«Сөйлеуді жетілдіру жолдары»
КІРІСПЕ ... ... ...4
1 ДИАЛОГТЫ ОҚЫТУ.CӨЙЛЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛЫ
1.1 Ағылшын тілінде сөйлеуді жетілдірудің маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Диалогқа оқыту білімін жетілдіру ... ... ... 10
1.3 Коммуникативтік оқыту кезіндегі жаттығулар, икемділіктер, көрнекіліктер ... .17
1.4 Ойындарды қолдану арқылы cөйлеуді жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2 КОМПЬЮТЕРЛІК ТЕХНОЛОГИЯНЫ ПАЙДАЛАНУ АРҚЫЛЫ
CӨЙЛЕУ ДАҒДЫСЫН ЖЕТІЛДІРУ
2.1 Ақпараттық технологиялардың құралдарын қолдану.сөйлеуді
жетілдірудің жаңа әдісі ... ... ... ... .40
2.2 Жаңа технологияны диалогты оқытуда пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... 61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ДИАЛОГТЫ ОҚЫТУ.CӨЙЛЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛЫ
1.1 Ағылшын тілінде сөйлеуді жетілдірудің маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Диалогқа оқыту білімін жетілдіру ... ... ... 10
1.3 Коммуникативтік оқыту кезіндегі жаттығулар, икемділіктер, көрнекіліктер ... .17
1.4 Ойындарды қолдану арқылы cөйлеуді жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2 КОМПЬЮТЕРЛІК ТЕХНОЛОГИЯНЫ ПАЙДАЛАНУ АРҚЫЛЫ
CӨЙЛЕУ ДАҒДЫСЫН ЖЕТІЛДІРУ
2.1 Ақпараттық технологиялардың құралдарын қолдану.сөйлеуді
жетілдірудің жаңа әдісі ... ... ... ... .40
2.2 Жаңа технологияны диалогты оқытуда пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... 61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қай елде болсын, балаға білім беру ісі елеулі орын алып, ұрпағының білімділігі мен біліктілігін шыңдауға бет бұрады. Шынында да оқушылардың жалпы білімін көтеру үлкен мәселе екені сөзсіз. Себебі, еліміздің мәртебесінің биік болуы қоғам мүшелерінің келешек ел қожасы – жас ұрпақтың белсенділігі мен іскерлігіне тікелей байланысты болмақ. Қазіргі таңда еліміздің келешегін өз елін сүйетін, әдет-ғұрпын, салт-санасын қастерлейтін ұрпақты оқытып тәрбиелеу–біздің басты борышымыз. Сондықтан, мектептің мәселесі дұрыс таңдалып мектеп басқару, сапалы білім беру, нәтижеге жету үшін әрбір атқарылған істің жан-жақты ойластырылған, нақтыланған, үйлестірілген, стратегиялық жұмыс жоспары жасалуы тиіс. Қазақстан бүкіл әлемде үш тілді пайдаланатын жоғары білімді ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қатынас тілі және ағылшын тілі – жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі. Осыған орай, ағылшын тілін тілдің үш тұғырының бірі ретінде қызмет етуінің алғышарты – оның қоғамдық өмірдің әр алуан саласында қолданылуы болып табылады.
1.Рогова Г.В. Методика обучения иностранным языкам в средней школе Москва, 1991.- 95б.
2. Рахманов И.В. Обучение устной речи на иностранном языке. Москва, 1980. – 120б.
3.Рогова Г.В., Верещагина И.Н. Методика обучения английскому языку на начальном этапе в средней школе. Москва, 1988.- 230б.
4. Скалкин В.Л. Английский язык для общения – Москва, 1986.-119б.
5. Скалкин В.Л. Основы обучения устной речи – Москва, 1981.-224с.
6. Старков А.Л. Обучение английскому языку в средней школе – Москва, 1978.-254б.
7. Скалкин В.Л. Обучение диалогической речи – Киев, 1989.-113б.
8. Стронин М.Ф. Обучающие игры на уроке английского языка – Москва, 1981.-112с.
9. Скалкин В.Л. Коммуникативные упражнения на английском языке - Москва, 1983.-219б.
10. Уайзер Г.М. Климентенко А.Д. Развитие устной речи на английском языке – Москва, 1992.-126б.
11. Макапова Г.К. « Роль ролевых игр в обучении иностранному языку» // Қазақстан мектептеріндегі шет тілі 6/2006.- 37-40 б.
12. Пассов Е.И. «Игра дело серезьное» // Урок иностранного языка в средняях школах.- 1988.- 204-211б.
13. Мартыненко Л. С. Ролевые и деловые игры на уроках английского языка. –М., 1997 .- 56-58 б.
14.Жилкина Д.Н. «Ролевые игры на уроках английского языка» // Иностранные языки в школе №1/2010.- 34-38 б.
15. Тұрғанбаева М.О. «Ағылшын тілі сабағында ойын элементтерін қолдану жолдары»// Мектептегі шет тілі №1/2008.- 11-13б.
16. М.Ф.- «Обучающие игры на английском языке.»- М., 1984.- 96-98 б.
17. Семенова Т.В. « Ролевые игры в обучении иностранным языкам» // Иностранные языки в школе №1/2005.- 13-14 б.
18. Ливингстоун К. –« Ролевая игра в обучении иностранным языкам.» -М: Высшая школа, 1988.-53 б.
19. Зимняя, И. А. Психологические аспекты обучения говорению на иностранном языке. М.: Просвещение, 2005.- 357 б.
20. Калимулина О.В. Ролевые игры в обучении диалогической речи // Иностранные языки в школе. - № 3- 2003.- 16-17 б.
21. 22. С. И. Макшанов, Н. Ю. Хрящева. Психогимнастика в тренинге. СПб. 1993
22. Конышева А.В. «Использование ролевых игр в обучений иностранного языка на начальном этапе» Игровой метод в обучении иностранному языку// №5/2008.- 11-13 б.
23. Jack C. Richards with Jonathan Hull and Susan Protector // Interchange. Third edition // Student’s book with self-study audio. Cambridge University Press 2005
24.Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасының жобасы // Егемен Қазақстан, 26 желтоқсан 2003ж. – 83б.
25. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы // Қазақстан мұғалімі. – Алматы, 2009. – 78б.
26. Қараев Ж.А. Жетілдірген педагогикалық жүйені жобалаудың дидактикалық шарттары // Ізденіс. – Алматы, 2004. №2. – 86б.
27.Рақымжанова С.Қ. «Шетел тілін оқыту әдістемесі», 2007ж, №5.–78 б.
28.Азимов Э.Г., Вильшинецкая Е.Н « Материялы Интернета на уроке английского языка ». Иностранные языки в школе -2001.,№1,стр.96.
29. Бұзаубақова К.Ж. // Жаңа педагогикалық технологиялар// – Тараз: ТарМУ, 2003ж. – 78б.
30.Мырзагулова Н.А,.// Компьютерлік технологияны пайдалану арқылы оқушылардың сөйлеу дағдысын дамыту (Білім магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациялық жұмыстың рефераты) - Қызылорда: ҚМУ, 2012ж.
31.Е.И. Пассов: «Коммуникативный метод обучения иностранному говорению» //Урок иностранного языка в средняях школах.- 1989.- 30-35б.
32.Ақпараттық-компьютерлік технологиялардың болашақ мұғалімдерді даярлаудағы рөлі. //Қазақстан жоғары мектебі. – Алматы, 2010. – №1.– Б. 22-
2. Рахманов И.В. Обучение устной речи на иностранном языке. Москва, 1980. – 120б.
3.Рогова Г.В., Верещагина И.Н. Методика обучения английскому языку на начальном этапе в средней школе. Москва, 1988.- 230б.
4. Скалкин В.Л. Английский язык для общения – Москва, 1986.-119б.
5. Скалкин В.Л. Основы обучения устной речи – Москва, 1981.-224с.
6. Старков А.Л. Обучение английскому языку в средней школе – Москва, 1978.-254б.
7. Скалкин В.Л. Обучение диалогической речи – Киев, 1989.-113б.
8. Стронин М.Ф. Обучающие игры на уроке английского языка – Москва, 1981.-112с.
9. Скалкин В.Л. Коммуникативные упражнения на английском языке - Москва, 1983.-219б.
10. Уайзер Г.М. Климентенко А.Д. Развитие устной речи на английском языке – Москва, 1992.-126б.
11. Макапова Г.К. « Роль ролевых игр в обучении иностранному языку» // Қазақстан мектептеріндегі шет тілі 6/2006.- 37-40 б.
12. Пассов Е.И. «Игра дело серезьное» // Урок иностранного языка в средняях школах.- 1988.- 204-211б.
13. Мартыненко Л. С. Ролевые и деловые игры на уроках английского языка. –М., 1997 .- 56-58 б.
14.Жилкина Д.Н. «Ролевые игры на уроках английского языка» // Иностранные языки в школе №1/2010.- 34-38 б.
15. Тұрғанбаева М.О. «Ағылшын тілі сабағында ойын элементтерін қолдану жолдары»// Мектептегі шет тілі №1/2008.- 11-13б.
16. М.Ф.- «Обучающие игры на английском языке.»- М., 1984.- 96-98 б.
17. Семенова Т.В. « Ролевые игры в обучении иностранным языкам» // Иностранные языки в школе №1/2005.- 13-14 б.
18. Ливингстоун К. –« Ролевая игра в обучении иностранным языкам.» -М: Высшая школа, 1988.-53 б.
19. Зимняя, И. А. Психологические аспекты обучения говорению на иностранном языке. М.: Просвещение, 2005.- 357 б.
20. Калимулина О.В. Ролевые игры в обучении диалогической речи // Иностранные языки в школе. - № 3- 2003.- 16-17 б.
21. 22. С. И. Макшанов, Н. Ю. Хрящева. Психогимнастика в тренинге. СПб. 1993
22. Конышева А.В. «Использование ролевых игр в обучений иностранного языка на начальном этапе» Игровой метод в обучении иностранному языку// №5/2008.- 11-13 б.
23. Jack C. Richards with Jonathan Hull and Susan Protector // Interchange. Third edition // Student’s book with self-study audio. Cambridge University Press 2005
24.Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасының жобасы // Егемен Қазақстан, 26 желтоқсан 2003ж. – 83б.
25. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы // Қазақстан мұғалімі. – Алматы, 2009. – 78б.
26. Қараев Ж.А. Жетілдірген педагогикалық жүйені жобалаудың дидактикалық шарттары // Ізденіс. – Алматы, 2004. №2. – 86б.
27.Рақымжанова С.Қ. «Шетел тілін оқыту әдістемесі», 2007ж, №5.–78 б.
28.Азимов Э.Г., Вильшинецкая Е.Н « Материялы Интернета на уроке английского языка ». Иностранные языки в школе -2001.,№1,стр.96.
29. Бұзаубақова К.Ж. // Жаңа педагогикалық технологиялар// – Тараз: ТарМУ, 2003ж. – 78б.
30.Мырзагулова Н.А,.// Компьютерлік технологияны пайдалану арқылы оқушылардың сөйлеу дағдысын дамыту (Білім магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациялық жұмыстың рефераты) - Қызылорда: ҚМУ, 2012ж.
31.Е.И. Пассов: «Коммуникативный метод обучения иностранному говорению» //Урок иностранного языка в средняях школах.- 1989.- 30-35б.
32.Ақпараттық-компьютерлік технологиялардың болашақ мұғалімдерді даярлаудағы рөлі. //Қазақстан жоғары мектебі. – Алматы, 2010. – №1.– Б. 22-
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 ДИАЛОГТЫ ОҚЫТУ-CӨЙЛЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛЫ
1.1 Ағылшын тілінде сөйлеуді жетілдірудің маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Диалогқа оқыту білімін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..10
1.3 Коммуникативтік оқыту кезіндегі жаттығулар, икемділіктер,
көрнекіліктер ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
1.4 Ойындарды қолдану арқылы cөйлеуді
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...27
2 КОМПЬЮТЕРЛІК ТЕХНОЛОГИЯНЫ ПАЙДАЛАНУ АРҚЫЛЫ
CӨЙЛЕУ ДАҒДЫСЫН ЖЕТІЛДІРУ
2.1 Ақпараттық технологиялардың құралдарын қолдану-сөйлеуді
жетілдірудің жаңа әдісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..40
2.2 Жаңа технологияны диалогты оқытуда пайдалану
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
КІРІСПЕ
Қай елде болсын, балаға білім беру ісі елеулі орын алып, ұрпағының
білімділігі мен біліктілігін шыңдауға бет бұрады. Шынында да оқушылардың
жалпы білімін көтеру үлкен мәселе екені сөзсіз. Себебі, еліміздің
мәртебесінің биік болуы қоғам мүшелерінің келешек ел қожасы – жас ұрпақтың
белсенділігі мен іскерлігіне тікелей байланысты болмақ. Қазіргі таңда
еліміздің келешегін өз елін сүйетін, әдет-ғұрпын, салт-санасын қастерлейтін
ұрпақты оқытып тәрбиелеу–біздің басты борышымыз. Сондықтан, мектептің
мәселесі дұрыс таңдалып мектеп басқару, сапалы білім беру, нәтижеге жету
үшін әрбір атқарылған істің жан-жақты ойластырылған, нақтыланған,
үйлестірілген, стратегиялық жұмыс жоспары жасалуы тиіс. Қазақстан бүкіл
әлемде үш тілді пайдаланатын жоғары білімді ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар
қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қатынас тілі және
ағылшын тілі – жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі. Осыған орай,
ағылшын тілін тілдің үш тұғырының бірі ретінде қызмет етуінің алғышарты –
оның қоғамдық өмірдің әр алуан саласында қолданылуы болып табылады. Жер
шарын мекендеген мыңдаған ұлттар мен ұлыстардың бір-бірін түсінуіне –
халықаралық сипат алған ағылшын тілінің рөлі зор. Ағылшын тiлiн үйрену
арқылы оқушылар бiлiм деңгейiн көтерiп, өз халқы мен басқа халықтар
арасындағы ұқсастықтар мен ерекшелiктердi ажыратуға дағдыланады.
Сөйтіп, өз пiкiрi қалыптасады, түрлi елдер мәдениетiн үйренедi.
Қазақстандағы жалпы білім беретін мектепті жаңарту ауқымындағы ең бір
елеулі инновациялық шешімдерінің бірі оның ерте жастан шет тілді оқып, шет
тілін оқуда шетелдік оқу әдістемелік кешендерін енгізу болып табылады. Шет
тілін мектепте оқытудың шарттарын ескере отырып, оқушылардың мектепті
бітіргенннен кейін де шет тілін оқып, түсіне білу қабілетін қалыптастыруға
мән берілуі тиіс. Осыған орай, шетел тілін мектепте оқытудың практикалық
мақсатын жүзеге асырудың алғышарты- оқыту әдіс- тәсіліне, коммуникативтік
бағдар беруге назар аударылады.Шет тілін үйрету әдістемесі біздің қоғамда
жетекші орын алуда. Қазіргі уақытта шет тілін оқытуға байланысты оқыту
саясатының бағыты мемлекетте шет тілін оқушыларға барлық жақсы және ыңғайлы
жағдайларды жасап, олардың қоғамдық және жеке қажеттіліктерін қамтамасыз
ету мақсатында жұмыстар жасап жатыр.Елімізде күннен-күнге оқу процесінде
шет тілі жетекші орын алатын лицей,гимназиялар ашылуда. Жалпы білім беретін
мектептерде де шет тілін бастауыш сыныптан бастап оқытады. Тіпті, өз
балаларының шет тілін үйренуін қолдайтын ата-аналар саны да көбейіп келе
жатыр. Отандық телеарналардан, газеттерден ағылшын тілінің курстары немесе
шет елде білім алуға және жұмыс істеуге шақыратын хабарламаларды да көруге
болады. Ағылшын тілін ерте жастан бастап оқыту маңызды. Қазіргі уақытта
Қазақстанда балаларды балабақшадан немесе 1 сыныптан бастап шет тілін оқыту
басталып жатыр. Бұл тереңдетіп оқыту болып табылады. Бастауыш мектепте шет
тілі бойынша білім беру процессінің мәні мен ерекшелігі осы бастауыш сынып
оқушыларының шет тілінде сөйлеу дағдысын қалыптастыру болып табылады.
Зерттеу жұмысының тақырыбы: Сөйлеуді жетілдіру жолдары
Зерттеу жұмысының мақсаты – шетел тілін оқыту барысында алдыңғы қатарлы
технологияларды және оқу процесін ұйымдастырудың жаңа формаларын нақты
оқыту жағдайына сәйкес шығармашылықпен қолдана білу іскерлігін қалыптастыру
және дамыту. Ақпараттық технологияларды қолдану арқылы сөйлеуге үйрету мен
оны жетілдіру әдісінің тиімділігін жоғарылату.
Зерттеудің міндеттері:
1. Ағылшын тілі сабағында ойындарды қолдану арқылы cөйлеуді жетілдірудің
маңыздылығын суреттеу;
2. Компьютерлік технологияны пайдалану арқылы оқушылардың cөйлеу дағдысын
жетілдіру мүмкіндіктерін көрсету;
3. Монолог пен диалог сөзді оқыту арқылы сөйлеуді жетілдірудің жаңа
нұсқаларын ұсыну.
Зерттеу жұмысының өзектілігі - соңғы жылдардағы тілші, әдіскер
ғалымдардың зерттеу жұмыстарының нәтижесіне жүгінсек, мектеп оқушыларының
көпшілігінің сөздік қоры жұтаң, сөз тіркестерін, сөйлем және мәтін құрауда
дәрменсіздік танытатындығын, ойын жүйелі түрде айтып бере алмайтындығын,
ауызша сөйлеу дағдысының төмендігін байқауға болады. Мұның басты себебі,
оқушының сөйлеу формаларын игерудегі дағдысының әлі қалыптаспағандығынан,
білімінің жеткіліксіздігі деп санаса, кейбір зерттеушілердің пікірінше,
мектептегі тіл дамыту жұмыстары өз дәрежесінде жүргізілмейтіндігінде деп
санайды. Қазіргі кезде оқушылардың ауызша сөйлеу әрекетін қалыптастырып,
оны жетілдіру – бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып табылады.
Зерттеу пәні - ағылшын тілі сабағында сөйлеуді жетілдіру жолдарын
анықтау.
Зерттеу жұмысының зерттеу объектісі – ақпараттық технологияларды
қолдана отырып, сөйлеуге жетілдірудің жаңа әдістері.
Зерттеу процессінде келесідей әдістер қолданылды: шет тілдерін оқытуға
арналған психологиялық-педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді талдау;
ақпараттық технологиялар бағдарламасының мүмкіндіктерін тану; танып, білген
мәліметтерді эксперименттік зерттеу жүргізу мақсатында педагогикалық
практикада қолдану.
Зерттеудің ғылыми болжамы - оқушылар тілін дамыту мен жетілдіру
белгілі бір жүйемен үздіксіз жүргізіліп, олардың сөйлеу дағдыларын
жетілдіру үшін кешенді жұмыстар мен жаттығулар негізінде ұйымдастырылса,
оқытудың жаңа технологияларын қолдану арқылы күтілетін білім нәтижелері
оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын жетілдіруге негізделсе, онда оқушылардың
тілін дамытудың, сөздік қорын байытудың нәтижесі мен мүмкіндігі арта
түседі. Мектеп оқушыларының ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастырса, онда
оқушы келешекте қоғамдық-әлеуметтік ортада ойын еркін жеткізуге, әдеби
нормада жүйелі, шебер сөйлеуге дағдыланады.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ДИАЛОГ СӨЗДІ ОҚЫТУ - CӨЙЛЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛЫ.
1.1 Ағылшын тілінде сөйлеуді жетілдірудің маңызы
Тіл – қарым-қатынас құралы. Тіл сөйлеу арқылы жүзеге асады,
сөйлеу арқылы ғана дамып, өмір сүреді. Біз шет тілін оқыту туралы
айтқанда, оны ең алдымен қатынас құралы ретінде оқимыз.
Сөйлеудің негізгі мағынасы адамның әлеммен қарым-қатынасы адам
санасында көрініс табатын ой. Сөйлеудің негізгі объектісі адамның шыншыл
өмірмен байланысы. Биляев ойынша шет тілін игеру яғни басқа тәсілдермен
және жолдармен санадағы ойды шығару. Сөйлеудің құрылымына тоқталатын
болсақ оны психологтар былай көрсетеді. Сөйлеуді адамдар бірдеңені айту
қажеттілігі туған кезде қолданады. Ағылшын тілін оқытудың алғашқы
сатыларында оқушыларда ағылшын тілінде өз ойын жеткізу қажеттілігі туады.
Ол қарым-қатынас жасап отырған қимыл іс-әрекет негізінде көрінеді.
Мысалы бірдеңені жеткізу, сұраққа жауап беру, өтінішті орындау сондай-ақ
қаламды әперу, есікті ашу, тақтаны сүрту т.б. Бұл жағдайлардың негізгі
мақсаты күтілетін қорытынды. Бұл бөлімде сөйлеу мынадай қызметтерді ғана
атқарады. Атап айтсақ не үшін, неге және не айту керек. Сөйлеуді қалай
жүзеге асыру сөйлеудің 2-ші бөлімін де яғни аналитика-синтетикалық
бөліміне қатысты. Бұл бөлімінде тіл арқылы ойды жүзеге асыру процесі
жүреді. Ағылшын тілінде ойды жеткізу кезінде оқушы естегі сөздерді
теріп (анализ) оны ойды жеткізу үшін сөйлеу бүтініне қосу керек (синтез).
Сөзді жадыда сақтау үшін оларды белгілі бір нәрсемен қатысты жүйелеу керек.
Олар парадигматикалық және синтагматикалық бола алады. Сөйлеудің осы екі
түрі көп болса оқушының сөйлей алу қабілеті жоғары болады.
Парадигматикалық байланыс негізінде сөздерді әртүрлі белгісіне қарап
есте сақтай алады.
• жазу кезіндегі бірдей дыбысталу two-too
• one-won, see-sea
• мағына жақындығына байланысты Мысалы: small-little
• мағынасының қарама-қарсылығына байланысты answer-ask
Cөйлеу кезінде синтагматикалық байланыста үлкен роль атқарады. Яғни
басқа сөздермен сәйкес келу негізінде мысалы order деген сөз келесі сөз
тіркестерінде қолданылады.
• order-something (order dinner, order breakfast, a new coat etc )
• order to do something (order to stand up, to close the door, to stay
in bed)
• give an order to do something (to stand up, to stay after classes)
Осы сөздердің таңдалынып алынуына сөйлеушілер арасындағы қарым- қатынас
лексикалық сөздік қорлары қатысты құралдарды таңдап алу процесінде мынадай
жағдайларда іске асады.
• күнделікті қолданылатын ағылшын тіліндегі бірліктер
Good afternoon, thank you my name is, I am on duty, may I come in.
Сөздердің орнын ауыстыру және құрылымын өзгерту. Мысалы: My name is
деген дайын тіркестен name is бірлігі өзгеріссіз қалып my түрін his, her
немесе my sister’s деп ауыстыруға болады. Осы құрылымды өзгерту кезінде
біріншіден ойлау тікелей мен арқылы жүзеге асып 2-ші жағдайда грамматикалық
құрылымы іске асады. Шет тілін оқытудың қиындығы осында. Адам ойын жеткізер
кезінде оны бірінші ойлап алады ал ол ана тілінде іске асады. Сөйлеу
құрылымының 3-ші бөлігі ойды жүзеге асыру бөлімі:
Сөйлеу, тыңдау, оқу және жазумен тығыз байланыста.Тыңдау мен сөйлеу
ойды ауызша жеткізу ретінде бір-бірімен тығыз байланысты. Сөйлеу бұл
тікелей оқумен байланысты. Яғни сөйлеу мен дауыстап оқудың қарым
қатынасын дәлелдеп жату артық. Сөйлеу жазумен де байланысты. Мысалы оқушы
жазу үстінде өз ойынан сыбырлап айтып отырады [1, 29б].
Сөйлеу монологтық және диалогтық түрде жүзеге асырылады. Ол
методикалық мақсат негізінде де жүзеге асады яғни әрбір сөйлеу
формаларының лингвистикалық ерекшелітерін көрсету негізінде. Монологтық
ойлауға ойды толық жеткізу және бір-бірімен байланысты болу деген мінездеме
тән. Диалогтық сөйлеу сөйлеу клишелерін және элиптикалық сөйлемдерді
қолдану негізінде жүзеге асады. Мысалы сөйлеу практикасында жалпы
сұрақтарға иә, жоқ деген қысқа жауап ала аламыз. Оқушылар көбінесе бұндай
жауапқа қанағаттанбай толық жауап сұрайды. Мысалы is it tuesday today деген
сұраққа yes,it is немесе yes it is already tuesday today деп жауап беруге
болады. Альтернативтік сұрақтарға жауап ретінде мынандай мысалдар келтіре
аламыз. Yes ,it is an English book or Kazakh one сұрағына it is a Kazakh
one немесе a Kazakh one деген жауап ала аламыз. Арнайы сұрақтарға мынадай
жауап ала аламыз what is red. The flower is who will go to the cinema. My
brother will. деген сияқты Монологтық сөйлеуге хабарлау деген мінездеме
бере аламыз. Оларға мынандай мысалдар көрсете аламыз. Мысалы оқушылар қайда
оқимыз немесе бүгін қай күн деген сөздерді ағылшынша жеткізе алу жауап
алуға болады.
Ағылшын тілің оқыту кезінде оқушылар сөйлеуге ұмытылады. Тіпті
оқушылардың лексикалық сөздік қорлары минималды дәрежеде болса да олар
тілдің коммуникатививтік қызметін сезіне бастайды. Ағылшын тілін оқытудың
алғашқы жылдарында оқушыға сұрақтарды қою, оған жауап беру т.б сияқты ұсақ
сөйлеу бірліктерін оқытушы сұрайды. Сөйлеу кезінде оқушы кем дегенде үш
сөйлем монологтық сөйлеуге сөйлеу дайындықсыз іске асады, яғни тілдің
тіл материалының көлемі бес сөйлемнен кем болмау керек. Оқытудың екінші
жылында диалогтық сөйлеу кезінде әңгімені жүргізе алу қабілеттілігі болу
керек, ол сұрақ пен жауап, ұсыныс, бұйыру негізінде жүзеге асады. Ол
тікелей тілдік мәтіннің бағдарламасына қатысты болу керек және ол 4
сөйлемнен кем болмауы қажет. Кейбір монологтық сөйлеу күрделірек яғни
оның көлемі 7 сөйлемнен жоғары болу керек. Ауызша сөйлеу шет тілін
үйретудің маңызды құралы. Сөйлеу – сабақтың маңызды бөлігі. Ауызша
сөйлеу - оқушылардың мәтінді тыңдау мен оқу кезіндегі оқылған материалды
тексеру. Сөйлеудің оқытудың мазмұны кезінде 3 компонентті бөліп ала
аламыз. Олар: лингвистикалық, психологиялық және әдістемелікқұралы.
Лингвистикалық бөлімнен бастасақ бұл кезде сөйлеу оқу бағдарламасы
негізінде жүзеге асырылады .
Бұл тілдік бірліктермен тікелей қатысты: сөз, сөз құрылысы,
грамматикалық мәтін, фонетикалық минимум т.б. Таңдалып алынған тілдік мәтін
сөйлеудің алғашқы сатыларында ақ жүзеге аса бастайды. Оқушылар тілдік
материалды сөйлеу бірліктері негізінде жүзеге асырады. Олар мына түрде
жүзеге асады. Олар here is the book немесе there is a lot of books on the
shelf немесе what is on happy birthday to you немесе диалогты түрде келе
алады.
• please give me that book.
• what for?
• to hour a look at it
• here you are
• thank you
• you are welcome немесе бір-бірімен қатысты сөйлеу түрінде кездеседі
Мысалы
• Mr.John White lives at sixteen, forest road, green town, England.
• his house is not very large but it is not small either
• it has a ground flower and the first flower.
Сөйлеудің лингвистикалық бөлшегін айту кезінде сөздің
экстралингвистикалық бөлімшесін ұмытпаумыз қажет дәлірек айтсақ ым,
қол сілтеу, бас шайқау т.б. құралдар. Мысалы ағылшын тілінде кейде бұндай
ым шараларды оқушылар көп қолданбайды. Бұл қате құбылыстар мысалы 1,2,3 деп
санау кезінде қазақтар саусақтарын бүксе ағылшындар саусақтарын жаяды.
Сөйлеуді оқытудың мазмұнының 2-ші компоненті пихологиялық компонент яғни
экспрессивті сөйлей алу қабілеттілігімен дағдылану. Ол мысалы белгілі бір
мәтінді оқытушыдан есту кезіндегі репродукция операциясы арқылы іске асады.
Психологияда неғұрлым оқушы кішкене болса соғұрлым бұл операция жеңіл
өтеді. Мысалы: 2-ші сынып оқушылары жеке сөздер, сөз тіркестері тұрмақ
белгілі бір мәтінді қағып алу қабілеттіліктері жоғары. Репродукция толық
және бола алады. Мысалы: толық репродукция
• we speak, read and write in the lesson.
Бөлшектік репродукция оқушы өз ойын жеткізу негізінде жүзеге асады.
Мысалы: this is a blue pencil. Оқытушы (көк қарындашты көрсетіп тұрып
айтылатын сөз тіркесі) [2, 120б].
Сөйлеудің келесі бір маңызды құбылысы бұл сөздердің грамматикалық
құрылымын өзгерту. Мысалы:
• I live in Astana.
• Arman lives in Astana деген сөзде I-to be етістегі Arman-ға өзгерді.
Ол
тікелей етістіктің өзгеруіне әкеліп соғады: live-lives
• Nick is reading a book
Nick reads a lot. Бұл сөйлемде Present Progressive - Present Simple-ға
айналады. Грамматикалық құрылымды өзгерту кезінде сөйлеу жеткізу, және
лексикалық дағдылар да қалыптасады. Сөзді жеткізе алу құбылысы сөздердің
мағыналарын кеңейтумен де байланысты.Мысалы:
I have got a book.
I have got an English book.
I have got an interesting English book.
I have got an interesting English book at home.
Бұл құбылыс грамматикалық құрылымды өзгертумен де байланысты. Ол сондай-
ақ жадыдағы лексикалық сөздік қорға сөзді айту дағдысына ритмға, мелодикаға
қатысты. Соңғы жылдардағы тілші, әдіскер ғалымдардың зерттеу жұмыстарының
нәтижесіне жүгінсек, мектеп оқушыларының көпшілігінің сөздік қоры жұтаң,
сөз тіркестерін, сөйлем және мәтін құрауда дәрменсіздік танытатындығын,
ойын жүйелі түрде айтып бере алмайтындығын, ауызша сөйлеу дағдысының
төмендігін байқауға болады. Мұның басты себебі, оқушының сөйлеу формаларын
игерудегі дағдысының әлі қалыптаспағандығынан, білімінің жеткіліксіздігі
деп санаса, кейбір зерттеушілердің пікірінше, мектептегі тіл дамыту
жұмыстары өз дәрежесінде жүргізілмейтіндігінде деп санайды. Қазіргі кезде
оқушылардың ауызша сөйлеу әрекетін жетілдіру – бүгінгі күннің өзекті
мәселесі болып табылады.
1.2 Диалогқа оқыту білімін жетілдіру
Диалог сөзді оқытудың мектептік практикасын бақылау, онда бірқатар
кемшіліктердің бар екендігін көрсетіп отыр, бұлар осы мәселенің әдістемеде
әзірленбегендігінің салдары болып табылады.
Қалыптасқан жағдайдың себептерінің бірі ауызекі шет тілін оқыту
жүйесін жасау негізінде жатқан түсініктердің араласып кетуі болып табылады.
Бұдан өзге, диалог пен монологтың араласу қаупі айқын көрініп отыр. Мұның
себебі олардың өзара тығыз байланыстылығы мен өзара тілдік қызметке өтуі
болып табылады. Мұндай байланыс диалог пен монологтың анықтамаларының
өзінен-ақ көрінеді, мұны әдіскерлер былайша заңды тұрғыда атап өтеді:
Диалог – репликалардың тізбегі немесе айтылымдардың топтамасы болып
табылады, бұларды әдетте екі немесе одан да көп тұлғалардың
(әңгімелесушілердің) тікелей тілдесуі жағдайында бірі екіншісін тудырады.
Монолог - өзінің ойларын, ниеттерін, оқиғаны бағалауын және т.б. көбірек
немесе азырақ кеңейтілген нысанда білдіруші бір тұлғаның сөзі
Диалог әңгімелесу барысын қамтамасыз ететін бірқатар икемділіктермен
байланысты. Алғашқысы әңгімелесушіні пікірін айтуға ынталандыру болып
табылады [3, 230б].
Ынталандыру былайша болуы мүмкін:
• Сұрақ, мысалы: Are you going home? Does Pete live far from school?
Where are you going? You will stay after clases, won`t you? Can you play
tennis or foоtboll?
• Бекіту, мысалы, І`m going home, ол формасы жағынан әртүрлі жауап
қатуды: Why? Do you? ОK. Let`s go togethеr.
• Өтіну, ұсыныс, мысалы: Неlp me, please. Let`s go thеrе. Will you open
thе window? Let`s play. Will you give me your pen? Give me your реncil,
please және т.б.
Екінші икемділік – бұл тілдік стимулға жауап қату. Ынталандырушы
реплика мен ынталандырушы жауап қату диалогтік бірлікті құрайды. Диалогтік
бірліктердің төрт типі аса кеңінен таралған.
Сұрақ-бекіту.
Are you going home? сұрағына No, I`m stay at school немесе No I`m going
shopping тілдік жауап қату берілуі мүмкін.
Does Pete live far from school? сұрағына Yes, he does немесе I don`t know
немесе Not very far немесе Near Russia жауап қатуы берілуі мүмкін.
Сұрақ-сұрақ:
Are you going home? - Why do you ask me?
Will you һеlp me? – Whаt shell I do?
Нақтылау - нақтылау:
I`m going home - So am I (I`ll stay at school)
Нақтылау - сұрақ
I`m going home - Why are you going home?
Үшінші икемділік – айтылымдарға әңгімелесудің сипатын беруге реплика-
жауапты кеңейту.
Мысалы:
- Have some more fish?
- No thank you. It is very nice, but I can`t it any more.
Нақтылау - нақтылау:
- This is a box of sweats for you.
- Thanks a lot. I like sweats very much.
Бекіту-сұрақ
- I want to know English – What for?
K: Hello, Mike!
M: Hello, Kate! It`s nice to see you
K: Are you glad to be back to school again?
M: I am. But it was nice to have holidays. I was out-of doors all day long.
I had a lot of fun. And what about you?
K: I had a very good time, too. I often went to the cinema and played with
my friends
- Did you go to the demonstration yesterday?
-Yes I did. It was very interesting.
- Yes it was a fun demonstration.
- Did you go to the Red Square too?
- No I watched demonstration on TV. My father marched with the workers of
the factory and I wanted to see him.
- Will, did you see him?
- No, I didn`t see him. And in the evening when we watched demonstration on
TV we did not see him either.
- The demonstration was very interesting, wasn`t it?
- Yes, very.
Диалог сөз белгілі бір коммуникативтік, психологиялық және
лингвистикалық ерекшеліктерімен сипатталады. Диалог сөз – бұл жағдаяттық-
тақырыптық ортақтықпен және коммуникативтік мотивтермен біріктірілген,
тікелей тілдесу актісінде екі немесе одан да көп әңгімелесушілер жүйелі
түрде берген ауызша айтылымдарының үйлестірілуі.
Диалогтік тілдесудің мазмұны мен сипатына келесі психологиялық
аспектілер әсер етеді:
1) әңгімелесушінің сөзін қабылдау процестері және жағдаятқа
бағдарлану;
2) айтылымның мазмұндық жағын қалыптастыру процестері;
3) ойды тілдік ресімдеу және тілдесетін серіктестің репликаларын
қабылдау (+декодирлеу) процестері.
Оның бірінші қатысушысы (С1) диалогты бастай отырып, серіктесінің
коммуникативтік қабілеттерін бағалайды, жағдайға бейімделеді және осының
негізінде өзінің сөз тудырушы бағдарламасын құрастырады, өзінің тілдік
ниеті мен тақырыбын талдайды. Екінші әңгімелесуші (С2) тілдік туындыны
қабылдай отырып, оны талдап, жауаптық репликаны айтады, бұл ретте С1-дің
жеке тұлғасы мен жағдайды, меншікті ниеттері мен мотивтерін ескереді.
Диалогтік тілдесудегі пікір айтудың мазмұндық жағы әңгімелесушілердің
өмірлік тәжірибесі мен ынталандырудың бірнеше қатарының негізінде
қалыптастырылады. Әңгімелесуші мыналарға мұқтаждықты немесе қажеттілікті
бастан кешіреді:
1) тілдесетін серіктеске бір нәрсені хабарлау
2) серіктестен керекті ақпаратты сұрастыру;
3) серіктестің назарын қандай да бір объектіге немесе оқиғаға тарту;
4) өзінің байқағандары, әсерлері, қорытындылары туралы хабарлау
5) әңгімелесушілердің 1-іншісіне, олардың екеуіне және үшінші тұлғаға
қатысты қандай да бір фактіні анықтау
6) өзінің эмоцияларын айту.
Соның аясында диалог өтетін жағдаяттың компоненттері үнемі қозғалыста
болып табылатындығын атап өтуіміз қажет, мұның соңынан диалогтік тілдесудің
1 актісінің ішінде ынталандырулардың ауысуы болады.
Ауызша жұмыстың ұзақтығы бірқатар факторлармен анықталады.
Біріншіден, жасымен: оқушы кіші болған сайын ауызша жұмыс ұзағырақ
болуы тиіс.
Екіншіден, іріктелген оқу материалының өзімен, оның сипаты мен көлемі
алғашқы баспа материалдарының ақпараттылығын қаншалықты қамтамасыз ете
алатындығымен.
Үшіншіден, оқу процесінің жарақталғандығы. Мәселен, жағдаятты көру,
дыбысталып тұрған сөзді есту және оны титрлар түрінде көру мүмкіндігі
берілген видеожазба кезінде ауызша жұмыстың кезеңін қысқартуға болады.
Төртіншіден, оқыту шарттарымен; оларға топтың толтырылуы, оның жеке
құрамы, мұғалімнің біліктілігі, оның жеке тұлғалық мінездемелері жатады.
Бесіншіден, ағылшын тілінің ерекшеліктерімен, ондағы oрфографиялық
жүйе негізінен алғанда жазудың тарихи принципіне құрылады [4, 190б].
Психологиялық тұрғыда диалог сөз әрқашан келесі сипаттамаларға ие болып
келеді:
1. Диалог сөз үнемі мотивтелген болады. Бұл біздің үнемі қандай да
бір себеп бойынша, қандай да бір мақсатпен сөйлейтіндігімізді білдіреді, ал
бұл не сыртқы не ішкі ынталандырулармен анықталады. Бұл сипаттамаларды
сөзсіз түрде бастапқы кезеңнің өзінде-ақ ескеру керек. Оқушының бойында
сөйлеуге деген тілекті, қажеттілікті тудыру керек, ал бұл үшін қандай да
бір нәрсені айтуға, өзінің ойларын, сезімдерін білдіруге деген тілек пайда
болатындай жағдай жасау қажет. Өкінішке орай, оқушыларға мұндай мүмкіндік
берілмей, жатталған нәрселерді еске түсірумен алмастыру мектепте жиі
байқалады, бұл ретте тек қана өзгелердің ойлары, сезімдері қайта
жаңғыртылады. Мұндай жағдайларға бәрінен бұрын оқушының бойында өзін
көрсете білу қажеттігін тудыратын стимулдарды пайдалануды жатқызуға
болады. Бұған пікірлерін айтуға икемдейтін қолайлы психологиялық жағдай
жасалған кезде, мұғаліммен және сынып ұжымындағы тілектестік қарым-қатынас,
ұсынылған тапсырмаларды орындауға қызығушылық, осы тапсырмаларды жақсы
орындауға талпынған кезде қол жеткізуге болады. Мұғалім оқушыларға олардың
алға басуын, олардың экспрессивтік сөздегі табыстарын үнемі көрсетуі қажет.
Бұл үшін оқу-тілдік жағдаяттарды таңдау мен жасау аса маңызды. Мәселен, 2-
сыныптың оқушылары Му Реt тақырыбын ризалықпен талқылайды. Олар
ойыншықтарын, өздерінің үй жануарларының суреттері мен фотосуреттерін
әкеледі, олар туралы немесе кім туралы армандайтындарын сыныпта
әңгімелейді, ал бұл пікір айтуға жеке мағына береді.
2. Сөз үнемі тыңдаушыға қаратылады, аудиторияға жолданады. Бұл біздің
өз пікірімізді айту үшін, ойларымызбен бөлісу үшін, сендіру, дәлелдеу,
сұрау және т.б. үшін үнемі біреу үшін сөйлейтіндігімізді, қандай да
біреумен сөйлесетіндігімізді білдіреді. Басқа сөзбен айтқанда, сөз
қаратылған сипатта болуы тиіс. Бұл сипаттама алдыңғымен тығыз байланысты.
Сөйлеуші тыңдаушыларды өзінің қандай да бір өзіндік, жеке пікірін айтқан
кезде тартады. Егер, оқушы өзінің сүйікті жануары туралы әңгімелеп,
фотосуретін немесе ойыншығын (мысалы, пудель итінің) көрсететін болса, онда
ол өзіне тыңдаушы жасап алады, және оның сөздері қаратылған сипатқа ие
болады. Мұғалімнің міндетіне топтың нақты жағдайларын негізге ала отырып,
тілдің осы сипаттамаларын жүзеге асыратындай тапсырмаларды, қондырғыларды
беру кіреді.
3.Сөйлеуші өзінің ойларын, сезімдерін, өзі не айтып тұрса, соған
көзқарасын білдіретіндіктен, сөз үнемі эмоционалдық тұрғыда боямаланған
болады. Сөйлеуді оқытуда, алғашқы айтылымнан бастап, мүмкіндігіне қарай осы
сипаттаманы ескеру керек. Сонымен бірге ол алдыңғы екеуімен байланысты.
Егер де оқушы шектеулі тілдік құралдармен болса да өзінің нәрсесі туралы
айтатын болса, онда оның сөзі эмоционалдық боямаланған болады, ол оның
айтып тұрған нәрсесіне деген көзқарасын білдіреді. Мәселен, І like my dog
very much фразасында ол like және very және тб. сөздерді сөзсіз түрде
ерекшелеп айтады [5, 224б].
4. Сөз үнемі жағдаятты тұрғыда шартталған болады, өйткені ол
белгілі бір жағдаятта болып өтеді. Мұны мектеп практикасында ескеру қажет.
Мұғалімге сабақта оқушыларды шынайы жағдаяттарды пайдалану жолымен немесе
көрнекіліктердің – ойыншықтардың, заттардың, картинкалардың, суреттердің,
аппликациялардың және т.б. көмегімен, сондай-ақ жағдаятты мысалы, Қанеки,
сендердің мамаларың туралы сөйлесейік тәрізді вербалды-сөздік суреттеумен
оқу-тілдік жағдаяттарды жасау жолымен ағылшын тілінде оқытуға қатыстыруы
қажет.
Бұл ұғымдар бір-бірімен ажырағысыз болып байланысқан. Байланыстың логикалық
тізбегі мынадай: МС тілдік икемділіктің негізінде жасалады және тілдік
білікті дамытудың құралы тілдік жаттығулар болып табылады. МС мен тілдік
икемділіктер жоғарыда қарастырылғандықтан, біз тілдік икемділіктердің даму
кезеңін сөз етеміз және осы кезеңдегі жұмысты оның шын мәнінде МС-ды
оқытудың негізі болатындай етіп қалайша ұйымдастыру қажет екендігін
анықтауға тырысамыз. Бұл үшін ең алдымен икемділіктерді дамыту кезеңдерін
орнату керек, өйткені тек солар ғана МС-бен жұмысты оның сапаларына
ұйымдастыруға мүмкіндік береді.
Алайда, іс мынада болып отыр: икемділік – көпөлшемді феномен, оның
өлшемдері көп, және де оның даму кезеңдерін тіпті өте маңызды қандай да бір
өлшемдер бойынша бөліп көрсету аса біржақты болып шығады. Мынадай бірнеше
өлшемдерді ескеру қажет.
1) автоматтандырылғандық деңгейі, бұл автоматты түрде өте шығудан
(сөздің мәжбүрлі кідірістерінсіз кесіндісінен) көрінеді;
2) сөйлеушінің дербестілігінің деңгейі, бұл біріншіден, тіректердің
бар немесе жоқ екендігімен, сондай-ақ олардың сипаттарымен (мағыналық
тіректер мазмұндық тіректерден гөрі күрделірек), екіншіден, тілдік
міндеттің берілгендігімен немесе берілмегендігімен анықталады;
3) тілдік ойлау міндетті шешудегі күрделілік деңгейі, бұл сөйлеушінің
талқыланатын проблемамен байланысты жеке тәжірибесі мен білімдеріне тәуелді
болады;
4) материалдың талқылау проблемалары мен нәрселерін қамту кеңдігімен
анықталатын қиыстырылғандық деңгейі.
Шетелдік, сондай-ақ ресейлік көптеген әдіскерлер
бейнефильмніңбейнеүзіндінің негізінде монолог сөзді айту икемділіктерін
қалыптастыруға арналған жаттығуларды әзірлеумен айналысуда. Атап айтқанда,
Ю.А.Комарова оқу процесінде бейнеүзінділердің қолданылуын нақты
икемділіктерді қалыптастыруға арналған тіректердің қолданылуы ретінде
қарастырады. автор олардың функцияларын олармен сабақта жұмыс істеудің
кезеңдеріне сәйкестікте анықтайды:
1-ші кезең: бейнеүзінді – мазмұндық тірек (бейнеүзінді (БҮ) – 1)
2-ші кезең: бейнеүзінді – мағыналық тірек ((БҮ) – 2)
3-ші кезең: бейнеүзінді – стимул (бейнеүзінді (БҮ) – 3)
Бейнеүзінділердің әрбір кезеңдегі функцияларын назарға ала отырып,
Ю.А.Комарова монолог сөзді құра білуді былайша бөліп көрсетеді:
1-ші кезең: өзінің ойларын БҮ – 1-ге сүйене отырып, монологтық
формада айта білу.
2-ші кезең: монолог сөз стратегиясын БҮ – 2-ге сүйене отырып аша
білу.
3-ші кезең: БҮ– 3-ке сүйене отырып, монологтік формада пікір айта
білу.
Әрбір кезеңде Ю.А.Комарова тізбектелген түрде күрделене түсетін,
вариативтік негізді көздейтін жаттығулар кешенін ұсынады: дыбыстық жолға
(ДЖ), бейнежолға (БЖ), дыбыстық және бейнежолға бір мезгілде, мәселен:
вариативтік негізді:
дыбыстық жолға (ДЖ), бейнежолға (БЖ), дыбыстық және бейнежолға бір
мезгілде, мәселен:
ДЖ:
• қараңдар, түсініңдер, анықтаңдар, сұрақтарға жауап беріңдер,
• экранда осы уақытта не болып жатқанын тыңдаңдар, түсініңдер, осы
туралы әңгімелеңдер,
• тыңдаңдар, айтыңдаршы, осы кейіпкер туралы нені әңгімелей аласыңдар,
оны қалайша елестетесіңдер, қараңдар, салыстырыңдар.
БЖ:
• көріңдер және кім көрмеген болса, соларға айтыңдар,
• көріңдер, сөйлемді түрлендіріңдер,
• көріңдер, айтыңдаршы, кейіпкердің орнында болсаңдар не істеген болар
едіңдер, неліктен,
• көріңдер, бейнеүзіндіні дыбыстауға дайын болыңдар,
• көріңдер, жағдаятты түрлендіріңдер, ұқсас оқиғаларды ойлап тауып
немесе естеріңе түсіріңдер.
Сабақта көркем фильммен жұмыс істеу, әрине, бейнеүзіндімен жұмыс
істеуден ерекшеленеді, бірақ осы кешенде ұсынылған кейбір жаттығуларды
монолог сөз икемділіктерін дамыту үшін біздің жағдайда да пайдалануға
болады[6, 254б].
Көркем фильмнің мазмұны қабылдау мен ұғынудың барлық кезеңдерінде
фильмнің тақырыбы бойынша бір жағынан, монолог сөзді жүзеге асыру үшін
лексика-грамматикалық материалды жинақтау болып өтеді, екінші жағынан,
фильмнің оқиғалрына, кейіпкерлеріне, олардың әрекеттеріне, идеялық
мазмұнына, автордың ұстанымына жеке көзқарасты білдіруге деген қажеттік
пайда болады. Осыған байланысты, оқушылардың монолог сөзді айта білу
икемділіктерін қалыптастыруға ықпал ететін тапсырмалардың бірнеше түрін
ұсынуға болады.
Ауызша тілдің екі формасының әрқайсысы – диалог және монолог сөз -
өздерінің лингвистикалық ерекшеліктері болады, сондықтан да олардың
әрқайсысын оқытуға сараланған тұрғыда келу қажет. Диалог сөздің бірлігі
монологтық тілдегідей, тілдік акт немесе тілдік іс-әрекет болып табылады.
Тілдік іс-әрекеттің қазіргі заманғы теориясы диалогты әлеуметтік-тілдік
қатынастың формасы, бірлескен қызмет процесіндегі адамдар арасындағы
ынтымақтастқ пен өзара түсіністіктің негізі ретінде қарастырады. Диалогқа
экстралингвистикалық құралдарды пайдалану тән: ақпараттың ұжымдылығы;
ақпаратты бағалаудағы айырмашылық; сөз сөйлеуге ымның, ишараның,
серіктестердің іс-қимылдарының белсенді түрде қатысуы; әңгімелесушілердің
заттық төңірегінің ықпал етуі. Диалог сөз монологтық сөзге қарағанда едәуір
аз ашылған, өйткені ол табиғи тілдесім жағдайында толығады. Диалог сөздің
іріктелуіне, безендірілуіне және материалды пайдаланудың функционалдық
бағытына қатысты өзіндік ерекшелігі бар. Оған кіріспе сөздерді,
одағайларды, бағалау сипатындағы ой білдірулерді қолдану тән.
Ағылшын тілін үйренудің бастапқы кезеңінде монолог және диалог сөзге
оқытуды қарастыра келе, мынадай тұжырымдар жасауға болады.
Сөйлеу өзінің мәні жағынан мұндай шектеу біршама жасанды бола тұра,
монолог (байланыстырушы) сөз және диалог (әңгімелесу) формасында келуі
мүмкін. Ол сөздің әрбір формасының лингвистикалық ерекшелігін, олардың өту
шарттарын ескеру үшін әдістемелік мақсаттарда жүзеге асырылады.
Мәселен, монологтық сөзге толыққандылық пен мағынасының ашылуы тән,
бұл суреттеу, хабарлау, пайымдау бола алады. Диалог сөз эллиптикалық
сөйлемдердің сөйлесу клешелерін (conversational formulas) және т.б.
пайдаланумен сипатталады. Әрине, сөйлеуге үйретуде осы ерекшеліктерді
ескеру, сондай-ақ оқушыларға тілдік қатынасқа тән ортақ нәрсені ана тілінде
де, шет тілінде де көрсету қажет.
Диалог сөз тілдесімнің негізгі формаларының бірі. Диалог сөзге оқыту үш
әдіспен жүзеге асырылады:
А) диалог-үлгіні пайдаланумен;
Б) адымдық құрастыру негізінде;
В) тілдесім жағдаятын жасау арқылы.
Жағдаяттың әрбір түрінің анықтамасы екі тұрғыда – оған тілдік жауап
қатудың стимулы тұрғысынан және әдісі тұрғысынан берілген болуы тиіс. Бұл
жағдайда микрожағдаят – қарапайым стимул, оған тілдік жауап қату өзара
байланысқан 2-3 репликаның үйлесуі болып табылады. Ал макрожағдаят –
динамикалық жағдаятты бейнелейтін және мақсатқа қол жеткізуде көпжүйелі
сипатқа ие мақсатқа бағытталған, тілдік тәртіпте бейнеленген күрделі
стимул.
Диалогқа оқыту құрылымына диалогтық бірліктер мен қысқа диалогтар
кіреді, ал диалогтарды зерделеудің негізгі әдістері мыналар болып табылады:
А) дедуктивтік (диалогты бірнеше диалогтық бірліктерден тұратын кешен
ретінде оқып-үйрену);
Б) индуктивтік (диалогтың элементтерін меңгеруден оны өз бетінше жүргізуге
дейінгі жол).
Кодоскоп, баспа мәтін мен күрделендірілген мағынасы ашылмаған
жағдаят берілген суреттер тәрізді көрнекіліктерді шет тіліндегі
диалогтарды оқыту кезінде пайдалану маңызды әрі қажетті[7, 113б].
1.3 Коммуникативтік оқыту кезіндегі жаттығулар, икемділіктер,
көрнекіліктер
Енді коммуникативтік оқыту кезіндегі жаттығулар, икемділіктер
көрнекіліктер туралы мәселеге тоқталайық.
Кодоскоп.
Диалог сөзді оқыту көрнекілікпен, тыңдалған немесе оқылған
мәтінмен, көрілген диафильммен, слайдтармен немесе вербалды берілген
жағдаятпен ынталандырылуы мүмкін. Мәселен, диалогтық сөзге оқытуда
кодоскопты пайдалануға болады. Мұғалім ұлына әкесінің айқан сөздері (немесе
ынталандырушы репликалар) берілген транспарантты дайындайды. Оқушылардың
міндетіне диалогтың жасалуы үшін мағынасы жағынан сәйкес келетін жауап
қатушы репликаларды іріктеу кіреді.
Father: I say, Sonny, what shell we buy for Mumy on Woman`s day?
Sonny (1)...
Father: Тһat`s а goоd idea! And what will you say to Mum?
Sonny (2)...
Жауап қатушы репликалар мыналар бола алады:
(1) Let`s buy her some flowers.
Let`s buy her а large box of sweets.
Let`s buy her the book about Moscow. Etc.
(2) І`ll say, Dear Mum, I love you so much.
І`ll say, Веst wishes for Mother`s Day.
Экранға әкенің сөздерін шығара отырып, мұғалім әңгімеге кірісуге
ұсыныс жасайды. Бұл жұмысты жұптармен өткізу қажет. Оқушылардың жұмыс
істеуі кезінде мұғадім оларды бақылайды, кім мұқтаж болса, соған көмек
көрсетеді, ал бақылауға бір-екі жұпты шақырады. Әлсіз сыныпта жұппен жұмыс
істеу алдында тапсырманы орындау үлгісін не дыбыстық жазбада, немесе
мұғалімнің күшті оқушымен бірге орындауында беруге болады.
Баспа мәтін.
Диалог сөз оңай өрбитін баспа мәтінмен ынталандыруы мүмкін. Мысалы,
Willіаm and Mr. Romford. Мәтінді оқығаннан соң балалар мистер Ромфорд пен
Вильямның арасындағы келесі диалогты ойнайды:
• Hello, Mr. Romford!
• Hello, Willіаm! Are you going home now?
• Yes.
• Give this to your sister, please. Tell her it`s a present from me for
her birthday. But don`t open the basket. There is a nise little cat in it.
• All right.
• You must give it to Ethel, but you mustn`t open it in the street.
Диалог сөзді тыңдалған мәтіннің негізінде де дамытуға болады.
Мәселен, It doesn`t matter. Мәтінді тыңдар алдында оқушылар Dramatize
the text тапсырма алады. Нәтижесінде Бетти мен Мэридің арасындағы келесі
диалог болуы мүмкін.
• What are you doing, Betty?
• I`m writing a letter to my friend Kitty.
• But how can you? You cant write.
• Well, it doesn`t matter, because Kitty can`t read.
Диалог сөзді диафильмдерді көрумен және мұғалім мен оқушылардың,
оқушы мен оқушының арасында әңгімелесулерді ұйымдастырумен ынталандыруға
болады: олар диафильмнен кім туралы (не туралы) білді, диафильм ұнады ма,
не ұнады. Мысалы, балаларға Tim Goes to School атты диафильмді көріп шығу
және осы тақырыпта әңгімелесу ұсынылады[8, 112б].
Суреттер.
Күрделендірілген кеңейтілмеген жағдаят берілген суреттер бойынша жұмыс
істеу. Оқушылардың тілін кеңейтілмеген жағдаят берілген суреттер базасында
дамыту сабақта оқу-әдістемелік кешендер бойынша негізгі жұмыстан бөлек
өткізілмейді, сабаққа тілдік материалды енгізу мен белсендіру кезінде,
тақырыптық қайталау кезінде, сондай-ақ оқушылардың қайталау дағдылары мен
икемділіктерін, диалог және монолог сөзін дамыту үшін енгізіледі.
Суреттердің аталған түрлерімен жұмыс істеу оқу құралының материалымен
жұмыста пайдаланылатын тәсілдерге тәуелсіз мұғалім де, оқушылар да суретте
ұсынылған жағдаяттан шегіне отырып, әрбір оқушының мүдделері мен
мүмкіндіктеріне сәйкес келетін, өздерінің мазмұны жағынан әр түрлі
нұсқаларда түсініксіз шимайланған осы жағдаятты кең көлемде ашып көрсетуге
шығармашылық тұрғыда келетіндігімен сипатталады. Оқушылардың тілдік
қызметін ағылшын тілін оқытудың алдыңғы курстарының барлығында меңгерілген
тілдік материалды олардың сөзінде табиғи түрде пайдаланумен, олардың
қиялына, елестетулеріне, ішкі көрнекіліктеріне сүйене отырып дамыту негізге
алынуы тиіс.
Жұмыстың түрін іріктеу сабақта не атқарылғандығына байланысты болады.
Қарапайым, сонымен бірге күрделендірілген кеңейтілген жағдаят берілген
суреттер бойынша жұмыс істеу формаларының сан алуандығы бірсарындылықты
болдырмауға көмектесу үшін және оқушылардың ойлау қызметін дамыту
процесінде өзге тілдік бастамашылық шығармашылығына ықпал ету үшін
туындаған.
Суреттердің аталған түрі бойынша жұмыстың түрлерін пайдаланудың кеңес
берілетін жүйелілігі келесідей:
1) Мұғалімнің ағылшын тілін есту арқылы қабылдауды дамыту және жорамалдарды
болжамдарды суретте ұсынылған жағдаяттарды кең көлемде ашып көрсетудің жаңа
нұсқаларын құрастыруда пайдалануға қондырғыны жасау үшін әңгімелері.
2) Оқушылардың мұғалімге жағдаяттың жаңа нұсқасын жасау үшін сурет бойынша
сұрақтары.
3) Оқушылардың жұптаса жұмыс істеуі. Жұмыстың бұл түрінің бірнеше нұсқасы
болуы мүмкін:
а) суретте бейнеленген кез келген адам туралы әңгімелесу;
ә) бастапқы жағдаятты кеңінен ашып көрсету;
б) суретте бейнеленген тұлғалардың арасында болуы мүмкін диалог құрастыру.
Жұптаса жұмыс істегеннен соң бүкіл сыныптың алдында екі немесе бірнеше
оқушының арасында жаңа әңгіме ойналуы мүмкін.
4) Оқышылармен тізбек бойынша әңгіме құрастыру.
5) Оқушылардың суретте бейнеленген бастапқы жағдаяттың базасында
құрастырылған өз әңгімелері. Көрнекіліктің аталған түрімен жұмыс істеуде
мұғалімнің оқушыларға олардың жарым-жартылай ұмытқан немесе игерілгеннің
шеңберінен асып кеткен, бірақ оларға суретте бейнеленген бастапқы жағдаятты
өз бетінше кеңейту үшін қажетті тілдік материалды айтуы тиіс екендігін есте
тұтқан жөн. Оқушылардың тілдік қызметі мүмкіндігінше асықпай өтуіне барынша
талпыну қажет[9, 219б].
Күрделендірілген кеңейтілмеген жағдаят берілген суреттер бойынша жұмыс
істеу кезінде тілдік сергіту ретінде сыныппен тізбек бойынша әңгімелер
немесе сынып-мұғалім, сынып-оқушы, мұғалім-сынып схемасы бойынша сөйлесу
құрастыруды пайдалануға кеңес беріледі, бұған оқушыларды белгілі бір
жаттықтырған жағдайда толығымен қол жеткізуге болады. Күрделендірілген
кеңейтілмеген жағдаятпен суреттер бойынша жұмыс істеудің ұсынылып отырған
жүйесі оқушылардың мұғалімнің әңгімелерін еске түсіруді жорамалдамайды,
өйткені баяндау мазмұны бойынша сөйленетін сөздің дербес түрі
болмағандықтан, өзге тілдік қызметке оқушылардың меншікті ойлауын оншалықты
тарта қоймайды, жорамал мен қиялдардың дамуын ынталандырмайды, суретте
бейнеленген жағдаятты әрбір оқушының өмірлік тәжірибесіне жақындатпайды,
осыған орай, шығармашылық та, тіпті, бастамашыл сөз де болып есептеле
алмайды.
Күрделендірілген жағдаят берілген суреттер бойынша жұмыс істеген
кездегі мұғалімнің әңгімелерінің негізгі міндеттері мынадай.
1) Оқушыларға бірдей суреттердің ең бір алуан түрлі жағдаяттарды
кеңінен ашып көрсету үшін жөнелтпе пункт болуы мүмкін екендігін және
аталған жағдайда басты нәрсе бейнеленген емес, ішкі көрнекілік, әрбір
оқушының меншікті жорамалы, қиялы, мүдделері мен тілдік мүмкіндіктері болып
табылатындығын көрсету;
2) оқушылардың тілдік белсенді қызметі үшін өзіндік шырағданға
айналу. Сондықтан да егер оқушылар әңгімені тыңдай отырып, мұғалімнен
немесе басқа оқушыдан детальдарды нақтылауды немесе естіген нәрсеге өзінің
көзқарасын айта бастайтын болса, неғұрлым жемісті болады.
Мәселен, Appearance тақырыбы бойынша қандай да бір қыз бала туралы
мәтінді тыңдап болып, оқушылар Онда мынау бар, анау бар ма? (Has she (a)
...?), Оған мынау ұнай ма, анау ұнай ма? (Does she like...?) және т.б. деп
сұрай бастауы мүмкін, немесе: мен ол... деп ойламаймын (I don`t
think she is (can, will) ...) және т.б. деп айта бастауы мүмкін.
Егер мәтіннің материалын қайталайтын немесе оған қарама-қайшы келетін
сұрақ берілген жағдайда, онда мұғалім оқушылардың біріне мынадай тиісті
нақтылаумен сөйлеуі мүмкін: Сонымен, Машаның көзінің түсі қандай екен?
(What was the color of Masha`s eyes?), Сонымен, Коляның қолында не болды
екен: сөмке ме әлде кітап па? (What had Kolya in his hand – a bag or a
book?) және т.б.
Ең бастысы – сынып мұғалім, сынып – оқушы, сынып – сынып схемасы
бойынша табиғи түрде жылдам өтетін әңгімелесудегі оқушының дербес сөзін
ынталандыру. Оқушылардың белгілі бір дайындалғандығы кезінде, бұған жүйелі
әрі мақсатқа бағытталған жұмыс кезінде ғана қол жеткізіледі, бұған қол
жеткізуге болады. Бұл жағдайда тапсырмаларды орындауға уақыт та аз талап
етіледі және оқушылардың ауызекі тілін дамыту бойынша нәтижелер де жоғары
болады.
Диалогтік тілдесуді ұйымдастырудағы ең басты нәрсе – балалардың
орындайтын қызметке оң эмоционалдық көңіл-күйін жасау. Диалог сөз
дағдыларын дамытуға ықпал ететін тапсырмаларды формальды түрде орындау
практикалық нәтижені жоққа шығарады.
Респонсивтік (ағылшын тіліндегі response – жауап, пікір білдіру,
реакция) жаттығуларға жаттығулардың үш түрі жатқызылуы мүмкін: сұрақ-
жауаптық, репликалық және шартты әңгімелесу.
Сұрақ-жауаптық жаттығулар.
Жаттығулардың бұл түрі қағида бойынша ауызекі шеттілінде сөйлеуге оқыту
әдістемесінде танымал жаттығулардың бірінен саналады. Сұрақ-жауап қарым-
қатынастың нақты актілеріндегі аса жиілікті диалогтік бірлік екендігі
белгілі. Сұраулы сөйлемдердің коммуникативтік мақсаты – ақпараты сұрату.
Тіпті мағынасыз сұрақтардың өзі, әрдайым коммуникативті, олар
әңгімелесушіге бағытталған, одан пікір білдіруді талап етеді. Осылайша,
сұрақ – бұл бір мезгілде тілдік жауап қатуға түрткі болады.
Сұрақтардың көмегімен мұғалім оқушыларды белгілі бір синтаксистік
құрылымның айтылымдарын жасап шығаруға жаттықтыра алады. What are you?
сұрағына оқушылар I am a pupil; I am a worker; I am a driver; I am a
doctor; I am a painter, etc.; деген сөйлемдермен жауап береді, яғни
бастауыш + етістік-байланыстырушы + предикатив сөйлем үлгісін
пайдаланатын болады. Осылайша, сұрақтарды ұйымдастыруда сұрақтардың аталған
түрі бірдей тілдік белгілердің ең көп қайталанғыштығын қамтамасыз ететін
жаттықтырушы жаттығулармен ұштастырылады. Бұл ретте өздерінің жауаптарының
мазмұнын оқушылардың өздері қалыптастырады[10, 126б].
Дайындалмаған коммуникативтік тілді дамыту құралы ретінде оларға жауап
берген кезде балалар өздерінің танымдары мен тәжірибелеріне сүйенетін
сұрақтар дербес мәнге ие. Бұл жерде ауызекі тілдің зерделенетін тақырыбымен
(мәселен, Үйде, Спорт, Лагерде, кино және т.б.) байланысты
сұрақтарды және олардың көмегімен мұғалім (немесе оның бағдарламасы бойынша
әрекет ететін оқушы) әңгімені бастай алатын сұрақтарды ажырата білу
қажет.Мысалы:
Спорт тақыры бойынша сұрақтар
What kind of sport do you go in for?
What winter (summer) sports do you know?
Is sport popular with the Russian people?
What sport games do you like to watsh?
Who is your school champion tennis-player? (Etc.)
Әңгімелесу үшін сұрақтар
• Are you reading any interesting book now, Omar?
• Yes, I am.
• What are you reading?
• I`m reading` A Farewell to Arms`.
• Who was this novel written by?
• Ernest Nemingwai... You know it, don’t you?
• Of course, I do. Well, are you reading it in English or in Russian?
• In English.
• Isn`t it difficult for you, Peter?
• No, it really isn`t. The book is adapted.
Шет тілі сабақтарында сыныпқа (оқушыға) қызметтік сипаттағы сұрақтардың
топтамасын қою практикасы кеңінен пайдаланылады. Мысалы:
Мәселен:
Мұғалім: Оқушы:
Where is you brought Slim now, Peter?
Where does he serve?
By the way, did you ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 ДИАЛОГТЫ ОҚЫТУ-CӨЙЛЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛЫ
1.1 Ағылшын тілінде сөйлеуді жетілдірудің маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Диалогқа оқыту білімін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..10
1.3 Коммуникативтік оқыту кезіндегі жаттығулар, икемділіктер,
көрнекіліктер ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
1.4 Ойындарды қолдану арқылы cөйлеуді
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...27
2 КОМПЬЮТЕРЛІК ТЕХНОЛОГИЯНЫ ПАЙДАЛАНУ АРҚЫЛЫ
CӨЙЛЕУ ДАҒДЫСЫН ЖЕТІЛДІРУ
2.1 Ақпараттық технологиялардың құралдарын қолдану-сөйлеуді
жетілдірудің жаңа әдісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..40
2.2 Жаңа технологияны диалогты оқытуда пайдалану
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
КІРІСПЕ
Қай елде болсын, балаға білім беру ісі елеулі орын алып, ұрпағының
білімділігі мен біліктілігін шыңдауға бет бұрады. Шынында да оқушылардың
жалпы білімін көтеру үлкен мәселе екені сөзсіз. Себебі, еліміздің
мәртебесінің биік болуы қоғам мүшелерінің келешек ел қожасы – жас ұрпақтың
белсенділігі мен іскерлігіне тікелей байланысты болмақ. Қазіргі таңда
еліміздің келешегін өз елін сүйетін, әдет-ғұрпын, салт-санасын қастерлейтін
ұрпақты оқытып тәрбиелеу–біздің басты борышымыз. Сондықтан, мектептің
мәселесі дұрыс таңдалып мектеп басқару, сапалы білім беру, нәтижеге жету
үшін әрбір атқарылған істің жан-жақты ойластырылған, нақтыланған,
үйлестірілген, стратегиялық жұмыс жоспары жасалуы тиіс. Қазақстан бүкіл
әлемде үш тілді пайдаланатын жоғары білімді ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар
қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қатынас тілі және
ағылшын тілі – жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі. Осыған орай,
ағылшын тілін тілдің үш тұғырының бірі ретінде қызмет етуінің алғышарты –
оның қоғамдық өмірдің әр алуан саласында қолданылуы болып табылады. Жер
шарын мекендеген мыңдаған ұлттар мен ұлыстардың бір-бірін түсінуіне –
халықаралық сипат алған ағылшын тілінің рөлі зор. Ағылшын тiлiн үйрену
арқылы оқушылар бiлiм деңгейiн көтерiп, өз халқы мен басқа халықтар
арасындағы ұқсастықтар мен ерекшелiктердi ажыратуға дағдыланады.
Сөйтіп, өз пiкiрi қалыптасады, түрлi елдер мәдениетiн үйренедi.
Қазақстандағы жалпы білім беретін мектепті жаңарту ауқымындағы ең бір
елеулі инновациялық шешімдерінің бірі оның ерте жастан шет тілді оқып, шет
тілін оқуда шетелдік оқу әдістемелік кешендерін енгізу болып табылады. Шет
тілін мектепте оқытудың шарттарын ескере отырып, оқушылардың мектепті
бітіргенннен кейін де шет тілін оқып, түсіне білу қабілетін қалыптастыруға
мән берілуі тиіс. Осыған орай, шетел тілін мектепте оқытудың практикалық
мақсатын жүзеге асырудың алғышарты- оқыту әдіс- тәсіліне, коммуникативтік
бағдар беруге назар аударылады.Шет тілін үйрету әдістемесі біздің қоғамда
жетекші орын алуда. Қазіргі уақытта шет тілін оқытуға байланысты оқыту
саясатының бағыты мемлекетте шет тілін оқушыларға барлық жақсы және ыңғайлы
жағдайларды жасап, олардың қоғамдық және жеке қажеттіліктерін қамтамасыз
ету мақсатында жұмыстар жасап жатыр.Елімізде күннен-күнге оқу процесінде
шет тілі жетекші орын алатын лицей,гимназиялар ашылуда. Жалпы білім беретін
мектептерде де шет тілін бастауыш сыныптан бастап оқытады. Тіпті, өз
балаларының шет тілін үйренуін қолдайтын ата-аналар саны да көбейіп келе
жатыр. Отандық телеарналардан, газеттерден ағылшын тілінің курстары немесе
шет елде білім алуға және жұмыс істеуге шақыратын хабарламаларды да көруге
болады. Ағылшын тілін ерте жастан бастап оқыту маңызды. Қазіргі уақытта
Қазақстанда балаларды балабақшадан немесе 1 сыныптан бастап шет тілін оқыту
басталып жатыр. Бұл тереңдетіп оқыту болып табылады. Бастауыш мектепте шет
тілі бойынша білім беру процессінің мәні мен ерекшелігі осы бастауыш сынып
оқушыларының шет тілінде сөйлеу дағдысын қалыптастыру болып табылады.
Зерттеу жұмысының тақырыбы: Сөйлеуді жетілдіру жолдары
Зерттеу жұмысының мақсаты – шетел тілін оқыту барысында алдыңғы қатарлы
технологияларды және оқу процесін ұйымдастырудың жаңа формаларын нақты
оқыту жағдайына сәйкес шығармашылықпен қолдана білу іскерлігін қалыптастыру
және дамыту. Ақпараттық технологияларды қолдану арқылы сөйлеуге үйрету мен
оны жетілдіру әдісінің тиімділігін жоғарылату.
Зерттеудің міндеттері:
1. Ағылшын тілі сабағында ойындарды қолдану арқылы cөйлеуді жетілдірудің
маңыздылығын суреттеу;
2. Компьютерлік технологияны пайдалану арқылы оқушылардың cөйлеу дағдысын
жетілдіру мүмкіндіктерін көрсету;
3. Монолог пен диалог сөзді оқыту арқылы сөйлеуді жетілдірудің жаңа
нұсқаларын ұсыну.
Зерттеу жұмысының өзектілігі - соңғы жылдардағы тілші, әдіскер
ғалымдардың зерттеу жұмыстарының нәтижесіне жүгінсек, мектеп оқушыларының
көпшілігінің сөздік қоры жұтаң, сөз тіркестерін, сөйлем және мәтін құрауда
дәрменсіздік танытатындығын, ойын жүйелі түрде айтып бере алмайтындығын,
ауызша сөйлеу дағдысының төмендігін байқауға болады. Мұның басты себебі,
оқушының сөйлеу формаларын игерудегі дағдысының әлі қалыптаспағандығынан,
білімінің жеткіліксіздігі деп санаса, кейбір зерттеушілердің пікірінше,
мектептегі тіл дамыту жұмыстары өз дәрежесінде жүргізілмейтіндігінде деп
санайды. Қазіргі кезде оқушылардың ауызша сөйлеу әрекетін қалыптастырып,
оны жетілдіру – бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып табылады.
Зерттеу пәні - ағылшын тілі сабағында сөйлеуді жетілдіру жолдарын
анықтау.
Зерттеу жұмысының зерттеу объектісі – ақпараттық технологияларды
қолдана отырып, сөйлеуге жетілдірудің жаңа әдістері.
Зерттеу процессінде келесідей әдістер қолданылды: шет тілдерін оқытуға
арналған психологиялық-педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді талдау;
ақпараттық технологиялар бағдарламасының мүмкіндіктерін тану; танып, білген
мәліметтерді эксперименттік зерттеу жүргізу мақсатында педагогикалық
практикада қолдану.
Зерттеудің ғылыми болжамы - оқушылар тілін дамыту мен жетілдіру
белгілі бір жүйемен үздіксіз жүргізіліп, олардың сөйлеу дағдыларын
жетілдіру үшін кешенді жұмыстар мен жаттығулар негізінде ұйымдастырылса,
оқытудың жаңа технологияларын қолдану арқылы күтілетін білім нәтижелері
оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын жетілдіруге негізделсе, онда оқушылардың
тілін дамытудың, сөздік қорын байытудың нәтижесі мен мүмкіндігі арта
түседі. Мектеп оқушыларының ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастырса, онда
оқушы келешекте қоғамдық-әлеуметтік ортада ойын еркін жеткізуге, әдеби
нормада жүйелі, шебер сөйлеуге дағдыланады.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ДИАЛОГ СӨЗДІ ОҚЫТУ - CӨЙЛЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛЫ.
1.1 Ағылшын тілінде сөйлеуді жетілдірудің маңызы
Тіл – қарым-қатынас құралы. Тіл сөйлеу арқылы жүзеге асады,
сөйлеу арқылы ғана дамып, өмір сүреді. Біз шет тілін оқыту туралы
айтқанда, оны ең алдымен қатынас құралы ретінде оқимыз.
Сөйлеудің негізгі мағынасы адамның әлеммен қарым-қатынасы адам
санасында көрініс табатын ой. Сөйлеудің негізгі объектісі адамның шыншыл
өмірмен байланысы. Биляев ойынша шет тілін игеру яғни басқа тәсілдермен
және жолдармен санадағы ойды шығару. Сөйлеудің құрылымына тоқталатын
болсақ оны психологтар былай көрсетеді. Сөйлеуді адамдар бірдеңені айту
қажеттілігі туған кезде қолданады. Ағылшын тілін оқытудың алғашқы
сатыларында оқушыларда ағылшын тілінде өз ойын жеткізу қажеттілігі туады.
Ол қарым-қатынас жасап отырған қимыл іс-әрекет негізінде көрінеді.
Мысалы бірдеңені жеткізу, сұраққа жауап беру, өтінішті орындау сондай-ақ
қаламды әперу, есікті ашу, тақтаны сүрту т.б. Бұл жағдайлардың негізгі
мақсаты күтілетін қорытынды. Бұл бөлімде сөйлеу мынадай қызметтерді ғана
атқарады. Атап айтсақ не үшін, неге және не айту керек. Сөйлеуді қалай
жүзеге асыру сөйлеудің 2-ші бөлімін де яғни аналитика-синтетикалық
бөліміне қатысты. Бұл бөлімінде тіл арқылы ойды жүзеге асыру процесі
жүреді. Ағылшын тілінде ойды жеткізу кезінде оқушы естегі сөздерді
теріп (анализ) оны ойды жеткізу үшін сөйлеу бүтініне қосу керек (синтез).
Сөзді жадыда сақтау үшін оларды белгілі бір нәрсемен қатысты жүйелеу керек.
Олар парадигматикалық және синтагматикалық бола алады. Сөйлеудің осы екі
түрі көп болса оқушының сөйлей алу қабілеті жоғары болады.
Парадигматикалық байланыс негізінде сөздерді әртүрлі белгісіне қарап
есте сақтай алады.
• жазу кезіндегі бірдей дыбысталу two-too
• one-won, see-sea
• мағына жақындығына байланысты Мысалы: small-little
• мағынасының қарама-қарсылығына байланысты answer-ask
Cөйлеу кезінде синтагматикалық байланыста үлкен роль атқарады. Яғни
басқа сөздермен сәйкес келу негізінде мысалы order деген сөз келесі сөз
тіркестерінде қолданылады.
• order-something (order dinner, order breakfast, a new coat etc )
• order to do something (order to stand up, to close the door, to stay
in bed)
• give an order to do something (to stand up, to stay after classes)
Осы сөздердің таңдалынып алынуына сөйлеушілер арасындағы қарым- қатынас
лексикалық сөздік қорлары қатысты құралдарды таңдап алу процесінде мынадай
жағдайларда іске асады.
• күнделікті қолданылатын ағылшын тіліндегі бірліктер
Good afternoon, thank you my name is, I am on duty, may I come in.
Сөздердің орнын ауыстыру және құрылымын өзгерту. Мысалы: My name is
деген дайын тіркестен name is бірлігі өзгеріссіз қалып my түрін his, her
немесе my sister’s деп ауыстыруға болады. Осы құрылымды өзгерту кезінде
біріншіден ойлау тікелей мен арқылы жүзеге асып 2-ші жағдайда грамматикалық
құрылымы іске асады. Шет тілін оқытудың қиындығы осында. Адам ойын жеткізер
кезінде оны бірінші ойлап алады ал ол ана тілінде іске асады. Сөйлеу
құрылымының 3-ші бөлігі ойды жүзеге асыру бөлімі:
Сөйлеу, тыңдау, оқу және жазумен тығыз байланыста.Тыңдау мен сөйлеу
ойды ауызша жеткізу ретінде бір-бірімен тығыз байланысты. Сөйлеу бұл
тікелей оқумен байланысты. Яғни сөйлеу мен дауыстап оқудың қарым
қатынасын дәлелдеп жату артық. Сөйлеу жазумен де байланысты. Мысалы оқушы
жазу үстінде өз ойынан сыбырлап айтып отырады [1, 29б].
Сөйлеу монологтық және диалогтық түрде жүзеге асырылады. Ол
методикалық мақсат негізінде де жүзеге асады яғни әрбір сөйлеу
формаларының лингвистикалық ерекшелітерін көрсету негізінде. Монологтық
ойлауға ойды толық жеткізу және бір-бірімен байланысты болу деген мінездеме
тән. Диалогтық сөйлеу сөйлеу клишелерін және элиптикалық сөйлемдерді
қолдану негізінде жүзеге асады. Мысалы сөйлеу практикасында жалпы
сұрақтарға иә, жоқ деген қысқа жауап ала аламыз. Оқушылар көбінесе бұндай
жауапқа қанағаттанбай толық жауап сұрайды. Мысалы is it tuesday today деген
сұраққа yes,it is немесе yes it is already tuesday today деп жауап беруге
болады. Альтернативтік сұрақтарға жауап ретінде мынандай мысалдар келтіре
аламыз. Yes ,it is an English book or Kazakh one сұрағына it is a Kazakh
one немесе a Kazakh one деген жауап ала аламыз. Арнайы сұрақтарға мынадай
жауап ала аламыз what is red. The flower is who will go to the cinema. My
brother will. деген сияқты Монологтық сөйлеуге хабарлау деген мінездеме
бере аламыз. Оларға мынандай мысалдар көрсете аламыз. Мысалы оқушылар қайда
оқимыз немесе бүгін қай күн деген сөздерді ағылшынша жеткізе алу жауап
алуға болады.
Ағылшын тілің оқыту кезінде оқушылар сөйлеуге ұмытылады. Тіпті
оқушылардың лексикалық сөздік қорлары минималды дәрежеде болса да олар
тілдің коммуникатививтік қызметін сезіне бастайды. Ағылшын тілін оқытудың
алғашқы жылдарында оқушыға сұрақтарды қою, оған жауап беру т.б сияқты ұсақ
сөйлеу бірліктерін оқытушы сұрайды. Сөйлеу кезінде оқушы кем дегенде үш
сөйлем монологтық сөйлеуге сөйлеу дайындықсыз іске асады, яғни тілдің
тіл материалының көлемі бес сөйлемнен кем болмау керек. Оқытудың екінші
жылында диалогтық сөйлеу кезінде әңгімені жүргізе алу қабілеттілігі болу
керек, ол сұрақ пен жауап, ұсыныс, бұйыру негізінде жүзеге асады. Ол
тікелей тілдік мәтіннің бағдарламасына қатысты болу керек және ол 4
сөйлемнен кем болмауы қажет. Кейбір монологтық сөйлеу күрделірек яғни
оның көлемі 7 сөйлемнен жоғары болу керек. Ауызша сөйлеу шет тілін
үйретудің маңызды құралы. Сөйлеу – сабақтың маңызды бөлігі. Ауызша
сөйлеу - оқушылардың мәтінді тыңдау мен оқу кезіндегі оқылған материалды
тексеру. Сөйлеудің оқытудың мазмұны кезінде 3 компонентті бөліп ала
аламыз. Олар: лингвистикалық, психологиялық және әдістемелікқұралы.
Лингвистикалық бөлімнен бастасақ бұл кезде сөйлеу оқу бағдарламасы
негізінде жүзеге асырылады .
Бұл тілдік бірліктермен тікелей қатысты: сөз, сөз құрылысы,
грамматикалық мәтін, фонетикалық минимум т.б. Таңдалып алынған тілдік мәтін
сөйлеудің алғашқы сатыларында ақ жүзеге аса бастайды. Оқушылар тілдік
материалды сөйлеу бірліктері негізінде жүзеге асырады. Олар мына түрде
жүзеге асады. Олар here is the book немесе there is a lot of books on the
shelf немесе what is on happy birthday to you немесе диалогты түрде келе
алады.
• please give me that book.
• what for?
• to hour a look at it
• here you are
• thank you
• you are welcome немесе бір-бірімен қатысты сөйлеу түрінде кездеседі
Мысалы
• Mr.John White lives at sixteen, forest road, green town, England.
• his house is not very large but it is not small either
• it has a ground flower and the first flower.
Сөйлеудің лингвистикалық бөлшегін айту кезінде сөздің
экстралингвистикалық бөлімшесін ұмытпаумыз қажет дәлірек айтсақ ым,
қол сілтеу, бас шайқау т.б. құралдар. Мысалы ағылшын тілінде кейде бұндай
ым шараларды оқушылар көп қолданбайды. Бұл қате құбылыстар мысалы 1,2,3 деп
санау кезінде қазақтар саусақтарын бүксе ағылшындар саусақтарын жаяды.
Сөйлеуді оқытудың мазмұнының 2-ші компоненті пихологиялық компонент яғни
экспрессивті сөйлей алу қабілеттілігімен дағдылану. Ол мысалы белгілі бір
мәтінді оқытушыдан есту кезіндегі репродукция операциясы арқылы іске асады.
Психологияда неғұрлым оқушы кішкене болса соғұрлым бұл операция жеңіл
өтеді. Мысалы: 2-ші сынып оқушылары жеке сөздер, сөз тіркестері тұрмақ
белгілі бір мәтінді қағып алу қабілеттіліктері жоғары. Репродукция толық
және бола алады. Мысалы: толық репродукция
• we speak, read and write in the lesson.
Бөлшектік репродукция оқушы өз ойын жеткізу негізінде жүзеге асады.
Мысалы: this is a blue pencil. Оқытушы (көк қарындашты көрсетіп тұрып
айтылатын сөз тіркесі) [2, 120б].
Сөйлеудің келесі бір маңызды құбылысы бұл сөздердің грамматикалық
құрылымын өзгерту. Мысалы:
• I live in Astana.
• Arman lives in Astana деген сөзде I-to be етістегі Arman-ға өзгерді.
Ол
тікелей етістіктің өзгеруіне әкеліп соғады: live-lives
• Nick is reading a book
Nick reads a lot. Бұл сөйлемде Present Progressive - Present Simple-ға
айналады. Грамматикалық құрылымды өзгерту кезінде сөйлеу жеткізу, және
лексикалық дағдылар да қалыптасады. Сөзді жеткізе алу құбылысы сөздердің
мағыналарын кеңейтумен де байланысты.Мысалы:
I have got a book.
I have got an English book.
I have got an interesting English book.
I have got an interesting English book at home.
Бұл құбылыс грамматикалық құрылымды өзгертумен де байланысты. Ол сондай-
ақ жадыдағы лексикалық сөздік қорға сөзді айту дағдысына ритмға, мелодикаға
қатысты. Соңғы жылдардағы тілші, әдіскер ғалымдардың зерттеу жұмыстарының
нәтижесіне жүгінсек, мектеп оқушыларының көпшілігінің сөздік қоры жұтаң,
сөз тіркестерін, сөйлем және мәтін құрауда дәрменсіздік танытатындығын,
ойын жүйелі түрде айтып бере алмайтындығын, ауызша сөйлеу дағдысының
төмендігін байқауға болады. Мұның басты себебі, оқушының сөйлеу формаларын
игерудегі дағдысының әлі қалыптаспағандығынан, білімінің жеткіліксіздігі
деп санаса, кейбір зерттеушілердің пікірінше, мектептегі тіл дамыту
жұмыстары өз дәрежесінде жүргізілмейтіндігінде деп санайды. Қазіргі кезде
оқушылардың ауызша сөйлеу әрекетін жетілдіру – бүгінгі күннің өзекті
мәселесі болып табылады.
1.2 Диалогқа оқыту білімін жетілдіру
Диалог сөзді оқытудың мектептік практикасын бақылау, онда бірқатар
кемшіліктердің бар екендігін көрсетіп отыр, бұлар осы мәселенің әдістемеде
әзірленбегендігінің салдары болып табылады.
Қалыптасқан жағдайдың себептерінің бірі ауызекі шет тілін оқыту
жүйесін жасау негізінде жатқан түсініктердің араласып кетуі болып табылады.
Бұдан өзге, диалог пен монологтың араласу қаупі айқын көрініп отыр. Мұның
себебі олардың өзара тығыз байланыстылығы мен өзара тілдік қызметке өтуі
болып табылады. Мұндай байланыс диалог пен монологтың анықтамаларының
өзінен-ақ көрінеді, мұны әдіскерлер былайша заңды тұрғыда атап өтеді:
Диалог – репликалардың тізбегі немесе айтылымдардың топтамасы болып
табылады, бұларды әдетте екі немесе одан да көп тұлғалардың
(әңгімелесушілердің) тікелей тілдесуі жағдайында бірі екіншісін тудырады.
Монолог - өзінің ойларын, ниеттерін, оқиғаны бағалауын және т.б. көбірек
немесе азырақ кеңейтілген нысанда білдіруші бір тұлғаның сөзі
Диалог әңгімелесу барысын қамтамасыз ететін бірқатар икемділіктермен
байланысты. Алғашқысы әңгімелесушіні пікірін айтуға ынталандыру болып
табылады [3, 230б].
Ынталандыру былайша болуы мүмкін:
• Сұрақ, мысалы: Are you going home? Does Pete live far from school?
Where are you going? You will stay after clases, won`t you? Can you play
tennis or foоtboll?
• Бекіту, мысалы, І`m going home, ол формасы жағынан әртүрлі жауап
қатуды: Why? Do you? ОK. Let`s go togethеr.
• Өтіну, ұсыныс, мысалы: Неlp me, please. Let`s go thеrе. Will you open
thе window? Let`s play. Will you give me your pen? Give me your реncil,
please және т.б.
Екінші икемділік – бұл тілдік стимулға жауап қату. Ынталандырушы
реплика мен ынталандырушы жауап қату диалогтік бірлікті құрайды. Диалогтік
бірліктердің төрт типі аса кеңінен таралған.
Сұрақ-бекіту.
Are you going home? сұрағына No, I`m stay at school немесе No I`m going
shopping тілдік жауап қату берілуі мүмкін.
Does Pete live far from school? сұрағына Yes, he does немесе I don`t know
немесе Not very far немесе Near Russia жауап қатуы берілуі мүмкін.
Сұрақ-сұрақ:
Are you going home? - Why do you ask me?
Will you һеlp me? – Whаt shell I do?
Нақтылау - нақтылау:
I`m going home - So am I (I`ll stay at school)
Нақтылау - сұрақ
I`m going home - Why are you going home?
Үшінші икемділік – айтылымдарға әңгімелесудің сипатын беруге реплика-
жауапты кеңейту.
Мысалы:
- Have some more fish?
- No thank you. It is very nice, but I can`t it any more.
Нақтылау - нақтылау:
- This is a box of sweats for you.
- Thanks a lot. I like sweats very much.
Бекіту-сұрақ
- I want to know English – What for?
K: Hello, Mike!
M: Hello, Kate! It`s nice to see you
K: Are you glad to be back to school again?
M: I am. But it was nice to have holidays. I was out-of doors all day long.
I had a lot of fun. And what about you?
K: I had a very good time, too. I often went to the cinema and played with
my friends
- Did you go to the demonstration yesterday?
-Yes I did. It was very interesting.
- Yes it was a fun demonstration.
- Did you go to the Red Square too?
- No I watched demonstration on TV. My father marched with the workers of
the factory and I wanted to see him.
- Will, did you see him?
- No, I didn`t see him. And in the evening when we watched demonstration on
TV we did not see him either.
- The demonstration was very interesting, wasn`t it?
- Yes, very.
Диалог сөз белгілі бір коммуникативтік, психологиялық және
лингвистикалық ерекшеліктерімен сипатталады. Диалог сөз – бұл жағдаяттық-
тақырыптық ортақтықпен және коммуникативтік мотивтермен біріктірілген,
тікелей тілдесу актісінде екі немесе одан да көп әңгімелесушілер жүйелі
түрде берген ауызша айтылымдарының үйлестірілуі.
Диалогтік тілдесудің мазмұны мен сипатына келесі психологиялық
аспектілер әсер етеді:
1) әңгімелесушінің сөзін қабылдау процестері және жағдаятқа
бағдарлану;
2) айтылымның мазмұндық жағын қалыптастыру процестері;
3) ойды тілдік ресімдеу және тілдесетін серіктестің репликаларын
қабылдау (+декодирлеу) процестері.
Оның бірінші қатысушысы (С1) диалогты бастай отырып, серіктесінің
коммуникативтік қабілеттерін бағалайды, жағдайға бейімделеді және осының
негізінде өзінің сөз тудырушы бағдарламасын құрастырады, өзінің тілдік
ниеті мен тақырыбын талдайды. Екінші әңгімелесуші (С2) тілдік туындыны
қабылдай отырып, оны талдап, жауаптық репликаны айтады, бұл ретте С1-дің
жеке тұлғасы мен жағдайды, меншікті ниеттері мен мотивтерін ескереді.
Диалогтік тілдесудегі пікір айтудың мазмұндық жағы әңгімелесушілердің
өмірлік тәжірибесі мен ынталандырудың бірнеше қатарының негізінде
қалыптастырылады. Әңгімелесуші мыналарға мұқтаждықты немесе қажеттілікті
бастан кешіреді:
1) тілдесетін серіктеске бір нәрсені хабарлау
2) серіктестен керекті ақпаратты сұрастыру;
3) серіктестің назарын қандай да бір объектіге немесе оқиғаға тарту;
4) өзінің байқағандары, әсерлері, қорытындылары туралы хабарлау
5) әңгімелесушілердің 1-іншісіне, олардың екеуіне және үшінші тұлғаға
қатысты қандай да бір фактіні анықтау
6) өзінің эмоцияларын айту.
Соның аясында диалог өтетін жағдаяттың компоненттері үнемі қозғалыста
болып табылатындығын атап өтуіміз қажет, мұның соңынан диалогтік тілдесудің
1 актісінің ішінде ынталандырулардың ауысуы болады.
Ауызша жұмыстың ұзақтығы бірқатар факторлармен анықталады.
Біріншіден, жасымен: оқушы кіші болған сайын ауызша жұмыс ұзағырақ
болуы тиіс.
Екіншіден, іріктелген оқу материалының өзімен, оның сипаты мен көлемі
алғашқы баспа материалдарының ақпараттылығын қаншалықты қамтамасыз ете
алатындығымен.
Үшіншіден, оқу процесінің жарақталғандығы. Мәселен, жағдаятты көру,
дыбысталып тұрған сөзді есту және оны титрлар түрінде көру мүмкіндігі
берілген видеожазба кезінде ауызша жұмыстың кезеңін қысқартуға болады.
Төртіншіден, оқыту шарттарымен; оларға топтың толтырылуы, оның жеке
құрамы, мұғалімнің біліктілігі, оның жеке тұлғалық мінездемелері жатады.
Бесіншіден, ағылшын тілінің ерекшеліктерімен, ондағы oрфографиялық
жүйе негізінен алғанда жазудың тарихи принципіне құрылады [4, 190б].
Психологиялық тұрғыда диалог сөз әрқашан келесі сипаттамаларға ие болып
келеді:
1. Диалог сөз үнемі мотивтелген болады. Бұл біздің үнемі қандай да
бір себеп бойынша, қандай да бір мақсатпен сөйлейтіндігімізді білдіреді, ал
бұл не сыртқы не ішкі ынталандырулармен анықталады. Бұл сипаттамаларды
сөзсіз түрде бастапқы кезеңнің өзінде-ақ ескеру керек. Оқушының бойында
сөйлеуге деген тілекті, қажеттілікті тудыру керек, ал бұл үшін қандай да
бір нәрсені айтуға, өзінің ойларын, сезімдерін білдіруге деген тілек пайда
болатындай жағдай жасау қажет. Өкінішке орай, оқушыларға мұндай мүмкіндік
берілмей, жатталған нәрселерді еске түсірумен алмастыру мектепте жиі
байқалады, бұл ретте тек қана өзгелердің ойлары, сезімдері қайта
жаңғыртылады. Мұндай жағдайларға бәрінен бұрын оқушының бойында өзін
көрсете білу қажеттігін тудыратын стимулдарды пайдалануды жатқызуға
болады. Бұған пікірлерін айтуға икемдейтін қолайлы психологиялық жағдай
жасалған кезде, мұғаліммен және сынып ұжымындағы тілектестік қарым-қатынас,
ұсынылған тапсырмаларды орындауға қызығушылық, осы тапсырмаларды жақсы
орындауға талпынған кезде қол жеткізуге болады. Мұғалім оқушыларға олардың
алға басуын, олардың экспрессивтік сөздегі табыстарын үнемі көрсетуі қажет.
Бұл үшін оқу-тілдік жағдаяттарды таңдау мен жасау аса маңызды. Мәселен, 2-
сыныптың оқушылары Му Реt тақырыбын ризалықпен талқылайды. Олар
ойыншықтарын, өздерінің үй жануарларының суреттері мен фотосуреттерін
әкеледі, олар туралы немесе кім туралы армандайтындарын сыныпта
әңгімелейді, ал бұл пікір айтуға жеке мағына береді.
2. Сөз үнемі тыңдаушыға қаратылады, аудиторияға жолданады. Бұл біздің
өз пікірімізді айту үшін, ойларымызбен бөлісу үшін, сендіру, дәлелдеу,
сұрау және т.б. үшін үнемі біреу үшін сөйлейтіндігімізді, қандай да
біреумен сөйлесетіндігімізді білдіреді. Басқа сөзбен айтқанда, сөз
қаратылған сипатта болуы тиіс. Бұл сипаттама алдыңғымен тығыз байланысты.
Сөйлеуші тыңдаушыларды өзінің қандай да бір өзіндік, жеке пікірін айтқан
кезде тартады. Егер, оқушы өзінің сүйікті жануары туралы әңгімелеп,
фотосуретін немесе ойыншығын (мысалы, пудель итінің) көрсететін болса, онда
ол өзіне тыңдаушы жасап алады, және оның сөздері қаратылған сипатқа ие
болады. Мұғалімнің міндетіне топтың нақты жағдайларын негізге ала отырып,
тілдің осы сипаттамаларын жүзеге асыратындай тапсырмаларды, қондырғыларды
беру кіреді.
3.Сөйлеуші өзінің ойларын, сезімдерін, өзі не айтып тұрса, соған
көзқарасын білдіретіндіктен, сөз үнемі эмоционалдық тұрғыда боямаланған
болады. Сөйлеуді оқытуда, алғашқы айтылымнан бастап, мүмкіндігіне қарай осы
сипаттаманы ескеру керек. Сонымен бірге ол алдыңғы екеуімен байланысты.
Егер де оқушы шектеулі тілдік құралдармен болса да өзінің нәрсесі туралы
айтатын болса, онда оның сөзі эмоционалдық боямаланған болады, ол оның
айтып тұрған нәрсесіне деген көзқарасын білдіреді. Мәселен, І like my dog
very much фразасында ол like және very және тб. сөздерді сөзсіз түрде
ерекшелеп айтады [5, 224б].
4. Сөз үнемі жағдаятты тұрғыда шартталған болады, өйткені ол
белгілі бір жағдаятта болып өтеді. Мұны мектеп практикасында ескеру қажет.
Мұғалімге сабақта оқушыларды шынайы жағдаяттарды пайдалану жолымен немесе
көрнекіліктердің – ойыншықтардың, заттардың, картинкалардың, суреттердің,
аппликациялардың және т.б. көмегімен, сондай-ақ жағдаятты мысалы, Қанеки,
сендердің мамаларың туралы сөйлесейік тәрізді вербалды-сөздік суреттеумен
оқу-тілдік жағдаяттарды жасау жолымен ағылшын тілінде оқытуға қатыстыруы
қажет.
Бұл ұғымдар бір-бірімен ажырағысыз болып байланысқан. Байланыстың логикалық
тізбегі мынадай: МС тілдік икемділіктің негізінде жасалады және тілдік
білікті дамытудың құралы тілдік жаттығулар болып табылады. МС мен тілдік
икемділіктер жоғарыда қарастырылғандықтан, біз тілдік икемділіктердің даму
кезеңін сөз етеміз және осы кезеңдегі жұмысты оның шын мәнінде МС-ды
оқытудың негізі болатындай етіп қалайша ұйымдастыру қажет екендігін
анықтауға тырысамыз. Бұл үшін ең алдымен икемділіктерді дамыту кезеңдерін
орнату керек, өйткені тек солар ғана МС-бен жұмысты оның сапаларына
ұйымдастыруға мүмкіндік береді.
Алайда, іс мынада болып отыр: икемділік – көпөлшемді феномен, оның
өлшемдері көп, және де оның даму кезеңдерін тіпті өте маңызды қандай да бір
өлшемдер бойынша бөліп көрсету аса біржақты болып шығады. Мынадай бірнеше
өлшемдерді ескеру қажет.
1) автоматтандырылғандық деңгейі, бұл автоматты түрде өте шығудан
(сөздің мәжбүрлі кідірістерінсіз кесіндісінен) көрінеді;
2) сөйлеушінің дербестілігінің деңгейі, бұл біріншіден, тіректердің
бар немесе жоқ екендігімен, сондай-ақ олардың сипаттарымен (мағыналық
тіректер мазмұндық тіректерден гөрі күрделірек), екіншіден, тілдік
міндеттің берілгендігімен немесе берілмегендігімен анықталады;
3) тілдік ойлау міндетті шешудегі күрделілік деңгейі, бұл сөйлеушінің
талқыланатын проблемамен байланысты жеке тәжірибесі мен білімдеріне тәуелді
болады;
4) материалдың талқылау проблемалары мен нәрселерін қамту кеңдігімен
анықталатын қиыстырылғандық деңгейі.
Шетелдік, сондай-ақ ресейлік көптеген әдіскерлер
бейнефильмніңбейнеүзіндінің негізінде монолог сөзді айту икемділіктерін
қалыптастыруға арналған жаттығуларды әзірлеумен айналысуда. Атап айтқанда,
Ю.А.Комарова оқу процесінде бейнеүзінділердің қолданылуын нақты
икемділіктерді қалыптастыруға арналған тіректердің қолданылуы ретінде
қарастырады. автор олардың функцияларын олармен сабақта жұмыс істеудің
кезеңдеріне сәйкестікте анықтайды:
1-ші кезең: бейнеүзінді – мазмұндық тірек (бейнеүзінді (БҮ) – 1)
2-ші кезең: бейнеүзінді – мағыналық тірек ((БҮ) – 2)
3-ші кезең: бейнеүзінді – стимул (бейнеүзінді (БҮ) – 3)
Бейнеүзінділердің әрбір кезеңдегі функцияларын назарға ала отырып,
Ю.А.Комарова монолог сөзді құра білуді былайша бөліп көрсетеді:
1-ші кезең: өзінің ойларын БҮ – 1-ге сүйене отырып, монологтық
формада айта білу.
2-ші кезең: монолог сөз стратегиясын БҮ – 2-ге сүйене отырып аша
білу.
3-ші кезең: БҮ– 3-ке сүйене отырып, монологтік формада пікір айта
білу.
Әрбір кезеңде Ю.А.Комарова тізбектелген түрде күрделене түсетін,
вариативтік негізді көздейтін жаттығулар кешенін ұсынады: дыбыстық жолға
(ДЖ), бейнежолға (БЖ), дыбыстық және бейнежолға бір мезгілде, мәселен:
вариативтік негізді:
дыбыстық жолға (ДЖ), бейнежолға (БЖ), дыбыстық және бейнежолға бір
мезгілде, мәселен:
ДЖ:
• қараңдар, түсініңдер, анықтаңдар, сұрақтарға жауап беріңдер,
• экранда осы уақытта не болып жатқанын тыңдаңдар, түсініңдер, осы
туралы әңгімелеңдер,
• тыңдаңдар, айтыңдаршы, осы кейіпкер туралы нені әңгімелей аласыңдар,
оны қалайша елестетесіңдер, қараңдар, салыстырыңдар.
БЖ:
• көріңдер және кім көрмеген болса, соларға айтыңдар,
• көріңдер, сөйлемді түрлендіріңдер,
• көріңдер, айтыңдаршы, кейіпкердің орнында болсаңдар не істеген болар
едіңдер, неліктен,
• көріңдер, бейнеүзіндіні дыбыстауға дайын болыңдар,
• көріңдер, жағдаятты түрлендіріңдер, ұқсас оқиғаларды ойлап тауып
немесе естеріңе түсіріңдер.
Сабақта көркем фильммен жұмыс істеу, әрине, бейнеүзіндімен жұмыс
істеуден ерекшеленеді, бірақ осы кешенде ұсынылған кейбір жаттығуларды
монолог сөз икемділіктерін дамыту үшін біздің жағдайда да пайдалануға
болады[6, 254б].
Көркем фильмнің мазмұны қабылдау мен ұғынудың барлық кезеңдерінде
фильмнің тақырыбы бойынша бір жағынан, монолог сөзді жүзеге асыру үшін
лексика-грамматикалық материалды жинақтау болып өтеді, екінші жағынан,
фильмнің оқиғалрына, кейіпкерлеріне, олардың әрекеттеріне, идеялық
мазмұнына, автордың ұстанымына жеке көзқарасты білдіруге деген қажеттік
пайда болады. Осыған байланысты, оқушылардың монолог сөзді айта білу
икемділіктерін қалыптастыруға ықпал ететін тапсырмалардың бірнеше түрін
ұсынуға болады.
Ауызша тілдің екі формасының әрқайсысы – диалог және монолог сөз -
өздерінің лингвистикалық ерекшеліктері болады, сондықтан да олардың
әрқайсысын оқытуға сараланған тұрғыда келу қажет. Диалог сөздің бірлігі
монологтық тілдегідей, тілдік акт немесе тілдік іс-әрекет болып табылады.
Тілдік іс-әрекеттің қазіргі заманғы теориясы диалогты әлеуметтік-тілдік
қатынастың формасы, бірлескен қызмет процесіндегі адамдар арасындағы
ынтымақтастқ пен өзара түсіністіктің негізі ретінде қарастырады. Диалогқа
экстралингвистикалық құралдарды пайдалану тән: ақпараттың ұжымдылығы;
ақпаратты бағалаудағы айырмашылық; сөз сөйлеуге ымның, ишараның,
серіктестердің іс-қимылдарының белсенді түрде қатысуы; әңгімелесушілердің
заттық төңірегінің ықпал етуі. Диалог сөз монологтық сөзге қарағанда едәуір
аз ашылған, өйткені ол табиғи тілдесім жағдайында толығады. Диалог сөздің
іріктелуіне, безендірілуіне және материалды пайдаланудың функционалдық
бағытына қатысты өзіндік ерекшелігі бар. Оған кіріспе сөздерді,
одағайларды, бағалау сипатындағы ой білдірулерді қолдану тән.
Ағылшын тілін үйренудің бастапқы кезеңінде монолог және диалог сөзге
оқытуды қарастыра келе, мынадай тұжырымдар жасауға болады.
Сөйлеу өзінің мәні жағынан мұндай шектеу біршама жасанды бола тұра,
монолог (байланыстырушы) сөз және диалог (әңгімелесу) формасында келуі
мүмкін. Ол сөздің әрбір формасының лингвистикалық ерекшелігін, олардың өту
шарттарын ескеру үшін әдістемелік мақсаттарда жүзеге асырылады.
Мәселен, монологтық сөзге толыққандылық пен мағынасының ашылуы тән,
бұл суреттеу, хабарлау, пайымдау бола алады. Диалог сөз эллиптикалық
сөйлемдердің сөйлесу клешелерін (conversational formulas) және т.б.
пайдаланумен сипатталады. Әрине, сөйлеуге үйретуде осы ерекшеліктерді
ескеру, сондай-ақ оқушыларға тілдік қатынасқа тән ортақ нәрсені ана тілінде
де, шет тілінде де көрсету қажет.
Диалог сөз тілдесімнің негізгі формаларының бірі. Диалог сөзге оқыту үш
әдіспен жүзеге асырылады:
А) диалог-үлгіні пайдаланумен;
Б) адымдық құрастыру негізінде;
В) тілдесім жағдаятын жасау арқылы.
Жағдаяттың әрбір түрінің анықтамасы екі тұрғыда – оған тілдік жауап
қатудың стимулы тұрғысынан және әдісі тұрғысынан берілген болуы тиіс. Бұл
жағдайда микрожағдаят – қарапайым стимул, оған тілдік жауап қату өзара
байланысқан 2-3 репликаның үйлесуі болып табылады. Ал макрожағдаят –
динамикалық жағдаятты бейнелейтін және мақсатқа қол жеткізуде көпжүйелі
сипатқа ие мақсатқа бағытталған, тілдік тәртіпте бейнеленген күрделі
стимул.
Диалогқа оқыту құрылымына диалогтық бірліктер мен қысқа диалогтар
кіреді, ал диалогтарды зерделеудің негізгі әдістері мыналар болып табылады:
А) дедуктивтік (диалогты бірнеше диалогтық бірліктерден тұратын кешен
ретінде оқып-үйрену);
Б) индуктивтік (диалогтың элементтерін меңгеруден оны өз бетінше жүргізуге
дейінгі жол).
Кодоскоп, баспа мәтін мен күрделендірілген мағынасы ашылмаған
жағдаят берілген суреттер тәрізді көрнекіліктерді шет тіліндегі
диалогтарды оқыту кезінде пайдалану маңызды әрі қажетті[7, 113б].
1.3 Коммуникативтік оқыту кезіндегі жаттығулар, икемділіктер,
көрнекіліктер
Енді коммуникативтік оқыту кезіндегі жаттығулар, икемділіктер
көрнекіліктер туралы мәселеге тоқталайық.
Кодоскоп.
Диалог сөзді оқыту көрнекілікпен, тыңдалған немесе оқылған
мәтінмен, көрілген диафильммен, слайдтармен немесе вербалды берілген
жағдаятпен ынталандырылуы мүмкін. Мәселен, диалогтық сөзге оқытуда
кодоскопты пайдалануға болады. Мұғалім ұлына әкесінің айқан сөздері (немесе
ынталандырушы репликалар) берілген транспарантты дайындайды. Оқушылардың
міндетіне диалогтың жасалуы үшін мағынасы жағынан сәйкес келетін жауап
қатушы репликаларды іріктеу кіреді.
Father: I say, Sonny, what shell we buy for Mumy on Woman`s day?
Sonny (1)...
Father: Тһat`s а goоd idea! And what will you say to Mum?
Sonny (2)...
Жауап қатушы репликалар мыналар бола алады:
(1) Let`s buy her some flowers.
Let`s buy her а large box of sweets.
Let`s buy her the book about Moscow. Etc.
(2) І`ll say, Dear Mum, I love you so much.
І`ll say, Веst wishes for Mother`s Day.
Экранға әкенің сөздерін шығара отырып, мұғалім әңгімеге кірісуге
ұсыныс жасайды. Бұл жұмысты жұптармен өткізу қажет. Оқушылардың жұмыс
істеуі кезінде мұғадім оларды бақылайды, кім мұқтаж болса, соған көмек
көрсетеді, ал бақылауға бір-екі жұпты шақырады. Әлсіз сыныпта жұппен жұмыс
істеу алдында тапсырманы орындау үлгісін не дыбыстық жазбада, немесе
мұғалімнің күшті оқушымен бірге орындауында беруге болады.
Баспа мәтін.
Диалог сөз оңай өрбитін баспа мәтінмен ынталандыруы мүмкін. Мысалы,
Willіаm and Mr. Romford. Мәтінді оқығаннан соң балалар мистер Ромфорд пен
Вильямның арасындағы келесі диалогты ойнайды:
• Hello, Mr. Romford!
• Hello, Willіаm! Are you going home now?
• Yes.
• Give this to your sister, please. Tell her it`s a present from me for
her birthday. But don`t open the basket. There is a nise little cat in it.
• All right.
• You must give it to Ethel, but you mustn`t open it in the street.
Диалог сөзді тыңдалған мәтіннің негізінде де дамытуға болады.
Мәселен, It doesn`t matter. Мәтінді тыңдар алдында оқушылар Dramatize
the text тапсырма алады. Нәтижесінде Бетти мен Мэридің арасындағы келесі
диалог болуы мүмкін.
• What are you doing, Betty?
• I`m writing a letter to my friend Kitty.
• But how can you? You cant write.
• Well, it doesn`t matter, because Kitty can`t read.
Диалог сөзді диафильмдерді көрумен және мұғалім мен оқушылардың,
оқушы мен оқушының арасында әңгімелесулерді ұйымдастырумен ынталандыруға
болады: олар диафильмнен кім туралы (не туралы) білді, диафильм ұнады ма,
не ұнады. Мысалы, балаларға Tim Goes to School атты диафильмді көріп шығу
және осы тақырыпта әңгімелесу ұсынылады[8, 112б].
Суреттер.
Күрделендірілген кеңейтілмеген жағдаят берілген суреттер бойынша жұмыс
істеу. Оқушылардың тілін кеңейтілмеген жағдаят берілген суреттер базасында
дамыту сабақта оқу-әдістемелік кешендер бойынша негізгі жұмыстан бөлек
өткізілмейді, сабаққа тілдік материалды енгізу мен белсендіру кезінде,
тақырыптық қайталау кезінде, сондай-ақ оқушылардың қайталау дағдылары мен
икемділіктерін, диалог және монолог сөзін дамыту үшін енгізіледі.
Суреттердің аталған түрлерімен жұмыс істеу оқу құралының материалымен
жұмыста пайдаланылатын тәсілдерге тәуелсіз мұғалім де, оқушылар да суретте
ұсынылған жағдаяттан шегіне отырып, әрбір оқушының мүдделері мен
мүмкіндіктеріне сәйкес келетін, өздерінің мазмұны жағынан әр түрлі
нұсқаларда түсініксіз шимайланған осы жағдаятты кең көлемде ашып көрсетуге
шығармашылық тұрғыда келетіндігімен сипатталады. Оқушылардың тілдік
қызметін ағылшын тілін оқытудың алдыңғы курстарының барлығында меңгерілген
тілдік материалды олардың сөзінде табиғи түрде пайдаланумен, олардың
қиялына, елестетулеріне, ішкі көрнекіліктеріне сүйене отырып дамыту негізге
алынуы тиіс.
Жұмыстың түрін іріктеу сабақта не атқарылғандығына байланысты болады.
Қарапайым, сонымен бірге күрделендірілген кеңейтілген жағдаят берілген
суреттер бойынша жұмыс істеу формаларының сан алуандығы бірсарындылықты
болдырмауға көмектесу үшін және оқушылардың ойлау қызметін дамыту
процесінде өзге тілдік бастамашылық шығармашылығына ықпал ету үшін
туындаған.
Суреттердің аталған түрі бойынша жұмыстың түрлерін пайдаланудың кеңес
берілетін жүйелілігі келесідей:
1) Мұғалімнің ағылшын тілін есту арқылы қабылдауды дамыту және жорамалдарды
болжамдарды суретте ұсынылған жағдаяттарды кең көлемде ашып көрсетудің жаңа
нұсқаларын құрастыруда пайдалануға қондырғыны жасау үшін әңгімелері.
2) Оқушылардың мұғалімге жағдаяттың жаңа нұсқасын жасау үшін сурет бойынша
сұрақтары.
3) Оқушылардың жұптаса жұмыс істеуі. Жұмыстың бұл түрінің бірнеше нұсқасы
болуы мүмкін:
а) суретте бейнеленген кез келген адам туралы әңгімелесу;
ә) бастапқы жағдаятты кеңінен ашып көрсету;
б) суретте бейнеленген тұлғалардың арасында болуы мүмкін диалог құрастыру.
Жұптаса жұмыс істегеннен соң бүкіл сыныптың алдында екі немесе бірнеше
оқушының арасында жаңа әңгіме ойналуы мүмкін.
4) Оқышылармен тізбек бойынша әңгіме құрастыру.
5) Оқушылардың суретте бейнеленген бастапқы жағдаяттың базасында
құрастырылған өз әңгімелері. Көрнекіліктің аталған түрімен жұмыс істеуде
мұғалімнің оқушыларға олардың жарым-жартылай ұмытқан немесе игерілгеннің
шеңберінен асып кеткен, бірақ оларға суретте бейнеленген бастапқы жағдаятты
өз бетінше кеңейту үшін қажетті тілдік материалды айтуы тиіс екендігін есте
тұтқан жөн. Оқушылардың тілдік қызметі мүмкіндігінше асықпай өтуіне барынша
талпыну қажет[9, 219б].
Күрделендірілген кеңейтілмеген жағдаят берілген суреттер бойынша жұмыс
істеу кезінде тілдік сергіту ретінде сыныппен тізбек бойынша әңгімелер
немесе сынып-мұғалім, сынып-оқушы, мұғалім-сынып схемасы бойынша сөйлесу
құрастыруды пайдалануға кеңес беріледі, бұған оқушыларды белгілі бір
жаттықтырған жағдайда толығымен қол жеткізуге болады. Күрделендірілген
кеңейтілмеген жағдаятпен суреттер бойынша жұмыс істеудің ұсынылып отырған
жүйесі оқушылардың мұғалімнің әңгімелерін еске түсіруді жорамалдамайды,
өйткені баяндау мазмұны бойынша сөйленетін сөздің дербес түрі
болмағандықтан, өзге тілдік қызметке оқушылардың меншікті ойлауын оншалықты
тарта қоймайды, жорамал мен қиялдардың дамуын ынталандырмайды, суретте
бейнеленген жағдаятты әрбір оқушының өмірлік тәжірибесіне жақындатпайды,
осыған орай, шығармашылық та, тіпті, бастамашыл сөз де болып есептеле
алмайды.
Күрделендірілген жағдаят берілген суреттер бойынша жұмыс істеген
кездегі мұғалімнің әңгімелерінің негізгі міндеттері мынадай.
1) Оқушыларға бірдей суреттердің ең бір алуан түрлі жағдаяттарды
кеңінен ашып көрсету үшін жөнелтпе пункт болуы мүмкін екендігін және
аталған жағдайда басты нәрсе бейнеленген емес, ішкі көрнекілік, әрбір
оқушының меншікті жорамалы, қиялы, мүдделері мен тілдік мүмкіндіктері болып
табылатындығын көрсету;
2) оқушылардың тілдік белсенді қызметі үшін өзіндік шырағданға
айналу. Сондықтан да егер оқушылар әңгімені тыңдай отырып, мұғалімнен
немесе басқа оқушыдан детальдарды нақтылауды немесе естіген нәрсеге өзінің
көзқарасын айта бастайтын болса, неғұрлым жемісті болады.
Мәселен, Appearance тақырыбы бойынша қандай да бір қыз бала туралы
мәтінді тыңдап болып, оқушылар Онда мынау бар, анау бар ма? (Has she (a)
...?), Оған мынау ұнай ма, анау ұнай ма? (Does she like...?) және т.б. деп
сұрай бастауы мүмкін, немесе: мен ол... деп ойламаймын (I don`t
think she is (can, will) ...) және т.б. деп айта бастауы мүмкін.
Егер мәтіннің материалын қайталайтын немесе оған қарама-қайшы келетін
сұрақ берілген жағдайда, онда мұғалім оқушылардың біріне мынадай тиісті
нақтылаумен сөйлеуі мүмкін: Сонымен, Машаның көзінің түсі қандай екен?
(What was the color of Masha`s eyes?), Сонымен, Коляның қолында не болды
екен: сөмке ме әлде кітап па? (What had Kolya in his hand – a bag or a
book?) және т.б.
Ең бастысы – сынып мұғалім, сынып – оқушы, сынып – сынып схемасы
бойынша табиғи түрде жылдам өтетін әңгімелесудегі оқушының дербес сөзін
ынталандыру. Оқушылардың белгілі бір дайындалғандығы кезінде, бұған жүйелі
әрі мақсатқа бағытталған жұмыс кезінде ғана қол жеткізіледі, бұған қол
жеткізуге болады. Бұл жағдайда тапсырмаларды орындауға уақыт та аз талап
етіледі және оқушылардың ауызекі тілін дамыту бойынша нәтижелер де жоғары
болады.
Диалогтік тілдесуді ұйымдастырудағы ең басты нәрсе – балалардың
орындайтын қызметке оң эмоционалдық көңіл-күйін жасау. Диалог сөз
дағдыларын дамытуға ықпал ететін тапсырмаларды формальды түрде орындау
практикалық нәтижені жоққа шығарады.
Респонсивтік (ағылшын тіліндегі response – жауап, пікір білдіру,
реакция) жаттығуларға жаттығулардың үш түрі жатқызылуы мүмкін: сұрақ-
жауаптық, репликалық және шартты әңгімелесу.
Сұрақ-жауаптық жаттығулар.
Жаттығулардың бұл түрі қағида бойынша ауызекі шеттілінде сөйлеуге оқыту
әдістемесінде танымал жаттығулардың бірінен саналады. Сұрақ-жауап қарым-
қатынастың нақты актілеріндегі аса жиілікті диалогтік бірлік екендігі
белгілі. Сұраулы сөйлемдердің коммуникативтік мақсаты – ақпараты сұрату.
Тіпті мағынасыз сұрақтардың өзі, әрдайым коммуникативті, олар
әңгімелесушіге бағытталған, одан пікір білдіруді талап етеді. Осылайша,
сұрақ – бұл бір мезгілде тілдік жауап қатуға түрткі болады.
Сұрақтардың көмегімен мұғалім оқушыларды белгілі бір синтаксистік
құрылымның айтылымдарын жасап шығаруға жаттықтыра алады. What are you?
сұрағына оқушылар I am a pupil; I am a worker; I am a driver; I am a
doctor; I am a painter, etc.; деген сөйлемдермен жауап береді, яғни
бастауыш + етістік-байланыстырушы + предикатив сөйлем үлгісін
пайдаланатын болады. Осылайша, сұрақтарды ұйымдастыруда сұрақтардың аталған
түрі бірдей тілдік белгілердің ең көп қайталанғыштығын қамтамасыз ететін
жаттықтырушы жаттығулармен ұштастырылады. Бұл ретте өздерінің жауаптарының
мазмұнын оқушылардың өздері қалыптастырады[10, 126б].
Дайындалмаған коммуникативтік тілді дамыту құралы ретінде оларға жауап
берген кезде балалар өздерінің танымдары мен тәжірибелеріне сүйенетін
сұрақтар дербес мәнге ие. Бұл жерде ауызекі тілдің зерделенетін тақырыбымен
(мәселен, Үйде, Спорт, Лагерде, кино және т.б.) байланысты
сұрақтарды және олардың көмегімен мұғалім (немесе оның бағдарламасы бойынша
әрекет ететін оқушы) әңгімені бастай алатын сұрақтарды ажырата білу
қажет.Мысалы:
Спорт тақыры бойынша сұрақтар
What kind of sport do you go in for?
What winter (summer) sports do you know?
Is sport popular with the Russian people?
What sport games do you like to watsh?
Who is your school champion tennis-player? (Etc.)
Әңгімелесу үшін сұрақтар
• Are you reading any interesting book now, Omar?
• Yes, I am.
• What are you reading?
• I`m reading` A Farewell to Arms`.
• Who was this novel written by?
• Ernest Nemingwai... You know it, don’t you?
• Of course, I do. Well, are you reading it in English or in Russian?
• In English.
• Isn`t it difficult for you, Peter?
• No, it really isn`t. The book is adapted.
Шет тілі сабақтарында сыныпқа (оқушыға) қызметтік сипаттағы сұрақтардың
топтамасын қою практикасы кеңінен пайдаланылады. Мысалы:
Мәселен:
Мұғалім: Оқушы:
Where is you brought Slim now, Peter?
Where does he serve?
By the way, did you ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz