Инклюзивті білім берудің ерекшеліктері

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 97 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 3

1 ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕРДЕ МҮМКІНДІГІ ШЕКТЕУЛІ БАЛАЛАРДЫ ИНКЛЮЗИВТІ ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ . . . 8

1. 1. Инклюзивті оқытудың мәні мен құрылымы . . . 8

1. 2. Жалпы білім беретін мектептерде инклюзивті оқыту психологиялық- педагогикалық мәселе ретінде . . . 14

1. 3 Отандық жалпы білім беретін мектептерде инклюзивті оқытудың жағдайы . . . 21

2 ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕРДЕ МҮМКІНДІГІ ШЕКТЕУЛІ ИНКЛЮЗИВТІ ОҚЫТУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ . . . 33

2. 1. Мектепте мүмкіндігі шектеулі балаларды инклюзивті оқытудың теориялық моделі . . . 33

2. 2. Мектепте мүмкіндігі шектеулі балаларды инклюзивті оқытудың педагогикалық шарттары . . . 45

2. 3. Тәжірибелік-эксперименттік жұмыс және оның нәтижелері . . . 62

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 90

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 94

ҚОСЫМШАЛАР . . . 101

КІРІСПЕ

Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан қоғамының қазіргі даму кезеңінде мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық дамуының құдіретті факторы ретінде білім беру жүйесін модернизациялауға ерекше назар аударылып отыр. Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың «Әлеуметтік-экономикалық жаңарту - Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында «Қазақстанда адами капиталдың сапалы өсуі» мәселесі қойылады. Мемлекет басшысы білім берудің қолжетімділігін кеңейту қажеттігін атап өткен, “оқу жастарға тек білім беріп қана қоймай, сонымен бірге оларды әлеуметтік бейімделу үдерісінде пайдалана білуге үйретуі тиіс» деген [1] .

Сондықтан бүгінгі таңда денсауылығы шектеулі балалар да басқа барлық оқушылар сияқты сапалы, әлеуметтік бейімделуге, қоғамда өз орынын табуға толық жағдай жасайтын білім алуға тиісті екендігін ерекше айту қажет. Арнайы білім беру мекемелеріндегі жағдайлар мүмкіндігі шектеулі балаларды қоғамнан, әллеуметтік ортадан бөлектеніп қалуына әкеліп отыр. Олардың қоғамның басқа бөлігі мен қарым-қатынас жасау мүмкіндіктері өте аз.

Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында инклюзивті оқыту білім жүйесін дамытудың ең бір өзекті бағыттары қатарынан орын алып отыр. Бағдарламада мүмкіндігі шектеулі балалардың санының ұлғайғандығы, 2002 жылы олардың саны 120 мың құраса, 2009 жылы 149 246 мыңды құрағыны, олардың 38% - ы ғана арнайы білім беру бағдарламаларымен қамтылғаны жазылған. Алға қойған мақсаттарға жету үшін міндеттерді орындау қажеттілігі қатарында жалпы білім беретін мектептерде инклюзивті білім беруді жетілдіру көрсетілген. Сондай- ақ барлық өңірлерде ерте жастағы балаларға түзету - педагогикалық қолдау көрсету үшін және инклюзивті білім беру кабинеттері құрылатыны, мектептер үлесі жалпы санына 10 % - дан 70 % -ға дейін артатыны көрсетілген [2] .

Соңғы жылдары мүмкіндігі шектеулі балаларға деген көзқарас өзгеріп, оларды дамытуға ерекше мән беріліп отыр. Жалпы білім беретін мектептерде қалыпты дамыған оқушылармен қатар мүмкіндігі шектеулі балаларды оқыту бүгінгі таңда өзекті мәселеге айналды.

Инклюзия - бұл балалардың жынысына, этникалық және діни құрамына, бұрынғы оқудағы жетістіктеріне, денсаулығының жағдайына, жетілу деңгейіне, ата-аналарының әлеуметтік-экономикалық дәрежесіне және т. б. өзгешеліктеріне қарамастан, жалпы білім беру барысында балаларды интегралды түрде оқыту процесі. Инклюзивті білім беру барлық балалардың түрлі қажеттіліктері үшін тиісті оқу кеңістіктерін құру негізінде сапалы білім алуға қол жеткізуге және бірігіп оқытуға мүмкіндік береді. Инклюзивті білім беру - бұл бала және оның әртүрлі білім алу барысындағы қажеттіліктерін қамтамасыз етудің шешімі.

Әлемнің дамыған елдерінде мүмкіндігі шектеулі балаларды қалыпты балалармен қосып оқытуға көп көңіл бөлінеді және бұл салада елеулі тәжірибелер жинақталған. Біздің отандық жалпы білім беретін мектептің іс - тәжірибесі үшін инклюзивті оқыту педагогикалық жаңашылдық деп бағалануы мүмкін. Себебі мәселенің жаңалығы қазақстандық жалпы білім беретін мектептердің іс - тәжірибесінде инклюзивті оқыту жан-жақты зерттеуді талап етеді.

Инклюзивті оқыту мәселелері педагогикалық ойлармен, мектептің дамуы тарихында жаңа мәселе емес. Өз кезінде белгілі педагогтар мен психологтар И. Г. Песталоцци [3], Л. С. Выготский [4] т. б. еңбектері мен педагогикалық іс-тәжірибесінде мүмкіндігі шектеулі балаларды қалыпты дамыған балалармен бірге оқытудың білімдік және тәрбиелік рөліне көп мән берілген.

Соңғы он жылдықтарда шетелдік педагогикамен білім тәжірибесінде инклюзивті оқыту мәселелері педагогикалық жұртшылықтың назарынан кең орын алып отыр. ЮНЕСКО инклюзияны оқушылардың сан алуандығына және балалардың жеке басындағы ерекшеліктер проблема емес, керісінше білімін байытуға мүмкіндік ретінде қарауға жағымды әрекет етеді деп санайды. Мүмкінділігі шектеулі тұлғалар қоғамның басқа да мүшелері сияқты білім алуға, өмір сүруге, жергілікті жерде жұмыс жасауға, өз үйінде тұруға, достарын таңдауға және олармен дос болуға, қоғамға сай қажетті адам болуына толық құқығы бар. Сондықтан да оларға мемлекет тарапынан үлкен көмек көрсетілуі қажет.

Ғаламдық педагогика және психологияда инклюзивті оқыту мәселелері көптеген ғалымдар тарапынан зерттелінген. Атап айтқанда, жақын және алыс шетелдік ғалымдар Hinz A. [5], К. Эвербейн [6], У. Хеймлич [7], С. Майлз [8], Эйнссов Митколл [9 ], М. Ж Коутинчо мен A. C. Рипп [10], Н. Форман мен А. Пратен [11], В. П. Гудонис [12] т. б. еңбектерінде инклюзивті оқытудың проблемалары теориялық тұрғыдан қарастырылған.

Соңғы жылдары Ресей ғалымдары С. Г. Шевченко [13], Д. В Лернер [14], Н. Н Малофеев [15], Н. Д. Шматко [16], А. А. Дмитриев [17], Ф. Л. Ратнер мен А. Ю. Юсупова [18], И. Н. Хафизуллина [19], Н. М. Назарованың [20] зерттеу жұмыстарында инклюзивті оқытудың көптеген аспектілері ашылып көрсетілген.

Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында күрделі әлеуметтік-саяси өзгерістерге тәуелді мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың құқықтарын қамтамасыз ету, бүкіл әлемдегі беталысқа сәйкес келтіру шаралары басталуда.

Отандық білім беру жүйесіндегі демократиялық реформалар, білім берудің гумандық парадигмаларының басымды орын алуы арқасында жалпы білім беретін мектептерде мүмкіндігі шектелген балаларды инклюзивті оқыту мәселесі өзекті проблемалардың біріне айналды. Мектепте инклюзивті оқытудың заңнамалық -нормативтік негіздерін қалайтын кейбір құжаттар қабылданды.

Қазақстандық ғалымдар Р. А. Сулейменова [21], А. К Жалмухамедова мен [22], А. Т. Баймуратова [23], Г. Д Хакимжанова [24], А. А. Айдарбекова [25], А. М. Рахимжанов [26], С. А. Алейникова мен М. М. Маркович [27], А. А. Байтұрсынованың[28] зерттеу жұмыстарында инклюзивті оқытудың кейбір мәселелері қарастырылған.

Инклюзивті оқыту қазақстандық білім беру жүйесінде соңғы жылдары енгізіле бастаған жаңашыл идея болып табылады. Қазіргі таңда мүмкіндігі шектеулі балаларды қалыпты дамыған құрдастарымен мектепте қосып оқытудың маңыздылығы, қажеттігін және тиімділігін педагогикалық жұртшылық мойындай бастады. Дегенмен, инклюзивті оқыту отандық мектеп тәжірибесі үшін жаңалық болғандықтан оны іске асырумен байланысты көптеген психология - педагогикалық, ұйымдастырушылық проблемалар туындайды. Сол себепті осы саладағы дамыған елдер тәжірибесін зерделеу және одан қазақстандық жалпы білім беру жүйесінде шығармашылықпен пайдаланудың жолдарын анықтау үлкен ғылыми теориялық және практикалық маңызға ие.

Сондықтан, арнайы білімнің өзекті мәселелерінің бірі - арнайы мекемелердің санын көбейту емес, сол мекемелердегі білім беру қызметінің сапасын көтеру, жетілдіру. Бұл деген, әлемдегі білім беру саясатымен ұштасады, яғни, мүмкіндігі шектеулі балаларды жалпы білім беру процесіне біріктіруге жол ашады.

Алайда жалпы білім беретін мектептерде инклюзивті оқытудың көптеген проблемалары теориялық тұрғыдан да шешімін таппаған. Сондықтан қазіргі таңда жалпы білім беретін мектептерде мүмкіндігі шектеулі балаларды инклюзивті оқытудың қажеттілігі мен оның педагогикалық ерекшеліктерінің айқындалмағандығы, технологиясының жасалмағандығы қарама - қайшылықты туындатады. Бұл қарама - қайшылық “жалпы білім беретін мектептерде инклюзивті оқытудың педагогикалық ерекшеліктері неде?» деген проблеманы тұжырымдауға мүмкіндік жасайды. Сонымен, зерттеу жұмысымыздың көкейкестілігі, ғылыми-практикалық мәнділігі, зерттеу жұмыстың тақырыбын «Инклюзивті білім берудің ерекшеліктері» деп алуға негіз болды.

Зерттеудің мақсаты: жалпы білім беретін мектептерде мүмкіндігі шектеулі балаларды инклюзивті оқытудың педагогикалық ерекшеліктерін айқындау.

Зерттеу нысаны: жалпы білім беретін мектептердегі оқу-тәрбие процесі.

Зерттеудің пәні: жалпы білім беретін мектептерде мүмкіндігі шектеулі балаларды инклюзивті оқыту.

Ғылыми болжамы : егерде жалпы білім беретін мектептерде мүмкіндігі шектеулі балаларды кіріктіре оқытудың педагогикалық ерекшеліктері анықталып, оның негізінде инклюзивті оқытудың педагогикалық шарттары айқындалса және әдістемесі жасалынса, онда дамуында ауытқылары бар оқушыларды оқыту, тәрбиелеу және дамыту жоғары сапалық деңгейге көтеріледі, өйткені мүмкіндігі шектеулі балалардың арнаулы білімдік қажеттіліктерін толық ескере оқыту және тәрбиелеуге, оларды жалпы білім беретін мектептің оқу-тәрбие үдерісіне кіріктіруге қажетті және жеткілікті жағдайлар жасалынады.

Зерттеудің міндеттері :

1. «Инклюзивті оқыту» ұғымының мәнін нақтылау, мектепте инклюзивті оқытудың педагогикалық ерекшеліктерін айқындау.

2. Жалпы білім беретін мектептерде инклюзивті оқытудың теориялық тұрғыдан негіздеу;

3. Мүмкіндігі шектеулі балаларды инклюзивті оқытудың педагогикалық шарттарын анықтау.

4. Дамуында ауытқылар бар балаларды инклюзивті оқытудың әдістемесін жасау және оның тиімділігін тәжірибелік-эксперименттік тексеру.

Зерттеудің жетекші идеясы: мүмкіндігі шектелген балаларды жалпы білім беретін мектептің оқу-тәрбие үдерісіне кіріктірудің жоғары нәтижелеріне дамуында ауытқулары бар балалардың арнайы білімдік қажеттіліктерін ескере таңданылған инклюзивті оқытудың үлгісі, оның тиімділігінің педагогикалық шарттары негізінде жасалынған әдістемені пайдалану жолымен қол жеткізу мүмкін.

Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздерін таным, жеке тұлға және іс-әрекет теориялары, гумандық педагогиканың тұжырымдамалық негіздері; «инклюзивті оқыту», «интегративті оқыту» ұғымдарының мәнін философиялық, психологиялық-педагогикалық аспектілерде ашып көрсететін теориялық ережелер; инклюзивті оқытудың теориялары мен тұжырымдамалары (Л. С. Выготский, Н. Н. Малофеев, Н. М. Назарова, Н. Д. Шматко, Р. А. Сулейменова, А. К Жалмухамедова т. б. ) ; жүйелік, іс-әрекеттік, тұлғалық-бағдарлылық тәсілдерді жүзеге асырудың теориялық негіздері.

Зерттеудің дерек көздері: Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы, Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігінің жалпы білім беретін мектептерде инклюзивті оқыту мәселелері бойынша нормативтік құжаттары, инклюзивті оқыту мәселелері қарастырылған халықаралық құжаттар; инклюзивті оқытудың шетелдік озық тәжірибесі; Отандық мектептерде инклюзивті оқытудың инновациялық іс-тәжірибесі; зерттеліп отырған мәселеге байланысты психологтар, педагогтар, дефектологтар, әдіскерлердің еңбектері.

Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық әдебиеттерді теориялық талдау; педагогикалық бақылау; анкеталау; тестілеу; мұғалімдер және оқушылармен әңгімелесу; педагогикалық консилиум; сараптамалық бағалау; құжаттарді зерделеу және талдау; педагогикалық эксперимент; зерттеу нәтижелерін сандық және сапалық талдау.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:

- « инклюзивті оқыту» ұғымының мәні нақтыланып, мектепте мүмкіндігі шектеулі балаларды инклюзивті оқытудың педагогикалық ерекшеліктері анықталды;

- жалпы білім беретін мектептерде инклюзивті оқытудың теориялық моделі жасалынды және негізделді;

- жалпы білім беретін мектепте мүмкіндігі шектеулі балаларды инклюзивті оқытудың педагогикалық шарттары анықталды және негізделді;

- дамуында ауытқылары бар балаларды инклюзивті оқытудың әдістемесі жасалынды және оның тиімділігі тәжірибелік-эксперименттік тұрғыда тексерілді.

Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі автордың зерттеу нәтижелерінің әдіснамалық негізге сүйеніп айқындалған теориялық дәйектілігімен, зерттеу пәніне сәйкес өзара байланысты әдіс-тәсілдердің қолданылуымен, мүмкіндігі шектеулі балаларды инклюзивті оқытудың зерттеу барысында жасалынған әдістемесінің педагогикалық эксперимент жолымен тексеріліп, нәтижесінің сандық және сапалық әдістерді пайдалану арқылы өнделуімен қамтамасыз етілген.

Зерттеу жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспе, екі бөлімнен, қорытынды, пайдаланылатын әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.

Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі, зерттеу мақсаты, нысаны мен пәні, ғылыми болжамы, міндеттері, жетекші идеясы, зерттеу әдістері, зерттеу көздері, зерттеудің кезеңдері, зерттеудің ғылыми жаңалығы баяндалады.

« Жалпы білім беретін мектептерде мүмкіндігі шектеулі балаларды инклюзивті оқытудың теориялық негіздері» атты бірінші бөлімде инклюзивті оқытудың мәні мен құрылымы айқындалып, жалпы білім беретін мектептерде инклюзивті оқыту психологиялық-педагогикалық мәселе ретінде қарастырылған. Отандық жалпы білім беретін мектептерде инклюзивті оқытудың қазіргі жағдайына талдау жасалынған. Мүмкіндігі шектеулі балаларды инклюзивті оқытудың теориялық моделі ұсынылып, теориялық тұрғыдан негізделген.

«Жалпы білім беретін мектептерде мүмкіндігі шектеулі балаларды инклюзивті оқытудың педагогикалық ерекшеліктері» атты екінші бөлімде мектепте мүмкіндігі шектеулі балаларды инклюзивті оқытудың педагогикалық шарттары ашып көрсетілген, дамуында ауытқылары бар балаларды кіріктіре оқытудың әдістемесі қарастырылған. Тәжірибелік-эксперименттік жұмыстың барысы және оның нәтижелері баяндалған.

Қорытындыда зерттеудің нәтижелеріне негізделген тұжырымдар мен ұсыныстар берілген.

Қосымшада тәжірибелік-эксперименттік жұмыстың кейбір материалдары берілген.

1 ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРЕТІН МЕКТЕПТЕРДЕ МҮМКІНДІГІ ШЕКТЕУЛІ БАЛАЛАРДЫ ИНКЛЮЗИВТІ ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Инклюзивті оқытудың мәні мен құрылымы

Мүмкіндігі шектеулі балаларды инклюзивті оқыту мәселесін зерттеу ең алдымен оның негізгі ұғымдарының түпкі мағынасын ашып беруді қажеттейді. Отандың жалпы білім беру мектептерінің іс-тәжірибесінде инклюзивті оқыту жаңа құбылыс. Сондықтан біздің зерттеуіміз үшін «инклюзивті оқыту» ұғымын нақтылау, оған синоним ретінде пайдаланылатын ұғымдардың мәнін қарастырудың рөлі мен маңызы ерекше. Атап айтқанда халықаралық білімдік тәжірибеде «инклюзивті білім беру» мен қатар «интегративті оқыту», «интеграциялық оқыту» сияқты ұғымдар да кең қолданыс тапқан.

ХҮІІ ғасырда Швецарияның ұлы математигі (1654-1705) Я. Бернули математика ғылымына «интеграл» терминін енгізген. Бұл термин соңғы жүз жылдар ішінде басқа ғылымдарға ене бастайды, атап айтқанда алғаш филоософияға, кейіннен психологияға, соңында педагогикаға енгізілді.

Мүмкіндігі шектеулі балаларды қалыпты дамыған балалармен бірге оқыту мәселесін қарастырғанда екі ұғым қарастырылады. Ол «интеграция» және «инклюзия». Осы ұғымдырға толық тоқталайық. Шет елдердің сөздіктеріне назар аударсақ «интеграция» (латын тілінен аударғанда integratio - қалпына келтіру, толықтыру; integer - бүтін) мынадай мағынаны білдіреді:

1. элементтердің қандай да бір бөлшектерін бір бүтінге біріктіру;

2. өзара бейімделу мен бірлесу процессі.

Ал ағылшын тілінен бір түбірлі сөздер қатарында аударылады:

1) integrate -біртұтастықты құру; біріктіру; құрама; толық, бүтін;

2) integration - бір бүтінге біріктіру;

3) integral - біртұтас, толық, бүтін; мәнді;

4) integrality - біртұтастық, толыққандылық;

5) integrant -біртұтастықтың бөлінбейтін бөлшегі.

«Инклюзия» сөзі шет елдердің сөздіктерінде жоқ. Өйткені ол ағылшын тілінің inclusion - қосу, енгізу деген мағынаны береді.

Бір түбірлі сөздік аудармасын көрсетейік:

а) include - өзіңде тұжырымдау, қорытынды жасау, енгізу;

ә) including - енгізе отырып;

б) inclusive -өзіне енгізетін.

Келтірілген сөздің мағынасын ашып түсіну үшін орыс тілінің сөздігіне жүгінсек:

1. қосу - өзінің құрама бөлігінің болуы; қамту;

2. енгізу - құрамға кіргізу, ендіру;

3. тұтас қосылу - қандай да бір әрекетке ену, бірігу.

«Интеграция» орыс тілінде бір бүтінге біріктіру және өзара бірігу мен бірлесу процессі, ал «интегрант» - біртұтастықтың бөлшектенбейтін бір бөлігі болып табылады. [29] . Интеграциялық оқыту мен нклюзивтік білім берудің айырмашылықтарының критерилерін отандық зерттеушілеріміз Р. А. Сүлейменова мен А. Т. Баймуратова анықтап көрсетті [30] .

Инклюзивтік білім беру - дамуында ауытқуы бар балалардың дұрыс, сапалы білім алуына жан-жақты жағдай жасап, білім беру ұйымына (балабақшалар және жалпы білім беретін мектептер) қосу жүйесі.

Интеграциялық оқытудың мақсаты - білім беру аясында жұмыс жасайтын әлеуметтік және білім беру қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін жалпы білім беру мекемелерінде мүмкіндігі шектеулі балалардың денсаулығын сақтау қажеттіліктерін қамтамасыз ету болып табылады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.