияға - ие болып отырған кадеттерге деген Ә.Бөкейхановтың көзқарасы
күрт өзгерді. Мұны Ә.Бөкейханов кейінірек "Қазақ" газетінің 1917 жылғы 23
желтоқсандағы 256-санында жарияланған "Мен кадет партиясынан неге шықтым?"
деген ашық хатында (хат "Сарыарқа" газетінің 1918 жылғы 25 қаңтарындағы №
29 санында көшіріліп басылды) жан-жақты негіздеді. Осы сұраққа ("кадет
партиясынан неге шықтым" деген сұраққа) жауабында Ә.Бөкейханов негізгі үш
мәселеге оқырмандардың назарын аударған: "кадет партиясы жер адамға
меншікті болып берілсе жөн" дейді. Біздің қазақ жерді меншікті қылып алса,
башқұртша көрші мұжыққа сатып, біраз жылда сытырылып, жалаңаш шыға келеді.
Кадет партиясы ұлт автономиясына қарсы. Біз Алаш ұранды жұрт жиналып
автокомиясын тікпек болдық.
Француз, орыс һәм өзге жұрттың тарихынан көрінеді, молда хүкіметтен ақша
алса, сатылып кетеді. Фухани іс аяқ асты болмақ. Жалование алған молдалар
хүкіметке жетекшіл болып, еріп кетеді. Біздің қазақ-қырғыз дін ісін
көркейтетін болса, хүкімет ісінен бөліп қойған оң болады. Мұны орысша
"отделение церкви от государства" дейді. Кадет партиясы менің бұл пікіріме
өзгеше қарайды.
Осы үш жол айырылғаны биыл ашыққа шықты. Мен сонан соң қазаққа Алаш
партиясын ашуға кipicтім мұны июлдегі (1917 жылғы шілде — К.Н.) жалпы қазақ
съезінде айтқан едім".
Басқа сөзбен айтқанда, Әлихан Бөкейхайов кадет партиясынан ат құйрығын
үзуін қазақ қауымы үшін сайлау туралы мәселені талқылап, оның депутаттығына
кандидаттыққа әр облыстан ұсынылған 81 адамның тізімін бекітті. Олар
Қазақстанның барлық облыстары мен Орта Азиядағы (Бухара, Фергана және Хиуа)
қазақ қауымдастықтарының өкілдері болды. Депутаттыққа кандидаттар ішінде
біріиші қатарда қазақтың либералды-демократйялық қозғалысының көпшілік
тақыған көсемдері Әлихак Бөкейханов, Ахмет Байтүрсынов, облыс жетекшілері
Әлімхан Ермеков, Халел Ғаббасов, Жақып Ақбаев (Семей), Айдархан Түрлыбаев,
Асылбек Сейітов (Ақмола), Міржақып Дулатов, Ахмет Бірімжанов, Сейітәзім
Қадырбаев (Торғай), Халел Досмүхамбетов, Жаһанша Досмүхамбетов (Орал),
Мүхаметжан Тынышбаев, Ыбырайым Жайнақов, Садық Аманжолов (Жетісу), Мұстафа
Шоқаев, Әзімхан Кекесарин {Сыр-дария), Қоңырқожа Қожықов, Габдалрахман
Оразаев (Фергана обдысынан), Бақыткерей Қүлманов, Уәлмхан Танашев (Бөкей),
Алдабек Мангелдин (Самарканд) т,б. болды. Бұлармен қатар Құрылтай жиналысы
депутаттығына кандидаттар болып жалпы қазақтық съезд бекіткендердің
қатарында Ақмола облысынан Сәдуақас (Сәкен) Сейфуллин мен Мағжан
Жұмабаевтың, Сырдария облысынан Сұлтанбек Қожанов пен Санжар
Асфендияровтың, Ферғана облысынан Нәзір Төреқүловтьщ, Семей облысынан
ғалым, қоғам қайраткері Григорий Николаевич Потанин, Фергана облысынан
Уақытша үкіметтің Түркістан комитетінің мүшесі Вадим Чай-киннің болғавдығын
ерекше атау керек. Бұл, біріншіден, Әлихан Бөкейханов пен оның' жақын
серіктері шақырған бүкіл қазақтық съезд қазақ қауымының әртүрлі саяси
көзқарастағы өкілдерін Құрылтай жиналысының депутаттығына кандидат етіп
бекітуі арқылы осы мәселеде таптық. Көзқарасты емес, керісінше жалпы ұлттық
мұратты бірінші кезекте ұстағанын көрсетсе, екіншіден, орыс халқының екі
өкілін ұсынуы арқылы тұрғылықты халықтың мүддесік Құрылтай жиналысында
олардың қорғайтындығына деген сенім білдірді.
Күн тәртібіндегі басқа мәселелер бойынша съезд қабылдаған шешімдерде де
қазақ зиялыларының ықпалы сезіліп тұр. Бұл әсіресе дін, оқу-ағарту және
әйел мәселслері жөнінде қабылданған съезд қарарларынан айқын көрінеді. Атап
айтқанда: съезд шешімдеріне сәйкес осыған дейін көп жағдайда діндарлардын
ықпалында болып қелген ескі сот жүйесі ("народный сот") таратылып, олардың
орнына "қазақ тұрмысына лайық айрықша, сот құрылуға" тиіс болды; "міндетті
түрде бастауыш оқу енгізу", "бастапқы екі жылда оқу баланың ана тілінде"
жүргізілуі білім алудың тегін болуы талап етілді; "әйелдер саяси құқықта
ерлермен тең". "күйеуге тию еркі әйелдің өзінде" болып, "қалың малдың
жоғалу"- қажеттігі баса көрсетілді; "тұл қатын сүйгеніне тисін, әмеңгерім
деп зорлық қылу болмасын", "жеті атаға келмеген жерден қазақ қыз алмасын" –
делінді.
Сонымен қатар съезд қарарларында Ақмола, Семей, Торғай, Орал облыстары
мен Закаспий облысын мекендейтін қазақтар үшін жеке муфтиат (діни басқарма)
құрылу қажеттігі айтылды.
Бірінші жалпықазақтық съезд өзінің күн тәртібіндегі aca маңызды
мәселелердің бірі — қазақ саяси партиясын құру мәселесін талқылау барысында
іс жүзінде осы партияны ұйымдастыруға арналған Құрылтай жиналысына айналды.
Осы мәселе жөнінде съезд қабылдаған карарда былай делінеді: "Қазақ халқының
өз алдына саяси, партиясы болуды тиіс көріп, бұл партияның жобасын жасауды
съезд шораи исламға сайланған) қазақ өкілдеріне тапсырды. Партияның негізгі
демократическая федеративная парламентарная республика құрылмақ.
Партия жобасын жасап болған соң өкілдер қазақ областной комитеттерінің
қарауына жібереді, Онан кейін Учредительное собраниеге жиналған қазақ
депутаттары қарап бекітеді.
Қазақ саяси партиясының жобасы жасалғанша осы сьездің қаулылары
Учредительное собраниеге баратын қазақ депутаттарына наказ-аманат болады.
Алаш партиясының программасының жобасы мынадай талаптармен толықтырылды.
Қазақтың би, болыс ауылнайлары сияқты орындарында қызмет ететін
адамдар жұртқа пайдалы, жұрт үшін қызмет етерге көңілді адамдар болуына
жаһид қылады, Земстволардың управаларында., милицияларында таза
қызметші боларлық адамдардың атын халық қалауына салады. "Алаш"
партиясы ғаділдікке жақ, нашарларға жолдас, жебірлерге жау болады, Күш-
қуатын игілік жолына жұмсап, жұрт тарқы ету жағына бастайды.
Негізгі құқығы:
Россия республикасында дінге, қанға қарамай, еркек-әйел демей адам баласы
тең болу.
Жиылыс жасауға, қауым ашуға жария сөйлерге, газет шығаруға, кітап
бастыруға еркіншілік; хұқымет қызметшілері, иесінек рұқсатсыз, һеш кім
табалдырығын аттаушылық; сот сұрамай, билік айтылмай, тұтқын қылмаушылық;
қылмысты болған адам судья бар жерде 24 сағат ішінде, судьясыз жерде бір
жетіден қалмай судьяға тапсырылып жаба (?) судья хүкімі мен жабылуы.
Kiсі хатын ашқанға айып, оқығанға жаза болуы.
Діни ісі: Дін ісі мемлекет ісінен айырылулы болуы. Дін біткенге тең хұқық.
Дін жоюға ерік. Кіру-шығу жағына бостандық.
Муфтилік қазақта өз алдына болуы. Неке, талақ, жаназа, балаға ат қою
сияқты істер моллада болуы, жесір дауы сотта қаралуы.
Билік және сот әр жұрттың билік пен соты тұрмыс ыңғайына қарай болуы. Би
һәм судья жергілікті жұрттың тілін білу. Аралас жерде соттың тергеу —
тексеруі һәм хүкімі жергілікті жұрттың қай көбінің тілінде айтылуы. Би һәм
судья орнынан тергеусіз түспеу. Билік һәм сот жүзінде жұрт біткен тең
болуы; Құдайдан соңғы күшті би һәм судья ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz