Бастауыш сыныпта музыка сабағын ұйымдастыру жолдарын қарастыру
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. БАСТАУЫШ СЫНЫПТА МУЗЫКА САБАҒЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бастауыш сыныпта музыка сабағын ұйымдастыру ерекшеліктерінің педагогикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Музыка сабағын ұйымдастыру ерекшелігінің мүмкіндіктері ... ... ... ... 11
2 БАСТАУЫШ СЫНЫПТА МУЗЫКА САБАҒЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Бастауыш сыныпта музыка сабағын ұйымдастыру жолдары ... ... ... ... .26
2.2 Бастауыш сыныпта музыка сабағын ұйымдастырудың әдіс тәсілдері ... 38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ..56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. БАСТАУЫШ СЫНЫПТА МУЗЫКА САБАҒЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бастауыш сыныпта музыка сабағын ұйымдастыру ерекшеліктерінің педагогикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Музыка сабағын ұйымдастыру ерекшелігінің мүмкіндіктері ... ... ... ... 11
2 БАСТАУЫШ СЫНЫПТА МУЗЫКА САБАҒЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Бастауыш сыныпта музыка сабағын ұйымдастыру жолдары ... ... ... ... .26
2.2 Бастауыш сыныпта музыка сабағын ұйымдастырудың әдіс тәсілдері ... 38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ..56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Қашан да жас ұрпақ халық педагогикасы негізінде ұлтымыздың мәдениетімен, тарихмен, салт-дәстүрімен танысады.
Халықтық тәлім-тәрбие өнегесінің бар болмысын танытып, жастарды имандылыққа, әсемдікке, әдептілікке, саналылыққа баулиды.
ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында еліміздің әлемдік рейтинг кестесінің жоғары бөлігінде ілікке елдер тобының ішінен орын алуына мүмкіндік беретін басты негіздердің бірі «халқымыздың сан ғасырлық дәстүрін, тілі мен мәденниетін сақтап түлете беру» деп атап көрсеткен [1].
Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымды ойлай білетін осы заманғы болашақ мамандарсыз инновациялық экономика құра алмайтындығымыз жайлы еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың үстіміздегі жылғы Қазақстан халыктарына арнаған «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Жолдауында ерекше аталып өтіліп, Қазақстанда адами капиталдың сапалы өсуі.
Халықтық тәлім-тәрбие өнегесінің бар болмысын танытып, жастарды имандылыққа, әсемдікке, әдептілікке, саналылыққа баулиды.
ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында еліміздің әлемдік рейтинг кестесінің жоғары бөлігінде ілікке елдер тобының ішінен орын алуына мүмкіндік беретін басты негіздердің бірі «халқымыздың сан ғасырлық дәстүрін, тілі мен мәденниетін сақтап түлете беру» деп атап көрсеткен [1].
Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымды ойлай білетін осы заманғы болашақ мамандарсыз инновациялық экономика құра алмайтындығымыз жайлы еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың үстіміздегі жылғы Қазақстан халыктарына арнаған «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Жолдауында ерекше аталып өтіліп, Қазақстанда адами капиталдың сапалы өсуі.
1. Назарбаев Н.А. Қазақстан халқына жолдауы //Егемен Қазақстан, 2006 ж.
2. Кабалевский Д.Б. Прекрасное побуждает добро. -М., 1973.- 231с.
3. Қазақстан Республикасының “Бiлiм туралы” Заңы. - Алматы: Литера, 2000.- 96 б.
4. Төлеубекова Р.К. Жоғары сынып оқушыларын жаңа әлеуметтiк мәдени жағдайда адамгершiлiкке тәрбиелеудiң ғылыми-педагогикалық негiздерi. Пед.ғыл.докт. дисс…: 04.07.01.- Алматы, 2001.-300 б
5. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалар /ҚЅрастырып, баспаға дайындаған Б.С.Сүлейменов. Қаз. ССР Ғылым Академиясынық баспасы, -Алматы, 1955..
6. Ушинский К. Д. Избранные педагогические сочинения. Т.1, Т.2. -М.: Педагогика, 1974.
7. Сухомлинский В.С. «Балаға жүрек жылуы» А.1972ж
8. . Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары, Алматы :Мектеп,1978.
9. Жарықбаев Қ.Жалпы психология. Алматы 2004.Арчажникова Л.Т. Музыка мұғалімінің кәсіптік-педагогиклық дайындығының теориялық негізі. Дисс. док. пед. наку. – Москва, 1986. 442 с.
10. Назарбаев Н.А. Қазақстан халқына жолдауы //Егемен Қазақстан, 2006 ж.
11. Кабалевский Д.Б. Прекрасное побуждает добро. -М., 1973.- 231с.
12. Ұзақбаева С.А. "Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халық дәстүрі". Алматы. 1990 жыл.
13. Балтабаев М.Х. қазақ халқы музыкасы және студент жастар. Алматы, 1991. 52 б.
14. Қалиев С., Мыңбаева Ғ., Тәжібаев Қ. Оқушыларды оқу еңбегіне дағдыландыру. Эстетикалық тәрбие – оқытудың өзекті мәселесі. 39-бет.
15. Ахметов Ш. «Бала тәрбиесі» Алматы 1973 ж
16. Кульманова Ш.Б. Научно-педагогические основы воспитания младших школьников средствами казахской народной музыки. Дисс. д.п.н. 21.03.02.-Алматы, 2002.- 415с.
17. Қазақстан Республикасында Білім беруді дамытудың 2005-2015 ж арналған Мемлекеттік бағдарламасы. 2005 ж
18. Қазақстан Республикасында Білім беруді дамытудың 2005-2015 ж арналған Мемлекеттік бағдарламасы. 2005 ж
19. Ушинский К. Д. Избранные педагогические сочинения. Т.1, Т.2. -М.: Педагогика, 1974.
20. Салғараұлы Қ. «Ертеңі бар ел баласы десең» Алматы 1980
21. Самохвалова С.Ю. «Эстетическое развитие младшего школьника в условиях музыкально – практической деятельности». Дисс.к.п.н. 2001
22. Балтабаев М.Х. "Қазақ халық музыкасы және студент жастар". Алматы. 1991 жыл.
23. Игенбаева Б. Адамгершілік сабақтары. Алматы. 2001.
24. Жұбанов А. Музыкадағы алғашқы қадам. Алматы. 1963.
25. Табылды Ә. Қазақ этнопедагогикасы.-Алматы, 2004.-288 б.
26. Қалиев С., Мыңбаева Ғ., Тәжібаев Қ. Оқушыларды оқу еңбегіне дағдыландыру. Эстетикалық тәрбие – оқытудың өзекті мәселесі. 39-бет.
27. Ахметов Ш. «Бала тәрбиесі» Алматы 1973 ж
28. Қышқашбаев Т.А. «Қазақ халық аспаптық музыкасы арқылы оқушыларға эстетикалық тәрбие беру» автореферат пед.ғыл.канд. Алматы 1992 ж
29. Қазақ халқының әдет-ғұрып әндері. Алматы: Рауан. 2002Кульманова Ш.Б. Научно-педагогические основы воспитания младших школьников средствами казахской народной музыки. Дисс. д.п.н. 21.03.02.-Алматы, 2002.- 415с.
30. Қалиев С., Мыңбаева Ғ., Тәжібаев Қ. Оқушыларды оқу еңбегіне дағдыландыру. Эстетикалық тәрбие – оқытудың өзекті мәселесі. 39-бет.
31. Балтабаев М.Х. "Қазақ халық музыкасы және студент жастар". Алматы. 1991 жыл.
32. Момынұлы П. Музыкалық-эстетикалық тәрбие. Алматы. 2000
33. Кабалевский Д.Б. Прекрасное побуждает добро. -М., 1973.- 231с.
34. Байділдаев Ө. Ән музыка сабағы. 5-кл.оқулығы.
35. Момынов П., Нүсіпбаев И. Ән-музыка сабағы. 3-кл.арналған. Алматы. 1967.
36. Музыкалық шығармашылыққа баулу //"Бастауыш мектеп" журналы N1. 2002 жыл.
37. Қалиев С., Мыңбаева Ғ., Тәжібаев Қ. Оқушыларды оқу еңбегіне дағдыландыру. Эстетикалық тәрбие – оқытудың өзекті мәселесі. 39-бет.
38. Бөлеев К. «болашақ мұғалімдерді оұушыларға ұлттық тәрбие беруге дайындалудың теориясы мен практикасы» автореферат Қарағанды 2002
39. Қышқашбаев Т.А. «Қазақ халық аспаптық музыкасы арқылы оқушыларға эстетикалық тәрбие беру» автореферат пед.ғыл.канд. Алматы 1992 ж
40. Дүйсенбинова Р.К. «Музыкально – эстетическое воспитание школьников средствами казахского народного песенного творчество» автореферат Алматы 1992
41. Қалыбекова А.А. «Роль психолога – педагогических дисцеплин и в формировании профессиональной готовности будущего учителя музыки и эстетический воспитании школьников» док.пед.наук. Алматы
42. Басурашвли Д.К. «Педагогические основы формирования у младших школьников эстетического отношения к музыке» Алматы 1989
43. Бастауыш мектеп №3 2008
2. Кабалевский Д.Б. Прекрасное побуждает добро. -М., 1973.- 231с.
3. Қазақстан Республикасының “Бiлiм туралы” Заңы. - Алматы: Литера, 2000.- 96 б.
4. Төлеубекова Р.К. Жоғары сынып оқушыларын жаңа әлеуметтiк мәдени жағдайда адамгершiлiкке тәрбиелеудiң ғылыми-педагогикалық негiздерi. Пед.ғыл.докт. дисс…: 04.07.01.- Алматы, 2001.-300 б
5. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалар /ҚЅрастырып, баспаға дайындаған Б.С.Сүлейменов. Қаз. ССР Ғылым Академиясынық баспасы, -Алматы, 1955..
6. Ушинский К. Д. Избранные педагогические сочинения. Т.1, Т.2. -М.: Педагогика, 1974.
7. Сухомлинский В.С. «Балаға жүрек жылуы» А.1972ж
8. . Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары, Алматы :Мектеп,1978.
9. Жарықбаев Қ.Жалпы психология. Алматы 2004.Арчажникова Л.Т. Музыка мұғалімінің кәсіптік-педагогиклық дайындығының теориялық негізі. Дисс. док. пед. наку. – Москва, 1986. 442 с.
10. Назарбаев Н.А. Қазақстан халқына жолдауы //Егемен Қазақстан, 2006 ж.
11. Кабалевский Д.Б. Прекрасное побуждает добро. -М., 1973.- 231с.
12. Ұзақбаева С.А. "Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халық дәстүрі". Алматы. 1990 жыл.
13. Балтабаев М.Х. қазақ халқы музыкасы және студент жастар. Алматы, 1991. 52 б.
14. Қалиев С., Мыңбаева Ғ., Тәжібаев Қ. Оқушыларды оқу еңбегіне дағдыландыру. Эстетикалық тәрбие – оқытудың өзекті мәселесі. 39-бет.
15. Ахметов Ш. «Бала тәрбиесі» Алматы 1973 ж
16. Кульманова Ш.Б. Научно-педагогические основы воспитания младших школьников средствами казахской народной музыки. Дисс. д.п.н. 21.03.02.-Алматы, 2002.- 415с.
17. Қазақстан Республикасында Білім беруді дамытудың 2005-2015 ж арналған Мемлекеттік бағдарламасы. 2005 ж
18. Қазақстан Республикасында Білім беруді дамытудың 2005-2015 ж арналған Мемлекеттік бағдарламасы. 2005 ж
19. Ушинский К. Д. Избранные педагогические сочинения. Т.1, Т.2. -М.: Педагогика, 1974.
20. Салғараұлы Қ. «Ертеңі бар ел баласы десең» Алматы 1980
21. Самохвалова С.Ю. «Эстетическое развитие младшего школьника в условиях музыкально – практической деятельности». Дисс.к.п.н. 2001
22. Балтабаев М.Х. "Қазақ халық музыкасы және студент жастар". Алматы. 1991 жыл.
23. Игенбаева Б. Адамгершілік сабақтары. Алматы. 2001.
24. Жұбанов А. Музыкадағы алғашқы қадам. Алматы. 1963.
25. Табылды Ә. Қазақ этнопедагогикасы.-Алматы, 2004.-288 б.
26. Қалиев С., Мыңбаева Ғ., Тәжібаев Қ. Оқушыларды оқу еңбегіне дағдыландыру. Эстетикалық тәрбие – оқытудың өзекті мәселесі. 39-бет.
27. Ахметов Ш. «Бала тәрбиесі» Алматы 1973 ж
28. Қышқашбаев Т.А. «Қазақ халық аспаптық музыкасы арқылы оқушыларға эстетикалық тәрбие беру» автореферат пед.ғыл.канд. Алматы 1992 ж
29. Қазақ халқының әдет-ғұрып әндері. Алматы: Рауан. 2002Кульманова Ш.Б. Научно-педагогические основы воспитания младших школьников средствами казахской народной музыки. Дисс. д.п.н. 21.03.02.-Алматы, 2002.- 415с.
30. Қалиев С., Мыңбаева Ғ., Тәжібаев Қ. Оқушыларды оқу еңбегіне дағдыландыру. Эстетикалық тәрбие – оқытудың өзекті мәселесі. 39-бет.
31. Балтабаев М.Х. "Қазақ халық музыкасы және студент жастар". Алматы. 1991 жыл.
32. Момынұлы П. Музыкалық-эстетикалық тәрбие. Алматы. 2000
33. Кабалевский Д.Б. Прекрасное побуждает добро. -М., 1973.- 231с.
34. Байділдаев Ө. Ән музыка сабағы. 5-кл.оқулығы.
35. Момынов П., Нүсіпбаев И. Ән-музыка сабағы. 3-кл.арналған. Алматы. 1967.
36. Музыкалық шығармашылыққа баулу //"Бастауыш мектеп" журналы N1. 2002 жыл.
37. Қалиев С., Мыңбаева Ғ., Тәжібаев Қ. Оқушыларды оқу еңбегіне дағдыландыру. Эстетикалық тәрбие – оқытудың өзекті мәселесі. 39-бет.
38. Бөлеев К. «болашақ мұғалімдерді оұушыларға ұлттық тәрбие беруге дайындалудың теориясы мен практикасы» автореферат Қарағанды 2002
39. Қышқашбаев Т.А. «Қазақ халық аспаптық музыкасы арқылы оқушыларға эстетикалық тәрбие беру» автореферат пед.ғыл.канд. Алматы 1992 ж
40. Дүйсенбинова Р.К. «Музыкально – эстетическое воспитание школьников средствами казахского народного песенного творчество» автореферат Алматы 1992
41. Қалыбекова А.А. «Роль психолога – педагогических дисцеплин и в формировании профессиональной готовности будущего учителя музыки и эстетический воспитании школьников» док.пед.наук. Алматы
42. Басурашвли Д.К. «Педагогические основы формирования у младших школьников эстетического отношения к музыке» Алматы 1989
43. Бастауыш мектеп №3 2008
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Бастауыш сыныпта музыка сабағын ұйымдастырудың теориялық
негіздері
1.1 Бастауыш сыныпта музыка сабағын ұйымдастыру ерекшеліктерінің
педагогикалық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Музыка сабағын ұйымдастыру ерекшелігінің
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2 Бастауыш сыныпта музыка сабағын ұйымдастыру ерекшеліктерінің
әдістемесі
2.1 Бастауыш сыныпта музыка сабағын ұйымдастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.2 Бастауыш сыныпта музыка сабағын ұйымдастырудың әдіс тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .56
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 61
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Қашан да жас ұрпақ халық педагогикасы
негізінде ұлтымыздың мәдениетімен, тарихмен, салт-дәстүрімен танысады.
Халықтық тәлім-тәрбие өнегесінің бар болмысын танытып, жастарды
имандылыққа, әсемдікке, әдептілікке, саналылыққа баулиды.
ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында еліміздің әлемдік
рейтинг кестесінің жоғары бөлігінде ілікке елдер тобының ішінен орын алуына
мүмкіндік беретін басты негіздердің бірі халқымыздың сан ғасырлық
дәстүрін, тілі мен мәденниетін сақтап түлете беру деп атап көрсеткен [1].
Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымды ойлай
білетін осы заманғы болашақ мамандарсыз инновациялық экономика құра
алмайтындығымыз жайлы еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың үстіміздегі
жылғы Қазақстан халыктарына арнаған Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту –
Қазақстан дамуының басты бағыты атты Жолдауында ерекше аталып өтіліп,
Қазақстанда адами капиталдың сапалы өсуі. Бұл, ең алдымен, білім беру мен
денсаулық сақтау. Білім беру жүйесін жаңғырту барысында біз үшін келесі іс-
шараларды жүзеге асырудың маңызы зор. Біріншіден, оқыту үдерісіне қазіргі
заманғы әдістемелер мен технологияларды енгізу және қоғамдық жаңару
кажеттіліктеріне сай білім керектігіне назар аударылған болатын.
Сондықтан да қазіргі жаһандану заманында басқалардың көлеңкесінде
қалмай, ықпалына ермей, Жолдауда көрсетілгендей, дәстүріміз бен тілімізді
түлету, ұлттық мәдениетімізді сақтау үшін барынша аянбай еңбек етуіміз
қажет. Біздің ұлттық байлығымыз; салт-дәстүріміз, тіліміз, ұлттық
болмысымыз, жыр-дастандармыз.
Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымды ойлай
білетін осы заманғы болашақ мамандарсыз инновациялық экономика құра
алмайтындығымыз жайлы еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың үстіміздегі
жылғы Қазақстан халыктарына арнаған Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту –
Қазақстан дамуының басты бағыты атты Жолдауында ерекше аталып өтіліп,
Қазақстанда адами капиталдың сапалы өсуі. Бұл, ең алдымен, білім беру мен
денсаулық сақтау. Білім беру жүйесін жаңғырту барысында біз үшін келесі іс-
шараларды жүзеге асырудың маңызы зор. Біріншіден, оқыту үдерісіне қазіргі
заманғы әдістемелер мен технологияларды енгізу және қоғамдық жаңару
кажеттіліктеріне сай білім керектігіне назар аударылған болатын
Музыка мұғалімі өз бойына өнердің сан қырын сіңірген сөйлеу мәдениеті,
кәсіби-педагогикалық, музыкалық орындаушылық дайындығы жоғары қабілетті,
іскер, ізденімпаз маман болуы тиіс. Бәрімізга аян, музыка балалардың
қиялын, талғамын, мәдениетін, өнерге деген сџйіспеншілігін дамытады. Музыка
пәнімен байланыста берілетін тәрбие шаралары мазмұны мен көркемдігі арқылы
оқушылардың идеялық көзқарасын, қоғамға, Отанға деген сезімдерін
қалыптастырады, өмір құбылыстарын дұрыс түсініп, қабылдауға жәрдемдеседі.
Музыкалық білім беру мәселесінің танымдық тџрі – сыныптан тыс тәрбие
жұмыстары. Бұл мәселелерді зеттеуші педагогтарымыз А.С.Макаренко,
В.А.Сухомлинский, А.Г.Аргажникова, Д.Б.Кобалевский, Р.Р.Жәрдемалиева,
Қ.М.Меңдаяқова, З.Абиевалардың және т.б. өз еңбектерінде кеңінен
қарастырған. [2].
Тәрбие тал бесіктен басталады дейді дана халқымыз. Халықтың ғасырдан-
ғасырға жақсысын екшеп, жинап-теріп, көрегендікпен болашақ ұрпағына берер
сыйы да осы ұлттық тағылымдары болса керек.
Әсемдік – ізгілік сезімді оятады, - дегендей, осы ұлттық
құндылықтарымызды эсететикалық тұрғыдан көркемдік мүмкіндіктеріне көңіл
бөле отырып, жастарды тәрбиелесек, оларда әсемдікке, әдептілікке деген
құрмет, ішкі мәдениет нышандары арта түседі.
Эстетикалық тәрбие болмыстағы және өнердегі сұлулық пен әсемдікті
дұрыс қабылдау және эстетикалық түсінікті, сезім мен тағылымды
тәрбиелейтін, өнерде және өмірде сұлулықты жасау, оқушылардың эстетикалық
түсінігі мен талғамын қалыптастыру болып табылады.
Халықтың бай тарихын, мәдени-рухани құндылықтарын, оның құбылыстарының
сан қилы ерекшеліктерін білмей бүгінгі тәрбие жүйесін қалыптастыру мүмкін
емес.
Қазақтың дәстүрлі көркем мәдениетінің тәрбиелік мүмкіндіктерін жас
ұрпақтың, келешектің эстетикалық тәрбиесінде тиімді пайдалана білу осындай
қажеттіліктің бірі болып отыр. Міне, әлемдік жаһандану үдерісі барысында
білім беру мен тәрбие саласында ұлттық дәстүрге сүйене отырып, жаңа ұлттық
үлгі қалыптастыру арқылы ғана мемлекетіміздің дербестігін сақтап, жоғары
өркениетке жете аламыз.
Қоғамдағы қазіргі қалыптасу жағдайында Қазақстан Республикасының білім
беру саласындағы басты міндеттердің бірі - ұлттық ерекшеліктерді еске алып,
жастарға терең білім мен тәрбие беру ісін одан әрі дамыту және жетілдіруде
музыка сабағының мәні зор
Жастарға білім мен тәрбие берудің негізі болып саналатын жалпы
білім беретін мектептердің педагогикалық процесін жақсарту бірінші
кезектегі мәселе болса, бастауыш мектепте музыка сабағы арқылы білім беру
– негізгі түпқазығы. [3].
Бастауыш білім үздіксіз білім беру жүйесінің алғашқы басқышы екенін
ескере отырып, оқушыға белгілі бір көлемдегі білім, білік, дағдыларды
меңгертумен бірге табиғат қоғам, адам, айналаны қоршаған дүние туралы
танымын қалыптастыру, оның жеке басының қасиеттерін жоғары адамгершілік
принциптерге тәрбиелеуде музыка сабағының ерекшелігі – бүгінгі күннің
басты талабы.
Әлемдегі екінші ұстаз атанған ұлы бабамыз Әбу Насыр әл-Фараби
айтқандай: Тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы. Себебі біз
тәрбие арқылы ізгілік жолын, адамгершілік, имандылық, әдеп жолдарын бала
бастауыш сыныпта музыка сабағын ұйымдастыру ерекшеліктерін бойына
дарытамыз.
Қазақтың ұлттық салт-дәстүрімен халықтың танымын дамытып, жинақтап
бүгінгі жастарға ұсынып жүрген ғалымдар: Ә.Табылды, Қ.Бөлеев,
Р.Төлебековалардың еңбектері қазақтың халықтық байлығының көзін ашып берді.
Жас шыбық иілуге қандай тиімді болса, жас бала да тәрбиені қабылдауда
сондай бейім. Сондықтан ұрпақ жайындағы озық ұлттық мұраны бүгінгі оқу-
тәрбие процесіне музыка сабағынендіру аса маңызды міндетіміз.
Келешекте біздің еліміз басқа тәуелсіз елдермен терезесі тең болып
өмір сүру үшін қазақ балаларын ешкімнен кем қылмай, мектеп қабырғасынан-ақ
жан-жақты білімді, тәрбиелі етіп шығару - қазіргі кезеңдегі басты міндет.
[4]
Бүгінгі таңда ұлттық тәлім-тәрбиенің жастарға өз дәрежесінде
берілмеуіне байланысты біршама қарама-қайшылықтар туындап отыр. Сондықтан
да тақырыбымызды Бастауыш сыныпта музыка сабағын ұйымдастыру
ерекшеліктері. деп қарастырдық.
Зерттеудің мақсаты:
Бастауыш сыныпта музыка сабағын ұйымдастыру жолдарын қарастыру.
Зерттеудің міндеттері:
- Бастауыш сыныпта музыка сабағын ұйымдастыру ерекшеліктерінің
педагогикалық сипатын қарастыру
- Музыка сабағын ұйымдастыру ерекшелігінің мүмкіндіктерін анықтау
- Бастауыш сыныпта музыка сабағын ұйымдастыру жолдарын нақтылау
- Бастауыш сыныпта музыка сабағын ұйымдастырудың әдіс тәсілдерін
қодану
Зерттеудің нысаны: Жалпы білім беретін мектептердегі педагогикалық
процесс.
Зерттеу пәні: музыка сабағы.
Зерттеу әдістері: Ұлы ойшылдарымыздың, педагог-ағартушылардың,
ғалымдардың ғылыми еңбектерін жинақтау, талдау, саралау, іс-тәжірибелерін
жүйелеу.
Зерттеу көздері: ҚР Білім туралы заңы, Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан халқына жолдаулары және басқа да ресми құжаттар. Педагогтардың
еңбектері, ғылыми педагогикалық басылымдар, журналдар т.б.
1 Бастауыш сыныпта музыка сабағын ұйымдастырудың теориялық негіздері
1.1 Бастауыш сыныпта музыка сабағын ұйымдастыру ерекшеліктерінің
педагогикалық сипаты
Педагогика тарихында білім және тәрбие проблемасы қай заманда болмасын
ұлттық ерекшелігімізге мазмұндас жүргізіліп отырды. Тарихқа көз жіберетін
болсақ ерте кезде-ақ, ғұлама ғалымдар әл-Фараби, Ж.Баласағұни, М.Қашқаридың
білім, тәрбие мәселелері жайлы кейінгі ұрпаққа қалдырып кеткен мол рухани
мұралары осы күнге дейін өзінің маңыздылығын дәлелдеп келеді. Солардың
ішіндегі бірегейі, кемеңгер ойшыл, Шығыс Аристотелі атанған әл-Фараби орта
ғасырда өз еңбектеріне ұлттық тәрбиенің философиялық негізін қалады. Ол,
тәрбие – философиялық категория және бүкіл танымның даму процесінде
қалыптасқан адамзат мәдениетінің рухани қазынасының жиынтығы - деп
қарастырған.
Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, С.Торайғыров, С.Көбеев, А.
Байгұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймаутов, М.Дулатов, Ш.Құдайбердиев,
С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Б.Майлин еңбектерінде келешек ұрпақтың көзі
ашық, көкірегі ояу болып, саналы да тәрбиелі болу керектігі жайлы айтып
кеткен, ой-пікірлерін бүгінгі егемендік алған еліміздің ертеңгі ұрпақ
тәрбиесінде басшылыққа аламыз. [5]
Ұлттық тәрбие мәселелерінің философиялық негіздері Ж.Әбілдин,
Д.Кішібеков, Садықов, Ә.Нысанбаев теориялық негіздері, Я.А.Коменский,
К.Д.Ушинский, В.А.Сухомлинский еңбектерінде қарастырылса; психологиялық-
педагогикалық негіздеріне Қ.Б.Жарықбаев, С.Қалиев, Т.С.Сабыров,
Р.М.Қоянбаев, С.А.Ұзақбаева, т.б. ғалымдар назар аударған. [6,7,8,9]
Тәрбие – мәңгілік және жалпыадамзаттық категория. Алайда қай халықтың
болмасын бұл салада өзіне ғана тән ерекшеліктері мен дараланып тұратын
үлгілері болады. Бұл ерекшеліктердің негізін халық ғасырдан ғасырға,
ұрпақтан ұрпакқа мирасқа қалдырып отырады. Егер оларды жай хронологияға
көшірер болсақ қазақ жері мен еліндегі ғасырлар бойы қалыптасқан оны
үйрету, тәрбиелеу, оқыту жүйелерінің даму диалектикасын да түсінер едік.
Осы әдісті негізге алып жоғарыдағы үрдістерді:
- тәрбие мен үйретудін орта ғасырлық үрдістері. Бұл біліктілікке
ұмтылыс, тәрбие мен оқуға ұмтылыстың өзіндік бір белесі;
- тәрбие мен біліктілікке, саналылық пен танымға бейімдеудегі шешендік
сөздер мен өнердің биігіне шығуы;
- кейін осы үрдістер дамып, жетіліп, ал қайсы бір тұстарда құлдырап,
дегенмен рухани дүниеміздің бір бөлігі болған және оны байытқан
сазгерлікпен, ақын-жыраулардың ой толғауларымен ұласты. Мұны кемел ойшыл
М.Әуезов халық қазынасы деп атады. Халқымыздң психологиялық, тәрбиелік
үрдістері мен көзқарастары, дүниетанымы дами түсті [5. 32б].
Қазақ топырағындағы қалыптасқан тәрбие үрдістері ұлтымыздың өзіндік
ұлттык философиясын, педагогикасын, психологиясын, жалпы дүниетанымы мен
талғамын қалыптастырды. Олар ұрпақтан-ұрпақка жетіп жалғастығын тауып
отырды. Сондықтан қазіргі бастауыш сыныпта музыка сабағын оқу-тәрбие
процесінде ұйымдастырудың ерекшеліктерін, теориялық санаға, оқуды білікпен
ұштастыруға бетбұрыс жасаймыз.
Заман талабына байланысты бүгінгі оку-тәрбие ісіндегі этномәдениеттік
бағыттарға бетбұрыс барысында, теориялық тұрғыдан, қандай өзекті теориялық
мәселелерді түсінуіміздің қажеттігі осылай туындап отыр. Бұл тұрғыда
теориялық жағынан тиянақтауды қажет етіп тұрған бірден-бір бағыт – халықтық
ойлау, үйрету үлгілері мен тәрбиелері, олардың ұлттық ерекшеліктері мен
біліктері туралы рухани мұраларында көрініс тапқан үлгі-ұғымдарды бастауыш
сыныпта музыка сабағы арқылы қалыптастыруға болады..
Қазақ халқының өткен ұрпағы артына жазба мәдениетін қалдыра
алмағанмен, ауызекі үлгілермен өздеріне тән рухани мұралар жүйесін жасай
білен. Осы рухани мұралар жүйесінің ішінде қазақ халқының диалектикалық
ойлау элементтері мен халықтық тәрбиелеу бағытының алатын орны ерекше.
Көпшілік жұрт, жалпы қауым жеке адамнан бастап әлемдік өзгерістерге
дейінгі аралықтағы болып жатқан құбылыстарды түсінуге әрекет жасап, өз
білігі мен танымын кеңейтіп отырған. Табиғи таным процесі келесі ұрпаққа
беріліп, әрі қарай жалғастын тауып, жетіліп, дамыған. Осының өзін халықтың
даналық — философиясы деп түсінгеніміз жөн. Өйткені танымды тереңдетуге,
жетілдіруге, көзқарасты негіздеуге байланысты нәрселердің бәрі ауызекі
тілде даналықпен, философиямен байланыстырыла ұғындырылады.
Егер қазақ халқының таным барысындағы, ойлау жүйесіндегі диалектикалық
әлементтерін қазақ философиясы деп алатын болсақ, оның негізгі тарихи даму
бағыттарын жалпы әлемдік философия тарихының даму заңдылықтарын басшылыққа
ала отырып былайша көрсетуге болар еді: күнделікті өмірден туған ойлар,
дүниені тануға деген шынайы көзқарас; танымның діни жолдары мен басқа
идеяларынан туындаған көзқарастар; табиғаттың, қоғамның, адамзаттың өзгеру,
даму процесін ғылыми-теориялық тұрғыдан түсіндіруге ұмтылушылық, т.б.
Қазіргі кезеңде халық педагогикасы делініп жүрген қазақ халқының
үйрету, тәрбиелеу жүйелерінің даму идеясын да дәл жоғарыдай жолмен
түсіндіріп беруге болады. Бұл жағдайда біз - тәрбие деп аталатын адамзат
қауымына ортақ және мәңгілік категорияның тарихи тұрғыдан жылжып, дамып,
мазмұнының толығып, жетіліп отырғандығының куәсі боламыз. Сонымен қатар
тәлім-тәрбиенің ажырамас егіз ұғым екеніне де көз жеткізуге болады.
Халық философиясы қоғамдық құбылыстардың әр түрлі заңдылықтарын, оның
ішінде жас ұрпақ тәрбиесін де ой елегінен өткізіп белгілі бір тұрғыдан баға
беруге меңзейді. Олай болатыны тәрбиенің түрлері, негізгі қағидалары халық
дүниетанымымен, көзқарасымен айқындалып, сонан туындап отырады. Мәселен,
бағзы заманғы адамдардың түсініктерінде сол кездегі танымдарының да табы
бар екендігі зиялы қауым арасында талас туғызбаған.
Бұларға қоса, қалыптасып келе жатқан қоғамдық қатынастарды жақтау
немесе заңдастыру философияның алдындағы негізгі міндеттерінің бірі. Осы
істерге халықтық педагогиканың да тікелей қатысы бар. Себебі, тәлімсіз-
тәрбиесіз, бір жүйеге түскен адамгершілік өлшемсіз қоғамдық қатынастардың
да жете дамуы мүмкін емес.Сондықтанда бастауыш сыныпта музыка сабағын
үйымдастырудың өзіндік ерекщелігі бар.
Өркениеттің күйзелу кезеңдерінде оның нақты себептерін философиялық
тұрғыдан түсіну қажет болады, өйткені бұл уақытта қарапайым сана тұрғысынан
түсіндіру мүмкін болмайтын, теориялық сана деңгейінен ойлайтын, айқын,
даналық әдістерсіз қоғамдық құбылыстар өз шешімдерін таппайды. Ал жағдай
тұрақты деңгейде болған жағдайда дәстүрлі, салыстырмалы түрде жай дамитын
өркениетке тура даналық ойдың, ұғынудың, тәлім мен танымның, өзі керек. Бұл
тұста белгілі бір қалыпқа түскен халық педагогикасы мен психологиясының,
этномәдениеттік дәстүрдің орны ерекше.
Халық педагогикасын халықтың үйрету, оқыту, бейімдеу, тәрбиелеу
бағыттарындағы ғасырлар бойғы жиған-терген тәжірибелері десек, халықтық
тәрбие деп біз белгілі бір ұлттың жеке адамға, соның ішінде балаға
тәрбиелік ықпал етуінің тарихи қалыптасқан жүйесін түсінеміз. Бұл жүйе
халықтың бүкіл өмір тіршілігімен, болмысымен бір тұтастықта, болады.
Қай заман болсын адамзат алдында тұратын басты міндет – адал, білімді,
еңбек сүйгіш ұрпақ тәрбиелеп өсіру. Ананың бесік жырынан бастап, адамның
жер қойына берілгеніне дейінгі өзі көріп-білген салт-дәстүрлер, әдет-
ғұрыптар — барлығы да адамның дүниетанымын қалыптастыратын өмір сабақтары.
Күні кешеге дейін халықтық тәрбиеге мән берілмей келді. Ал, өмірден,
тұрмыстан аулақ турған, халық педагогикасына негізделмеген, барлық ұлттар
мен ұлыстар үшін ортақ тәрбие беру теориялары өзінің өміршең болмайтындығын
дәлелдеді [8].
Қазіргі уақытта тек құр ұрандатып тәрбиелеуден ештеңе шықпайтынына
баршаның көзі жетіп болды, ендеше тәрбие іс-әэрекет арқылы, күнделікті өмір-
тіршілігімізбен байланысты жүзеге асырылуы және бүгінгі қажетгіліктен
туындауы керек.
Олай болса, халықтық педагогика тұрғысынан, бүгінгі заманның талабын
ескере отырып оқу-тәрбиеге жаңа көзқарасты қалыптастыруды жүйелі түрде
жолға қоюды мақсатты түрде жүргізген жөн. Бұл іске деген жаңаша
көзқарасымыз егеменді елімізде қолдану тауып жатуы керек. Әрине, оқу-тәрбие
ісіне жаңаша көзқарасты, жаңаша түсінікті қалыптастыру бір күннің, тіпті
бір жылдың да ісі емес, оқу процесінде музыка сабағы арқылы да дамытуға
болады. Оны уақытпен шектеу де даму диалектикасына қайшы келер. Дегенмен,
жаңа бағыттың басы бүгіннен біздерден басталары сөзсіз.
Сонымен, ойымызды түйіндесек, халық философиясы мен педагогикасының,
психологиясының өмір сүру аясы, зерттеу объектісі әлем - коғам - адам
аралығы екен. Бірі, бұларды теориялық тұрғыдан тереңдей зерттесе, екіншісі,
салт-дәстүрлерді дамыта, жалғастыра, отырып тәлім-тәрбие мен танымды
ұштастырады екен. Осыдан келіп Абай айтқан Адам бол! идеясы бұрынғы
заманнан бастап бүгінге дейін қатар дамыпш келе жатқан бұл ғылымдар
саласына да ортақ, танымнан тәлімге қарай даму болмақ. Олай болса, халық
философиясы мен психологиясы, халық педагогикасы таным-тағылымының
жиынтығы, бір-бірімен тығыз диалектикалық байланысты даму жолы. Сондықтан
бұл байланыстарды терең ұғынып, оларды оқу-тәрбие жұмыстарын жүргізудің
жалпы жүйесінің жемістері, бір бағыты деп қарастырамыз.
Осы орайда өркениетті әлемнің таңдаулы мүшесі болу - елдің рухани және
мәдени қуатына, ғылымы мен біліміне байланысты. Н.Ә.Назарбаев Білім мен
ғылымды өз дәрежесінде меңгерген елдер ғана әлемдік дамудың алдында, озық
тұсында болады. Елімізді барынша дамытатын негізгі күш ұлттық тәрбие алған
бүгінгі, жастар - деп атап көрсеткен. Бүгінгі жаһандану жағдайындағы заман
талабына сай тәрбие беру, оның мазмұны мен мақсатын, қағидалары мен
міндеттерін қайта қарастырып, жаңарту қажеті күн сайын артуда. [10]
Музыкалық білім беру дегеніміз- музыкалық шығармалар арқылы жас
ұрпақты өмірдегі, кџнделікті тұрмыстағы, еңбектегі, табиғаттағы және
әдебиет пен өнердегі әсемдікті, сұлулықты, асқақтықты, азаматтықты,
адамгершілікті дұрыс қабылдап, тџсініп бойына сіңіре білуге, әділ
бағалауға, тіршілкте іске асырып отыруға баулу, әсемдікті тани, жасай
білуге џйрету. Музыкалық білім берудің мақсаты - әр адамның ақыл- ойын,
әсемдік жөніндегі сауаттылығын арттырып, мінез- құлқының, тән- мен жанның
қалыптасуына ықпал ету. Жасампаздықты мұрат тұтып, өзінің тұрмысын,
мінез- құлқын, адамдармен қарым- қатынасын, ұйымдастыра білу қабілетін,
қиялын, эстетикалық талғамын дамыту. Эстетикалық тәрбие жан- жақты
дамыған, еңбек сџйгіш, достыққа берік, жаны сұлу, әдепті жастарды
тәрбиелеудің басты бір саласы.
Музыкалық білім - кең ұғым. Ол әсемдікті сезе білуге көркемөнер
құралдары арқылы ғана емес, қоғамдық өмірдің, оқудың, еңбектің,
табиғаттың сұлулығын тану кезінде, адамдармен қарым- қатынас џстінде
тәрбиеленеді. Өскелең ұрпаққа музыкалық білім берудегі біздің
алдымыздағы ең басты міндет - оқушыларға көркемдік білім беру мен
эстетикалық тәрбиені айтарлықтай толық, өнер шығармалырының, туған
табиғаттың сұлулығы мен байлығын тџсініп, бағалай білу қасиетін
қалыптастыру. Осы мақсатта әрбір оқу пәнінің, әсіресе, зор танымдық
және тәрбиелік кџші бар әдебиет, музыка өнерінің эстетикалық
мџмкіндіктерін жақсы пайдалану қажет. Музыкалық тағылым мен
эстетикалық тәлім- тәрбие беру жөнінде көптеген айтарлықтай тәжірибе
жинақталды. Осы мәселе жөнінде оның тџрлері, ұйымдастыру әдістері
О.А.Апраскина, Л.Арчажникова, Е.Я.Гембицкая, Д.В.Кабалевксий еңбектерінде
және басқалардың зерттеулеріне көрініс тапты. Бүгінгі таңда
оқушылардың музыкалық- эстетикалық білім беру, тәрбие мәселесі Қазақстан
ғылым педагогтары А.Нұғманова, М.Момынов, С.Ұзақбаева, Ж.Өтемісов,
М.Балтабаев т.б еңбектеріне елеулі орын алған. Ал мектеп сахнасына
арналған тәрбие жұмыстарының әр тџрлі формаларын өз еңбектерінде
көрсетіп, әр тџрлі тақырыптарда, кештерге, мерекелерге және сынып
сағаттарына сценарийлер жазып жинақтаған көптеген ақын жазушыларымызды
атауға болады. Солардың ішінде Ә.Табылдиев, оның “Тәрбие очерктері”,
“Көңілді кештер” атты еңбектерін, Т.Боранғалиевтың ”Мектеп кеші көңілді”,
Б.Ысқақовтың “Әлімнің әлегі”, Қ.Боқаевтың “Өнерлі өрге жүзер” т.б.
жинақтарын айта кетуге болады. Бұл жинақтарда жазылған пьесалар мен
ертеңгіліктердің , мектеп сахнасына арналған сценарийлердің оқушыларға
эстетикалық тәрбие беруде маңызы зор. Жинақтарда жазылған кейбір
образдар арқылы, олардың жақсы жақтарымен оқушылар санасына сіңіп кету,
олардың бойында өнер мен әдебиет арқылы жақсы азаматтық қасиеттердің
пайда болуы көзделіп, елге, жерге, Отанға, ата-ана, туған ел мен қоршаған
ортаға деген махаббат сезімінің қалыптасуына көмектеседі. Жеткіншек
ұрпаққа музыкалық білім беру мәселелері бойынша материалдарда бүгінгі
мектептердің практикалық тәжірибесі бар болғанына қарамастан бұл
проблеманың көптеген жџйелері әлі толық зерттелмеген. Мәселен, егер
қазақ халқының музыка өнерін игеруде сабақ пен сыныптан тыс
әрекеттердің өзара байланыстылығы мен халықтың музыка мұрасын игеруге
тартуда қазақ музыкасының өзіндік ерекшеліктері ескеріліп, мақсатты
бағытталған әдіс- тәсілдермен жџзеге асырылса, онда оқушылардың
музыкалық тәрбиесінің тиімділігі анағұрлым артады. Сол сияқты әртџрлі
жџйелерде пайдалану, халықтық педагогика, ұлттық музыка тәрбиесі
негізініде жұмыстар жџргізу, онда жаңа жолдарын іздестіру жас
жеткіншектерге рухани тәрбие беру, музыкалық тәрбие беруде бағалы
жолдары болып табылады. [11,12,13]
Ғалымдар эстетикалық білім беруді қоғамдық - мәдени өмірдің
жан- жақты дамуымен байланыстыра қарайды, сондай-ақ өткен дәуірдің
алдыңғы қатарлы дәстүрі мен тәжірибесіне сџйенеді. Әсемдік болмыста
объективті тџрде өмір сџреді, адам өзінің шығармашылық қызметінде өмірді
және оның әсемдігін сәулелендіреді. Адамның әсемдікті сезе, тани білу
қабілеті әсемдікті жасауға қатынасы оның сезім байлығы мен эстетикалық
мәдениетінің даму дәрежесіне байланысты.
Музыкалық тәрбиені бала дамуының алғашқы сатысынан бастау жан-
жақты жарасымды дамыған ұрпақ тәрбиелеудің алғы шарты.
1.2. Музыка сабағын ұйымдастыру ерекшелігінің мүмкіндіктері
Мектеп оқушыларының шығармашылық қиял-қабілеттерін, эстетикалық
сезімін, талғамы мен көзқарасын, мәдениетін, ой-өрісін кеңейтіп, ана
тілінде сөйлеп, сөз өнеріне, айнала-қоғам және өзін қоршаған орта
өміріндегі әсемдік пен сұлулықты сезініп, бойына сіңіру білуге тәрбиелеуде
бастауыш сыныпта музыка сабағы орасан зор роль атқарады. Олай дейтініміз,
көркем шығарманың қайнар бұлағы халықта. Сондықтан да оның тәрбиелік нәрі
туралы сөз қозғағанда, алдымен музыкалы білім қажет. .
Қазіргі заман талаптарына сай жеке тұлғаның эстетикалық мәдениетін
қалыптастыруда музыка сабағын ұйымдастыру ерекшеліктері басты мәселелердің
бірі. Оны қалыптастыру – өте күрделі де ұзақ үрдіс, яғни оқушылардың
бойында бірден қалыптаса қоймайды деген сөз. Сондықтан да сол сәбидің дүние
есігін алғаш ашқан күндерінен басталуы тиіс. Осы тұрғыда балалардың
эстетикалық мәдениетін дамытуда музыка сабағын ұйымдастырудың маңызы зор,
солардың бірі – музыка сабағында балаларға арналған әндер, бесік жырлары,
Ұлы Абай:
Туғанда дүние есігін ашады өлең,
Өлеңмен жер қойнына кірер денең,
Өмірдегі қызығың бәрі өлеңмен
Ойлансаңшы, бос қақпай елең - селең, деп адам өміріндегі өлеңнің алар
орнын терең топшылаған.
Бесік – адам баласы игерген игіліктердің ішіндегі ең парасаттысы. Оны
үй шаруасындағы заттармен салыстыруға болмайтын мүлік.
Жалпы, тәрбие – нәресте шыр етіп дүниеге келу сәтінен басталып, ақырғы
деміне дейін созылатын үрдіс.
Бүгінгі күнде талбесіктің қадір-қасиетін, маңызын, ата бабасының
ұрпағы үшін қалдырған бесіктің құндылығын түсінбей жаңа туған нәрестесін
невроз жасап үлгергендер қаншама десеңізші.
Сәбиді тербете отырьш, айтатын бесік жырының маңыздылығы қандай
десеңізші?
Ұйықтап жатқан жүректі ән оятар,
Үннің тәтті оралған мәні оятар, - деп, тағы да Абай айтқандай, бесік
жыры арқылы балаға жүрек тәрбиесі мен ақыл тәрбиесін де қалыптастырамыз.
Академик М. Әуезов адамзат мәдениетінің алтын қорына дүние жүзі
халықтарынын қосқан өзіндік үлесін сөз ете келе:
Гректер атақты храмдарын, египеттік пирамидаларын, қытайлықтар фарфор
бұйымдары мен мәрмәрдан жасалған адам мүсіндерін, итальяндықтар әсем әуенді
музыкалық шығармаларын, француздар сурет өнерін үлгі етсе, көшпелі қазақ
елі аса бай өлең-жыр мұрасын қалдырды., деп жазса, Швейцарияның кемеңгер
педагогы И.Г.Песталоций Бала тәрбиесі – оның дүниеге келген күнінен
басталуы керек. Баланың дүниені түсінуі жанұяда басталып, мектепте одан әрі
қарай жалғастырыуы шарт, - деген қағиданы ұсынды. ...Қазақ баласының шыр
етіп жерге түскенінен ер жеткенге дейінгі бар ғұмыры өлеңге толы. Оның
алғашқы еститіні ана әлдиімен айтылатын бесік жырының әуені - деп, өзінің
Қазақ халық әдебиеті атты еңбегінде ғалым X.Досмұхамбетов балаларға
арналған ән-жырлардың бала өміріндегі тәрбиелік ықпалының мәні зор екендігі
туралы атап көрсетеді.
Бастауыш сыныпта қазақ балалар әндерінің қай-қайсысын алмасақ та
өнегелі өсиет пен ізгілікті мейірбандыққа, татулық пен бірлікке,
адамгершілікке, байсалды мінез-құлыққа, салиқалы ақылдылыққа насихаттап
отырады.
Адам баласы тарихында ауыз әдебиетінің алтын ұрығы – жыр-өлеңнің
бірінші бастамасы - Бесік жыры десек, бұнда қазақ қауымының
балаға деген ең ізгі сүйіспеншілігі, тілегі, халықтың шешендігі мен
арманы, әстетикалық идеясы бейнеленген. Жырдың негізгі мазмұны
бөбекті ұйықтатуға, тынышталдыруға, оның жарқын болашағына ақ тілек
білдіруге құрылады. Мысалы:
Әлди-әлди, ақ бөпем
Ақ бесікке жат бөпем.
Жілік шағып берейін,
Байқұтанның құйрығын
Жіпке тағып берейін.
Быламыққа май құйып
Төңкерме қып берейін...
Түн ұйқымды бөлейін,
Ақ сүтімді берейін.
Ұйықтай қойшы құлыным,
Қолқа, жүрек, жұлыным,
Өзің сүйген әніңді
Тағы да айтып берейін, - деп айтыла береді. Тәрбие басы – тал бесіктің
арқасында әр жердің бесік жырлары, бесікке бөлеуі де әртүрлі болады.
Халық педагогикасының бір ғажабы, баланы бесікке бөлерде және
тербеткенде айтқан өлең-жырларының өзінің өздеріне тән өзіндік
ерекшіліктері, сыр-сипаты, мағынасы өте зор.
Қазақ баласының барлығы да бесікте еседі.
Шындығында, тумысында уызға жарымаған тел-қатпа болса, бала жанына нұр
құятын, тұла бойьш елжірететін ана жүрегінің мейірім-шапағатына толы -
рухани уызына жарымаған сәби өмірде қандай адам болып шығарын болжап айту
киын. Сәбиді өмірге әкеліп, күтіп, бағып, тәрбиелеу, ақ бесікке салып, оның
мәңгілік қамқоршысы болу ата-ананың борышы болғандықтан, нәресте дүниеге
келгенде қуанып, оны өздеріне уақыт санау, шілдехана жасап, ат қою, тұсау
кесу т.б. Жалпы халықтық салтқа, әдет-ғұрыпқа, эстетикалық идеяға айналған.
Этнопедагогикасы сонымен қатар телегей – теңіз сөз маржандарына толы.
Этнопедагогикасының мол бастауынан сусындамаған, одан үйренбеген бірде-
бір адам пендесі жоқ. Олар сол мол қазынаға оралып оқыған сайын,
одан тәрбиенің тағылымды түрлерін, рухани жан-дүниесін айна қатесіз
ұғынады, шабыт алады.
Бармақтарын майысып,
Түрлі ою ойысып,
Ұста болар ма екенсің?...
Таңдайларың тақылдап,
Сөйлегенде сөз бермей,
Шешен болар ма екенсің?...
Баласын тербеткен ана кейде өз басынан кешкен қайғысы мен қасіретін,
қуанышы мен рахатын өлеңге қосып жырлай отырып, болашақтан күткен зор
үмітке, арман-тілекке, еркін өмір сүруге жеткізетін осылар болар ма екен
деп ән арқылы жас басынан баласының кұлағына құйып отырған.
...Кең балағын түрініп,
Ойға, тауға жүрісіп
Балуан болар ма екенсің?...
Бесіктің тербелуі мен ең ырғағының бірдей шығуы бала тербеткен ананың
да, бесікте жатұан баланың да көңіл-күйлерін ашып, рахатқа белеп, жүректері
бірге сокқандай әсер береді. Баланы жұбату, ойнату, тәрбиелеу, оның алдына
неше алуан тілек-мақсаттар қою ән-өленмен, жырмен, керкем сезбен айтылып,
осылайша бесікте жатқан баланы тәрбиелеу ісіне халық зор мән берген. Мұндай
бесік жырлары, өлеңдердің бастауыш сыныптың әр сатысындағы оқушылардың да
жасы өткен сайын күрделеніп, олардың ойлау қабілеттерінің дамуына ықпал
жасап, ұқыптылыққа, әдептілікке, адамгершілікке, еңбекқорлықка,
мәдинеттілікке тәрбиелейді. Сондықтан да, жалпыға білім беретін
мектептердің бастауыш сыныптарында өткізілетін , музыка сабақтарында
балаларға арналған бесік жырлары, тұрмыс салт әндері мен жырлары, өлеңдер
неғұрлым көбірек қамтылса, жас жеткіншектердің бойында соғұрлым өзінен
кішілерге деген мейірімділік, бауырмалдылық, ата-анаға, жасы үлкендерге
деген ізет, сыйластық, жалпы адамгершілік сезімдері оянып, оқу-білімге,
өнерге деген құштарлық, әсемдікке, сұлулыққа, мәдениетті болуға деген
ұмтылыс арта түседі .
Бабалар аманаты, рухани қазына – ұлттық салт-дәстүрлеріміз бен әдет-
ғұрыптарымызды қастерлеуге тәрбиелейді.
Мектеп оқушыларына музыка сабағын ұйымдастыру ерекшеліктері
Музыка саласындағы білім көлемі
Музыкалық шығармалардың мазмұны жөніндегі білімі.
Музыкалық шығармалардың жанрлық ерекшеліктеріне қарап ажыратаалуы.
Музыкалық шығармалардың эстетикалық маңызын түсінуі.
Музыкалық шығармаларды эмоциялық сезіммен қабылдауы.
Музыкалық шығармаларды тыңдау, орындауда эстетикалық рахаттану сезіміне
бөлене алуы.
Музыкамен шұғылдануға қызығушылықпен талпынысы және қажеттігінің болуы
Музыкалық шағармалардан алған сезімдік толғаныстарын жеткізе білуі.
Музыкалық шығармаларды тыңдаушылық, орындаушылық дағдыларының
қалыптасуы.
Музыкалық шығармаларға эстетикалық баға беруі қабілеті.
Бесік тәрбиесінің, бесік жырының мәнділігі мен бала тәрбиесінің келер
жас ұрпаққа бесікке белеу және бесік жырын әндету міндетті және қажет
екендігін казақ халқы болып, тереңнен ойымызға түюіміз керек. Сонда ғана
ұлтымыздың ұлы болып, алдымызда көлденең жатқан теріс қылықтардан
құтыламыз.
Өз елінің тілін, дінін, рухани мәдениетін білген адам, біртіндеп
әлемдік мәдениетті үйренеді. Ендеше, бұл қасиет бесік тербеткен ананың
әлдиімен, әженің ертегісімен, отбасында айтылып отыратын мақал-мәтел,
жұмбақ, аңыз әңгімелермен бала бойында дарылып, сол арқылы ата-
бабаларымыздан қалған асыл мұраға деген қызығушылық танытып,
сүйіспеншілікке тәрбиелейді. Демек, бұл жұмыстар баланың шыр етіп дүниеге
келген кезінен бастап, жас ерекшілігіне байланысты біртіндеп бастауыш
сыныптамузыка сабағы арқылы күрделеніп отырылуы керек.
Халықта Балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз ұлтыңның тәрбиесімен
тәрбиеле, деген мақал бар. Тәуелсіздігімізді алып, өркениеттілікке қадам
басқан бүгінгі таңда адамгершілігі мол саналы да салауатты ұрпақ
тәрбиелеуде халық педагогикасының берері мол.
Отбасы дегеніміз - туысқандық байланыста болатын, немерелер, ата-ана,
ата-әже, балалар, немерелер, бірлесіп әлеуметтік өмір сүретін адамдар тобы.
Отбасында мемлекеттік заңдар мен ережелерді сақтайды, демек некелік-
отбасылық қарым-қатынастың биологиялық тарихы, әлеуметтік және праволық
мәні бар.
Отбасындағы тәртіптің, оның мүшелері арасындағы адамгершілік-туыстық
қарым-қатынастың, демократизмнің алатын орны ерекше. Отбасы тіршілігінің
ежелден қалыптасқан заңы бойынша оны отағасы, ол болмаса отанасы, одан
қалса үлкен аға немесе әпке басқарады.
Қазақ халқы балалар жасын кезендерге былай бөлген:
1. Нәрестелік жас - 7 ай бесік, 12 ай еңбектеу.
2. Бөбек – 1-3 жас.
3. Сәби – 3-7 жас.
4. Жеткіншек – 8-11 жас.
5. Бозбала – 12-15 жас.
6. Үлкендер – 15 жастан жоғары.
Отбасы қоғамдағы алғашқы ұйымдардың бірі. Оның өзіндік міндеттері
болады, ол үшке бөлінеді:
1. Репродуктивтік. Мұның мәні - баланың өмірге келуі, өмірдің,
ұрпақтың жалғасын табуы.
2. Шаруашылық-экономикалық. Мұның мәні – материалдық жағдайды
қамтамасыз ету, үй және жеке меншік шаруашылығын жүргізу, отбасының қор-
қаражат жинау, оны сақтау.
3. Бос уақытты ұйымдастыру, яғни бала ұрпақ тәрбиесімен айналысу.
Отбасы тәрбиесі ата-аналар ықпалымен жүзеге асатын қоғамдық тәрбиемен
ұштасып жатады. Ол қоғаммен, бүкіл қоғамдық қатынастар жүйесімен тығыз
байланыста бола тұрса да, отбасы адамдарының белгілі дәрежедегі дербес
сырлас тобы. [14]
Отбасы өмірі материалдық және рухани процестермен сипатталады. Табиғи
биологиялық және шаруашылық тұтыну қатынастары оның материалдық жағын
құрса, ал рухани жағын кұқықтық, адамгершілік және психологиялық қатынастар
құрайды.
Адамгершілік тұғырға көтерер ең маңызды ұлағаттар, адамгершілік
қатынастар отбасынан басталады.
Зерттеуші-ғалым Ш. Ахметовтың айтуынша "Бала тәрбиесі негізінен басты-
басты сегіз түрлі мәселені қамтыған".
- Біріншіден, тәрбие басы алдымен әдістемелікке үйретуді көздеген.
- Екіншіден, мейірімді болуға тәрбиелеген.
- Үшіншіден алғыш, елгезек бол деп үйреткен.
- Төртіншіден адалдық пен шындыққа баулуды көздеген.
- Бесіншіден білгір бол, ұстаз бен ғалымның, көпті көрген данышпан
қарияның сөзін тыңда, ақпа-құлақ болма, құйма-құлақ бол дегенді бойларына
сіңіре берген.
- Алтыншыдан, үлкенді, ата-ананы сыйлауға үйретуді басты міндет етіп
қойған.
- Жетіншіден, кісі айыбын бетіне баспа дейді халық төрбиесі. Бүл
кемшілікті айтпа деген сөз емес, ғаріп-кісілердің табиғи кемдігін мұрны
пұшық, көзі қисық, аяғы ақсақ деген сияқты көрсетпе деген сөз.
Сегізіншіден, ел қорғаны батыр бол, халық алдында қызмет ет, бар
өнеріңді соған жұмса дегенді үйретеді. [15]
Қазақ отбасында тәрбиенің бұл бағыттары толығымен қамтылған. Бала
тәрбиесіне байланысты әр ата-ананың қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа жазылмаған
заң тәрізді ауызша жалғасып отырған.
Ата-ананы, үлкенді сыйлауға, халықтың салты мен дәстүрін қадірлеуге,
ел тарихы, туған жер, ата-баба шежіресін қанығуға, бесік жырынан бастап
халық ән-күйіне сусындауға үйрету. Бұл - отбасы тәрбиесінің мақсаты болып
табылады.
Қазақ халқының көптеген салт-дәстүрлері баланың дүниеге келуімен
байланысты туған.
Отбасының жеміс берер гүлі, алтын тіреу діңгегі — бала.
"Бесіксіз үйде береке жоқ".
"Бір баласы бардың шығар-шықпас жаны бар".
"Көп баласы бардың маздап жанған шамы бар"
"Бала — адамның бауыр еті".
Баланың өмірге келуіне байланысты көптеген әдет-ғұрыптар бар.
1. Сүйінші жас нәресте дүниеге келген кезде үйден алыста, жүрген
отбасы ағайындардан қуанышты хабарды тез жеткізу үшін атқа мініп, түзде
жүрген атасының немесс әкенің сүйіншіге хабаршы не сұраса соны берген.
Сүйінші сұрай барғни адам үл бала болса "ат ұстатар", қыз бала болса "қырық
жеті" деп хабарлаған.
2. Балаға ат қою көбінесе молданы әкеп, азан шақырып ат қойғызған.
"Қырықтың бірі-қыдыр" деп, құдайы қонаққа да "дуалы ауыз" деп ауылдың
үлкеніне немесе отбасы мен әжесіне қойғызған.
3. Бесікке бөлеу - бесік гигиеналық жағынан бала тәрбиесіне қолайлы.
Біріншіден, көші-қон кезінде түйеге артуға қолайлы, екіншіден баланы
емізгенде, үшіншіден, бала жылы, әрі құрғақ жатады.
4. Бесік тойы - бала қырқынан шықкдн соң ауыл-аймақты жинап, атасы мен
әжесі немесе әкесі мен шешесі баланың бесікке салу тойын жасайды. Бесікке
салу үрім-бұтағы өскен беделді қариялардың біріне тапсырылады.
5. Тұсау кесу - бала қаз тұрып тәй-тәй басып жүре бастаған кезде
жасалатын салт-дәстүр. Тұсау кесу тойының негізгі жабдықтары 1,5м ала жіп
немесе қойдың тоқ ішегі, қайшы немесе пышақ. Тұсауды ақылды, елгезек,
шаруаға икемді, пысық әйелдердің біріне кестіреді.
6.Атқы мінгізу тойы. Бала 4-5 жасқа келгенше әке-шешесі арнайы ат, ер
тоқым даярлайды. Ерді қайыңнан безінен шаптырып жатады. Мұны "ашамай ер"
деп атайды. Ердің тебінгі, құйысқан, үзеңгілерін киіз бен былғарыдан,
қайыстан, күмістетіп жасатады. Атқа мінгізу тойы жаз айларында болады.
7. Сүндет той. Сүндетке отырғызу 7-8 ғасырларға араб елдерінен шығып,
бүкіл мұсылман жұртына тараған. Ол мұсылмандықтың белгісі болып саналған.
Ер баланы 5-7 немесе 9 жасында отырғызған.
8. Шежіре үйрету. Балаға 7-3 жасынан бастап, ағайын-туысын, жеті
атасын, руын, тегін, ел-жұртын үйретуге ерекше көңіл болген. "Жеті атасын
білген ұл, жеті жұртқа жөн айтар".
9. Құда түсу. Қазақ халқының қоғамдық қарым-қатынастары қыз алысып,
қыз берісіп, құда болу арқылы нығайтылып отырған. "Бесік құда", "Қарсы
құда" т.б. Сізде лашын бар, бізде сұңқар бар. Сол лашынды сұңқарға кұда
түсейін деп келдім.
10. Ұрын келу, ілу тойы — бұл күйеу жігіттің қымбат кәделер мен жанына
әнші, күйші, палуан, сал-сері жігіттер ертіп, қайын жұртына келуіне
арналған той.
11. Қыз ұзату. Қыз ұзату тойы 3-4 күнге созылып, ат-жарыс, күрес, қыз
куу және т.б. ұлттық ойын сауықтар өткізіледі.
12. Келін түсіру. Ауыл әйелдері ұзатылып келе жатқан жас келіннің
алдынан шығып, шашу шашады.
Үйлену тойының ең жауапты кезеңі - қыз бен жігіттің некесін қию.
Дәстүрлі үйлену тойының сын сағаты шешуші сәті "ақ неке түні" деп
аталады...
"Шөлмек мың күнде сынбас, бір күнде сынады"
"Төсектің тарлығы - тарлық,
Көңілдің тарлығы - қорлық".
"Тәні сұлу - сұлу емес,
Жаны сұлу - сұлу".
Отбасы - бұл әке мен ананың үлгілі өнегесі негізінде қалыптасады, Осы
мәселе Ш.Б.Кулманова еңбегінде әке мен ана педагогикасы тұрғысында былайша
сипатталады.
"Әкенің миында — стратегия, ананың жүрегінде-тактика".
"Әкенің қолында — болат қашау, ананың қолында-күміс жонғыш".
"Әкеде-тіс, шешеде-ерін ". [16]
Ана - ұсақ жұмыстарда таптырмайтын жан, ол - жұмыс тек — ананікі. Сол
істерден отбасының өмірі құралады, балалардың тағдыры да. Ананың даналығы -
әкені үсақ түйекке араластырмауы, оның зейінін тек ірі, ең басты, өмірлік
қажет проблемаларға аударып отыруы. Парасатты ана әкені ұсақтыққа
жібермейді. Ер жүректі бола тұра ана әкенің ролін төмендетпей, оны
"жерлемей" — көтермелеп, қолпаштап отырады, оны ысырын тастап, ауыстырып
алмайды.
Ана — отбасының жүрегі, отбасының педагогикалық даналығының өзегі. Ол
әкені де әлпештейді. Сонымен қатар, ол баланы, "әкең айтты" деп сендіреді.
Әке баласына бір мезгіл өте байсалды ғибрат әңгіме айтуды елеусіз
қалдырмауы керек. Алдына қарсы отырып, ұзақ уақыт өмір туралы, өзін-өзі
қалай ұстау керек екендігі туралы әңгімелесуі қажет.
Сонымен, қазақ халқында өмір беріп, өнеге көрсеткен әке, ақ сүтін
беріп, тоғыз ай, тоғыз күн құрсағында сақтап, құрсақ тәрбиесінен бастап,
әлпештеп, аялап өсірген ана алдындағы қарыз сезімі-әр адамның адамгершілік
деңгейінің өлшемі болып хабылады.
"Қазақстан Республикасының тәлім-тәрбие тұжырымдамасында" тәрбиенің
негізгі қағидаларының бірі ретінде әке-ананың отбасындағы рөлін
қарастырған. Онда:
Біріншіден, баланы кішкене кезінен анасының сүт ақысын өтеуге баулу,
бүкіл қоғамда әйелге, анаға ерекше ілтипат қалыптастыру.
Екіншіден, бала тәрбиесіндегі әкенің жауапкершілігін тәрбиешілік
мүмкіндіктерін арттыру. Отағасы шаңырақтың қорғаны, асыраушысы, ақылшысы.
Сондықтан қазақ әулетінің ер-азаматты бағалау, пір түту дәстүрін одан әрі
жалғастыру — деп жанұядағы ата-ана тәрбиесінің маңыздылығын айқындайды.
Музыка мұғалімі өз жұмысының арттыру џшін музыкалық оқу-тәрбие
жұмысының ерекшелігі мен қиыншылығын білуі тиіс. [17]
Бірінші ерекшелігі- тәрбиенің көп қырлы, көп факторлы процесс
екендігі.Тәрбие мақсат, міндет, мазмұн, идеологиялық бағыт беру,
отбасы, жұртшылық сияқты әлеуметтік кџштердің тәрбие мен талап қоюдағы
бірлігін сақтау, тәрбие әдістерін дұрыс талдап, тиімді пайдалану басты
ерекшелігі.
Екінші ерекшелігі- тәрбиенің ұзақ процесс екендігі. Адам өмір
бойы тәрбиеленді, тәрбиеде тез табысқа жету мџмкін емес. Ол ұзақ уақытты,
қажымай - талмай, шыдамдылықпен тәрбие жұмысын жџргізуді қажет
ететіндігімен ерекшеленеді.
Үшінші ерекшелігі- тәрбиенің сатылы сипатта болатындығы.
1-сатыда: Отбасында, балабақшада, бастауыш мектепте тәртіп ережелерінің
бастапқы ұғымдарын игереді. Қарапайым сезімдер мен мінез- құлықтың алғашқы
дағдылары бойға қалыптасады.
2-сатыда: Этикалық тџсініктерді меңгеріп, кџрделі сезімдері дұрыс дами
бастайды. Әдет-құлық көрсету, қоғамда қарапайым тәртіп ережелерін сақтау,
орындау дағдысы қалыптасады.
3-сатыда: Дџниені тереңірек тану арқылы көзқарастардың қалыптасуы, мінез-
құлықтың тұрақты әдеттерінің бойға даруы, кџрделі сезімдердің бұдан әрі
қарай тереңдеп дамуы іске асады.
Бұл сатылар арасанда шек болмайды, бір- бірімен тығыз байланыста
өрбиді.
Төртінші ерекшелігі- тәрбие жұмысы мазмұнының бір орталыққа
жинақталып жас шамасында,тәрбие деңгейіне қарай бірте-бірте кџрделеніп
берілуі, бір қасиеттің қайталанып, толықтырылып тџсіндірілуі.
Бесінші ерекшелігі- тәрбие ісінің екі жақты белсенді процесс
екендігі. Музыка пәні мұғалімінің тәрбиелік ықпалы тәрбиеленушілердің
ішкі ойымен , ниетімен ,өзін-өзі тәрбиелеуімен ұштасып, табиғи џйлестік
табуы жұмыстың нәтижелі болуын қамтамасыз етеді. Олай болса, тәрбие ісінде
де, музыка пәні мұғалімі де, оқушылар да белсенділік көрсетуі тиіс.
Алтыншы ерекшелігі – тәрбие ісінде педагогтар ұжымының
ұйымдастырушылық қабілетінің кџшті болуының мәні зор .А.С.Макаренко
“Тәрбие беру жұмысы ең алдымен ,ұйымдастырушының жұмысы” деп бекер
айтпаған . Музыка пәні мұғалімінің ұйымдастырушылық қабілеті зор
болғанда ғана жеке оқушыларға ықпал етіп ,оқушылар ұжымының қарым –
қатынасынын жолға қойып жұмылдыра алады .
Жетінші ерекшелігі- тәрбие нәтижесін тез арада анықтау, тексеру,
бағалау өте қиын процесс. (Жазбаша бақылау, шығарма, мазмұндама, ауызша
сұрау, есеп алу т.б.) ал қаншалықты тәрбиелі, иманды екенін анықтау қиын.
Сегізінші ерекшелігі- тәрбие болашаққа ұмтылған іс-әрекет.Бүгін
мен мен ертеңгі келешек өмірдің ұштасуы.
Бүгінгі жақын мақсат- болашақтағы ортаңғы және алыс мақсатқа жетудің
негізі. Бџгінгі оқушы- ертеңгі азамат, маман, қоғамдағы дамытушы, алға
апарушы, қоғам иесі.
Музыкалық-тәрбие жұмысын ұйымдастырудың аталған ерекшеліктерімен
қатар, өзіндік қиыншылықтары да бар. Атап айтсақ:
а) тәрбие жұмысын ұйымдастыру оқу процесін ұйымдастырумен салыстырғанда
уақыт жағынан едәуір қиындық тудырады.Оқу белгілі уақытта,сабақ кестесіне
байланысты басталады, аяқталады, ал тәрбие жұмысының уақытын музыка пәні
мұғалімінің оқушылардың бос уақытын есепке алып өзі белгілейді.
ә) тәрбие жұмысының бағдарламасы жалпылама жасалған, ал оқу процесінде әр
пәннің жеке- жеке бағдарламасы бар. Бұл тәрбие жұмысының жоспарын нақты
жасауға мџмкіндік бермейді.Тәрбие салаларына байланысты тақырыпқа бөлініп
жасалған бағдарлама, бағдарламаға байланысты құрастырылған
хрестоматиялық жинақтар, әдістемелік құралдар тапшы.
б) тәрбие жұмысының жалпы мазмұнына ыңғайлап, музыка пәні мұғалімі
тақырыптарды өзі таңдап, тәрбие материалдарын өзі сұрыптап алып
иснцинировка , жоспар жасайды. Бұл біріншіден музыка пәні мұғалімінің
қыруар уақытын алса, екіншіден кџрделі, жан- жақты еңбекті талап етеді.
Аталған ерекшеліктер мен қиыншылықтар музыка пәні мұғалімінен
сан – салалы білім мен іскерлікті, шеберлік пен дағдыны, педагогикалық
іскерлікті, тәжірибені қажет етеді.Өйткені, ол әр оқушының жеке басы
қасиеттерін және сынып ұжымын зерттеп таниды. Тәрбие құралдары мен
әдістерін таңдайды, сол арқылы олардың жеке дамуын, ұжымға бірігуін,
ынтымағын, татулығын қамтамасыз етеді. Осы орайда, музыка пәні мұғалімі
тәрбиені кешенді жџргізуге тырысады. Оның мәні - тәрбие ісінде мақсат,
міндет, мазмұн, әдіс- тәсіл тџрлерінің бірілігігн сақтау, тәрбиені
жоспарлау, есепке алу, нәтижесін ескеру, сана-сезімге, мінез- құлыққа
бірдей тұтас ықпал ету, тәрбиелеу, тәрбиеде барлық әлеуметтік кџштердің
бірілігін қамтамасыз етеді. Демек, тәрбиені кешенді жџргізу тәрбиеге
бір жақты келуден, жџйесіздіктен құтқарады.
Халқымыздың ұлы перзенті Абайдың “Артыңа із қалдырғың келсе,
кейінгі ұрпаққа білім нұрын сеп, білімге тәрбиелеу, болашағымызды өз
ұлт өнері мен мәдениетінің тұнығынан сусындап, тарихын терең тџсінетін
болсын” деген өсиеті де болашақ ұрпақты өнер білім арқылы тәрбиелудің
қажеттігі мен маңыздылығын дәлелдейді. Бџгінгі оқушы, тәрбиеленуші-
ертеңгі дџние тұтқасын ұстап, халық мәдениетін көтеретін азамат.
Ұстаздықтың, соның ішінде музыка мұғалімі қызметінің қиындығы да
осында. Мектептегі музыка мұғалімі өз сабағында білім беруші, білікті
маман ғана емес, музыкалық- тағылымдық жұмыстарды жџргізуші мерекелік
кештер мен концертттерді, тџрлі кештерді џйірмелерді ұйымдастырушы.
Оқушылардың өткізілетін әрбір даталық, тақырыптық, өнертанымдық
кештерді әзірлеу барысында балалар өз бетімен ізденуге, творчестволық
қабілетін танытуға мџмкіндік алады. Өнерпаздық қабілеттері ұшталып, арман
қиялдарына қанат бітеді. Сондықтан жалпы білім беретін қазақ
мектептерінде оқушыларды дәстџрімен, өнер атты әлемнің шоқтығы биік
жұлдыздары шығармашылығымен таныстыру, олардың ой- пікірін оқу тәрбие
ісінің тірегін айналдыру- бџгінгі кџннің өзекті мәселесі деуімізге
әбден болады.
Біздің дәуірімізде мектеп жастарын тәрбиелеу жолында мектеп
өмірінің мектептегі әрбір сабақтың, соның ішінде ән- музыканың ,
сабақтан тыс көркемөнер џйірмелерін жџргізудің маңызы ерекше болып отыр.
Музыкалық тәрбиенің, оның ішінде сыныптан тыс жұмыс жџргізудің мақсаты
жастарды білімді, жоғары саналы, өнерлі, жан- жақты етіп тәрбиелеу болып
отыр. Бұл орайда балалар мен жасөспірімдер арасындағы музыкалық тәрбие
жұмысын жетілдіру мәселесіне зор көңіл бөлінеді.
Сондай-ақ Қазақстан Республикасының тәлім-тәрбие тұжырымдамасында
тәрбиенің мақсаты мен міндеттерінің бірі ретінде - қыз баланы тәрбиелеу
басты мәселе етіп қойылған. Онда: "Қыздарды ұлдардың алдында иба сақтауға,
оларды келешекте отбасының береке құтын сақтайтын әйел, келін, ана ретінде
имандылыққа, әдептілікке, кішіпейілділікке, жан сұлулығы мен тән сұлулығын
жарасымды қасиеттеріне жастайынан бейімдеу, отбасына қажетті әйел өнеріне
(ас пісіру, іс тігу, кесте тоқу, үй-ішін, өзін-өзі таза ұстау, үнемдеу,
бала тәрбиелеу) т.б. үйрету" — дел көрсеткен. Бұдан қыз өссе елдің көркі,
гүл өссе - жердің көркі – дегендей қоғамға қыз баланы тәрбиелеп шығару -
отбасының қоғамдық ұйымдардың және мектеп оқу-тәрбие процесінің біріккен
жұмысының жемісі болып табылады. [18]
Қай заманда болсын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат міндеттер. Ең
бастысы өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ тәрбиелеу
болып табылады. Ұрпақ тәрбиесі келешек қоғам қамын ойлау. Ал жастарды жан-
жақты қабілетті азамат етіп өсіруде халықтық салт-дәстүрдің рөлі аса ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Бастауыш сыныпта музыка сабағын ұйымдастырудың теориялық
негіздері
1.1 Бастауыш сыныпта музыка сабағын ұйымдастыру ерекшеліктерінің
педагогикалық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Музыка сабағын ұйымдастыру ерекшелігінің
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2 Бастауыш сыныпта музыка сабағын ұйымдастыру ерекшеліктерінің
әдістемесі
2.1 Бастауыш сыныпта музыка сабағын ұйымдастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.2 Бастауыш сыныпта музыка сабағын ұйымдастырудың әдіс тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .56
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 61
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Қашан да жас ұрпақ халық педагогикасы
негізінде ұлтымыздың мәдениетімен, тарихмен, салт-дәстүрімен танысады.
Халықтық тәлім-тәрбие өнегесінің бар болмысын танытып, жастарды
имандылыққа, әсемдікке, әдептілікке, саналылыққа баулиды.
ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында еліміздің әлемдік
рейтинг кестесінің жоғары бөлігінде ілікке елдер тобының ішінен орын алуына
мүмкіндік беретін басты негіздердің бірі халқымыздың сан ғасырлық
дәстүрін, тілі мен мәденниетін сақтап түлете беру деп атап көрсеткен [1].
Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымды ойлай
білетін осы заманғы болашақ мамандарсыз инновациялық экономика құра
алмайтындығымыз жайлы еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың үстіміздегі
жылғы Қазақстан халыктарына арнаған Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту –
Қазақстан дамуының басты бағыты атты Жолдауында ерекше аталып өтіліп,
Қазақстанда адами капиталдың сапалы өсуі. Бұл, ең алдымен, білім беру мен
денсаулық сақтау. Білім беру жүйесін жаңғырту барысында біз үшін келесі іс-
шараларды жүзеге асырудың маңызы зор. Біріншіден, оқыту үдерісіне қазіргі
заманғы әдістемелер мен технологияларды енгізу және қоғамдық жаңару
кажеттіліктеріне сай білім керектігіне назар аударылған болатын.
Сондықтан да қазіргі жаһандану заманында басқалардың көлеңкесінде
қалмай, ықпалына ермей, Жолдауда көрсетілгендей, дәстүріміз бен тілімізді
түлету, ұлттық мәдениетімізді сақтау үшін барынша аянбай еңбек етуіміз
қажет. Біздің ұлттық байлығымыз; салт-дәстүріміз, тіліміз, ұлттық
болмысымыз, жыр-дастандармыз.
Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымды ойлай
білетін осы заманғы болашақ мамандарсыз инновациялық экономика құра
алмайтындығымыз жайлы еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаевтың үстіміздегі
жылғы Қазақстан халыктарына арнаған Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту –
Қазақстан дамуының басты бағыты атты Жолдауында ерекше аталып өтіліп,
Қазақстанда адами капиталдың сапалы өсуі. Бұл, ең алдымен, білім беру мен
денсаулық сақтау. Білім беру жүйесін жаңғырту барысында біз үшін келесі іс-
шараларды жүзеге асырудың маңызы зор. Біріншіден, оқыту үдерісіне қазіргі
заманғы әдістемелер мен технологияларды енгізу және қоғамдық жаңару
кажеттіліктеріне сай білім керектігіне назар аударылған болатын
Музыка мұғалімі өз бойына өнердің сан қырын сіңірген сөйлеу мәдениеті,
кәсіби-педагогикалық, музыкалық орындаушылық дайындығы жоғары қабілетті,
іскер, ізденімпаз маман болуы тиіс. Бәрімізга аян, музыка балалардың
қиялын, талғамын, мәдениетін, өнерге деген сџйіспеншілігін дамытады. Музыка
пәнімен байланыста берілетін тәрбие шаралары мазмұны мен көркемдігі арқылы
оқушылардың идеялық көзқарасын, қоғамға, Отанға деген сезімдерін
қалыптастырады, өмір құбылыстарын дұрыс түсініп, қабылдауға жәрдемдеседі.
Музыкалық білім беру мәселесінің танымдық тџрі – сыныптан тыс тәрбие
жұмыстары. Бұл мәселелерді зеттеуші педагогтарымыз А.С.Макаренко,
В.А.Сухомлинский, А.Г.Аргажникова, Д.Б.Кобалевский, Р.Р.Жәрдемалиева,
Қ.М.Меңдаяқова, З.Абиевалардың және т.б. өз еңбектерінде кеңінен
қарастырған. [2].
Тәрбие тал бесіктен басталады дейді дана халқымыз. Халықтың ғасырдан-
ғасырға жақсысын екшеп, жинап-теріп, көрегендікпен болашақ ұрпағына берер
сыйы да осы ұлттық тағылымдары болса керек.
Әсемдік – ізгілік сезімді оятады, - дегендей, осы ұлттық
құндылықтарымызды эсететикалық тұрғыдан көркемдік мүмкіндіктеріне көңіл
бөле отырып, жастарды тәрбиелесек, оларда әсемдікке, әдептілікке деген
құрмет, ішкі мәдениет нышандары арта түседі.
Эстетикалық тәрбие болмыстағы және өнердегі сұлулық пен әсемдікті
дұрыс қабылдау және эстетикалық түсінікті, сезім мен тағылымды
тәрбиелейтін, өнерде және өмірде сұлулықты жасау, оқушылардың эстетикалық
түсінігі мен талғамын қалыптастыру болып табылады.
Халықтың бай тарихын, мәдени-рухани құндылықтарын, оның құбылыстарының
сан қилы ерекшеліктерін білмей бүгінгі тәрбие жүйесін қалыптастыру мүмкін
емес.
Қазақтың дәстүрлі көркем мәдениетінің тәрбиелік мүмкіндіктерін жас
ұрпақтың, келешектің эстетикалық тәрбиесінде тиімді пайдалана білу осындай
қажеттіліктің бірі болып отыр. Міне, әлемдік жаһандану үдерісі барысында
білім беру мен тәрбие саласында ұлттық дәстүрге сүйене отырып, жаңа ұлттық
үлгі қалыптастыру арқылы ғана мемлекетіміздің дербестігін сақтап, жоғары
өркениетке жете аламыз.
Қоғамдағы қазіргі қалыптасу жағдайында Қазақстан Республикасының білім
беру саласындағы басты міндеттердің бірі - ұлттық ерекшеліктерді еске алып,
жастарға терең білім мен тәрбие беру ісін одан әрі дамыту және жетілдіруде
музыка сабағының мәні зор
Жастарға білім мен тәрбие берудің негізі болып саналатын жалпы
білім беретін мектептердің педагогикалық процесін жақсарту бірінші
кезектегі мәселе болса, бастауыш мектепте музыка сабағы арқылы білім беру
– негізгі түпқазығы. [3].
Бастауыш білім үздіксіз білім беру жүйесінің алғашқы басқышы екенін
ескере отырып, оқушыға белгілі бір көлемдегі білім, білік, дағдыларды
меңгертумен бірге табиғат қоғам, адам, айналаны қоршаған дүние туралы
танымын қалыптастыру, оның жеке басының қасиеттерін жоғары адамгершілік
принциптерге тәрбиелеуде музыка сабағының ерекшелігі – бүгінгі күннің
басты талабы.
Әлемдегі екінші ұстаз атанған ұлы бабамыз Әбу Насыр әл-Фараби
айтқандай: Тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы. Себебі біз
тәрбие арқылы ізгілік жолын, адамгершілік, имандылық, әдеп жолдарын бала
бастауыш сыныпта музыка сабағын ұйымдастыру ерекшеліктерін бойына
дарытамыз.
Қазақтың ұлттық салт-дәстүрімен халықтың танымын дамытып, жинақтап
бүгінгі жастарға ұсынып жүрген ғалымдар: Ә.Табылды, Қ.Бөлеев,
Р.Төлебековалардың еңбектері қазақтың халықтық байлығының көзін ашып берді.
Жас шыбық иілуге қандай тиімді болса, жас бала да тәрбиені қабылдауда
сондай бейім. Сондықтан ұрпақ жайындағы озық ұлттық мұраны бүгінгі оқу-
тәрбие процесіне музыка сабағынендіру аса маңызды міндетіміз.
Келешекте біздің еліміз басқа тәуелсіз елдермен терезесі тең болып
өмір сүру үшін қазақ балаларын ешкімнен кем қылмай, мектеп қабырғасынан-ақ
жан-жақты білімді, тәрбиелі етіп шығару - қазіргі кезеңдегі басты міндет.
[4]
Бүгінгі таңда ұлттық тәлім-тәрбиенің жастарға өз дәрежесінде
берілмеуіне байланысты біршама қарама-қайшылықтар туындап отыр. Сондықтан
да тақырыбымызды Бастауыш сыныпта музыка сабағын ұйымдастыру
ерекшеліктері. деп қарастырдық.
Зерттеудің мақсаты:
Бастауыш сыныпта музыка сабағын ұйымдастыру жолдарын қарастыру.
Зерттеудің міндеттері:
- Бастауыш сыныпта музыка сабағын ұйымдастыру ерекшеліктерінің
педагогикалық сипатын қарастыру
- Музыка сабағын ұйымдастыру ерекшелігінің мүмкіндіктерін анықтау
- Бастауыш сыныпта музыка сабағын ұйымдастыру жолдарын нақтылау
- Бастауыш сыныпта музыка сабағын ұйымдастырудың әдіс тәсілдерін
қодану
Зерттеудің нысаны: Жалпы білім беретін мектептердегі педагогикалық
процесс.
Зерттеу пәні: музыка сабағы.
Зерттеу әдістері: Ұлы ойшылдарымыздың, педагог-ағартушылардың,
ғалымдардың ғылыми еңбектерін жинақтау, талдау, саралау, іс-тәжірибелерін
жүйелеу.
Зерттеу көздері: ҚР Білім туралы заңы, Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан халқына жолдаулары және басқа да ресми құжаттар. Педагогтардың
еңбектері, ғылыми педагогикалық басылымдар, журналдар т.б.
1 Бастауыш сыныпта музыка сабағын ұйымдастырудың теориялық негіздері
1.1 Бастауыш сыныпта музыка сабағын ұйымдастыру ерекшеліктерінің
педагогикалық сипаты
Педагогика тарихында білім және тәрбие проблемасы қай заманда болмасын
ұлттық ерекшелігімізге мазмұндас жүргізіліп отырды. Тарихқа көз жіберетін
болсақ ерте кезде-ақ, ғұлама ғалымдар әл-Фараби, Ж.Баласағұни, М.Қашқаридың
білім, тәрбие мәселелері жайлы кейінгі ұрпаққа қалдырып кеткен мол рухани
мұралары осы күнге дейін өзінің маңыздылығын дәлелдеп келеді. Солардың
ішіндегі бірегейі, кемеңгер ойшыл, Шығыс Аристотелі атанған әл-Фараби орта
ғасырда өз еңбектеріне ұлттық тәрбиенің философиялық негізін қалады. Ол,
тәрбие – философиялық категория және бүкіл танымның даму процесінде
қалыптасқан адамзат мәдениетінің рухани қазынасының жиынтығы - деп
қарастырған.
Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, С.Торайғыров, С.Көбеев, А.
Байгұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймаутов, М.Дулатов, Ш.Құдайбердиев,
С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Б.Майлин еңбектерінде келешек ұрпақтың көзі
ашық, көкірегі ояу болып, саналы да тәрбиелі болу керектігі жайлы айтып
кеткен, ой-пікірлерін бүгінгі егемендік алған еліміздің ертеңгі ұрпақ
тәрбиесінде басшылыққа аламыз. [5]
Ұлттық тәрбие мәселелерінің философиялық негіздері Ж.Әбілдин,
Д.Кішібеков, Садықов, Ә.Нысанбаев теориялық негіздері, Я.А.Коменский,
К.Д.Ушинский, В.А.Сухомлинский еңбектерінде қарастырылса; психологиялық-
педагогикалық негіздеріне Қ.Б.Жарықбаев, С.Қалиев, Т.С.Сабыров,
Р.М.Қоянбаев, С.А.Ұзақбаева, т.б. ғалымдар назар аударған. [6,7,8,9]
Тәрбие – мәңгілік және жалпыадамзаттық категория. Алайда қай халықтың
болмасын бұл салада өзіне ғана тән ерекшеліктері мен дараланып тұратын
үлгілері болады. Бұл ерекшеліктердің негізін халық ғасырдан ғасырға,
ұрпақтан ұрпакқа мирасқа қалдырып отырады. Егер оларды жай хронологияға
көшірер болсақ қазақ жері мен еліндегі ғасырлар бойы қалыптасқан оны
үйрету, тәрбиелеу, оқыту жүйелерінің даму диалектикасын да түсінер едік.
Осы әдісті негізге алып жоғарыдағы үрдістерді:
- тәрбие мен үйретудін орта ғасырлық үрдістері. Бұл біліктілікке
ұмтылыс, тәрбие мен оқуға ұмтылыстың өзіндік бір белесі;
- тәрбие мен біліктілікке, саналылық пен танымға бейімдеудегі шешендік
сөздер мен өнердің биігіне шығуы;
- кейін осы үрдістер дамып, жетіліп, ал қайсы бір тұстарда құлдырап,
дегенмен рухани дүниеміздің бір бөлігі болған және оны байытқан
сазгерлікпен, ақын-жыраулардың ой толғауларымен ұласты. Мұны кемел ойшыл
М.Әуезов халық қазынасы деп атады. Халқымыздң психологиялық, тәрбиелік
үрдістері мен көзқарастары, дүниетанымы дами түсті [5. 32б].
Қазақ топырағындағы қалыптасқан тәрбие үрдістері ұлтымыздың өзіндік
ұлттык философиясын, педагогикасын, психологиясын, жалпы дүниетанымы мен
талғамын қалыптастырды. Олар ұрпақтан-ұрпақка жетіп жалғастығын тауып
отырды. Сондықтан қазіргі бастауыш сыныпта музыка сабағын оқу-тәрбие
процесінде ұйымдастырудың ерекшеліктерін, теориялық санаға, оқуды білікпен
ұштастыруға бетбұрыс жасаймыз.
Заман талабына байланысты бүгінгі оку-тәрбие ісіндегі этномәдениеттік
бағыттарға бетбұрыс барысында, теориялық тұрғыдан, қандай өзекті теориялық
мәселелерді түсінуіміздің қажеттігі осылай туындап отыр. Бұл тұрғыда
теориялық жағынан тиянақтауды қажет етіп тұрған бірден-бір бағыт – халықтық
ойлау, үйрету үлгілері мен тәрбиелері, олардың ұлттық ерекшеліктері мен
біліктері туралы рухани мұраларында көрініс тапқан үлгі-ұғымдарды бастауыш
сыныпта музыка сабағы арқылы қалыптастыруға болады..
Қазақ халқының өткен ұрпағы артына жазба мәдениетін қалдыра
алмағанмен, ауызекі үлгілермен өздеріне тән рухани мұралар жүйесін жасай
білен. Осы рухани мұралар жүйесінің ішінде қазақ халқының диалектикалық
ойлау элементтері мен халықтық тәрбиелеу бағытының алатын орны ерекше.
Көпшілік жұрт, жалпы қауым жеке адамнан бастап әлемдік өзгерістерге
дейінгі аралықтағы болып жатқан құбылыстарды түсінуге әрекет жасап, өз
білігі мен танымын кеңейтіп отырған. Табиғи таным процесі келесі ұрпаққа
беріліп, әрі қарай жалғастын тауып, жетіліп, дамыған. Осының өзін халықтың
даналық — философиясы деп түсінгеніміз жөн. Өйткені танымды тереңдетуге,
жетілдіруге, көзқарасты негіздеуге байланысты нәрселердің бәрі ауызекі
тілде даналықпен, философиямен байланыстырыла ұғындырылады.
Егер қазақ халқының таным барысындағы, ойлау жүйесіндегі диалектикалық
әлементтерін қазақ философиясы деп алатын болсақ, оның негізгі тарихи даму
бағыттарын жалпы әлемдік философия тарихының даму заңдылықтарын басшылыққа
ала отырып былайша көрсетуге болар еді: күнделікті өмірден туған ойлар,
дүниені тануға деген шынайы көзқарас; танымның діни жолдары мен басқа
идеяларынан туындаған көзқарастар; табиғаттың, қоғамның, адамзаттың өзгеру,
даму процесін ғылыми-теориялық тұрғыдан түсіндіруге ұмтылушылық, т.б.
Қазіргі кезеңде халық педагогикасы делініп жүрген қазақ халқының
үйрету, тәрбиелеу жүйелерінің даму идеясын да дәл жоғарыдай жолмен
түсіндіріп беруге болады. Бұл жағдайда біз - тәрбие деп аталатын адамзат
қауымына ортақ және мәңгілік категорияның тарихи тұрғыдан жылжып, дамып,
мазмұнының толығып, жетіліп отырғандығының куәсі боламыз. Сонымен қатар
тәлім-тәрбиенің ажырамас егіз ұғым екеніне де көз жеткізуге болады.
Халық философиясы қоғамдық құбылыстардың әр түрлі заңдылықтарын, оның
ішінде жас ұрпақ тәрбиесін де ой елегінен өткізіп белгілі бір тұрғыдан баға
беруге меңзейді. Олай болатыны тәрбиенің түрлері, негізгі қағидалары халық
дүниетанымымен, көзқарасымен айқындалып, сонан туындап отырады. Мәселен,
бағзы заманғы адамдардың түсініктерінде сол кездегі танымдарының да табы
бар екендігі зиялы қауым арасында талас туғызбаған.
Бұларға қоса, қалыптасып келе жатқан қоғамдық қатынастарды жақтау
немесе заңдастыру философияның алдындағы негізгі міндеттерінің бірі. Осы
істерге халықтық педагогиканың да тікелей қатысы бар. Себебі, тәлімсіз-
тәрбиесіз, бір жүйеге түскен адамгершілік өлшемсіз қоғамдық қатынастардың
да жете дамуы мүмкін емес.Сондықтанда бастауыш сыныпта музыка сабағын
үйымдастырудың өзіндік ерекщелігі бар.
Өркениеттің күйзелу кезеңдерінде оның нақты себептерін философиялық
тұрғыдан түсіну қажет болады, өйткені бұл уақытта қарапайым сана тұрғысынан
түсіндіру мүмкін болмайтын, теориялық сана деңгейінен ойлайтын, айқын,
даналық әдістерсіз қоғамдық құбылыстар өз шешімдерін таппайды. Ал жағдай
тұрақты деңгейде болған жағдайда дәстүрлі, салыстырмалы түрде жай дамитын
өркениетке тура даналық ойдың, ұғынудың, тәлім мен танымның, өзі керек. Бұл
тұста белгілі бір қалыпқа түскен халық педагогикасы мен психологиясының,
этномәдениеттік дәстүрдің орны ерекше.
Халық педагогикасын халықтың үйрету, оқыту, бейімдеу, тәрбиелеу
бағыттарындағы ғасырлар бойғы жиған-терген тәжірибелері десек, халықтық
тәрбие деп біз белгілі бір ұлттың жеке адамға, соның ішінде балаға
тәрбиелік ықпал етуінің тарихи қалыптасқан жүйесін түсінеміз. Бұл жүйе
халықтың бүкіл өмір тіршілігімен, болмысымен бір тұтастықта, болады.
Қай заман болсын адамзат алдында тұратын басты міндет – адал, білімді,
еңбек сүйгіш ұрпақ тәрбиелеп өсіру. Ананың бесік жырынан бастап, адамның
жер қойына берілгеніне дейінгі өзі көріп-білген салт-дәстүрлер, әдет-
ғұрыптар — барлығы да адамның дүниетанымын қалыптастыратын өмір сабақтары.
Күні кешеге дейін халықтық тәрбиеге мән берілмей келді. Ал, өмірден,
тұрмыстан аулақ турған, халық педагогикасына негізделмеген, барлық ұлттар
мен ұлыстар үшін ортақ тәрбие беру теориялары өзінің өміршең болмайтындығын
дәлелдеді [8].
Қазіргі уақытта тек құр ұрандатып тәрбиелеуден ештеңе шықпайтынына
баршаның көзі жетіп болды, ендеше тәрбие іс-әэрекет арқылы, күнделікті өмір-
тіршілігімізбен байланысты жүзеге асырылуы және бүгінгі қажетгіліктен
туындауы керек.
Олай болса, халықтық педагогика тұрғысынан, бүгінгі заманның талабын
ескере отырып оқу-тәрбиеге жаңа көзқарасты қалыптастыруды жүйелі түрде
жолға қоюды мақсатты түрде жүргізген жөн. Бұл іске деген жаңаша
көзқарасымыз егеменді елімізде қолдану тауып жатуы керек. Әрине, оқу-тәрбие
ісіне жаңаша көзқарасты, жаңаша түсінікті қалыптастыру бір күннің, тіпті
бір жылдың да ісі емес, оқу процесінде музыка сабағы арқылы да дамытуға
болады. Оны уақытпен шектеу де даму диалектикасына қайшы келер. Дегенмен,
жаңа бағыттың басы бүгіннен біздерден басталары сөзсіз.
Сонымен, ойымызды түйіндесек, халық философиясы мен педагогикасының,
психологиясының өмір сүру аясы, зерттеу объектісі әлем - коғам - адам
аралығы екен. Бірі, бұларды теориялық тұрғыдан тереңдей зерттесе, екіншісі,
салт-дәстүрлерді дамыта, жалғастыра, отырып тәлім-тәрбие мен танымды
ұштастырады екен. Осыдан келіп Абай айтқан Адам бол! идеясы бұрынғы
заманнан бастап бүгінге дейін қатар дамыпш келе жатқан бұл ғылымдар
саласына да ортақ, танымнан тәлімге қарай даму болмақ. Олай болса, халық
философиясы мен психологиясы, халық педагогикасы таным-тағылымының
жиынтығы, бір-бірімен тығыз диалектикалық байланысты даму жолы. Сондықтан
бұл байланыстарды терең ұғынып, оларды оқу-тәрбие жұмыстарын жүргізудің
жалпы жүйесінің жемістері, бір бағыты деп қарастырамыз.
Осы орайда өркениетті әлемнің таңдаулы мүшесі болу - елдің рухани және
мәдени қуатына, ғылымы мен біліміне байланысты. Н.Ә.Назарбаев Білім мен
ғылымды өз дәрежесінде меңгерген елдер ғана әлемдік дамудың алдында, озық
тұсында болады. Елімізді барынша дамытатын негізгі күш ұлттық тәрбие алған
бүгінгі, жастар - деп атап көрсеткен. Бүгінгі жаһандану жағдайындағы заман
талабына сай тәрбие беру, оның мазмұны мен мақсатын, қағидалары мен
міндеттерін қайта қарастырып, жаңарту қажеті күн сайын артуда. [10]
Музыкалық білім беру дегеніміз- музыкалық шығармалар арқылы жас
ұрпақты өмірдегі, кџнделікті тұрмыстағы, еңбектегі, табиғаттағы және
әдебиет пен өнердегі әсемдікті, сұлулықты, асқақтықты, азаматтықты,
адамгершілікті дұрыс қабылдап, тџсініп бойына сіңіре білуге, әділ
бағалауға, тіршілкте іске асырып отыруға баулу, әсемдікті тани, жасай
білуге џйрету. Музыкалық білім берудің мақсаты - әр адамның ақыл- ойын,
әсемдік жөніндегі сауаттылығын арттырып, мінез- құлқының, тән- мен жанның
қалыптасуына ықпал ету. Жасампаздықты мұрат тұтып, өзінің тұрмысын,
мінез- құлқын, адамдармен қарым- қатынасын, ұйымдастыра білу қабілетін,
қиялын, эстетикалық талғамын дамыту. Эстетикалық тәрбие жан- жақты
дамыған, еңбек сџйгіш, достыққа берік, жаны сұлу, әдепті жастарды
тәрбиелеудің басты бір саласы.
Музыкалық білім - кең ұғым. Ол әсемдікті сезе білуге көркемөнер
құралдары арқылы ғана емес, қоғамдық өмірдің, оқудың, еңбектің,
табиғаттың сұлулығын тану кезінде, адамдармен қарым- қатынас џстінде
тәрбиеленеді. Өскелең ұрпаққа музыкалық білім берудегі біздің
алдымыздағы ең басты міндет - оқушыларға көркемдік білім беру мен
эстетикалық тәрбиені айтарлықтай толық, өнер шығармалырының, туған
табиғаттың сұлулығы мен байлығын тџсініп, бағалай білу қасиетін
қалыптастыру. Осы мақсатта әрбір оқу пәнінің, әсіресе, зор танымдық
және тәрбиелік кџші бар әдебиет, музыка өнерінің эстетикалық
мџмкіндіктерін жақсы пайдалану қажет. Музыкалық тағылым мен
эстетикалық тәлім- тәрбие беру жөнінде көптеген айтарлықтай тәжірибе
жинақталды. Осы мәселе жөнінде оның тџрлері, ұйымдастыру әдістері
О.А.Апраскина, Л.Арчажникова, Е.Я.Гембицкая, Д.В.Кабалевксий еңбектерінде
және басқалардың зерттеулеріне көрініс тапты. Бүгінгі таңда
оқушылардың музыкалық- эстетикалық білім беру, тәрбие мәселесі Қазақстан
ғылым педагогтары А.Нұғманова, М.Момынов, С.Ұзақбаева, Ж.Өтемісов,
М.Балтабаев т.б еңбектеріне елеулі орын алған. Ал мектеп сахнасына
арналған тәрбие жұмыстарының әр тџрлі формаларын өз еңбектерінде
көрсетіп, әр тџрлі тақырыптарда, кештерге, мерекелерге және сынып
сағаттарына сценарийлер жазып жинақтаған көптеген ақын жазушыларымызды
атауға болады. Солардың ішінде Ә.Табылдиев, оның “Тәрбие очерктері”,
“Көңілді кештер” атты еңбектерін, Т.Боранғалиевтың ”Мектеп кеші көңілді”,
Б.Ысқақовтың “Әлімнің әлегі”, Қ.Боқаевтың “Өнерлі өрге жүзер” т.б.
жинақтарын айта кетуге болады. Бұл жинақтарда жазылған пьесалар мен
ертеңгіліктердің , мектеп сахнасына арналған сценарийлердің оқушыларға
эстетикалық тәрбие беруде маңызы зор. Жинақтарда жазылған кейбір
образдар арқылы, олардың жақсы жақтарымен оқушылар санасына сіңіп кету,
олардың бойында өнер мен әдебиет арқылы жақсы азаматтық қасиеттердің
пайда болуы көзделіп, елге, жерге, Отанға, ата-ана, туған ел мен қоршаған
ортаға деген махаббат сезімінің қалыптасуына көмектеседі. Жеткіншек
ұрпаққа музыкалық білім беру мәселелері бойынша материалдарда бүгінгі
мектептердің практикалық тәжірибесі бар болғанына қарамастан бұл
проблеманың көптеген жџйелері әлі толық зерттелмеген. Мәселен, егер
қазақ халқының музыка өнерін игеруде сабақ пен сыныптан тыс
әрекеттердің өзара байланыстылығы мен халықтың музыка мұрасын игеруге
тартуда қазақ музыкасының өзіндік ерекшеліктері ескеріліп, мақсатты
бағытталған әдіс- тәсілдермен жџзеге асырылса, онда оқушылардың
музыкалық тәрбиесінің тиімділігі анағұрлым артады. Сол сияқты әртџрлі
жџйелерде пайдалану, халықтық педагогика, ұлттық музыка тәрбиесі
негізініде жұмыстар жџргізу, онда жаңа жолдарын іздестіру жас
жеткіншектерге рухани тәрбие беру, музыкалық тәрбие беруде бағалы
жолдары болып табылады. [11,12,13]
Ғалымдар эстетикалық білім беруді қоғамдық - мәдени өмірдің
жан- жақты дамуымен байланыстыра қарайды, сондай-ақ өткен дәуірдің
алдыңғы қатарлы дәстүрі мен тәжірибесіне сџйенеді. Әсемдік болмыста
объективті тџрде өмір сџреді, адам өзінің шығармашылық қызметінде өмірді
және оның әсемдігін сәулелендіреді. Адамның әсемдікті сезе, тани білу
қабілеті әсемдікті жасауға қатынасы оның сезім байлығы мен эстетикалық
мәдениетінің даму дәрежесіне байланысты.
Музыкалық тәрбиені бала дамуының алғашқы сатысынан бастау жан-
жақты жарасымды дамыған ұрпақ тәрбиелеудің алғы шарты.
1.2. Музыка сабағын ұйымдастыру ерекшелігінің мүмкіндіктері
Мектеп оқушыларының шығармашылық қиял-қабілеттерін, эстетикалық
сезімін, талғамы мен көзқарасын, мәдениетін, ой-өрісін кеңейтіп, ана
тілінде сөйлеп, сөз өнеріне, айнала-қоғам және өзін қоршаған орта
өміріндегі әсемдік пен сұлулықты сезініп, бойына сіңіру білуге тәрбиелеуде
бастауыш сыныпта музыка сабағы орасан зор роль атқарады. Олай дейтініміз,
көркем шығарманың қайнар бұлағы халықта. Сондықтан да оның тәрбиелік нәрі
туралы сөз қозғағанда, алдымен музыкалы білім қажет. .
Қазіргі заман талаптарына сай жеке тұлғаның эстетикалық мәдениетін
қалыптастыруда музыка сабағын ұйымдастыру ерекшеліктері басты мәселелердің
бірі. Оны қалыптастыру – өте күрделі де ұзақ үрдіс, яғни оқушылардың
бойында бірден қалыптаса қоймайды деген сөз. Сондықтан да сол сәбидің дүние
есігін алғаш ашқан күндерінен басталуы тиіс. Осы тұрғыда балалардың
эстетикалық мәдениетін дамытуда музыка сабағын ұйымдастырудың маңызы зор,
солардың бірі – музыка сабағында балаларға арналған әндер, бесік жырлары,
Ұлы Абай:
Туғанда дүние есігін ашады өлең,
Өлеңмен жер қойнына кірер денең,
Өмірдегі қызығың бәрі өлеңмен
Ойлансаңшы, бос қақпай елең - селең, деп адам өміріндегі өлеңнің алар
орнын терең топшылаған.
Бесік – адам баласы игерген игіліктердің ішіндегі ең парасаттысы. Оны
үй шаруасындағы заттармен салыстыруға болмайтын мүлік.
Жалпы, тәрбие – нәресте шыр етіп дүниеге келу сәтінен басталып, ақырғы
деміне дейін созылатын үрдіс.
Бүгінгі күнде талбесіктің қадір-қасиетін, маңызын, ата бабасының
ұрпағы үшін қалдырған бесіктің құндылығын түсінбей жаңа туған нәрестесін
невроз жасап үлгергендер қаншама десеңізші.
Сәбиді тербете отырьш, айтатын бесік жырының маңыздылығы қандай
десеңізші?
Ұйықтап жатқан жүректі ән оятар,
Үннің тәтті оралған мәні оятар, - деп, тағы да Абай айтқандай, бесік
жыры арқылы балаға жүрек тәрбиесі мен ақыл тәрбиесін де қалыптастырамыз.
Академик М. Әуезов адамзат мәдениетінің алтын қорына дүние жүзі
халықтарынын қосқан өзіндік үлесін сөз ете келе:
Гректер атақты храмдарын, египеттік пирамидаларын, қытайлықтар фарфор
бұйымдары мен мәрмәрдан жасалған адам мүсіндерін, итальяндықтар әсем әуенді
музыкалық шығармаларын, француздар сурет өнерін үлгі етсе, көшпелі қазақ
елі аса бай өлең-жыр мұрасын қалдырды., деп жазса, Швейцарияның кемеңгер
педагогы И.Г.Песталоций Бала тәрбиесі – оның дүниеге келген күнінен
басталуы керек. Баланың дүниені түсінуі жанұяда басталып, мектепте одан әрі
қарай жалғастырыуы шарт, - деген қағиданы ұсынды. ...Қазақ баласының шыр
етіп жерге түскенінен ер жеткенге дейінгі бар ғұмыры өлеңге толы. Оның
алғашқы еститіні ана әлдиімен айтылатын бесік жырының әуені - деп, өзінің
Қазақ халық әдебиеті атты еңбегінде ғалым X.Досмұхамбетов балаларға
арналған ән-жырлардың бала өміріндегі тәрбиелік ықпалының мәні зор екендігі
туралы атап көрсетеді.
Бастауыш сыныпта қазақ балалар әндерінің қай-қайсысын алмасақ та
өнегелі өсиет пен ізгілікті мейірбандыққа, татулық пен бірлікке,
адамгершілікке, байсалды мінез-құлыққа, салиқалы ақылдылыққа насихаттап
отырады.
Адам баласы тарихында ауыз әдебиетінің алтын ұрығы – жыр-өлеңнің
бірінші бастамасы - Бесік жыры десек, бұнда қазақ қауымының
балаға деген ең ізгі сүйіспеншілігі, тілегі, халықтың шешендігі мен
арманы, әстетикалық идеясы бейнеленген. Жырдың негізгі мазмұны
бөбекті ұйықтатуға, тынышталдыруға, оның жарқын болашағына ақ тілек
білдіруге құрылады. Мысалы:
Әлди-әлди, ақ бөпем
Ақ бесікке жат бөпем.
Жілік шағып берейін,
Байқұтанның құйрығын
Жіпке тағып берейін.
Быламыққа май құйып
Төңкерме қып берейін...
Түн ұйқымды бөлейін,
Ақ сүтімді берейін.
Ұйықтай қойшы құлыным,
Қолқа, жүрек, жұлыным,
Өзің сүйген әніңді
Тағы да айтып берейін, - деп айтыла береді. Тәрбие басы – тал бесіктің
арқасында әр жердің бесік жырлары, бесікке бөлеуі де әртүрлі болады.
Халық педагогикасының бір ғажабы, баланы бесікке бөлерде және
тербеткенде айтқан өлең-жырларының өзінің өздеріне тән өзіндік
ерекшіліктері, сыр-сипаты, мағынасы өте зор.
Қазақ баласының барлығы да бесікте еседі.
Шындығында, тумысында уызға жарымаған тел-қатпа болса, бала жанына нұр
құятын, тұла бойьш елжірететін ана жүрегінің мейірім-шапағатына толы -
рухани уызына жарымаған сәби өмірде қандай адам болып шығарын болжап айту
киын. Сәбиді өмірге әкеліп, күтіп, бағып, тәрбиелеу, ақ бесікке салып, оның
мәңгілік қамқоршысы болу ата-ананың борышы болғандықтан, нәресте дүниеге
келгенде қуанып, оны өздеріне уақыт санау, шілдехана жасап, ат қою, тұсау
кесу т.б. Жалпы халықтық салтқа, әдет-ғұрыпқа, эстетикалық идеяға айналған.
Этнопедагогикасы сонымен қатар телегей – теңіз сөз маржандарына толы.
Этнопедагогикасының мол бастауынан сусындамаған, одан үйренбеген бірде-
бір адам пендесі жоқ. Олар сол мол қазынаға оралып оқыған сайын,
одан тәрбиенің тағылымды түрлерін, рухани жан-дүниесін айна қатесіз
ұғынады, шабыт алады.
Бармақтарын майысып,
Түрлі ою ойысып,
Ұста болар ма екенсің?...
Таңдайларың тақылдап,
Сөйлегенде сөз бермей,
Шешен болар ма екенсің?...
Баласын тербеткен ана кейде өз басынан кешкен қайғысы мен қасіретін,
қуанышы мен рахатын өлеңге қосып жырлай отырып, болашақтан күткен зор
үмітке, арман-тілекке, еркін өмір сүруге жеткізетін осылар болар ма екен
деп ән арқылы жас басынан баласының кұлағына құйып отырған.
...Кең балағын түрініп,
Ойға, тауға жүрісіп
Балуан болар ма екенсің?...
Бесіктің тербелуі мен ең ырғағының бірдей шығуы бала тербеткен ананың
да, бесікте жатұан баланың да көңіл-күйлерін ашып, рахатқа белеп, жүректері
бірге сокқандай әсер береді. Баланы жұбату, ойнату, тәрбиелеу, оның алдына
неше алуан тілек-мақсаттар қою ән-өленмен, жырмен, керкем сезбен айтылып,
осылайша бесікте жатқан баланы тәрбиелеу ісіне халық зор мән берген. Мұндай
бесік жырлары, өлеңдердің бастауыш сыныптың әр сатысындағы оқушылардың да
жасы өткен сайын күрделеніп, олардың ойлау қабілеттерінің дамуына ықпал
жасап, ұқыптылыққа, әдептілікке, адамгершілікке, еңбекқорлықка,
мәдинеттілікке тәрбиелейді. Сондықтан да, жалпыға білім беретін
мектептердің бастауыш сыныптарында өткізілетін , музыка сабақтарында
балаларға арналған бесік жырлары, тұрмыс салт әндері мен жырлары, өлеңдер
неғұрлым көбірек қамтылса, жас жеткіншектердің бойында соғұрлым өзінен
кішілерге деген мейірімділік, бауырмалдылық, ата-анаға, жасы үлкендерге
деген ізет, сыйластық, жалпы адамгершілік сезімдері оянып, оқу-білімге,
өнерге деген құштарлық, әсемдікке, сұлулыққа, мәдениетті болуға деген
ұмтылыс арта түседі .
Бабалар аманаты, рухани қазына – ұлттық салт-дәстүрлеріміз бен әдет-
ғұрыптарымызды қастерлеуге тәрбиелейді.
Мектеп оқушыларына музыка сабағын ұйымдастыру ерекшеліктері
Музыка саласындағы білім көлемі
Музыкалық шығармалардың мазмұны жөніндегі білімі.
Музыкалық шығармалардың жанрлық ерекшеліктеріне қарап ажыратаалуы.
Музыкалық шығармалардың эстетикалық маңызын түсінуі.
Музыкалық шығармаларды эмоциялық сезіммен қабылдауы.
Музыкалық шығармаларды тыңдау, орындауда эстетикалық рахаттану сезіміне
бөлене алуы.
Музыкамен шұғылдануға қызығушылықпен талпынысы және қажеттігінің болуы
Музыкалық шағармалардан алған сезімдік толғаныстарын жеткізе білуі.
Музыкалық шығармаларды тыңдаушылық, орындаушылық дағдыларының
қалыптасуы.
Музыкалық шығармаларға эстетикалық баға беруі қабілеті.
Бесік тәрбиесінің, бесік жырының мәнділігі мен бала тәрбиесінің келер
жас ұрпаққа бесікке белеу және бесік жырын әндету міндетті және қажет
екендігін казақ халқы болып, тереңнен ойымызға түюіміз керек. Сонда ғана
ұлтымыздың ұлы болып, алдымызда көлденең жатқан теріс қылықтардан
құтыламыз.
Өз елінің тілін, дінін, рухани мәдениетін білген адам, біртіндеп
әлемдік мәдениетті үйренеді. Ендеше, бұл қасиет бесік тербеткен ананың
әлдиімен, әженің ертегісімен, отбасында айтылып отыратын мақал-мәтел,
жұмбақ, аңыз әңгімелермен бала бойында дарылып, сол арқылы ата-
бабаларымыздан қалған асыл мұраға деген қызығушылық танытып,
сүйіспеншілікке тәрбиелейді. Демек, бұл жұмыстар баланың шыр етіп дүниеге
келген кезінен бастап, жас ерекшілігіне байланысты біртіндеп бастауыш
сыныптамузыка сабағы арқылы күрделеніп отырылуы керек.
Халықта Балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз ұлтыңның тәрбиесімен
тәрбиеле, деген мақал бар. Тәуелсіздігімізді алып, өркениеттілікке қадам
басқан бүгінгі таңда адамгершілігі мол саналы да салауатты ұрпақ
тәрбиелеуде халық педагогикасының берері мол.
Отбасы дегеніміз - туысқандық байланыста болатын, немерелер, ата-ана,
ата-әже, балалар, немерелер, бірлесіп әлеуметтік өмір сүретін адамдар тобы.
Отбасында мемлекеттік заңдар мен ережелерді сақтайды, демек некелік-
отбасылық қарым-қатынастың биологиялық тарихы, әлеуметтік және праволық
мәні бар.
Отбасындағы тәртіптің, оның мүшелері арасындағы адамгершілік-туыстық
қарым-қатынастың, демократизмнің алатын орны ерекше. Отбасы тіршілігінің
ежелден қалыптасқан заңы бойынша оны отағасы, ол болмаса отанасы, одан
қалса үлкен аға немесе әпке басқарады.
Қазақ халқы балалар жасын кезендерге былай бөлген:
1. Нәрестелік жас - 7 ай бесік, 12 ай еңбектеу.
2. Бөбек – 1-3 жас.
3. Сәби – 3-7 жас.
4. Жеткіншек – 8-11 жас.
5. Бозбала – 12-15 жас.
6. Үлкендер – 15 жастан жоғары.
Отбасы қоғамдағы алғашқы ұйымдардың бірі. Оның өзіндік міндеттері
болады, ол үшке бөлінеді:
1. Репродуктивтік. Мұның мәні - баланың өмірге келуі, өмірдің,
ұрпақтың жалғасын табуы.
2. Шаруашылық-экономикалық. Мұның мәні – материалдық жағдайды
қамтамасыз ету, үй және жеке меншік шаруашылығын жүргізу, отбасының қор-
қаражат жинау, оны сақтау.
3. Бос уақытты ұйымдастыру, яғни бала ұрпақ тәрбиесімен айналысу.
Отбасы тәрбиесі ата-аналар ықпалымен жүзеге асатын қоғамдық тәрбиемен
ұштасып жатады. Ол қоғаммен, бүкіл қоғамдық қатынастар жүйесімен тығыз
байланыста бола тұрса да, отбасы адамдарының белгілі дәрежедегі дербес
сырлас тобы. [14]
Отбасы өмірі материалдық және рухани процестермен сипатталады. Табиғи
биологиялық және шаруашылық тұтыну қатынастары оның материалдық жағын
құрса, ал рухани жағын кұқықтық, адамгершілік және психологиялық қатынастар
құрайды.
Адамгершілік тұғырға көтерер ең маңызды ұлағаттар, адамгершілік
қатынастар отбасынан басталады.
Зерттеуші-ғалым Ш. Ахметовтың айтуынша "Бала тәрбиесі негізінен басты-
басты сегіз түрлі мәселені қамтыған".
- Біріншіден, тәрбие басы алдымен әдістемелікке үйретуді көздеген.
- Екіншіден, мейірімді болуға тәрбиелеген.
- Үшіншіден алғыш, елгезек бол деп үйреткен.
- Төртіншіден адалдық пен шындыққа баулуды көздеген.
- Бесіншіден білгір бол, ұстаз бен ғалымның, көпті көрген данышпан
қарияның сөзін тыңда, ақпа-құлақ болма, құйма-құлақ бол дегенді бойларына
сіңіре берген.
- Алтыншыдан, үлкенді, ата-ананы сыйлауға үйретуді басты міндет етіп
қойған.
- Жетіншіден, кісі айыбын бетіне баспа дейді халық төрбиесі. Бүл
кемшілікті айтпа деген сөз емес, ғаріп-кісілердің табиғи кемдігін мұрны
пұшық, көзі қисық, аяғы ақсақ деген сияқты көрсетпе деген сөз.
Сегізіншіден, ел қорғаны батыр бол, халық алдында қызмет ет, бар
өнеріңді соған жұмса дегенді үйретеді. [15]
Қазақ отбасында тәрбиенің бұл бағыттары толығымен қамтылған. Бала
тәрбиесіне байланысты әр ата-ананың қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа жазылмаған
заң тәрізді ауызша жалғасып отырған.
Ата-ананы, үлкенді сыйлауға, халықтың салты мен дәстүрін қадірлеуге,
ел тарихы, туған жер, ата-баба шежіресін қанығуға, бесік жырынан бастап
халық ән-күйіне сусындауға үйрету. Бұл - отбасы тәрбиесінің мақсаты болып
табылады.
Қазақ халқының көптеген салт-дәстүрлері баланың дүниеге келуімен
байланысты туған.
Отбасының жеміс берер гүлі, алтын тіреу діңгегі — бала.
"Бесіксіз үйде береке жоқ".
"Бір баласы бардың шығар-шықпас жаны бар".
"Көп баласы бардың маздап жанған шамы бар"
"Бала — адамның бауыр еті".
Баланың өмірге келуіне байланысты көптеген әдет-ғұрыптар бар.
1. Сүйінші жас нәресте дүниеге келген кезде үйден алыста, жүрген
отбасы ағайындардан қуанышты хабарды тез жеткізу үшін атқа мініп, түзде
жүрген атасының немесс әкенің сүйіншіге хабаршы не сұраса соны берген.
Сүйінші сұрай барғни адам үл бала болса "ат ұстатар", қыз бала болса "қырық
жеті" деп хабарлаған.
2. Балаға ат қою көбінесе молданы әкеп, азан шақырып ат қойғызған.
"Қырықтың бірі-қыдыр" деп, құдайы қонаққа да "дуалы ауыз" деп ауылдың
үлкеніне немесе отбасы мен әжесіне қойғызған.
3. Бесікке бөлеу - бесік гигиеналық жағынан бала тәрбиесіне қолайлы.
Біріншіден, көші-қон кезінде түйеге артуға қолайлы, екіншіден баланы
емізгенде, үшіншіден, бала жылы, әрі құрғақ жатады.
4. Бесік тойы - бала қырқынан шықкдн соң ауыл-аймақты жинап, атасы мен
әжесі немесе әкесі мен шешесі баланың бесікке салу тойын жасайды. Бесікке
салу үрім-бұтағы өскен беделді қариялардың біріне тапсырылады.
5. Тұсау кесу - бала қаз тұрып тәй-тәй басып жүре бастаған кезде
жасалатын салт-дәстүр. Тұсау кесу тойының негізгі жабдықтары 1,5м ала жіп
немесе қойдың тоқ ішегі, қайшы немесе пышақ. Тұсауды ақылды, елгезек,
шаруаға икемді, пысық әйелдердің біріне кестіреді.
6.Атқы мінгізу тойы. Бала 4-5 жасқа келгенше әке-шешесі арнайы ат, ер
тоқым даярлайды. Ерді қайыңнан безінен шаптырып жатады. Мұны "ашамай ер"
деп атайды. Ердің тебінгі, құйысқан, үзеңгілерін киіз бен былғарыдан,
қайыстан, күмістетіп жасатады. Атқа мінгізу тойы жаз айларында болады.
7. Сүндет той. Сүндетке отырғызу 7-8 ғасырларға араб елдерінен шығып,
бүкіл мұсылман жұртына тараған. Ол мұсылмандықтың белгісі болып саналған.
Ер баланы 5-7 немесе 9 жасында отырғызған.
8. Шежіре үйрету. Балаға 7-3 жасынан бастап, ағайын-туысын, жеті
атасын, руын, тегін, ел-жұртын үйретуге ерекше көңіл болген. "Жеті атасын
білген ұл, жеті жұртқа жөн айтар".
9. Құда түсу. Қазақ халқының қоғамдық қарым-қатынастары қыз алысып,
қыз берісіп, құда болу арқылы нығайтылып отырған. "Бесік құда", "Қарсы
құда" т.б. Сізде лашын бар, бізде сұңқар бар. Сол лашынды сұңқарға кұда
түсейін деп келдім.
10. Ұрын келу, ілу тойы — бұл күйеу жігіттің қымбат кәделер мен жанына
әнші, күйші, палуан, сал-сері жігіттер ертіп, қайын жұртына келуіне
арналған той.
11. Қыз ұзату. Қыз ұзату тойы 3-4 күнге созылып, ат-жарыс, күрес, қыз
куу және т.б. ұлттық ойын сауықтар өткізіледі.
12. Келін түсіру. Ауыл әйелдері ұзатылып келе жатқан жас келіннің
алдынан шығып, шашу шашады.
Үйлену тойының ең жауапты кезеңі - қыз бен жігіттің некесін қию.
Дәстүрлі үйлену тойының сын сағаты шешуші сәті "ақ неке түні" деп
аталады...
"Шөлмек мың күнде сынбас, бір күнде сынады"
"Төсектің тарлығы - тарлық,
Көңілдің тарлығы - қорлық".
"Тәні сұлу - сұлу емес,
Жаны сұлу - сұлу".
Отбасы - бұл әке мен ананың үлгілі өнегесі негізінде қалыптасады, Осы
мәселе Ш.Б.Кулманова еңбегінде әке мен ана педагогикасы тұрғысында былайша
сипатталады.
"Әкенің миында — стратегия, ананың жүрегінде-тактика".
"Әкенің қолында — болат қашау, ананың қолында-күміс жонғыш".
"Әкеде-тіс, шешеде-ерін ". [16]
Ана - ұсақ жұмыстарда таптырмайтын жан, ол - жұмыс тек — ананікі. Сол
істерден отбасының өмірі құралады, балалардың тағдыры да. Ананың даналығы -
әкені үсақ түйекке араластырмауы, оның зейінін тек ірі, ең басты, өмірлік
қажет проблемаларға аударып отыруы. Парасатты ана әкені ұсақтыққа
жібермейді. Ер жүректі бола тұра ана әкенің ролін төмендетпей, оны
"жерлемей" — көтермелеп, қолпаштап отырады, оны ысырын тастап, ауыстырып
алмайды.
Ана — отбасының жүрегі, отбасының педагогикалық даналығының өзегі. Ол
әкені де әлпештейді. Сонымен қатар, ол баланы, "әкең айтты" деп сендіреді.
Әке баласына бір мезгіл өте байсалды ғибрат әңгіме айтуды елеусіз
қалдырмауы керек. Алдына қарсы отырып, ұзақ уақыт өмір туралы, өзін-өзі
қалай ұстау керек екендігі туралы әңгімелесуі қажет.
Сонымен, қазақ халқында өмір беріп, өнеге көрсеткен әке, ақ сүтін
беріп, тоғыз ай, тоғыз күн құрсағында сақтап, құрсақ тәрбиесінен бастап,
әлпештеп, аялап өсірген ана алдындағы қарыз сезімі-әр адамның адамгершілік
деңгейінің өлшемі болып хабылады.
"Қазақстан Республикасының тәлім-тәрбие тұжырымдамасында" тәрбиенің
негізгі қағидаларының бірі ретінде әке-ананың отбасындағы рөлін
қарастырған. Онда:
Біріншіден, баланы кішкене кезінен анасының сүт ақысын өтеуге баулу,
бүкіл қоғамда әйелге, анаға ерекше ілтипат қалыптастыру.
Екіншіден, бала тәрбиесіндегі әкенің жауапкершілігін тәрбиешілік
мүмкіндіктерін арттыру. Отағасы шаңырақтың қорғаны, асыраушысы, ақылшысы.
Сондықтан қазақ әулетінің ер-азаматты бағалау, пір түту дәстүрін одан әрі
жалғастыру — деп жанұядағы ата-ана тәрбиесінің маңыздылығын айқындайды.
Музыка мұғалімі өз жұмысының арттыру џшін музыкалық оқу-тәрбие
жұмысының ерекшелігі мен қиыншылығын білуі тиіс. [17]
Бірінші ерекшелігі- тәрбиенің көп қырлы, көп факторлы процесс
екендігі.Тәрбие мақсат, міндет, мазмұн, идеологиялық бағыт беру,
отбасы, жұртшылық сияқты әлеуметтік кџштердің тәрбие мен талап қоюдағы
бірлігін сақтау, тәрбие әдістерін дұрыс талдап, тиімді пайдалану басты
ерекшелігі.
Екінші ерекшелігі- тәрбиенің ұзақ процесс екендігі. Адам өмір
бойы тәрбиеленді, тәрбиеде тез табысқа жету мџмкін емес. Ол ұзақ уақытты,
қажымай - талмай, шыдамдылықпен тәрбие жұмысын жџргізуді қажет
ететіндігімен ерекшеленеді.
Үшінші ерекшелігі- тәрбиенің сатылы сипатта болатындығы.
1-сатыда: Отбасында, балабақшада, бастауыш мектепте тәртіп ережелерінің
бастапқы ұғымдарын игереді. Қарапайым сезімдер мен мінез- құлықтың алғашқы
дағдылары бойға қалыптасады.
2-сатыда: Этикалық тџсініктерді меңгеріп, кџрделі сезімдері дұрыс дами
бастайды. Әдет-құлық көрсету, қоғамда қарапайым тәртіп ережелерін сақтау,
орындау дағдысы қалыптасады.
3-сатыда: Дџниені тереңірек тану арқылы көзқарастардың қалыптасуы, мінез-
құлықтың тұрақты әдеттерінің бойға даруы, кџрделі сезімдердің бұдан әрі
қарай тереңдеп дамуы іске асады.
Бұл сатылар арасанда шек болмайды, бір- бірімен тығыз байланыста
өрбиді.
Төртінші ерекшелігі- тәрбие жұмысы мазмұнының бір орталыққа
жинақталып жас шамасында,тәрбие деңгейіне қарай бірте-бірте кџрделеніп
берілуі, бір қасиеттің қайталанып, толықтырылып тџсіндірілуі.
Бесінші ерекшелігі- тәрбие ісінің екі жақты белсенді процесс
екендігі. Музыка пәні мұғалімінің тәрбиелік ықпалы тәрбиеленушілердің
ішкі ойымен , ниетімен ,өзін-өзі тәрбиелеуімен ұштасып, табиғи џйлестік
табуы жұмыстың нәтижелі болуын қамтамасыз етеді. Олай болса, тәрбие ісінде
де, музыка пәні мұғалімі де, оқушылар да белсенділік көрсетуі тиіс.
Алтыншы ерекшелігі – тәрбие ісінде педагогтар ұжымының
ұйымдастырушылық қабілетінің кџшті болуының мәні зор .А.С.Макаренко
“Тәрбие беру жұмысы ең алдымен ,ұйымдастырушының жұмысы” деп бекер
айтпаған . Музыка пәні мұғалімінің ұйымдастырушылық қабілеті зор
болғанда ғана жеке оқушыларға ықпал етіп ,оқушылар ұжымының қарым –
қатынасынын жолға қойып жұмылдыра алады .
Жетінші ерекшелігі- тәрбие нәтижесін тез арада анықтау, тексеру,
бағалау өте қиын процесс. (Жазбаша бақылау, шығарма, мазмұндама, ауызша
сұрау, есеп алу т.б.) ал қаншалықты тәрбиелі, иманды екенін анықтау қиын.
Сегізінші ерекшелігі- тәрбие болашаққа ұмтылған іс-әрекет.Бүгін
мен мен ертеңгі келешек өмірдің ұштасуы.
Бүгінгі жақын мақсат- болашақтағы ортаңғы және алыс мақсатқа жетудің
негізі. Бџгінгі оқушы- ертеңгі азамат, маман, қоғамдағы дамытушы, алға
апарушы, қоғам иесі.
Музыкалық-тәрбие жұмысын ұйымдастырудың аталған ерекшеліктерімен
қатар, өзіндік қиыншылықтары да бар. Атап айтсақ:
а) тәрбие жұмысын ұйымдастыру оқу процесін ұйымдастырумен салыстырғанда
уақыт жағынан едәуір қиындық тудырады.Оқу белгілі уақытта,сабақ кестесіне
байланысты басталады, аяқталады, ал тәрбие жұмысының уақытын музыка пәні
мұғалімінің оқушылардың бос уақытын есепке алып өзі белгілейді.
ә) тәрбие жұмысының бағдарламасы жалпылама жасалған, ал оқу процесінде әр
пәннің жеке- жеке бағдарламасы бар. Бұл тәрбие жұмысының жоспарын нақты
жасауға мџмкіндік бермейді.Тәрбие салаларына байланысты тақырыпқа бөлініп
жасалған бағдарлама, бағдарламаға байланысты құрастырылған
хрестоматиялық жинақтар, әдістемелік құралдар тапшы.
б) тәрбие жұмысының жалпы мазмұнына ыңғайлап, музыка пәні мұғалімі
тақырыптарды өзі таңдап, тәрбие материалдарын өзі сұрыптап алып
иснцинировка , жоспар жасайды. Бұл біріншіден музыка пәні мұғалімінің
қыруар уақытын алса, екіншіден кџрделі, жан- жақты еңбекті талап етеді.
Аталған ерекшеліктер мен қиыншылықтар музыка пәні мұғалімінен
сан – салалы білім мен іскерлікті, шеберлік пен дағдыны, педагогикалық
іскерлікті, тәжірибені қажет етеді.Өйткені, ол әр оқушының жеке басы
қасиеттерін және сынып ұжымын зерттеп таниды. Тәрбие құралдары мен
әдістерін таңдайды, сол арқылы олардың жеке дамуын, ұжымға бірігуін,
ынтымағын, татулығын қамтамасыз етеді. Осы орайда, музыка пәні мұғалімі
тәрбиені кешенді жџргізуге тырысады. Оның мәні - тәрбие ісінде мақсат,
міндет, мазмұн, әдіс- тәсіл тџрлерінің бірілігігн сақтау, тәрбиені
жоспарлау, есепке алу, нәтижесін ескеру, сана-сезімге, мінез- құлыққа
бірдей тұтас ықпал ету, тәрбиелеу, тәрбиеде барлық әлеуметтік кџштердің
бірілігін қамтамасыз етеді. Демек, тәрбиені кешенді жџргізу тәрбиеге
бір жақты келуден, жџйесіздіктен құтқарады.
Халқымыздың ұлы перзенті Абайдың “Артыңа із қалдырғың келсе,
кейінгі ұрпаққа білім нұрын сеп, білімге тәрбиелеу, болашағымызды өз
ұлт өнері мен мәдениетінің тұнығынан сусындап, тарихын терең тџсінетін
болсын” деген өсиеті де болашақ ұрпақты өнер білім арқылы тәрбиелудің
қажеттігі мен маңыздылығын дәлелдейді. Бџгінгі оқушы, тәрбиеленуші-
ертеңгі дџние тұтқасын ұстап, халық мәдениетін көтеретін азамат.
Ұстаздықтың, соның ішінде музыка мұғалімі қызметінің қиындығы да
осында. Мектептегі музыка мұғалімі өз сабағында білім беруші, білікті
маман ғана емес, музыкалық- тағылымдық жұмыстарды жџргізуші мерекелік
кештер мен концертттерді, тџрлі кештерді џйірмелерді ұйымдастырушы.
Оқушылардың өткізілетін әрбір даталық, тақырыптық, өнертанымдық
кештерді әзірлеу барысында балалар өз бетімен ізденуге, творчестволық
қабілетін танытуға мџмкіндік алады. Өнерпаздық қабілеттері ұшталып, арман
қиялдарына қанат бітеді. Сондықтан жалпы білім беретін қазақ
мектептерінде оқушыларды дәстџрімен, өнер атты әлемнің шоқтығы биік
жұлдыздары шығармашылығымен таныстыру, олардың ой- пікірін оқу тәрбие
ісінің тірегін айналдыру- бџгінгі кџннің өзекті мәселесі деуімізге
әбден болады.
Біздің дәуірімізде мектеп жастарын тәрбиелеу жолында мектеп
өмірінің мектептегі әрбір сабақтың, соның ішінде ән- музыканың ,
сабақтан тыс көркемөнер џйірмелерін жџргізудің маңызы ерекше болып отыр.
Музыкалық тәрбиенің, оның ішінде сыныптан тыс жұмыс жџргізудің мақсаты
жастарды білімді, жоғары саналы, өнерлі, жан- жақты етіп тәрбиелеу болып
отыр. Бұл орайда балалар мен жасөспірімдер арасындағы музыкалық тәрбие
жұмысын жетілдіру мәселесіне зор көңіл бөлінеді.
Сондай-ақ Қазақстан Республикасының тәлім-тәрбие тұжырымдамасында
тәрбиенің мақсаты мен міндеттерінің бірі ретінде - қыз баланы тәрбиелеу
басты мәселе етіп қойылған. Онда: "Қыздарды ұлдардың алдында иба сақтауға,
оларды келешекте отбасының береке құтын сақтайтын әйел, келін, ана ретінде
имандылыққа, әдептілікке, кішіпейілділікке, жан сұлулығы мен тән сұлулығын
жарасымды қасиеттеріне жастайынан бейімдеу, отбасына қажетті әйел өнеріне
(ас пісіру, іс тігу, кесте тоқу, үй-ішін, өзін-өзі таза ұстау, үнемдеу,
бала тәрбиелеу) т.б. үйрету" — дел көрсеткен. Бұдан қыз өссе елдің көркі,
гүл өссе - жердің көркі – дегендей қоғамға қыз баланы тәрбиелеп шығару -
отбасының қоғамдық ұйымдардың және мектеп оқу-тәрбие процесінің біріккен
жұмысының жемісі болып табылады. [18]
Қай заманда болсын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат міндеттер. Ең
бастысы өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ тәрбиелеу
болып табылады. Ұрпақ тәрбиесі келешек қоғам қамын ойлау. Ал жастарды жан-
жақты қабілетті азамат етіп өсіруде халықтық салт-дәстүрдің рөлі аса ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz