Меншікті негізгі құралдардың теориясы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
І БӨЛІМ. МЕНШІКТІ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.1 Меншікті негізгі құралдардың экономикалық мәні, жіктемесі ... ... ... ... 11
1.2 Меншікті құралдар есебінің мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.3 Меншікті негізгі құралдардың есебін реттеудің жалпы сипаттамасы: жөндеу, түгендеу және тозуын есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
1.4 «КазАгроТрейд» ЖШС.і мен тәуелді компаниясы «Атамекен Агро
Тимирязево» ЖШС.нің қаржылық.экономикалық сипаттамасы ... ... ..33
ІІ. МЕНШІКТІ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЕСЕБІ ... ... ... ... ... ... ... 45
2.1Меншікті незігі құралдар қозғалысының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
2.2Меншікті негізгі құралдың тозуының және амортизациясының есебі ... ..50
2.3Меншікті негізгі құралдарды жөндеу есебінің ерекшіліктері ... ... ... ... 59
2.4 Бухгалтерлік есеппен халықаралық стандартқа бейімделу жолдары ... ...64
ІІІ. МЕНШІКТІ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ТАЛДАУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
3.1 Меншікті негізгі құралдардың техникалық жағдайын және қозғалысын
талдаудағы ақппарат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
3.2 Негізгі құралдардың пайдалану тиімділігін арттыру жолдары ... ... ... ..94
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...102
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 105
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
І БӨЛІМ. МЕНШІКТІ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.1 Меншікті негізгі құралдардың экономикалық мәні, жіктемесі ... ... ... ... 11
1.2 Меншікті құралдар есебінің мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.3 Меншікті негізгі құралдардың есебін реттеудің жалпы сипаттамасы: жөндеу, түгендеу және тозуын есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
1.4 «КазАгроТрейд» ЖШС.і мен тәуелді компаниясы «Атамекен Агро
Тимирязево» ЖШС.нің қаржылық.экономикалық сипаттамасы ... ... ..33
ІІ. МЕНШІКТІ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЕСЕБІ ... ... ... ... ... ... ... 45
2.1Меншікті незігі құралдар қозғалысының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
2.2Меншікті негізгі құралдың тозуының және амортизациясының есебі ... ..50
2.3Меншікті негізгі құралдарды жөндеу есебінің ерекшіліктері ... ... ... ... 59
2.4 Бухгалтерлік есеппен халықаралық стандартқа бейімделу жолдары ... ...64
ІІІ. МЕНШІКТІ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ТАЛДАУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
3.1 Меншікті негізгі құралдардың техникалық жағдайын және қозғалысын
талдаудағы ақппарат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
3.2 Негізгі құралдардың пайдалану тиімділігін арттыру жолдары ... ... ... ..94
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...102
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 105
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Бухгалтерлік есеп көптеген жылдар бойы басқа ғылымдар сияқты дамып, қоғамның экономикалық-әлеуметтік жағдайларына сай өзгерістерге ұшырап келе жатқан, сондай-ақ өмірде өзінің ерекшелігімен оқшауланатын ғылым болып табылады. Белгілі ғалым Б. Дс Солозано осы ғылым туралы "Бухгалтерлік есеп барлық ғылымдар мен өнердің ең алдында тұрады, басқалары онсыз өмір сүре алмаса, бухгалтерлік есеп үшін олардың ешқайсысы қажет емес»- деген болса, оның әріптесі Р.А. Фаулки "Есеп — бұл барлық бизнестің тілі, яғни философиясы" - деп атаған. Бухгалтерлік есеп ұйымның қаржылық ақпараттарын өлшейтін, өңдейтін, есептейтін және оны пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе болып табылады. Бухгалтерлік есеп басқару жүйесінде ең маңызды орындардың бірін иеленеді. Бұған дәлел ретінде Біріккен Ұлттар Ұйымының 1992 жылы өткізген конференциясында "Есептей алмаған, басқара алмайды" — деген сөздің бекер айтылмағандығын атап өтуге болады. Жалпы, бухгалтерлік есеп ұйымға оның қаржылық жағдайын жоспарлау, бағалау, бақылау және талдау секілді функцияларды орындауы үшін қажет. Сонымен қатар бухгалтерлік есеп кәсіпорынның активтері мен міндеттемелері, капиталы және өндірілген өнімдері мен олардың сатылғандығы туралы ақпараттарды жинақтап көрсетеді. Тек қана бухгалтерлік есеп арқылы ұйымның табыстары мен шығындарын және шаруашылық қызметінің соңғы қаржылық нәтижесін анықтауға болады. Бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйесі қаржылық (сыртқы) және басқарушы (ішкі) есеп болып екіге бөлінеді.
Бухгалтерлік есеп (есеп жүргізу ретінде) дүниежүзіндегі кез келген бухгалтерияның іс жүзіндегі қызметінің мәнін айқындап, бағалауға мүмкіндік береді. Қоғамның дамуы барысында бухгалтерлер үш міндетті шешеді:
1) есепті барынша ақпаратты, әрі дәл жасау;
2) оның қарапайым және арзан болуына қол жеткізу;
3) шаруашылық өміріндегі деректер жөнінде дер кезінде ақпарат алу.
Алайда бұл міндеттер едәуір шамада бірін-бірі өзара жоққа шығарып, болғызбайтын, өйткені меншік иесінің, әкімшіліктің, қызметкерлердің, бағынышты тұлғалардың, кредиторлар мен дебиторлардың мүдделері қарама-қайшы және осы қарама-қайшылықтар есепті регистрде міндетті түрде бейнеленеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Бухгалтерлік есепте негізгі құралдар деп өндіріс үдерісінде ұзақ уақыт бойы, яғни бір жылдан артық уақыт пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін, көлемін сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп ауыстырып отыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады. «Негізгі құралдарға» — қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары және олардың бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалар жатады.
Барлық «негізгі құралдар» өздерінің өндіріске қатысуына қарай өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік негізгі құралдар деп өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарында пайдаланатын негізгі құралдарды айтады. Оларға: өндіріске арналған үйлер, ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс машиналары, көлік тасымалдау құралдары, әр түрлі станокгар, двигательдер, құрал-саймандар, өлшеуіш аспаптар және тағы басқалары жатады. Өндірістік емес негізгі құралдардың қатарына шаруашылықтың өндірістен басқа салаларында пайдаланатын негізгі құралдар жатады.
«Негізгі құралдарды» халық шаруашылығының салаларына қарай топтастырған кезде олардың қатысуымен шығарылған өнімдердің, болмаса орындалған жұмыстар мен қызметтердің шаруашылықтың қай түріне жататындығы негізге алынады.
Егер кәсіпорындар мен ұйымдардағы негізгі құралдардың бәрі тек қана ұйымның негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет істейтін (жасайтын) болса, онда бұл ұйымдағы негізгі құралдардың барлығы түгелімен сол кәсіпорынның атқаратын қызметі саласындағы топқа жатады.
Негізгі құралдар алдына қойған мақсатына және атқаратын қызметіне қарай әртүрлі топтарға бөлінеді.
Негізгі құралдар есебі Қазақстан Республикасының бухгалтер есеп жөніндегі 1996 ж. 13 қарашадағы Қаулысымен бекітілген № 6 «Негізгі құралдар есебі» бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес іске асырылады.
Мақсаттық белгілеуіне және орындалатын іс-қызмет аясына байланысты, сонымен қатар Қазақстан Республикасы Ұлттық бухгалтерлік есеп бойынша 1996 ж. 18 қарашадағы №6 қаулысымен бекітілген қаржы-шаруашылық қызметтің бухгалтерлік есебі шоттарының Бас жоспарына сәйкес негізгі құрамдар мынандай топтар бойынша мақсатты белгілеу мен орындалатын іс-қызмет аясына байланысты жіктеледі.
Негізгі құралдарды бастапқы құнына келтіру мақсатымен шаруашылық жургізуші субъект басшылығы кейбір кезде іс жүзіндегі бағаларға сәйкес. Қолданыста жүрген заңдарға орай (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997 ж. 24 шілдедегі №1174 Қаулысы мен Қазақстан Республикасы Статистика жөніндегі агенттіктің 2002 ж. 3 сәуірдегі № 03-1а-8 «Негізгі құралдардың құнын арттыру индекстері туралы» қатынас хаты) объектілерде қайта бағалау өткізілді, оның нәтижесінде негізгі құралдар есепте және есеп беруде ағымдағы құн бойынша көрсетіледі. Бухгалтерлік есепте қайта бағалау сомасы негізгі құралдардың 12 «Негізгі құралдар» бөлімшесінің тиісті баланстық шоты бойынша тікелей бастапқы құнын арттырады және қатар бір мезгілде 541 «Негізгі құралдарды қайта бағалаудан болатын қосымша төленбеген капитал» 54 бөлікшенің баланстық шоты бойынша көрсетілді.
Диплом жұмысының өзектілігі. Бухгалтерлік есеп көптеген жылдар бойы басқа ғылымдар сияқты дамып, қоғамның экономикалық-әлеуметтік жағдайларына сай өзгерістерге ұшырап келе жатқан, сондай-ақ өмірде өзінің ерекшелігімен оқшауланатын ғылым болып табылады. Белгілі ғалым Б. Дс Солозано осы ғылым туралы "Бухгалтерлік есеп барлық ғылымдар мен өнердің ең алдында тұрады, басқалары онсыз өмір сүре алмаса, бухгалтерлік есеп үшін олардың ешқайсысы қажет емес»- деген болса, оның әріптесі Р.А. Фаулки "Есеп — бұл барлық бизнестің тілі, яғни философиясы" - деп атаған. Бухгалтерлік есеп ұйымның қаржылық ақпараттарын өлшейтін, өңдейтін, есептейтін және оны пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе болып табылады. Бухгалтерлік есеп басқару жүйесінде ең маңызды орындардың бірін иеленеді. Бұған дәлел ретінде Біріккен Ұлттар Ұйымының 1992 жылы өткізген конференциясында "Есептей алмаған, басқара алмайды" — деген сөздің бекер айтылмағандығын атап өтуге болады. Жалпы, бухгалтерлік есеп ұйымға оның қаржылық жағдайын жоспарлау, бағалау, бақылау және талдау секілді функцияларды орындауы үшін қажет. Сонымен қатар бухгалтерлік есеп кәсіпорынның активтері мен міндеттемелері, капиталы және өндірілген өнімдері мен олардың сатылғандығы туралы ақпараттарды жинақтап көрсетеді. Тек қана бухгалтерлік есеп арқылы ұйымның табыстары мен шығындарын және шаруашылық қызметінің соңғы қаржылық нәтижесін анықтауға болады. Бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйесі қаржылық (сыртқы) және басқарушы (ішкі) есеп болып екіге бөлінеді.
Бухгалтерлік есеп (есеп жүргізу ретінде) дүниежүзіндегі кез келген бухгалтерияның іс жүзіндегі қызметінің мәнін айқындап, бағалауға мүмкіндік береді. Қоғамның дамуы барысында бухгалтерлер үш міндетті шешеді:
1) есепті барынша ақпаратты, әрі дәл жасау;
2) оның қарапайым және арзан болуына қол жеткізу;
3) шаруашылық өміріндегі деректер жөнінде дер кезінде ақпарат алу.
Алайда бұл міндеттер едәуір шамада бірін-бірі өзара жоққа шығарып, болғызбайтын, өйткені меншік иесінің, әкімшіліктің, қызметкерлердің, бағынышты тұлғалардың, кредиторлар мен дебиторлардың мүдделері қарама-қайшы және осы қарама-қайшылықтар есепті регистрде міндетті түрде бейнеленеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Бухгалтерлік есепте негізгі құралдар деп өндіріс үдерісінде ұзақ уақыт бойы, яғни бір жылдан артық уақыт пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін, көлемін сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп ауыстырып отыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады. «Негізгі құралдарға» — қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары және олардың бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалар жатады.
Барлық «негізгі құралдар» өздерінің өндіріске қатысуына қарай өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік негізгі құралдар деп өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарында пайдаланатын негізгі құралдарды айтады. Оларға: өндіріске арналған үйлер, ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс машиналары, көлік тасымалдау құралдары, әр түрлі станокгар, двигательдер, құрал-саймандар, өлшеуіш аспаптар және тағы басқалары жатады. Өндірістік емес негізгі құралдардың қатарына шаруашылықтың өндірістен басқа салаларында пайдаланатын негізгі құралдар жатады.
«Негізгі құралдарды» халық шаруашылығының салаларына қарай топтастырған кезде олардың қатысуымен шығарылған өнімдердің, болмаса орындалған жұмыстар мен қызметтердің шаруашылықтың қай түріне жататындығы негізге алынады.
Егер кәсіпорындар мен ұйымдардағы негізгі құралдардың бәрі тек қана ұйымның негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет істейтін (жасайтын) болса, онда бұл ұйымдағы негізгі құралдардың барлығы түгелімен сол кәсіпорынның атқаратын қызметі саласындағы топқа жатады.
Негізгі құралдар алдына қойған мақсатына және атқаратын қызметіне қарай әртүрлі топтарға бөлінеді.
Негізгі құралдар есебі Қазақстан Республикасының бухгалтер есеп жөніндегі 1996 ж. 13 қарашадағы Қаулысымен бекітілген № 6 «Негізгі құралдар есебі» бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес іске асырылады.
Мақсаттық белгілеуіне және орындалатын іс-қызмет аясына байланысты, сонымен қатар Қазақстан Республикасы Ұлттық бухгалтерлік есеп бойынша 1996 ж. 18 қарашадағы №6 қаулысымен бекітілген қаржы-шаруашылық қызметтің бухгалтерлік есебі шоттарының Бас жоспарына сәйкес негізгі құрамдар мынандай топтар бойынша мақсатты белгілеу мен орындалатын іс-қызмет аясына байланысты жіктеледі.
Негізгі құралдарды бастапқы құнына келтіру мақсатымен шаруашылық жургізуші субъект басшылығы кейбір кезде іс жүзіндегі бағаларға сәйкес. Қолданыста жүрген заңдарға орай (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997 ж. 24 шілдедегі №1174 Қаулысы мен Қазақстан Республикасы Статистика жөніндегі агенттіктің 2002 ж. 3 сәуірдегі № 03-1а-8 «Негізгі құралдардың құнын арттыру индекстері туралы» қатынас хаты) объектілерде қайта бағалау өткізілді, оның нәтижесінде негізгі құралдар есепте және есеп беруде ағымдағы құн бойынша көрсетіледі. Бухгалтерлік есепте қайта бағалау сомасы негізгі құралдардың 12 «Негізгі құралдар» бөлімшесінің тиісті баланстық шоты бойынша тікелей бастапқы құнын арттырады және қатар бір мезгілде 541 «Негізгі құралдарды қайта бағалаудан болатын қосымша төленбеген капитал» 54 бөлікшенің баланстық шоты бойынша көрсетілді.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 96 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 96 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
Дипломдық жұмыс
Меншікті негізгі құралдардың
теориясы
Дайындаған:
Жетекшісі:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ---------------------------- ----------------------------------- ------
-------------------5
І БӨЛІМ. МЕНШІКТІ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ-------------------
----------------------------------- -----------------------------11
1.1 Меншікті негізгі құралдардың экономикалық мәні, жіктемесі---------------
-11
1.2 Меншікті құралдар есебінің мәні------------------------------- ----------
-----------15
1.3 Меншікті негізгі құралдардың есебін реттеудің жалпы сипаттамасы:
жөндеу, түгендеу және тозуын есептеу---------------------------- ------------
---------18
1.4 КазАгроТрейд ЖШС-і мен тәуелді компаниясы Атамекен Агро
Тимирязево ЖШС-нің қаржылық-экономикалық сипаттамасы----------33
ІІ. МЕНШІКТІ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЕСЕБІ----------------------------45
2.1Меншікті незігі құралдар қозғалысының есебі------------------------------
-----45
2.2Меншікті негізгі құралдың тозуының және амортизациясының есебі------50
2.3Меншікті негізгі құралдарды жөндеу есебінің ерекшіліктері---------------
-59
2.4 Бухгалтерлік есеппен халықаралық стандартқа бейімделу жолдары-------64
ІІІ. МЕНШІКТІ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ТАЛДАУЫ----------
----------------------------------- ---------------------------66
3.1 Меншікті негізгі құралдардың техникалық жағдайын және қозғалысын
талдаудағы ақппарат--------------------------- ------------------------------
--------------66
3.2 Негізгі құралдардың пайдалану тиімділігін арттыру жолдары--------------
94
ҚОРЫТЫНДЫ-------------------------- ----------------------------------- ------
--------102
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ----------------------------- -----------105
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Бухгалтерлік есеп көптеген жылдар бойы
басқа ғылымдар сияқты дамып, қоғамның экономикалық-әлеуметтік жағдайларына
сай өзгерістерге ұшырап келе жатқан, сондай-ақ өмірде өзінің ерекшелігімен
оқшауланатын ғылым болып табылады. Белгілі ғалым Б. Дс Солозано осы ғылым
туралы "Бухгалтерлік есеп барлық ғылымдар мен өнердің ең алдында тұрады,
басқалары онсыз өмір сүре алмаса, бухгалтерлік есеп үшін олардың ешқайсысы
қажет емес- деген болса, оның әріптесі Р.А. Фаулки "Есеп — бұл барлық
бизнестің тілі, яғни философиясы" - деп атаған. Бухгалтерлік есеп ұйымның
қаржылық ақпараттарын өлшейтін, өңдейтін, есептейтін және оны
пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе болып табылады. Бухгалтерлік есеп
басқару жүйесінде ең маңызды орындардың бірін иеленеді. Бұған дәлел ретінде
Біріккен Ұлттар Ұйымының 1992 жылы өткізген конференциясында "Есептей
алмаған, басқара алмайды" — деген сөздің бекер айтылмағандығын атап өтуге
болады. Жалпы, бухгалтерлік есеп ұйымға оның қаржылық жағдайын жоспарлау,
бағалау, бақылау және талдау секілді функцияларды орындауы үшін қажет.
Сонымен қатар бухгалтерлік есеп кәсіпорынның активтері мен міндеттемелері,
капиталы және өндірілген өнімдері мен олардың сатылғандығы туралы
ақпараттарды жинақтап көрсетеді. Тек қана бухгалтерлік есеп арқылы ұйымның
табыстары мен шығындарын және шаруашылық қызметінің соңғы қаржылық
нәтижесін анықтауға болады. Бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйесі қаржылық
(сыртқы) және басқарушы (ішкі) есеп болып екіге бөлінеді.
Бухгалтерлік есеп (есеп жүргізу ретінде) дүниежүзіндегі
кез келген бухгалтерияның іс жүзіндегі қызметінің мәнін айқындап,
бағалауға мүмкіндік береді. Қоғамның дамуы барысында бухгалтерлер үш
міндетті шешеді:
1) есепті барынша ақпаратты, әрі дәл жасау;
2) оның қарапайым және арзан болуына қол жеткізу;
3) шаруашылық өміріндегі деректер жөнінде дер кезінде ақпарат алу.
Алайда бұл міндеттер едәуір шамада бірін-бірі өзара жоққа шығарып,
болғызбайтын, өйткені меншік иесінің, әкімшіліктің, қызметкерлердің,
бағынышты тұлғалардың, кредиторлар мен дебиторлардың мүдделері қарама-қайшы
және осы қарама-қайшылықтар есепті регистрде міндетті түрде бейнеленеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Бухгалтерлік есепте негізгі құралдар деп
өндіріс үдерісінде ұзақ уақыт бойы, яғни бір жылдан артық уақыт
пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін, көлемін сақтай отырып, құнын
шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке есептелген
амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп ауыстырып отыратын еңбек
құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады. Негізгі құралдарға —
қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер мен ғимараттар, өткізгіш
тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары мен
құралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары және олардың бағдарламалық
құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік және шаруашылық
құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер,
шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалар жатады.
Барлық негізгі құралдар өздерінің өндіріске қатысуына қарай
өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік
негізгі құралдар деп өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарында
пайдаланатын негізгі құралдарды айтады. Оларға: өндіріске арналған үйлер,
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс машиналары, көлік тасымалдау
құралдары, әр түрлі станокгар, двигательдер, құрал-саймандар, өлшеуіш
аспаптар және тағы басқалары жатады. Өндірістік емес негізгі құралдардың
қатарына шаруашылықтың өндірістен басқа салаларында пайдаланатын негізгі
құралдар жатады.
Негізгі құралдарды халық шаруашылығының салаларына қарай топтастырған
кезде олардың қатысуымен шығарылған өнімдердің, болмаса орындалған жұмыстар
мен қызметтердің шаруашылықтың қай түріне жататындығы негізге алынады.
Егер кәсіпорындар мен ұйымдардағы негізгі құралдардың бәрі тек қана
ұйымның негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет істейтін (жасайтын)
болса, онда бұл ұйымдағы негізгі құралдардың барлығы түгелімен сол
кәсіпорынның атқаратын қызметі саласындағы топқа жатады.
Негізгі құралдар алдына қойған мақсатына және атқаратын қызметіне қарай
әртүрлі топтарға бөлінеді.
Негізгі құралдар есебі Қазақстан Республикасының бухгалтер есеп
жөніндегі 1996 ж. 13 қарашадағы Қаулысымен бекітілген № 6 Негізгі құралдар
есебі бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес іске асырылады.
Мақсаттық белгілеуіне және орындалатын іс-қызмет аясына байланысты,
сонымен қатар Қазақстан Республикасы Ұлттық бухгалтерлік есеп бойынша 1996
ж. 18 қарашадағы №6 қаулысымен бекітілген қаржы-шаруашылық қызметтің
бухгалтерлік есебі шоттарының Бас жоспарына сәйкес негізгі құрамдар
мынандай топтар бойынша мақсатты белгілеу мен орындалатын іс-қызмет аясына
байланысты жіктеледі.
Негізгі құралдарды бастапқы құнына келтіру мақсатымен шаруашылық
жургізуші субъект басшылығы кейбір кезде іс жүзіндегі бағаларға сәйкес.
Қолданыста жүрген заңдарға орай (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997 ж.
24 шілдедегі №1174 Қаулысы мен Қазақстан Республикасы Статистика жөніндегі
агенттіктің 2002 ж. 3 сәуірдегі № 03-1а-8 Негізгі құралдардың құнын
арттыру индекстері туралы қатынас хаты) объектілерде қайта бағалау
өткізілді, оның нәтижесінде негізгі құралдар есепте және есеп беруде
ағымдағы құн бойынша көрсетіледі. Бухгалтерлік есепте қайта бағалау сомасы
негізгі құралдардың 12 Негізгі құралдар бөлімшесінің тиісті баланстық
шоты бойынша тікелей бастапқы құнын арттырады және қатар бір мезгілде 541
Негізгі құралдарды қайта бағалаудан болатын қосымша төленбеген капитал 54
бөлікшенің баланстық шоты бойынша көрсетілді.
Зерттеу жұмысының міндеттері. Жоғарыда көрсетілген жұмыс мақсаттарына
байланысты мынадай міндеттер туындады:
- негізгі құралдардың теориялық және практикалық негіздерін зерттеу;
- негізгі құралдардың техникалық жағдайын және қозғалысын талдау;
- негізгі құралдың тозуының және амортизациясының есебін қарастыру;
- негізгі құралдар есебін жетілдіру жолдарын анықтау;
- негізгі құралдардың түрлерін, атқаратын қызметтерін бағалау.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Негізгі құралдар есебі дипомдық жұмысы
кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен қалған. Кіріспе жұмысының негіздері мақсаттары және оларды шешу
көрсетілген. Бірінші тарауда меншікті инегізгі құралдардың теориялық
негіздері көрсетілген.Екінші тарауда меншікті негізгі құралдардың есебі
сипатталған. Үшінші тарауда меншікті негізгі құралдарды пайдаланудың
жағдайы және талдауы көрсетілген.
I БӨЛІМ. МЕНШІКТІ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1Меншікті негізгі құралдардың экономикалық мәні, жіктемесі
Негізгі құралдар - материалдық активтер олар:
а) компания немесе тауарлы-материалдық қорларды жабдықтау және қызмет
атқару үшін, басқа компанияларға жалға беру үшін немесе әкімшілік мақсаттар
үшін қолданылатын;
ә) әрбір кезеңнен астам уақыт ішінде қолданылуды болжайды.
Негізгі қаражаттың объектілері үшін пайдалы қолдану мерзімі
белгіленеді, бұл:
а) компания активтік пайдалану болжанып, күтілетін (есептік) кезең;
ә) компания активті пайдаланып, жасауды көздейтін бұйымның саны.
Басқаша айтсақ, негізгі құралдарды пайдаланудың экономикалық пайдасын алу
болжанатын кезең.
Материалдық активтерді негізгі құралдар деп танитын тұста бағалауға
бірыңғай қарау қажетті шарт болып табылады. 6 Негізгі құралдар есебі БЕС
мен 16 Негізгі кұралдар ҚЕБХС-на сәйкес негізгі құралдар мыналар бойынша
бағаланады:
• бастапқы күн немесе өзіндік құнмен - активті немесе ғимаратты алуға
сол сәтінде берілген, басқа өтелген әділ бағаның немесе төленген ақшалай
каражаттың немесе оның баламасының сомасы;
• ағымдағы құнмен белгілі бір күнде қолданыста жүрген нарықтық баға
бойынша негізгі қаражаттық құны;
• өткізу құнымен (әділ бағаның) – мәмілеге дайын және жақсы хабардар
тәуелсіз тараптар арасында жасалған операциялар кезінде активті ауыстыруға
болатын сома;
• жойылу құны - шыққан шығынды тастап пайдаланылған мерзім соңында
субъект актив алатын деп үміттенетін таза сома немесе сынған қалдықтардың
қосалқы бөлшектерінің көзделетін бағасы;
• амортизациялық құнмен - жойылу құнын алып тастағандағы өзіндік
құнның орнына есеп беруде көрсетілген басқа сома мен активтің өзіндік құны;
• баланстың құнмен - жинақталған тозу және баға түсуден жинақталған
залал сомасын алып тастағанда бухгалтер баланста актив мойындалатын сома.
Баға түсуден болатын залал - активтің баланстық құны онын орнын толтыратын
құн ан артқан сома.
Есеп мәліметтерінде табыс бөлігінің көп болуын көздейді. Сондықтан да
олардың есептілікті өз мүддесіне тиімді болуына ұмтылуы да түсінікті,
оларға қаржы тапшылығы кезінде аман қалуы үшін несие алуды, өз қаржы
жағдайын өсіруді және т.б. жатқызамыз және де егер мемлекетте салық салу
жүйесі тиімді дамыса, онда шаруашылық субъектісінің негізгі ісі ол өз
табысын жасырып қалу және салық төлеуден қашу болып табылады. Мұнда тек
қана біздің республикалық емес, басқа да республика үшін айтылып отыр.
Салық ұйымдары кәсіпорынның тиімді жұмыс істеуіне мүдделі, өйткені бұл
қазынаға түсетін иайданы арттырады, ал бүл болса олардың жалақысын өсіреді.
1.2 Меншікті негізгі құралдар есебінің мәні
Негізгі құралдардың есебі кәсіпорынның бухгалтериясында жүргізіледі.
Олардың талдамалық есебі әрбір тұгендеме объектісі бойынша бөлек
жүргізіледі. Түгендеме (инвентарълық) объектісі деп өзінің құрамына
кіретін, яғни өзіне тиісті керекгі жабдықтармен, саймандармен сатылып
алынған, орнатуды керек етпейтін жабдықтарды, салынып біткен жеке
құрылыстарды (үйлері мен ғимаратгарды), өздерінің құрылымы (конструкциясы)
бойынша жекеленген немесе бірімен-бірі құрылымы бойынша біріктірілген, яғни
қосылған, бір зат болып саналып, белгілі бір қызметті атқаратын бұйымдарды
айтады.
Кәсіпорындарда негізгі құралдың есебін дұрыс жүргізу үшін және олардың
тиісті түрде сақталуын қамтамасыз ету ушін әрбір негізгі құралдарға
түгендеме нөмірі беріледі. Ол тұрақты түрде белгіленеді.
Негізгі құралдар тозуына, бұзылуына, басқа ұйымдар мен адамдарға
берілуіне, сатылуына, тағы да басқа жағдайларға байланысты есептен
шығарылғанда оның нөмірі ұйымның жаңадан кіріске алған негізгі құралдарына
берілмейді. Түгендеме нөмірі негізгі құралға бекітілген жетонға немесе
құралдардың өзіне бояумен жазылады. Түгендеме объектілерді (заттарды)
реттік сериялық жүйесімен нөмірлеу ұсынылады. Мұндай жағдайда әрбір жіктеу
тобына кіретін негізгі құралдарға бөлек сериялық реттік нөмірлер
белгіленеді, ол сериялық реттік нөмірді негізгі құралдардың қандай жікгелу
тобына жататындығын көрсететіндей етіп тағайындаған дұрыс. Негізгі
құралдарға бастапқыда берілген түгендеме нөмірі оның түгендеме
карточкасында және бір жерден екінші жерге орын ауысуы үшін толтырылатын
алғашқы құжаттарда көрсетілуі тиіс.
Кәсіпорындардың бухгалтериясында негізгі қүралдардың әрбір объектісіне
типтік ведомостволық түгендеу карточка ашылады. Егер жеке бірінсіз-бірі
қызмет ете алмайтын бірнеше бұйымдар, саймандар, аспаптар жэне тағы
басқалары қосылып бір түгендеме объектіні құрайтын болса, онда оның
түгендеу карточкасына сол объектінің құрамына кіретін барлық бұйымдардың
тізімі жазылады. Егер ұйымның бір бөлімшесіне құралдың (инвентардың),
аспаптың немесе басқа да негізгі құралдардың бір түрінің (аты, техникалық
сипаттамасы, бағасы бірдей болатын) бірнешеуі бір уақытта келіп кіріске
алынса, онда олар түгендеу карточкаларында тобы бойынша есептеледі. Бірақ
бұл жоғарыда айтылғандарға қарамастан ол негізгі құралдардың әрқайсысына
бөлек түгендеме нөмірі беріледі. Негізгі құралдардың барлық түрлерін,
сондай-ақ ұйымға күнтізбелік (календарлық) бір ай ішінде пайдалануға
берілген біртектес өндірістік-шаруашылық қызметінің бір түрін орындауға
арналған жеке техникалық сипаттамасы мен бағасы бірдей негізгі құралдарды
есептеуде үлгілі түрі НҚ-6 ведомоствоаралық түгендеу карточкасы
қолданылады. Түгендеу карточкалар ұйымның бухгалтериясында тиісті топтары
бойынша тіркеледі.
Негізгі құралдары көп емес шағын ұйымдар мен бірлестіктер өздерінің
негізгі құралдарын есептеу үшін түгендеу карточкалардың орнына үлгілі НҚ-11
санды түгендеу кітапшасын пайдалана алады. Бүл кітапша негізгі құралдардың
есебін жүргізуге ыңғайлы болып келеді және онда негізгі құралдар жоғарыда
айтылған топтары бойынша бөлек есептелінеді. Негізгі құралдарды түгендеу
кітапшада есептеген жағдайда түгендеу тізімі жүргізілмейді.
Кәсіпорындарда түгендеу карточкалар немесе түгендеу кітапшалар қабылдау-
тапсыру, ауыстыру актілері, техникалық паспорттар және басқа да негізгі
құралдарды сатып алу, сату, салу, орнату, бір жерден екінші жерге ауыстыру,
есептен шығару актілері және тағы басқа осылар сияқты құжаттар негізінде
толтырылады. Түгендеу карточкалар (жекелік немесе топтық) әдетте әрбір
түгендеме объектіге бір данадан толтырылып, ұйымның бухгалтериясында
сақталады. Ол картотекада негізгі құралдар халық шаруашылығының саласына
қарай жіктелген топтары бойынша орналастырылады. Әрбір топтың ішінде
түгендеу карточкалар негізгі құралдардың тұрған жері, яғни жұмыс орны,
олардың атқаратын қызметіне жэне түрлеріне қарай (үйлер мен ғимараттар,
машиналар мен жабдықтар, көліктер және тағы да басқалар) орналастырылады.
Кәсіпорындарда шығыс етілген және өндіріс орны мен ұйымының ішінде бір
жерден екінші жерге орны ауыстырылған негізгі құралдардың түгендеу
карточкалары есепті айдың соңына дейін картотекада бөлек сақталады. Сондай-
ақ, келешекте пайдалану үшін сақтаулы тұрған негізгі құралдар мен басы
артық тоқталып қойылган негізгі құралдардың да түгендеу карточкалары бұлек
қойылуы қажет.
Түгендеу карточкалар мен кітапшалар талдамалық есептің негізгі түрі
болып саналады. Оларда негізгі құралдардың аталуы, түгендеу нөмірі,
баланста көрсетілген бастапқы құны, амортизациялық аударым мөлшері,
зауыттық нөмірі, келіп кіріске алынуына және істен (есептен) шығарылуына
байланысты толтырылған актілердің уақыты (айы, күні, жылы) және тағы да
басқа шартгы белгілері мен керекті мәліметтері жазылады. Толтырылған
түгендеу карточкаларының үлгілі түрі НҚ-10 санды ведомствоаралық негізгі
құралдарды есептейтін түгендеу карточка тізімдемесіне тіркеліп жазылып
отырылады. Бұл тізімдеме бухгалтерияда бір дана етіп толтырылып, түгендеу
карточкаларының түгел сақталуын бақылау үшін пайдаланылады. Ұйымдар негізгі
құралдарды жіктелуі, яғни аралық шоттары бойынша тізімдемеге тіркейді.
Негізгі құралдардың сақталып және жұмыс істеп тұрған жері бойынша
үлгілі түрі НҚ-13 санды түгендеу тізімі жасалады. Түгендеу карточкаларға
қарағанда бүл тізімдеме келіп-түсіп, кіріске алынған объектілер бойынша тек
қана қысқаша мәліметтер, яғни объектінің аталуы, бастапқы құны,
инвентарьлық нөмірі, түгендеу карточка немесе түгендеу кітапшаға жазылған
нөмірі, басқа да мәліметтері жазылады. Ай сайын алғашқы құжаттар негізінде
үлгілі түрі НҚ-13 түгендеу тізіміне кіріске алынған және шығыс етілген
негізгі құралдар жайлы мәліметтер жазылып, бухгалтерлік есептің
ақпараттарымен салыстырып, тексеріліп отырады. Бұл түгендеу тізіміне
көрсетілген объектілер мен олардың құны бухгалтерлік есептің мәліметтеріне
сәйкес келуі керек. Есеп құжаттарын қолмен өңдегенде аралық шоттар бойынша
негізгі құралдардың қозғалысын, яғни кірісі мен шығысын есептеу үшін үлгілі
түрі НҚ-12 санды карточка қолданылады. Ол карточка ұйымдарда негізгі
құралдардың тиісті шоттарының түгендеу карточкалары мәліметтерінің
негізінде толтырылады. Бұл карточкада негізгі кұралдардың жіктелу топтары
мен түрлері есеп беретін айдың басындағы құны бойынша қалдығы, олардың
кірісі мен шығысы көрсетіледі. Карточканың НҚ-12 санды үлгілі түрінің
мәліметтері негізгі құралдар жайлы есеп беруге пайдаланады. Ұйым бойынша
негізгі құралдардың кірісі мен шығыс етілуін есептейтін үлгілі түрі НҚ-12
санды карточкадағы қалдығы ай сайын бас кітаптағы негізгі құралдардың
мәліметтерімен салыстырып, тексеріліп отырады.
Кәсіпорындарда түгендеу карточкалар және түгендеу кітапшалармен қатар
ірі машиналар мен механизмдерге, жабдықтар мен көліктерге арнайы техникалық
төлқұжат толтырылады. Мұндай төлқұжаттарда негізгі құралдардың техникалық
сипаттамасы және істейтін жұмыстарының түрлері және тағы да басқа деректер
жазылуы тиіс.
1. Негізгі құралдардың есебін реттеудің жалпы сипаттамасы:
түгендеу, жөндеу және тозуын есептеу
Негізгі құрал өндіріс процесіне қатысуымен, жылдар мерзімінің эсерімен,
табиғат күшінің әсер етуімен пайдалану процесінде біртіндеп тозады. Тозудың
екі түрі болады: табиғи жэне моральдық.
Негізгі қорлардың табиғи тозуы олардың өндіріс процесіне қатысу
нэтижесінен жэне негізгі қүралдардың пайдалануға тікелей қатыспай-ақ, түрлі
сыртқы факторлардың әсерінен: ылғалдан, атмосфералық қүбылыстар
нэтижесінен, металдардың тот басуынан, ескіруінен пайда болады.
Негізгі қүралдардың моральдық тозуы техникалық прогреске, өндіріс
эдістерін жетілдіруге және жаңғыртуға байланысты болып келеді. Техника мен
технологияны жетілдіру жүмыс істеп түрған негізгі күралдардың үқсас
өнімдерінің арзандауына ықпал етеді.Осыған орай, пайдаланудағы негізгі
қүралдар өздерінің қүнының бөлігін жоғалтып, қүнсызданғандай болады.
Негізгі қүралдардың моральдық тозуын мынадай факторлар арқылы
анықтайды: өндірісте немесе жабдықтарды жаңартудағы жаңалықтар,
технологиялық процесті жетілдіру - жаңа технология қолданған кезде
пайдаланудағы машиналар мен жабдықтар жарамайды, шығарылатын өнімнің
номенклатурасын өзгерткенде және жаңартқанда, жүмысшы күшінің еңбекке
қамтылуындағы, жүмысшылар біліктілігіндегі, өндірісті орналастыру
географиясындағы өзгерістер өндірістің жэне пайдаланылатын машиналар мен
жабдықтар санының азайтылуын талап етуі мүмкін, өндірістің өңдеуші
салаларындағы өнімнің жекелеген түрлерін шығаруға қажетті шикізат
қүрамындағы өзгерістер өнеркэсіптің өндіретін салаларында өндіріс көлемінің
қысқаруына әкеліп соғуы мүмкін.
Моральдық тозудың эсері нэтижесінде табиғи тозу мерзімі келгенге дейін
негізгі қүрал-жабдықтар обьектілері жаңасына, эрі неғүрлым пайдалы түріне
ауыстырылады. Моральдық тозуды болдырмау мақсатында негізгі қүрал-жабдықтар
обьектілерін қайта қүрып, жаңарту жүмыстарын жүргізеді. Мүражай жэне көркем
туынды қүндылықтары, кітапхана кітаптары, фильм қорлары, сэулет және өнер
көрсеткіштері болып табылатын үйлер мен ғимараттар жэне басқа барлық
негізгі қүралдар моральдық тозуға үшырайды.
Амортизация - тозудың қүндық көрінісін білдіреді.
№ 6 Негізгі қүралдардың есебі БЕС [5] сэйкес, амортизация - активтің
қызмет еткен мерзім бойына амортизацияланған қүнды тарату процесі.
Амортизацияланған қүн бастапқы қүны мен жою қүнының арасындағы айырма.
Амортизациялық аударымдар эрбір есептік кезеңнің шығысы ретінде танылады.
Жаңадан пайдалануға берілген негізгі қүралдар бойынша амортизация
есептеу келіп түскен айдан кейінгі айдың бірінші күнінен басталады, ал
шығып кеткен негізгі кұралдар бойынша - шыққан айдан кейінгі айдың бірінші
күнінен бастап тоқтатылады.
Толығымен амортизацияланған негізгі құралдар бойынша амортизацияны
есептеу қорлардың құны өнімнің құнына толықтай ауысқан айдан кейін туатын
айдың бірінші күні тоқтатылады.
Тоқтап тұрған негізгі құралдар бойынша техникалық тұрғыдан қайта
жарақтандыру барысында, консервацияға ауыстырылған кезінде амортизация
есептелінбейді.
Жалға алынған негізгі құралдар бойынша амортизация есептеуді жалға беру
шартының немесе шарт талаптарына сай жалға беруші немесе жалға алушы
жасайды.
Төмендегі негізгі құралдар бойынша амортизация есептелінбейді: жер,
өнім беретін малдар, кітапхана қоры, мұражай құндылықтары, ескерткіш
архитектурасы мен өнері, ортақ пайдаланатын көлік жолдары.
Негізгі кұралдардың тозуын есептеу үшін 13 Негізгі құралдардың тозуы
бөлімшесінің мынандай синтетикалық шоттары: 131 Үйлер мен ғимараттардың
тозуы, 132 Машиналар мен жабдықтардың тозуы, 133 Көлік кұралдарының
тозуы, 134 Басқа негізгі құралдардың тозуы пайдаланылады.
Негізгі құралдардың амортизациясын есептеудің эртүрлі эдістері бар.
Шаруашылық жүргізуші субьектінің БЕС сәйкес дербес тұрғыда, өздерінің есеп
саясатында амортизацияны есептеудің тэсілі бойынша жасалынады, олар:
- Құнын бірқалыпты (түзу сызықты ) жолмен есептен шығару;
- Құнын орындалғын жұмыстың көлеміне пропорционалды етіп есептен шығару
(өндірістік эдіс);
- Жеделдетіп есептен шығару;
- Қалдығын азайту жолымен есептен шығару;
- Құнын сандардың жиынтығы бойынша ( кумулятивтік эдіс) есептен шығару.
Негізгі құралдардың түрлері бойынша амортизация есептеуддің эрқилы
әдістері пайдаланылады. Бұл кезде негізгі кұралдың бір түрі бойынша бір
ғана тэсілі пайдаланылады.
Таңдап алынған амортизацияны есептеу әдісі субьектінің есеп саясатымен
анықталуы тиіс және ол бір есептік жылдан екінші бір есептік жылға өтуі
мүмкін.
Түзу сызықты әдіс, яғни обьектінің құны, оның қызмет ету мерзімі
ішінде өндіріс шығындарына біркелкі норма бойынша жатқызылады. Бұл эдіс
негізгі құралдардың тозуына, оның қызмет ету мерзімінің ұзақтығына
байланысты болып келеді.
Бұл тәсілде амортизациялық соманы аудару үшін:
- қызмет етудің пайдалы мерзімі. Бұл кезде пайдалануға берілген
обьектінің жағдайы ескеріледі жэне күтіп ұстау жағдайына да
байланысты болып келеді.
- ҚР салық заңдарының белгіленген амортизациялық нормасынъщ
шегінде. Шаруашылық жүргізуші субьектісіндегі белгіленген нормалар салық
заңдылығының нормасынан аспауы тиіс. Бүл эдіс мына формуламен есептелінеді:
Негізгі құралды пайдалану барысында бірқалыпты табыс алынатын болып
топшыланса ғана, бірқалыпты эдіс пайдаланылады, яғни ол обьектінің
пайдалылығының біртіндеп азайғанын көрсетеді.
Өндірістік тәсіл негізгі қүралдардың тозуы тек олардың
пайдалану нэтижесі болып табылады жэне оны есептеу процесінде уақыт
кесіндісі ешқандай роль атқармайды. Жинақталған тозу сомасы жыл сайын
орсндалған жүмыстың көлеміне немесе пайдалануга тікелей байланысты өсіп
отырады, ал қалдық қүн жойылу қүнына жеткенше орындалған жүмыстың бір өлшем
бірлігіне тікелей пропорционалды түрде азайып отырады.
Ол оның алғашқы жылдарында өндірілген өнімнің өзіндік қүнын негізсіз
күрт өсіреді, сондықтан оны іс жүзінде пайдаланудың өзі екіталай. Дегенмен
де теоретиктер оның екі түрін үсынады: кумулятивтік жэне азайып отыратын
қалдық әдісі.
Кумулятивтік эдіс-латын тілінен аударғанда- өсу, жиналу деген мағынаны
білдіреді, яғни обьектінің қызмет ету мерзіміндегі жылдар санын қосу арқылы
анықталады.
Азайып отыратын қалдық эдісінде де кумулятивтік әдістің принциптері-не
негізделген. Оны екі еселенген амортизациялау нормасын қолдану арқылы
азайып отырған қалдық эдісі деп те атайды.
Қалдық қүнды азайту үшін қажетті шамамен шектелетін соңғы жылды
қоспағанда, тозуды есептеген кезде жойылу қүны есепке алынбайды деп
саналады.
Радостовец В.К. [15] зерттеуінше, халықаралық практикада баяу
амортизация деп аталатын эдіс бар, мысалға, күрделі пайыздық эдіс, бірақ
оны тек қана арнайы жагдайда ғана пайдаланады. Бүл эдістің мэні мына
жағдайдан түрады: онда негізгі қүралды пайдаланудың бірінші жылында тозу
сомасы аз мөлшерде есептен шығарылып, ал келесі жылдары ол біртіндеп арта
бастайды. Амортизациялық эдіс өзгертудің нэтижесі ағымдағы жэне болашақтағы
есеп беру кезеңдерінде көрініс табады.
Негізгі қүралдар обьектілері субьектінің бухгалтерлак балансынан:
- физикалық және моральды тозғанда;
- шаруашылық қызметте пайдаланылмаған обьектілер сатылғанда;
- жарғылық капиталға салым ретінде басқа субьектілерге берілгенде;
- басқа заңды жэне жеке тұлғаларға өтеусіз берілгенде;
- қалдықтарды ұзақ мерзімді жалға бергенде;
- кемшіліктерге, табиғи апаттарға жэне басқа себептерге байланысты есептен
шығарылады.
Шаруашылық субьектісі заңға [1] сэйкес өзіне тиесілі үйлерді,
ғимараттарды, жабдықтарды, көлік құралдарын жэне инвентарьларды басқа
субьектілерге беруге, айырбастауға, жалға беруге, тегін уақытша пайдалануға
немесе қарызға беруге, егер заңдарда жэне субьектінің жарғысында өзгедей
көзделмесе, сондай-ақ оларды баланстан есептен шығаруға құқылы.
Кэсіпорындардың, цехтар мен басқа обьектілердің құрылысына, кеңейтілуіне
жэне техникалық қайта жарақтануына байланысты физикалық және моральды тозуы
бойынша таратылған кезде, шаруашылық аралық жэне басқа кэсіпорындар ортақ
кэсіпорынға баланстан шығару арқылы өтеусіз бергенде, сыйлағанда, табыс
еткенде, өткізгенде және айырбастағанда негізгі құралдар шығарылады.
Тарату толық немесе ішінара болады. Ғимараттар, жабдықтар жэне басқа да
тозған құралдар, белгіленген қызмет мерзімін жұмыспен өтегеннен кейін,
физикалық тозуы салдарынан толық ескірген өндірістік үй, егер бүл
обьектілерді қалпына келтіру экономикалық жағынан тиімсіз немесе мүмкін
емес болса жэне оларды басқа шаруашылық субьектілеріне өткізу немесе сату
мүмкін болса, олар тарату тэртібімен субьект балансынан есептен шығарылады.
Негізгі құралдар жарамсыздығынан, оларды қалпына келтірудің мүмкін
еместігін немесе тиімсіздігін анықтау үшін, сондай-ақ негізгі қүралдар
есептен шығаруға қажетті қүжаттарды рэсімдеу үшін субьект басшысының
бүйрығы бойынша қүрамында:
- бас инженер немесе субьект басшысының орынбасары;
- бас бухгалтер немесе оның орынбасары;
- негізгі қүралдар үшін жауапкершілік артылған материалды жауапты түлға;
- меншік иесінің немесе өкілетті мемлекеттік органның өкілі болады.
- МАИ өкілі бар түрақты қызмет ететін комиссия құрылады.
Бүл комиссия:
- есептен шығарылатын обьектіге тікелей байқау жүргізеді жэне оны қалпына
келтіруді жэне одан эрі пайдалануға жарамсыздығың анықтайды;
- Обьектіні есептен шығарудың нақты себептерін анықтайды;
- Негізгі қүралдар пайдаланудан ерте шығып қалуына кінэлі адамдарды
анықтайды жэне оларды жауапқа тартуға үсыныс жасайды.
- Есептен шығарылатын обьектінің жекелеген тетіктерін, бөлшектерін,
материалдарын пайдалану мүмкіндігін анықтайды жэне оларды бағалайды;
- Есептен шығарылғанның пайдалануға жарамды бөлшектерін алуға бақылау
жасайды, олардың саны мен салмағын анықтайды жэне олардың қоймаға
өткізілуін бақылайды;
- Негізгі кұралдар обьектілерін есептен шығаруды НҚ №3 нысанындағы
Негізгі кұралдарды есептен шығару актісімен жэне НҚ №4 нысанындағы
Автокөлік қү-ралдарын есептен шығару актісімен рэсімделеді. Оның
біріншісі бухгалтерияға беріледі, екіншісі материалдық жауапты адамда
қалып, қалған тауарлы-материалдық құндылықтарды есептен шығаруға
негіздеме болып табылады.
НҚ №3 жэне НҚ №4 нысандарындағы актілерде жасалған немесе салынған
жылы, кэсіпорыйға келіп түскен күні, пайдалануға берілген уақыты,
обьектінің бастапқы қүны, есептелген тозу сомасы, жөндеулердің саны
көрсетіледі. Акт кэсіпорын басшысы бекіткеннен кейін ғана обьектіні
таратуға кіріседі. Актінің келесі жағында обьектіні тарату жөніндегі
шығындар мен негізгі қүралдар таратудан алынған материалдық қүндылықтардың
түсімі көрсетіледі. Матералдық қүндылықтарды қоймаға өткізу жүкқүжатпен
рэсімделеді.
Осы актілердің негізінде инвентарлық карточкаларда, инвентарлық
карточкалардың тізімдемесінде жэне олардың түрған жері бойынша негізгі
күралдар инвентарлық тізімдерінде негізгі қүралдар шығарылғандығы туралы
белгілер қойылады. Бүл субьектінің екіншісіне негізгі күралдардың табыс
етуі НҚ №1 санды қабылдау - тапсыру актісімен рэсімделеді. Актінің
негізінде инвентарлық карточкаларда жэне инвентарлық тізімдерде негізгі
қүралдардың шығарылғандығы туралы белгілер қрйылады. Негізгі қүралдар
сүбьект ішіндегі бір цехтан екінші цехқа ауысуы НҚ №1 санды қабылдау -
тапсыру нысанындағы актпен рәсімделеді. Оның негізінде негізгі күралдар
орналасқан жері бойынша инвентарлық карточкалар мен инвентарлық тізімдерде
қүралдардың қозғалысы туралы белгілер қойылады.
¥йымдардағы негізгі қүралдардың пайдалану барысында табиғи жэне сапалық
жағынан тозатындағы алдыңғы бөлімдерде сөз етілді. Бүтін бөлігі, яғни
табиғи пішінінің барлық тетіктері бір мезгілде, бір уақытта іске жарамсыз
болып қалмағанымен, негізгі қүралдардың бір бөлшегінің жарамсыз болып,
соның себебінен негізгі қүрал істен шығуы мүмкін. Тіпті іске жарамды
болғанның өзінде кейбір бөлшектерінің тозуының эсерінен өнім өндіру
қабілетінің азаюы да ғажап емес. Сонымен қатар сапалық жағынан тоза
бастаған кейбір негізгі құралдарды да толығымен ауыстыруға кэсіпорынның
қаржылық жағынан мүмкіндігі болмай, пайдаланып жүруі мүмкін. Кэсіпорындар
өздерінің негізгі қүралдарын пайдалану мерзімі уақытынан бүрын тозып, істен
шығып қалмау үшін белгілі бір уақыт аралығында жөндеп отырады. Негізгі
қүралдарға жүргізілетін жөндеу жүмыстары өзінің үйымдастырылуына қарай
ағымдағы жэне күрделі болып екі түрге бөлінеді.
Ағымдағы жөндеу дегеніміз негізгі қүралдардың тозып, істен шыққан
бөлшегін жүмыс үдерісінде барысында ауыстырады немесе оны қалпына келтіру
болып табылады.
Негізгі қүралдарға жүргізілетін күрделі жөндеу дегеніміз алдын ала
жоспарланып, сапалық және табиғи тозған негізгі қүралдардың бөлшектерін
толығымен ауыстырып, оларды түгелдей жаңартуды айтады. Бүндай жөндеуге
жүмсалынған шығындар тек обьектінің жағдайын, қызмет атқару мерзімін,
өндірістік қуатын, тағы да басқа көрсеткіштерін арттырғанда ғана оның яғни
негізгі қүралдардың бастапқы қүнын өсіреді. Яғни күрделі жөндеу үшін
шығарылған шығындар сомасы негізгі қүралдардың бастапқы қүнына қосылып,
активтің болашақта табыс экелуі көзделеді.
Ал ағымдағы жөндеуге жүмсалған шығындармен негізгі қүралдардың бастапқы
қүнына қосылмайтын күрделі жөндеу үшін шыққан шығындар сомасы үйымның
ағымдағы шығыны болып есептеледі.
Егер негізгі қүралдарды үйым өз күшімен жөндейтін болса, бүл шаруашылық
тәсілімен жүргізілген жөндеу болып табылады.
Ал кэсіпорындар өзінің негізгі қүралдарын жөндеуге арнайы жабдықталған,
яғни осындай мақсатқа арналған үйымдарды қарастыратын болса, бүл жөндеудің
мердігерлік эдісі болып есептеледі. Басқа үйымдарға өзінің негізгі
қүралдарын жөндету барысында кэсіпорындар мердігерлік үйыммен келісімшарт
жасасады. Ол шартта жөндеу үшін керекті материалдар мен қай үйымның
камтамасыз ететіндігі, жөндеу жүргізу мерзімі, жөндеу жүмысының күны, есеп
айырысу тэртібі, тағы да басқа жағдайлар көрсетіледі.
Жөндеу жүргізілген негізгі қүралдарды кэсіпорындарды тағайындалған
комиссия мүшелерінің шешімімен қабылдап алады. Ондай негізгі қүралдарды
қабылдау барысында үлгілі түрі НҚ 2 Жөнделген, қайта қүрылған жэне
жаңартылған обьектілерді қабылдау-тапсыру актісі толтырылады.
Кэсіпорындарда негізгі қүралдардың төлқүжаттарына жэне олардың түгендеу
карточкаларына негізгі қүралдарға жүргізілген жөндеуге байланысты тиісті
деректер жазылуы тиіс. Бүл толтырылатын актілермен басқа да қүжаттар
үйымның бухгалтериясында сақталады. Егер негізгі қүралдарды жөндеу
мердігерлік эдіспен жүргізілетін болса, онда жоғарыда аталған негізгі
күралдарды жөндеуден кейін қабылдап алу үшін толтырылатын үлгілі түрі НҚ 2
Жөнделген, қайта қүрылған жэне жаңартылған обьектілерді қабылдау-тапсыру
актісі екі дана етіліп толтырылады да, екінші данасы негізгі күралдарға
жөндеу жүргізген кәсіпорынға беріледі.
- Негізгі қүралдарды жөндеу үшін құралдар
Кэсіпорындарда негізгі құралдарды қысқа мерзімді жалға алу немесе қысқа
мерзімге жалға беру деп, бір жылға дейінгі уақытқа жалға алынған немесе
жалға берілген негізгі құралдарды айтады. Халықаралық стандартта бұны
Рейтинг немесе Чартер деп те атайды. Негізгі құралдардың бір жылмен
үш жыл мерзімі аралығында жалға алынуы немесе жалға берілуі орта мерзімді
жал түріне жатқызылады. Халықаралық стандартта жалдың бұл түрін Хайринг
деп атайды. Жалдың бұл түрлері бойынша негізгі құралдарды жалға алғанда
немесе жалға бергенде жалға алушы ұйым сол негізгі құралдарды жалдық
мерзімі аяқталғаннан кейін олардың иесіне қайтарып береді. Кэсіпорындарда
орта жэне қысқа мерзімдерге жалға алынған негізгі құралдар Жалға алынған
негізгі құралдар деп аталатын баланс сыртындағы шоттың дебетінде
есептелінеді. Ал бұл негізгі құралдар өз иесіне, яғни жалға берушіге
қайтарылған уақытында бұл жоғарыда аталған Жалға алынған негізгі құралдар
деп аталатын баланс сыртындағы шоты кредиттеледі.
Кэсіпорындарда негізгі құралдарды үш жылдан артық уақытқа жалға алу
немесе жалға беру ұзақ мерзімді жал түріне жатады. Жалдың бұл түрі
халықаралық стандартта Лизинг деп те аталады. Негізгі құралдарды ұзақ
мерзімге жалға алудың немесе жалға берудің өзі жай жэне қаржыландырылған
болып екіге бөлінеді. Егер жалға алынған немесе жалға берілген негізгі
құралдар өзінің жал туралы келісімшарттарында көрсетілген мерзімі
аяқталғаннан соң, міндетті түрде иесіне қайтарылатын болса, онда бұл ұзақ
мерзімді жалдың жай түріне жатқызылады. Ал ұзақ мерзімге жалға алу немесе
жалға берудің қаржыландырылған түрі бойынша келісімшартта көрсетілген
мерзім аяқталған соң, негізгі құралдарды жалға алушының сатып алуына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыс
Меншікті негізгі құралдардың
теориясы
Дайындаған:
Жетекшісі:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ---------------------------- ----------------------------------- ------
-------------------5
І БӨЛІМ. МЕНШІКТІ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ-------------------
----------------------------------- -----------------------------11
1.1 Меншікті негізгі құралдардың экономикалық мәні, жіктемесі---------------
-11
1.2 Меншікті құралдар есебінің мәні------------------------------- ----------
-----------15
1.3 Меншікті негізгі құралдардың есебін реттеудің жалпы сипаттамасы:
жөндеу, түгендеу және тозуын есептеу---------------------------- ------------
---------18
1.4 КазАгроТрейд ЖШС-і мен тәуелді компаниясы Атамекен Агро
Тимирязево ЖШС-нің қаржылық-экономикалық сипаттамасы----------33
ІІ. МЕНШІКТІ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЕСЕБІ----------------------------45
2.1Меншікті незігі құралдар қозғалысының есебі------------------------------
-----45
2.2Меншікті негізгі құралдың тозуының және амортизациясының есебі------50
2.3Меншікті негізгі құралдарды жөндеу есебінің ерекшіліктері---------------
-59
2.4 Бухгалтерлік есеппен халықаралық стандартқа бейімделу жолдары-------64
ІІІ. МЕНШІКТІ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ТАЛДАУЫ----------
----------------------------------- ---------------------------66
3.1 Меншікті негізгі құралдардың техникалық жағдайын және қозғалысын
талдаудағы ақппарат--------------------------- ------------------------------
--------------66
3.2 Негізгі құралдардың пайдалану тиімділігін арттыру жолдары--------------
94
ҚОРЫТЫНДЫ-------------------------- ----------------------------------- ------
--------102
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ----------------------------- -----------105
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Бухгалтерлік есеп көптеген жылдар бойы
басқа ғылымдар сияқты дамып, қоғамның экономикалық-әлеуметтік жағдайларына
сай өзгерістерге ұшырап келе жатқан, сондай-ақ өмірде өзінің ерекшелігімен
оқшауланатын ғылым болып табылады. Белгілі ғалым Б. Дс Солозано осы ғылым
туралы "Бухгалтерлік есеп барлық ғылымдар мен өнердің ең алдында тұрады,
басқалары онсыз өмір сүре алмаса, бухгалтерлік есеп үшін олардың ешқайсысы
қажет емес- деген болса, оның әріптесі Р.А. Фаулки "Есеп — бұл барлық
бизнестің тілі, яғни философиясы" - деп атаған. Бухгалтерлік есеп ұйымның
қаржылық ақпараттарын өлшейтін, өңдейтін, есептейтін және оны
пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе болып табылады. Бухгалтерлік есеп
басқару жүйесінде ең маңызды орындардың бірін иеленеді. Бұған дәлел ретінде
Біріккен Ұлттар Ұйымының 1992 жылы өткізген конференциясында "Есептей
алмаған, басқара алмайды" — деген сөздің бекер айтылмағандығын атап өтуге
болады. Жалпы, бухгалтерлік есеп ұйымға оның қаржылық жағдайын жоспарлау,
бағалау, бақылау және талдау секілді функцияларды орындауы үшін қажет.
Сонымен қатар бухгалтерлік есеп кәсіпорынның активтері мен міндеттемелері,
капиталы және өндірілген өнімдері мен олардың сатылғандығы туралы
ақпараттарды жинақтап көрсетеді. Тек қана бухгалтерлік есеп арқылы ұйымның
табыстары мен шығындарын және шаруашылық қызметінің соңғы қаржылық
нәтижесін анықтауға болады. Бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйесі қаржылық
(сыртқы) және басқарушы (ішкі) есеп болып екіге бөлінеді.
Бухгалтерлік есеп (есеп жүргізу ретінде) дүниежүзіндегі
кез келген бухгалтерияның іс жүзіндегі қызметінің мәнін айқындап,
бағалауға мүмкіндік береді. Қоғамның дамуы барысында бухгалтерлер үш
міндетті шешеді:
1) есепті барынша ақпаратты, әрі дәл жасау;
2) оның қарапайым және арзан болуына қол жеткізу;
3) шаруашылық өміріндегі деректер жөнінде дер кезінде ақпарат алу.
Алайда бұл міндеттер едәуір шамада бірін-бірі өзара жоққа шығарып,
болғызбайтын, өйткені меншік иесінің, әкімшіліктің, қызметкерлердің,
бағынышты тұлғалардың, кредиторлар мен дебиторлардың мүдделері қарама-қайшы
және осы қарама-қайшылықтар есепті регистрде міндетті түрде бейнеленеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Бухгалтерлік есепте негізгі құралдар деп
өндіріс үдерісінде ұзақ уақыт бойы, яғни бір жылдан артық уақыт
пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін, көлемін сақтай отырып, құнын
шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке есептелген
амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп ауыстырып отыратын еңбек
құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады. Негізгі құралдарға —
қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер мен ғимараттар, өткізгіш
тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары мен
құралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары және олардың бағдарламалық
құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік және шаруашылық
құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер,
шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалар жатады.
Барлық негізгі құралдар өздерінің өндіріске қатысуына қарай
өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік
негізгі құралдар деп өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарында
пайдаланатын негізгі құралдарды айтады. Оларға: өндіріске арналған үйлер,
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс машиналары, көлік тасымалдау
құралдары, әр түрлі станокгар, двигательдер, құрал-саймандар, өлшеуіш
аспаптар және тағы басқалары жатады. Өндірістік емес негізгі құралдардың
қатарына шаруашылықтың өндірістен басқа салаларында пайдаланатын негізгі
құралдар жатады.
Негізгі құралдарды халық шаруашылығының салаларына қарай топтастырған
кезде олардың қатысуымен шығарылған өнімдердің, болмаса орындалған жұмыстар
мен қызметтердің шаруашылықтың қай түріне жататындығы негізге алынады.
Егер кәсіпорындар мен ұйымдардағы негізгі құралдардың бәрі тек қана
ұйымның негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет істейтін (жасайтын)
болса, онда бұл ұйымдағы негізгі құралдардың барлығы түгелімен сол
кәсіпорынның атқаратын қызметі саласындағы топқа жатады.
Негізгі құралдар алдына қойған мақсатына және атқаратын қызметіне қарай
әртүрлі топтарға бөлінеді.
Негізгі құралдар есебі Қазақстан Республикасының бухгалтер есеп
жөніндегі 1996 ж. 13 қарашадағы Қаулысымен бекітілген № 6 Негізгі құралдар
есебі бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес іске асырылады.
Мақсаттық белгілеуіне және орындалатын іс-қызмет аясына байланысты,
сонымен қатар Қазақстан Республикасы Ұлттық бухгалтерлік есеп бойынша 1996
ж. 18 қарашадағы №6 қаулысымен бекітілген қаржы-шаруашылық қызметтің
бухгалтерлік есебі шоттарының Бас жоспарына сәйкес негізгі құрамдар
мынандай топтар бойынша мақсатты белгілеу мен орындалатын іс-қызмет аясына
байланысты жіктеледі.
Негізгі құралдарды бастапқы құнына келтіру мақсатымен шаруашылық
жургізуші субъект басшылығы кейбір кезде іс жүзіндегі бағаларға сәйкес.
Қолданыста жүрген заңдарға орай (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997 ж.
24 шілдедегі №1174 Қаулысы мен Қазақстан Республикасы Статистика жөніндегі
агенттіктің 2002 ж. 3 сәуірдегі № 03-1а-8 Негізгі құралдардың құнын
арттыру индекстері туралы қатынас хаты) объектілерде қайта бағалау
өткізілді, оның нәтижесінде негізгі құралдар есепте және есеп беруде
ағымдағы құн бойынша көрсетіледі. Бухгалтерлік есепте қайта бағалау сомасы
негізгі құралдардың 12 Негізгі құралдар бөлімшесінің тиісті баланстық
шоты бойынша тікелей бастапқы құнын арттырады және қатар бір мезгілде 541
Негізгі құралдарды қайта бағалаудан болатын қосымша төленбеген капитал 54
бөлікшенің баланстық шоты бойынша көрсетілді.
Зерттеу жұмысының міндеттері. Жоғарыда көрсетілген жұмыс мақсаттарына
байланысты мынадай міндеттер туындады:
- негізгі құралдардың теориялық және практикалық негіздерін зерттеу;
- негізгі құралдардың техникалық жағдайын және қозғалысын талдау;
- негізгі құралдың тозуының және амортизациясының есебін қарастыру;
- негізгі құралдар есебін жетілдіру жолдарын анықтау;
- негізгі құралдардың түрлерін, атқаратын қызметтерін бағалау.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Негізгі құралдар есебі дипомдық жұмысы
кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен қалған. Кіріспе жұмысының негіздері мақсаттары және оларды шешу
көрсетілген. Бірінші тарауда меншікті инегізгі құралдардың теориялық
негіздері көрсетілген.Екінші тарауда меншікті негізгі құралдардың есебі
сипатталған. Үшінші тарауда меншікті негізгі құралдарды пайдаланудың
жағдайы және талдауы көрсетілген.
I БӨЛІМ. МЕНШІКТІ НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1Меншікті негізгі құралдардың экономикалық мәні, жіктемесі
Негізгі құралдар - материалдық активтер олар:
а) компания немесе тауарлы-материалдық қорларды жабдықтау және қызмет
атқару үшін, басқа компанияларға жалға беру үшін немесе әкімшілік мақсаттар
үшін қолданылатын;
ә) әрбір кезеңнен астам уақыт ішінде қолданылуды болжайды.
Негізгі қаражаттың объектілері үшін пайдалы қолдану мерзімі
белгіленеді, бұл:
а) компания активтік пайдалану болжанып, күтілетін (есептік) кезең;
ә) компания активті пайдаланып, жасауды көздейтін бұйымның саны.
Басқаша айтсақ, негізгі құралдарды пайдаланудың экономикалық пайдасын алу
болжанатын кезең.
Материалдық активтерді негізгі құралдар деп танитын тұста бағалауға
бірыңғай қарау қажетті шарт болып табылады. 6 Негізгі құралдар есебі БЕС
мен 16 Негізгі кұралдар ҚЕБХС-на сәйкес негізгі құралдар мыналар бойынша
бағаланады:
• бастапқы күн немесе өзіндік құнмен - активті немесе ғимаратты алуға
сол сәтінде берілген, басқа өтелген әділ бағаның немесе төленген ақшалай
каражаттың немесе оның баламасының сомасы;
• ағымдағы құнмен белгілі бір күнде қолданыста жүрген нарықтық баға
бойынша негізгі қаражаттық құны;
• өткізу құнымен (әділ бағаның) – мәмілеге дайын және жақсы хабардар
тәуелсіз тараптар арасында жасалған операциялар кезінде активті ауыстыруға
болатын сома;
• жойылу құны - шыққан шығынды тастап пайдаланылған мерзім соңында
субъект актив алатын деп үміттенетін таза сома немесе сынған қалдықтардың
қосалқы бөлшектерінің көзделетін бағасы;
• амортизациялық құнмен - жойылу құнын алып тастағандағы өзіндік
құнның орнына есеп беруде көрсетілген басқа сома мен активтің өзіндік құны;
• баланстың құнмен - жинақталған тозу және баға түсуден жинақталған
залал сомасын алып тастағанда бухгалтер баланста актив мойындалатын сома.
Баға түсуден болатын залал - активтің баланстық құны онын орнын толтыратын
құн ан артқан сома.
Есеп мәліметтерінде табыс бөлігінің көп болуын көздейді. Сондықтан да
олардың есептілікті өз мүддесіне тиімді болуына ұмтылуы да түсінікті,
оларға қаржы тапшылығы кезінде аман қалуы үшін несие алуды, өз қаржы
жағдайын өсіруді және т.б. жатқызамыз және де егер мемлекетте салық салу
жүйесі тиімді дамыса, онда шаруашылық субъектісінің негізгі ісі ол өз
табысын жасырып қалу және салық төлеуден қашу болып табылады. Мұнда тек
қана біздің республикалық емес, басқа да республика үшін айтылып отыр.
Салық ұйымдары кәсіпорынның тиімді жұмыс істеуіне мүдделі, өйткені бұл
қазынаға түсетін иайданы арттырады, ал бүл болса олардың жалақысын өсіреді.
1.2 Меншікті негізгі құралдар есебінің мәні
Негізгі құралдардың есебі кәсіпорынның бухгалтериясында жүргізіледі.
Олардың талдамалық есебі әрбір тұгендеме объектісі бойынша бөлек
жүргізіледі. Түгендеме (инвентарълық) объектісі деп өзінің құрамына
кіретін, яғни өзіне тиісті керекгі жабдықтармен, саймандармен сатылып
алынған, орнатуды керек етпейтін жабдықтарды, салынып біткен жеке
құрылыстарды (үйлері мен ғимаратгарды), өздерінің құрылымы (конструкциясы)
бойынша жекеленген немесе бірімен-бірі құрылымы бойынша біріктірілген, яғни
қосылған, бір зат болып саналып, белгілі бір қызметті атқаратын бұйымдарды
айтады.
Кәсіпорындарда негізгі құралдың есебін дұрыс жүргізу үшін және олардың
тиісті түрде сақталуын қамтамасыз ету ушін әрбір негізгі құралдарға
түгендеме нөмірі беріледі. Ол тұрақты түрде белгіленеді.
Негізгі құралдар тозуына, бұзылуына, басқа ұйымдар мен адамдарға
берілуіне, сатылуына, тағы да басқа жағдайларға байланысты есептен
шығарылғанда оның нөмірі ұйымның жаңадан кіріске алған негізгі құралдарына
берілмейді. Түгендеме нөмірі негізгі құралға бекітілген жетонға немесе
құралдардың өзіне бояумен жазылады. Түгендеме объектілерді (заттарды)
реттік сериялық жүйесімен нөмірлеу ұсынылады. Мұндай жағдайда әрбір жіктеу
тобына кіретін негізгі құралдарға бөлек сериялық реттік нөмірлер
белгіленеді, ол сериялық реттік нөмірді негізгі құралдардың қандай жікгелу
тобына жататындығын көрсететіндей етіп тағайындаған дұрыс. Негізгі
құралдарға бастапқыда берілген түгендеме нөмірі оның түгендеме
карточкасында және бір жерден екінші жерге орын ауысуы үшін толтырылатын
алғашқы құжаттарда көрсетілуі тиіс.
Кәсіпорындардың бухгалтериясында негізгі қүралдардың әрбір объектісіне
типтік ведомостволық түгендеу карточка ашылады. Егер жеке бірінсіз-бірі
қызмет ете алмайтын бірнеше бұйымдар, саймандар, аспаптар жэне тағы
басқалары қосылып бір түгендеме объектіні құрайтын болса, онда оның
түгендеу карточкасына сол объектінің құрамына кіретін барлық бұйымдардың
тізімі жазылады. Егер ұйымның бір бөлімшесіне құралдың (инвентардың),
аспаптың немесе басқа да негізгі құралдардың бір түрінің (аты, техникалық
сипаттамасы, бағасы бірдей болатын) бірнешеуі бір уақытта келіп кіріске
алынса, онда олар түгендеу карточкаларында тобы бойынша есептеледі. Бірақ
бұл жоғарыда айтылғандарға қарамастан ол негізгі құралдардың әрқайсысына
бөлек түгендеме нөмірі беріледі. Негізгі құралдардың барлық түрлерін,
сондай-ақ ұйымға күнтізбелік (календарлық) бір ай ішінде пайдалануға
берілген біртектес өндірістік-шаруашылық қызметінің бір түрін орындауға
арналған жеке техникалық сипаттамасы мен бағасы бірдей негізгі құралдарды
есептеуде үлгілі түрі НҚ-6 ведомоствоаралық түгендеу карточкасы
қолданылады. Түгендеу карточкалар ұйымның бухгалтериясында тиісті топтары
бойынша тіркеледі.
Негізгі құралдары көп емес шағын ұйымдар мен бірлестіктер өздерінің
негізгі құралдарын есептеу үшін түгендеу карточкалардың орнына үлгілі НҚ-11
санды түгендеу кітапшасын пайдалана алады. Бүл кітапша негізгі құралдардың
есебін жүргізуге ыңғайлы болып келеді және онда негізгі құралдар жоғарыда
айтылған топтары бойынша бөлек есептелінеді. Негізгі құралдарды түгендеу
кітапшада есептеген жағдайда түгендеу тізімі жүргізілмейді.
Кәсіпорындарда түгендеу карточкалар немесе түгендеу кітапшалар қабылдау-
тапсыру, ауыстыру актілері, техникалық паспорттар және басқа да негізгі
құралдарды сатып алу, сату, салу, орнату, бір жерден екінші жерге ауыстыру,
есептен шығару актілері және тағы басқа осылар сияқты құжаттар негізінде
толтырылады. Түгендеу карточкалар (жекелік немесе топтық) әдетте әрбір
түгендеме объектіге бір данадан толтырылып, ұйымның бухгалтериясында
сақталады. Ол картотекада негізгі құралдар халық шаруашылығының саласына
қарай жіктелген топтары бойынша орналастырылады. Әрбір топтың ішінде
түгендеу карточкалар негізгі құралдардың тұрған жері, яғни жұмыс орны,
олардың атқаратын қызметіне жэне түрлеріне қарай (үйлер мен ғимараттар,
машиналар мен жабдықтар, көліктер және тағы да басқалар) орналастырылады.
Кәсіпорындарда шығыс етілген және өндіріс орны мен ұйымының ішінде бір
жерден екінші жерге орны ауыстырылған негізгі құралдардың түгендеу
карточкалары есепті айдың соңына дейін картотекада бөлек сақталады. Сондай-
ақ, келешекте пайдалану үшін сақтаулы тұрған негізгі құралдар мен басы
артық тоқталып қойылган негізгі құралдардың да түгендеу карточкалары бұлек
қойылуы қажет.
Түгендеу карточкалар мен кітапшалар талдамалық есептің негізгі түрі
болып саналады. Оларда негізгі құралдардың аталуы, түгендеу нөмірі,
баланста көрсетілген бастапқы құны, амортизациялық аударым мөлшері,
зауыттық нөмірі, келіп кіріске алынуына және істен (есептен) шығарылуына
байланысты толтырылған актілердің уақыты (айы, күні, жылы) және тағы да
басқа шартгы белгілері мен керекті мәліметтері жазылады. Толтырылған
түгендеу карточкаларының үлгілі түрі НҚ-10 санды ведомствоаралық негізгі
құралдарды есептейтін түгендеу карточка тізімдемесіне тіркеліп жазылып
отырылады. Бұл тізімдеме бухгалтерияда бір дана етіп толтырылып, түгендеу
карточкаларының түгел сақталуын бақылау үшін пайдаланылады. Ұйымдар негізгі
құралдарды жіктелуі, яғни аралық шоттары бойынша тізімдемеге тіркейді.
Негізгі құралдардың сақталып және жұмыс істеп тұрған жері бойынша
үлгілі түрі НҚ-13 санды түгендеу тізімі жасалады. Түгендеу карточкаларға
қарағанда бүл тізімдеме келіп-түсіп, кіріске алынған объектілер бойынша тек
қана қысқаша мәліметтер, яғни объектінің аталуы, бастапқы құны,
инвентарьлық нөмірі, түгендеу карточка немесе түгендеу кітапшаға жазылған
нөмірі, басқа да мәліметтері жазылады. Ай сайын алғашқы құжаттар негізінде
үлгілі түрі НҚ-13 түгендеу тізіміне кіріске алынған және шығыс етілген
негізгі құралдар жайлы мәліметтер жазылып, бухгалтерлік есептің
ақпараттарымен салыстырып, тексеріліп отырады. Бұл түгендеу тізіміне
көрсетілген объектілер мен олардың құны бухгалтерлік есептің мәліметтеріне
сәйкес келуі керек. Есеп құжаттарын қолмен өңдегенде аралық шоттар бойынша
негізгі құралдардың қозғалысын, яғни кірісі мен шығысын есептеу үшін үлгілі
түрі НҚ-12 санды карточка қолданылады. Ол карточка ұйымдарда негізгі
құралдардың тиісті шоттарының түгендеу карточкалары мәліметтерінің
негізінде толтырылады. Бұл карточкада негізгі кұралдардың жіктелу топтары
мен түрлері есеп беретін айдың басындағы құны бойынша қалдығы, олардың
кірісі мен шығысы көрсетіледі. Карточканың НҚ-12 санды үлгілі түрінің
мәліметтері негізгі құралдар жайлы есеп беруге пайдаланады. Ұйым бойынша
негізгі құралдардың кірісі мен шығыс етілуін есептейтін үлгілі түрі НҚ-12
санды карточкадағы қалдығы ай сайын бас кітаптағы негізгі құралдардың
мәліметтерімен салыстырып, тексеріліп отырады.
Кәсіпорындарда түгендеу карточкалар және түгендеу кітапшалармен қатар
ірі машиналар мен механизмдерге, жабдықтар мен көліктерге арнайы техникалық
төлқұжат толтырылады. Мұндай төлқұжаттарда негізгі құралдардың техникалық
сипаттамасы және істейтін жұмыстарының түрлері және тағы да басқа деректер
жазылуы тиіс.
1. Негізгі құралдардың есебін реттеудің жалпы сипаттамасы:
түгендеу, жөндеу және тозуын есептеу
Негізгі құрал өндіріс процесіне қатысуымен, жылдар мерзімінің эсерімен,
табиғат күшінің әсер етуімен пайдалану процесінде біртіндеп тозады. Тозудың
екі түрі болады: табиғи жэне моральдық.
Негізгі қорлардың табиғи тозуы олардың өндіріс процесіне қатысу
нэтижесінен жэне негізгі қүралдардың пайдалануға тікелей қатыспай-ақ, түрлі
сыртқы факторлардың әсерінен: ылғалдан, атмосфералық қүбылыстар
нэтижесінен, металдардың тот басуынан, ескіруінен пайда болады.
Негізгі қүралдардың моральдық тозуы техникалық прогреске, өндіріс
эдістерін жетілдіруге және жаңғыртуға байланысты болып келеді. Техника мен
технологияны жетілдіру жүмыс істеп түрған негізгі күралдардың үқсас
өнімдерінің арзандауына ықпал етеді.Осыған орай, пайдаланудағы негізгі
қүралдар өздерінің қүнының бөлігін жоғалтып, қүнсызданғандай болады.
Негізгі қүралдардың моральдық тозуын мынадай факторлар арқылы
анықтайды: өндірісте немесе жабдықтарды жаңартудағы жаңалықтар,
технологиялық процесті жетілдіру - жаңа технология қолданған кезде
пайдаланудағы машиналар мен жабдықтар жарамайды, шығарылатын өнімнің
номенклатурасын өзгерткенде және жаңартқанда, жүмысшы күшінің еңбекке
қамтылуындағы, жүмысшылар біліктілігіндегі, өндірісті орналастыру
географиясындағы өзгерістер өндірістің жэне пайдаланылатын машиналар мен
жабдықтар санының азайтылуын талап етуі мүмкін, өндірістің өңдеуші
салаларындағы өнімнің жекелеген түрлерін шығаруға қажетті шикізат
қүрамындағы өзгерістер өнеркэсіптің өндіретін салаларында өндіріс көлемінің
қысқаруына әкеліп соғуы мүмкін.
Моральдық тозудың эсері нэтижесінде табиғи тозу мерзімі келгенге дейін
негізгі қүрал-жабдықтар обьектілері жаңасына, эрі неғүрлым пайдалы түріне
ауыстырылады. Моральдық тозуды болдырмау мақсатында негізгі қүрал-жабдықтар
обьектілерін қайта қүрып, жаңарту жүмыстарын жүргізеді. Мүражай жэне көркем
туынды қүндылықтары, кітапхана кітаптары, фильм қорлары, сэулет және өнер
көрсеткіштері болып табылатын үйлер мен ғимараттар жэне басқа барлық
негізгі қүралдар моральдық тозуға үшырайды.
Амортизация - тозудың қүндық көрінісін білдіреді.
№ 6 Негізгі қүралдардың есебі БЕС [5] сэйкес, амортизация - активтің
қызмет еткен мерзім бойына амортизацияланған қүнды тарату процесі.
Амортизацияланған қүн бастапқы қүны мен жою қүнының арасындағы айырма.
Амортизациялық аударымдар эрбір есептік кезеңнің шығысы ретінде танылады.
Жаңадан пайдалануға берілген негізгі қүралдар бойынша амортизация
есептеу келіп түскен айдан кейінгі айдың бірінші күнінен басталады, ал
шығып кеткен негізгі кұралдар бойынша - шыққан айдан кейінгі айдың бірінші
күнінен бастап тоқтатылады.
Толығымен амортизацияланған негізгі құралдар бойынша амортизацияны
есептеу қорлардың құны өнімнің құнына толықтай ауысқан айдан кейін туатын
айдың бірінші күні тоқтатылады.
Тоқтап тұрған негізгі құралдар бойынша техникалық тұрғыдан қайта
жарақтандыру барысында, консервацияға ауыстырылған кезінде амортизация
есептелінбейді.
Жалға алынған негізгі құралдар бойынша амортизация есептеуді жалға беру
шартының немесе шарт талаптарына сай жалға беруші немесе жалға алушы
жасайды.
Төмендегі негізгі құралдар бойынша амортизация есептелінбейді: жер,
өнім беретін малдар, кітапхана қоры, мұражай құндылықтары, ескерткіш
архитектурасы мен өнері, ортақ пайдаланатын көлік жолдары.
Негізгі кұралдардың тозуын есептеу үшін 13 Негізгі құралдардың тозуы
бөлімшесінің мынандай синтетикалық шоттары: 131 Үйлер мен ғимараттардың
тозуы, 132 Машиналар мен жабдықтардың тозуы, 133 Көлік кұралдарының
тозуы, 134 Басқа негізгі құралдардың тозуы пайдаланылады.
Негізгі құралдардың амортизациясын есептеудің эртүрлі эдістері бар.
Шаруашылық жүргізуші субьектінің БЕС сәйкес дербес тұрғыда, өздерінің есеп
саясатында амортизацияны есептеудің тэсілі бойынша жасалынады, олар:
- Құнын бірқалыпты (түзу сызықты ) жолмен есептен шығару;
- Құнын орындалғын жұмыстың көлеміне пропорционалды етіп есептен шығару
(өндірістік эдіс);
- Жеделдетіп есептен шығару;
- Қалдығын азайту жолымен есептен шығару;
- Құнын сандардың жиынтығы бойынша ( кумулятивтік эдіс) есептен шығару.
Негізгі құралдардың түрлері бойынша амортизация есептеуддің эрқилы
әдістері пайдаланылады. Бұл кезде негізгі кұралдың бір түрі бойынша бір
ғана тэсілі пайдаланылады.
Таңдап алынған амортизацияны есептеу әдісі субьектінің есеп саясатымен
анықталуы тиіс және ол бір есептік жылдан екінші бір есептік жылға өтуі
мүмкін.
Түзу сызықты әдіс, яғни обьектінің құны, оның қызмет ету мерзімі
ішінде өндіріс шығындарына біркелкі норма бойынша жатқызылады. Бұл эдіс
негізгі құралдардың тозуына, оның қызмет ету мерзімінің ұзақтығына
байланысты болып келеді.
Бұл тәсілде амортизациялық соманы аудару үшін:
- қызмет етудің пайдалы мерзімі. Бұл кезде пайдалануға берілген
обьектінің жағдайы ескеріледі жэне күтіп ұстау жағдайына да
байланысты болып келеді.
- ҚР салық заңдарының белгіленген амортизациялық нормасынъщ
шегінде. Шаруашылық жүргізуші субьектісіндегі белгіленген нормалар салық
заңдылығының нормасынан аспауы тиіс. Бүл эдіс мына формуламен есептелінеді:
Негізгі құралды пайдалану барысында бірқалыпты табыс алынатын болып
топшыланса ғана, бірқалыпты эдіс пайдаланылады, яғни ол обьектінің
пайдалылығының біртіндеп азайғанын көрсетеді.
Өндірістік тәсіл негізгі қүралдардың тозуы тек олардың
пайдалану нэтижесі болып табылады жэне оны есептеу процесінде уақыт
кесіндісі ешқандай роль атқармайды. Жинақталған тозу сомасы жыл сайын
орсндалған жүмыстың көлеміне немесе пайдалануга тікелей байланысты өсіп
отырады, ал қалдық қүн жойылу қүнына жеткенше орындалған жүмыстың бір өлшем
бірлігіне тікелей пропорционалды түрде азайып отырады.
Ол оның алғашқы жылдарында өндірілген өнімнің өзіндік қүнын негізсіз
күрт өсіреді, сондықтан оны іс жүзінде пайдаланудың өзі екіталай. Дегенмен
де теоретиктер оның екі түрін үсынады: кумулятивтік жэне азайып отыратын
қалдық әдісі.
Кумулятивтік эдіс-латын тілінен аударғанда- өсу, жиналу деген мағынаны
білдіреді, яғни обьектінің қызмет ету мерзіміндегі жылдар санын қосу арқылы
анықталады.
Азайып отыратын қалдық эдісінде де кумулятивтік әдістің принциптері-не
негізделген. Оны екі еселенген амортизациялау нормасын қолдану арқылы
азайып отырған қалдық эдісі деп те атайды.
Қалдық қүнды азайту үшін қажетті шамамен шектелетін соңғы жылды
қоспағанда, тозуды есептеген кезде жойылу қүны есепке алынбайды деп
саналады.
Радостовец В.К. [15] зерттеуінше, халықаралық практикада баяу
амортизация деп аталатын эдіс бар, мысалға, күрделі пайыздық эдіс, бірақ
оны тек қана арнайы жагдайда ғана пайдаланады. Бүл эдістің мэні мына
жағдайдан түрады: онда негізгі қүралды пайдаланудың бірінші жылында тозу
сомасы аз мөлшерде есептен шығарылып, ал келесі жылдары ол біртіндеп арта
бастайды. Амортизациялық эдіс өзгертудің нэтижесі ағымдағы жэне болашақтағы
есеп беру кезеңдерінде көрініс табады.
Негізгі қүралдар обьектілері субьектінің бухгалтерлак балансынан:
- физикалық және моральды тозғанда;
- шаруашылық қызметте пайдаланылмаған обьектілер сатылғанда;
- жарғылық капиталға салым ретінде басқа субьектілерге берілгенде;
- басқа заңды жэне жеке тұлғаларға өтеусіз берілгенде;
- қалдықтарды ұзақ мерзімді жалға бергенде;
- кемшіліктерге, табиғи апаттарға жэне басқа себептерге байланысты есептен
шығарылады.
Шаруашылық субьектісі заңға [1] сэйкес өзіне тиесілі үйлерді,
ғимараттарды, жабдықтарды, көлік құралдарын жэне инвентарьларды басқа
субьектілерге беруге, айырбастауға, жалға беруге, тегін уақытша пайдалануға
немесе қарызға беруге, егер заңдарда жэне субьектінің жарғысында өзгедей
көзделмесе, сондай-ақ оларды баланстан есептен шығаруға құқылы.
Кэсіпорындардың, цехтар мен басқа обьектілердің құрылысына, кеңейтілуіне
жэне техникалық қайта жарақтануына байланысты физикалық және моральды тозуы
бойынша таратылған кезде, шаруашылық аралық жэне басқа кэсіпорындар ортақ
кэсіпорынға баланстан шығару арқылы өтеусіз бергенде, сыйлағанда, табыс
еткенде, өткізгенде және айырбастағанда негізгі құралдар шығарылады.
Тарату толық немесе ішінара болады. Ғимараттар, жабдықтар жэне басқа да
тозған құралдар, белгіленген қызмет мерзімін жұмыспен өтегеннен кейін,
физикалық тозуы салдарынан толық ескірген өндірістік үй, егер бүл
обьектілерді қалпына келтіру экономикалық жағынан тиімсіз немесе мүмкін
емес болса жэне оларды басқа шаруашылық субьектілеріне өткізу немесе сату
мүмкін болса, олар тарату тэртібімен субьект балансынан есептен шығарылады.
Негізгі құралдар жарамсыздығынан, оларды қалпына келтірудің мүмкін
еместігін немесе тиімсіздігін анықтау үшін, сондай-ақ негізгі қүралдар
есептен шығаруға қажетті қүжаттарды рэсімдеу үшін субьект басшысының
бүйрығы бойынша қүрамында:
- бас инженер немесе субьект басшысының орынбасары;
- бас бухгалтер немесе оның орынбасары;
- негізгі қүралдар үшін жауапкершілік артылған материалды жауапты түлға;
- меншік иесінің немесе өкілетті мемлекеттік органның өкілі болады.
- МАИ өкілі бар түрақты қызмет ететін комиссия құрылады.
Бүл комиссия:
- есептен шығарылатын обьектіге тікелей байқау жүргізеді жэне оны қалпына
келтіруді жэне одан эрі пайдалануға жарамсыздығың анықтайды;
- Обьектіні есептен шығарудың нақты себептерін анықтайды;
- Негізгі қүралдар пайдаланудан ерте шығып қалуына кінэлі адамдарды
анықтайды жэне оларды жауапқа тартуға үсыныс жасайды.
- Есептен шығарылатын обьектінің жекелеген тетіктерін, бөлшектерін,
материалдарын пайдалану мүмкіндігін анықтайды жэне оларды бағалайды;
- Есептен шығарылғанның пайдалануға жарамды бөлшектерін алуға бақылау
жасайды, олардың саны мен салмағын анықтайды жэне олардың қоймаға
өткізілуін бақылайды;
- Негізгі кұралдар обьектілерін есептен шығаруды НҚ №3 нысанындағы
Негізгі кұралдарды есептен шығару актісімен жэне НҚ №4 нысанындағы
Автокөлік қү-ралдарын есептен шығару актісімен рэсімделеді. Оның
біріншісі бухгалтерияға беріледі, екіншісі материалдық жауапты адамда
қалып, қалған тауарлы-материалдық құндылықтарды есептен шығаруға
негіздеме болып табылады.
НҚ №3 жэне НҚ №4 нысандарындағы актілерде жасалған немесе салынған
жылы, кэсіпорыйға келіп түскен күні, пайдалануға берілген уақыты,
обьектінің бастапқы қүны, есептелген тозу сомасы, жөндеулердің саны
көрсетіледі. Акт кэсіпорын басшысы бекіткеннен кейін ғана обьектіні
таратуға кіріседі. Актінің келесі жағында обьектіні тарату жөніндегі
шығындар мен негізгі қүралдар таратудан алынған материалдық қүндылықтардың
түсімі көрсетіледі. Матералдық қүндылықтарды қоймаға өткізу жүкқүжатпен
рэсімделеді.
Осы актілердің негізінде инвентарлық карточкаларда, инвентарлық
карточкалардың тізімдемесінде жэне олардың түрған жері бойынша негізгі
күралдар инвентарлық тізімдерінде негізгі қүралдар шығарылғандығы туралы
белгілер қойылады. Бүл субьектінің екіншісіне негізгі күралдардың табыс
етуі НҚ №1 санды қабылдау - тапсыру актісімен рэсімделеді. Актінің
негізінде инвентарлық карточкаларда жэне инвентарлық тізімдерде негізгі
қүралдардың шығарылғандығы туралы белгілер қрйылады. Негізгі қүралдар
сүбьект ішіндегі бір цехтан екінші цехқа ауысуы НҚ №1 санды қабылдау -
тапсыру нысанындағы актпен рәсімделеді. Оның негізінде негізгі күралдар
орналасқан жері бойынша инвентарлық карточкалар мен инвентарлық тізімдерде
қүралдардың қозғалысы туралы белгілер қойылады.
¥йымдардағы негізгі қүралдардың пайдалану барысында табиғи жэне сапалық
жағынан тозатындағы алдыңғы бөлімдерде сөз етілді. Бүтін бөлігі, яғни
табиғи пішінінің барлық тетіктері бір мезгілде, бір уақытта іске жарамсыз
болып қалмағанымен, негізгі қүралдардың бір бөлшегінің жарамсыз болып,
соның себебінен негізгі қүрал істен шығуы мүмкін. Тіпті іске жарамды
болғанның өзінде кейбір бөлшектерінің тозуының эсерінен өнім өндіру
қабілетінің азаюы да ғажап емес. Сонымен қатар сапалық жағынан тоза
бастаған кейбір негізгі құралдарды да толығымен ауыстыруға кэсіпорынның
қаржылық жағынан мүмкіндігі болмай, пайдаланып жүруі мүмкін. Кэсіпорындар
өздерінің негізгі қүралдарын пайдалану мерзімі уақытынан бүрын тозып, істен
шығып қалмау үшін белгілі бір уақыт аралығында жөндеп отырады. Негізгі
қүралдарға жүргізілетін жөндеу жүмыстары өзінің үйымдастырылуына қарай
ағымдағы жэне күрделі болып екі түрге бөлінеді.
Ағымдағы жөндеу дегеніміз негізгі қүралдардың тозып, істен шыққан
бөлшегін жүмыс үдерісінде барысында ауыстырады немесе оны қалпына келтіру
болып табылады.
Негізгі қүралдарға жүргізілетін күрделі жөндеу дегеніміз алдын ала
жоспарланып, сапалық және табиғи тозған негізгі қүралдардың бөлшектерін
толығымен ауыстырып, оларды түгелдей жаңартуды айтады. Бүндай жөндеуге
жүмсалынған шығындар тек обьектінің жағдайын, қызмет атқару мерзімін,
өндірістік қуатын, тағы да басқа көрсеткіштерін арттырғанда ғана оның яғни
негізгі қүралдардың бастапқы қүнын өсіреді. Яғни күрделі жөндеу үшін
шығарылған шығындар сомасы негізгі қүралдардың бастапқы қүнына қосылып,
активтің болашақта табыс экелуі көзделеді.
Ал ағымдағы жөндеуге жүмсалған шығындармен негізгі қүралдардың бастапқы
қүнына қосылмайтын күрделі жөндеу үшін шыққан шығындар сомасы үйымның
ағымдағы шығыны болып есептеледі.
Егер негізгі қүралдарды үйым өз күшімен жөндейтін болса, бүл шаруашылық
тәсілімен жүргізілген жөндеу болып табылады.
Ал кэсіпорындар өзінің негізгі қүралдарын жөндеуге арнайы жабдықталған,
яғни осындай мақсатқа арналған үйымдарды қарастыратын болса, бүл жөндеудің
мердігерлік эдісі болып есептеледі. Басқа үйымдарға өзінің негізгі
қүралдарын жөндету барысында кэсіпорындар мердігерлік үйыммен келісімшарт
жасасады. Ол шартта жөндеу үшін керекті материалдар мен қай үйымның
камтамасыз ететіндігі, жөндеу жүргізу мерзімі, жөндеу жүмысының күны, есеп
айырысу тэртібі, тағы да басқа жағдайлар көрсетіледі.
Жөндеу жүргізілген негізгі қүралдарды кэсіпорындарды тағайындалған
комиссия мүшелерінің шешімімен қабылдап алады. Ондай негізгі қүралдарды
қабылдау барысында үлгілі түрі НҚ 2 Жөнделген, қайта қүрылған жэне
жаңартылған обьектілерді қабылдау-тапсыру актісі толтырылады.
Кэсіпорындарда негізгі қүралдардың төлқүжаттарына жэне олардың түгендеу
карточкаларына негізгі қүралдарға жүргізілген жөндеуге байланысты тиісті
деректер жазылуы тиіс. Бүл толтырылатын актілермен басқа да қүжаттар
үйымның бухгалтериясында сақталады. Егер негізгі қүралдарды жөндеу
мердігерлік эдіспен жүргізілетін болса, онда жоғарыда аталған негізгі
күралдарды жөндеуден кейін қабылдап алу үшін толтырылатын үлгілі түрі НҚ 2
Жөнделген, қайта қүрылған жэне жаңартылған обьектілерді қабылдау-тапсыру
актісі екі дана етіліп толтырылады да, екінші данасы негізгі күралдарға
жөндеу жүргізген кәсіпорынға беріледі.
- Негізгі қүралдарды жөндеу үшін құралдар
Кэсіпорындарда негізгі құралдарды қысқа мерзімді жалға алу немесе қысқа
мерзімге жалға беру деп, бір жылға дейінгі уақытқа жалға алынған немесе
жалға берілген негізгі құралдарды айтады. Халықаралық стандартта бұны
Рейтинг немесе Чартер деп те атайды. Негізгі құралдардың бір жылмен
үш жыл мерзімі аралығында жалға алынуы немесе жалға берілуі орта мерзімді
жал түріне жатқызылады. Халықаралық стандартта жалдың бұл түрін Хайринг
деп атайды. Жалдың бұл түрлері бойынша негізгі құралдарды жалға алғанда
немесе жалға бергенде жалға алушы ұйым сол негізгі құралдарды жалдық
мерзімі аяқталғаннан кейін олардың иесіне қайтарып береді. Кэсіпорындарда
орта жэне қысқа мерзімдерге жалға алынған негізгі құралдар Жалға алынған
негізгі құралдар деп аталатын баланс сыртындағы шоттың дебетінде
есептелінеді. Ал бұл негізгі құралдар өз иесіне, яғни жалға берушіге
қайтарылған уақытында бұл жоғарыда аталған Жалға алынған негізгі құралдар
деп аталатын баланс сыртындағы шоты кредиттеледі.
Кэсіпорындарда негізгі құралдарды үш жылдан артық уақытқа жалға алу
немесе жалға беру ұзақ мерзімді жал түріне жатады. Жалдың бұл түрі
халықаралық стандартта Лизинг деп те аталады. Негізгі құралдарды ұзақ
мерзімге жалға алудың немесе жалға берудің өзі жай жэне қаржыландырылған
болып екіге бөлінеді. Егер жалға алынған немесе жалға берілген негізгі
құралдар өзінің жал туралы келісімшарттарында көрсетілген мерзімі
аяқталғаннан соң, міндетті түрде иесіне қайтарылатын болса, онда бұл ұзақ
мерзімді жалдың жай түріне жатқызылады. Ал ұзақ мерзімге жалға алу немесе
жалға берудің қаржыландырылған түрі бойынша келісімшартта көрсетілген
мерзім аяқталған соң, негізгі құралдарды жалға алушының сатып алуына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz