Математика пәні бойынша дидактикалық ойындар арқылы оқушылардың оқу белсенділігін дамытудың әдістері
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ...3
Анықтамалар ... ... ... ... ..4
Кіріспе ... ... ... 5
1. Дидактикалық ойындар арқылы бастауыш сынып оқушыларының оқу белсенділігін дамытудың теориялық мәселелері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларына дидактикалық ойынды дамытудың теориялық мәселелері ... ... ... ... 7
1.2 Дидактикалық ойындардың психологиялық.педагогикалық негіздері мен классификациясы ... ... ... 16
2. Математика сабағында дидактикалық ойындар арқылы оқушылардың белсенділігін арттырудың формалары мен әдістері
2.1 Математика пәні бойынша дидактикалық ойындарды пайдалану арқылы оқушылардың оқу белсенділігін дамытудың ерекшеліктері мен формалары ... 36
2.2 Математика пәні бойынша дидактикалық ойындарды пайдалану арқылы оқушылардың оқу белсенділігін дамытудың әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2.3 Педагогикалық ғылыми.зерттеу жұмысының нәтижесі (оқушыларға математика пәнін оқытуда дидактикалық ойын элементтерін пайдалану ... ... ... .62
Қорытынды ... ... ... 66
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Анықтамалар ... ... ... ... ..4
Кіріспе ... ... ... 5
1. Дидактикалық ойындар арқылы бастауыш сынып оқушыларының оқу белсенділігін дамытудың теориялық мәселелері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларына дидактикалық ойынды дамытудың теориялық мәселелері ... ... ... ... 7
1.2 Дидактикалық ойындардың психологиялық.педагогикалық негіздері мен классификациясы ... ... ... 16
2. Математика сабағында дидактикалық ойындар арқылы оқушылардың белсенділігін арттырудың формалары мен әдістері
2.1 Математика пәні бойынша дидактикалық ойындарды пайдалану арқылы оқушылардың оқу белсенділігін дамытудың ерекшеліктері мен формалары ... 36
2.2 Математика пәні бойынша дидактикалық ойындарды пайдалану арқылы оқушылардың оқу белсенділігін дамытудың әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2.3 Педагогикалық ғылыми.зерттеу жұмысының нәтижесі (оқушыларға математика пәнін оқытуда дидактикалық ойын элементтерін пайдалану ... ... ... .62
Қорытынды ... ... ... 66
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің қазіргі даму кезеңіндегі қоғамның дамуы, ұлттық тәрбиенің жоғарылауы арасында байланыс айқындала түсуде. Оқушылардың белсенділігін арттыру жолында олардың пәнге қызығуын, ізденімпаздыққа тәрбиелеу мектептің міндеті.
Қазақстан Республикасының Білім беру жүйесіндегі стратегиялық мақсатында - «мемлекеттік, әлеуметтік және кәсіптік проблемаларын өз бетінше тұжырымдай отырып, іс жүзінде шеше алатын, жоғары білімді, бәсекеге түсе алатын, тұлға қалыптастыруға жағдай жасау делінген [1].
Педагогика ғылымында ойын әрекетінің оқу үрдісінде алатын орны туралы пікірлер айтылып зерттеліп жүрген еңбектер өте көп. Ал ертедегі ұлы ойшылдар И.Г.Песталоции [2] ойын арқылы балаларды болашақ өмірге бейімдеу керек деп түсіндірген. Ойынның теориясы мен маңыздылығы туралы К.Д.Ушинский [3] тәрбиеде және оқыту барысында ойынның алатын орны ерекше екендігі туралы В.А.Сухомлинский [4], С.П.Шацкий [5] және Н.К.Крупская [6] өз пікірлерін білдірген. Педагогикалық үрдісті жетілдіруде ойынның алар орны жөнінде Қазақстандық ғалым Н.Құлжанова да зерттеген.
Қазақстан Республикасының Білім беру жүйесіндегі стратегиялық мақсатында - «мемлекеттік, әлеуметтік және кәсіптік проблемаларын өз бетінше тұжырымдай отырып, іс жүзінде шеше алатын, жоғары білімді, бәсекеге түсе алатын, тұлға қалыптастыруға жағдай жасау делінген [1].
Педагогика ғылымында ойын әрекетінің оқу үрдісінде алатын орны туралы пікірлер айтылып зерттеліп жүрген еңбектер өте көп. Ал ертедегі ұлы ойшылдар И.Г.Песталоции [2] ойын арқылы балаларды болашақ өмірге бейімдеу керек деп түсіндірген. Ойынның теориясы мен маңыздылығы туралы К.Д.Ушинский [3] тәрбиеде және оқыту барысында ойынның алатын орны ерекше екендігі туралы В.А.Сухомлинский [4], С.П.Шацкий [5] және Н.К.Крупская [6] өз пікірлерін білдірген. Педагогикалық үрдісті жетілдіруде ойынның алар орны жөнінде Қазақстандық ғалым Н.Құлжанова да зерттеген.
1. Қазақстан Республикасындағы «Білім туралы заңнама» Алматы. 2008 – 21б.
2. Песталоции И.В. Избранные.педагогические произведения (Под. ред. М.Ф.ІІІабаева, М.: АПН РСФСР, 1961, Т.1-717 с.)
3. Ушинский К.Д. Педагогические сочинения. – М., 1989. - 528 с.
4. Сухомлинский В.А. // Избранные произвед. В - 5-х томах. Киев: Рад.школа т. 1, 1979, стр. 686.
5. Шацкая В.Н. Балалардың жанұядағы эстетикалық тәрбиесі. –М., 1997. 112 с.
6. Крупская Н.К. Көркемдікке тәрбиелеудің міндеттері туралы. Таңдамалы шығармалары. –А., 1973.-230 б.
7. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы // Қазақстан мектебі. - Алматы, 2004. № 2.- 8 б.
8. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан-2030» Қазақстан халқына Жолдауы. Алматы
«Дәуір» 1997 ж. 32б.
9. Леонтьев А.Н. Психология. – М., 1998. - 222 с.
10. Рубинштейн С. О мышлении и путях его исследования. – М., 1958.-122 с.
11. Занков Л.В. // О начальном обучении. М; Просвещение. 1963-182 с. 12. Эльконин Д.Б «Психология игры». Москва. Просвешение.196 -164 с.
13. Шамова Т.И., Давыденко Т.М. // Управление образовательным процессом в адаптивной школе. — М.: Педагогический поиск, 2001- 64 с.
14. Щукина Г.И. Педагогические проблемы формирования познавательных интресов учащихся. — М.: Педагогика, 1988 – 142 с.
15. Пидкасистый П.И. Педагогика. - М., 2001. - 520 с.
16. Сабыров Т.С «Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары» Алматы. Мектеп. 1988 – 147 б.
17. Қайбулдаева Г., Жаздықбаева М., Әлімбекова С. Ойын технологиясы . Түркістан. 2007. - 25 – 34б.
18. Ушинский К.Д. Педагогические сочинения. – М., 1989. - 528 с.
19. Аристова Л.П. Активность учения школьника. М., 1988. 159 с.
20. Есипов Б.П. Проблема улучшения самостоятельной работы учащихся на уроках. //Советская педагогика. – 1957. 8. – С.9-23.
21. Лернер И.Я. Философия дидактики и дидактика как философия. — М., 1995-320 с.
22. Дистервег Ф.А. Руководство к оброзованию немецких учителей. Избр. пед. соч. –М.; Учпедгиз, 1959. -371 с.
23. Бабанский К.Ю. Методические основы оптимизации учебно-воспитательного процесса. — М.: Педагогика, 1982 – 236 с.
24. Аймауытов Ж., Жарыкбаев Қ. // Ж.Аймауытұлының психологиялық көзқарастары. Алматы: Білім, 2000. -33-34 б.
25. Жұмабаев М. Педагогика. Ана тілі. 1992. 94-95 б.
26. Құдайбердиев Ш. Шығармалары. - Алматы, 1988. - 101 б.
27. Тәжібаев Т. Педагогическая мысль в казахстане во второй половине ХIХ века. - Алматы, 1965. - 164 с.
28. Макаренко А.С. Книга для родителей. Москва. Правда. 1986 – 270 с .
29. Блонский П.П. Избранные педагогические и психологические сочинения. В 2-т. –М.: Педагогика, 1979. – 304с.
30. Выготский Л.С. Избранные психологические исследования. -М.,1959– 324 с.
31 Тотикова Т., Баймаханова Л. Есептерді шығару барысында оқушыларды ойлауға үйрету жолдары. //Вестник Кыргызского национального университета имени Ж.Баласагуна. -Бишкек, 2008 – 68 б.
32. Диваев Ә. Тарту. –Алматы. Ана тілі, 1992 – 256 б.
33. Сағындықов Е. Педагогика. - Алматы, 2002. - 200 б.
34. Төтенаев Б. «Қазақтың ұлттық ойындары». Алматы. 1991. -78 б.
35. Харламов Н. Педагогика, - М., 1990. -242 с.
36. Ожегов С.И белгілі сөздігінен /Словарь русского языка: 70 000 слов/ Под ред. Н.Ю. Шведовой. – 21-е изд., перераб. и доп. – М.: Рус. яз., 1989. – 924 с.
37. Махмудов М.И. Организация проблемного обучения. — М.: Педагогика, 1997. -247 б.
38. Сухомлинский В.А. Балаға жүрек жылуы. – Алматы: Мектеп, 1978. – 222 б.
39. Қоянбаев Р.М., Ыбыраимжанов Қ.Т. Жалпы бастауыш білім беру педагогикасы. Түркістан, 2005. -432 б.
40. Байбекова М . //Бастауыш мектеп, №1. 2006. – 64б.
41. Ахметжанова А. Оқушылардың қызығушылығын арттыру жолдары. //Бастауыш мектеп, №1, 2004 – 64 б.
42. Крупская Н.К. Таңдамалы педагогикалық шығармалары. Алматы, 1973 – 306 б.
43. Райков Б.Е. Общая методика естествознания. – М., - 157 с.
44. Сағындықова Е. Ұлттық ойындарды оқу-тәрбие ісінде пайдалану. Алматы. Рауан, 1993. 3-10 б.
45. Огородников И.Т. Педагогика школы. -М.; –Просвещение, 1974. -374 с.
46. Подласый И.П. Педагогика. Новый курс в двух книгах. Москва. Владос 2001 -324 с.
47. Пірімжанова Ф. Оқыту үрдісіндегі ойьнның маңызы. //Бастауыш мектеп. №3,1998. -15 б.
48. Сухомлинский В.А. Мектептің жас директорларымен сырласу. –А., 1987. -138 б.
49. Тастанова Ұ.Қ. «Математика сабағында дидактикалық ойындарды қолдану арқылы оқушылардың сабаққа қызығушылығын арттыру» //Бастауыш мектеп, №1. 2005 – 23 б.
50. Таңқыбаева Ж. Математика. // Бастауыш мектеп. №4, 2006.- 64 б.
2. Песталоции И.В. Избранные.педагогические произведения (Под. ред. М.Ф.ІІІабаева, М.: АПН РСФСР, 1961, Т.1-717 с.)
3. Ушинский К.Д. Педагогические сочинения. – М., 1989. - 528 с.
4. Сухомлинский В.А. // Избранные произвед. В - 5-х томах. Киев: Рад.школа т. 1, 1979, стр. 686.
5. Шацкая В.Н. Балалардың жанұядағы эстетикалық тәрбиесі. –М., 1997. 112 с.
6. Крупская Н.К. Көркемдікке тәрбиелеудің міндеттері туралы. Таңдамалы шығармалары. –А., 1973.-230 б.
7. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы // Қазақстан мектебі. - Алматы, 2004. № 2.- 8 б.
8. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан-2030» Қазақстан халқына Жолдауы. Алматы
«Дәуір» 1997 ж. 32б.
9. Леонтьев А.Н. Психология. – М., 1998. - 222 с.
10. Рубинштейн С. О мышлении и путях его исследования. – М., 1958.-122 с.
11. Занков Л.В. // О начальном обучении. М; Просвещение. 1963-182 с. 12. Эльконин Д.Б «Психология игры». Москва. Просвешение.196 -164 с.
13. Шамова Т.И., Давыденко Т.М. // Управление образовательным процессом в адаптивной школе. — М.: Педагогический поиск, 2001- 64 с.
14. Щукина Г.И. Педагогические проблемы формирования познавательных интресов учащихся. — М.: Педагогика, 1988 – 142 с.
15. Пидкасистый П.И. Педагогика. - М., 2001. - 520 с.
16. Сабыров Т.С «Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары» Алматы. Мектеп. 1988 – 147 б.
17. Қайбулдаева Г., Жаздықбаева М., Әлімбекова С. Ойын технологиясы . Түркістан. 2007. - 25 – 34б.
18. Ушинский К.Д. Педагогические сочинения. – М., 1989. - 528 с.
19. Аристова Л.П. Активность учения школьника. М., 1988. 159 с.
20. Есипов Б.П. Проблема улучшения самостоятельной работы учащихся на уроках. //Советская педагогика. – 1957. 8. – С.9-23.
21. Лернер И.Я. Философия дидактики и дидактика как философия. — М., 1995-320 с.
22. Дистервег Ф.А. Руководство к оброзованию немецких учителей. Избр. пед. соч. –М.; Учпедгиз, 1959. -371 с.
23. Бабанский К.Ю. Методические основы оптимизации учебно-воспитательного процесса. — М.: Педагогика, 1982 – 236 с.
24. Аймауытов Ж., Жарыкбаев Қ. // Ж.Аймауытұлының психологиялық көзқарастары. Алматы: Білім, 2000. -33-34 б.
25. Жұмабаев М. Педагогика. Ана тілі. 1992. 94-95 б.
26. Құдайбердиев Ш. Шығармалары. - Алматы, 1988. - 101 б.
27. Тәжібаев Т. Педагогическая мысль в казахстане во второй половине ХIХ века. - Алматы, 1965. - 164 с.
28. Макаренко А.С. Книга для родителей. Москва. Правда. 1986 – 270 с .
29. Блонский П.П. Избранные педагогические и психологические сочинения. В 2-т. –М.: Педагогика, 1979. – 304с.
30. Выготский Л.С. Избранные психологические исследования. -М.,1959– 324 с.
31 Тотикова Т., Баймаханова Л. Есептерді шығару барысында оқушыларды ойлауға үйрету жолдары. //Вестник Кыргызского национального университета имени Ж.Баласагуна. -Бишкек, 2008 – 68 б.
32. Диваев Ә. Тарту. –Алматы. Ана тілі, 1992 – 256 б.
33. Сағындықов Е. Педагогика. - Алматы, 2002. - 200 б.
34. Төтенаев Б. «Қазақтың ұлттық ойындары». Алматы. 1991. -78 б.
35. Харламов Н. Педагогика, - М., 1990. -242 с.
36. Ожегов С.И белгілі сөздігінен /Словарь русского языка: 70 000 слов/ Под ред. Н.Ю. Шведовой. – 21-е изд., перераб. и доп. – М.: Рус. яз., 1989. – 924 с.
37. Махмудов М.И. Организация проблемного обучения. — М.: Педагогика, 1997. -247 б.
38. Сухомлинский В.А. Балаға жүрек жылуы. – Алматы: Мектеп, 1978. – 222 б.
39. Қоянбаев Р.М., Ыбыраимжанов Қ.Т. Жалпы бастауыш білім беру педагогикасы. Түркістан, 2005. -432 б.
40. Байбекова М . //Бастауыш мектеп, №1. 2006. – 64б.
41. Ахметжанова А. Оқушылардың қызығушылығын арттыру жолдары. //Бастауыш мектеп, №1, 2004 – 64 б.
42. Крупская Н.К. Таңдамалы педагогикалық шығармалары. Алматы, 1973 – 306 б.
43. Райков Б.Е. Общая методика естествознания. – М., - 157 с.
44. Сағындықова Е. Ұлттық ойындарды оқу-тәрбие ісінде пайдалану. Алматы. Рауан, 1993. 3-10 б.
45. Огородников И.Т. Педагогика школы. -М.; –Просвещение, 1974. -374 с.
46. Подласый И.П. Педагогика. Новый курс в двух книгах. Москва. Владос 2001 -324 с.
47. Пірімжанова Ф. Оқыту үрдісіндегі ойьнның маңызы. //Бастауыш мектеп. №3,1998. -15 б.
48. Сухомлинский В.А. Мектептің жас директорларымен сырласу. –А., 1987. -138 б.
49. Тастанова Ұ.Қ. «Математика сабағында дидактикалық ойындарды қолдану арқылы оқушылардың сабаққа қызығушылығын арттыру» //Бастауыш мектеп, №1. 2005 – 23 б.
50. Таңқыбаева Ж. Математика. // Бастауыш мектеп. №4, 2006.- 64 б.
Ф-ОБ-001033
Мазмұны
Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1. Дидактикалық ойындар арқылы бастауыш сынып оқушыларының оқу
белсенділігін дамытудың теориялық мәселелері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларына дидактикалық ойынды дамытудың теориялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Дидактикалық ойындардың психологиялық-педагогикалық негіздері мен
классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2. Математика сабағында дидактикалық ойындар арқылы оқушылардың
белсенділігін арттырудың формалары мен әдістері
2.1 Математика пәні бойынша дидактикалық ойындарды пайдалану арқылы
оқушылардың оқу белсенділігін дамытудың ерекшеліктері мен формалары ... 36
2.2 Математика пәні бойынша дидактикалық ойындарды пайдалану арқылы
оқушылардың оқу белсенділігін дамытудың
әдіс–тәсілдері ... ... ... ... ... . ... ... ...42
2.3 Педагогикалық ғылыми-зерттеу жұмысының нәтижесі (оқушыларға
математика пәнін оқытуда дидактикалық ойын элементтерін
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .68
Ф-ОБ-001033
Нормативтік сілтемелер
Бұл дипломдық жұмыста келесі нормативтік сілтемелер көрсетілген:
Қазақстан Республикасындағы Білім туралы заңнама
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
Тұжырымдамасының (2003 ж. 27.12.) мақсаты
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаев “Қазақстан-2030” атты
стратегиялық жолдауында Қазақстан - 2030 - Алматы: Білім, 1997.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру
стандарты Жалпы бастауыш білім. Алматы: РКБ, 2010
Ф-ОБ-001033
Анықтамалар
Танымдық белсенділік – оқушының оқуға білуге деген ынта ықыласының,
құштарлығының ерекше көрінісі.
Қызығу - шындықтағы заттармен құбылыстарды белсенділікпен танып,
бағытталған адамның бір шама тұрақты жеке ерекшелігінің бір көрінісі.
Оқушылардың оқудағы белсенділігі дегеніміз – оқуға қажетті білім мен
дағдыны меңгерген және оларды өмірде, практикада пайдалана білуге, үйренуге
оқушының істейтін саналы әрекеті
Ойын ұғымына түсініктеме берсек – бұл адамның мінез-құлқын өзі
басқарумен анықталатын қоғамдық тәжірибені қалыптастыруға арналған
жағдаяттар негізіндегі іс-әрекеттің бір түрі
Ойын дегеніміз - жаттығу, ол арқылы бала өмірге әзірленеді. Алғаш
мектеп табалдырығын аттап отырған балалардың ұжымын ұйымдастыруға сабаққа
деген белсенділігін арттыруға ойынды тәрбие құралы деп қарауға болады.
Іскерлік ойындар - дегеніміз болашақ маманның кәсіби қызметінің пәндік
және әлеуметтік мазмұнын, сол қызметке тән қарым-қатынас жүйесін модельдеу,
елестету.
Дидактикалық ойындар - балалар үшін өзіне тән жүру барысы, мақсаты,
маңызы бар әрекет.
Математиканы оқыту формасы деп – оқу процесін ұйымдастыру тәсілдері
түсіндіріледі. Сабақ жоспарларын қарастыру кезінде ойынның ережелері
құрылады, атрибуттары дайындалады. Бұл процеске оқушылар да тартылады.
Ф-ОБ-001033
Белгілеулер мен қысқартулар
РКБ - Республикалық кітап баспасы
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі: Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің қазіргі
даму кезеңіндегі қоғамның дамуы, ұлттық тәрбиенің жоғарылауы арасында
байланыс айқындала түсуде. Оқушылардың белсенділігін арттыру жолында
олардың пәнге қызығуын, ізденімпаздыққа тәрбиелеу мектептің міндеті.
Қазақстан Республикасының Білім беру жүйесіндегі стратегиялық
мақсатында - мемлекеттік, әлеуметтік және кәсіптік проблемаларын өз
бетінше тұжырымдай отырып, іс жүзінде шеше алатын, жоғары білімді, бәсекеге
түсе алатын, тұлға қалыптастыруға жағдай жасау делінген [1].
Педагогика ғылымында ойын әрекетінің оқу үрдісінде алатын орны туралы
пікірлер айтылып зерттеліп жүрген еңбектер өте көп. Ал ертедегі ұлы
ойшылдар И.Г.Песталоции [2] ойын арқылы балаларды болашақ өмірге бейімдеу
керек деп түсіндірген. Ойынның теориясы мен маңыздылығы туралы К.Д.Ушинский
[3] тәрбиеде және оқыту барысында ойынның алатын орны ерекше екендігі
туралы В.А.Сухомлинский [4], С.П.Шацкий [5] және Н.К.Крупская [6] өз
пікірлерін білдірген. Педагогикалық үрдісті жетілдіруде ойынның алар орны
жөнінде Қазақстандық ғалым Н.Құлжанова да зерттеген.
Ойын бала үшін еліктеу, инстинкт күнделікті негізгі іс-әрекет және
өмірі деп дәлелденген. Себебі, ойын-оқу еңбек іс-әркеттері мен бірге
адамның өмір сүруінің маңызды бір түрі. Ойын баланың барлық қабілеттерінің
дамуына, айналасындағы дүние жайлы түсініктерінің кеңейуіне көмектеседі.
Халқымыз ойындарға тек балаларды алдандыру, ойнату әдісі деп қарамай,
олардың мінез-құлқының қалыптасу құралы деп ерекше бағалаған. Ойын
балалардың негізгі іс-әрекеті ретінде психологиялық, анатомиялық-
физиологиялық, педагогикалық маңызы зор қызметтер атқарады.
Ойын баланың даму құралы, таным көзі, білімділік, тәрбиелік,
дамытушылық мәнге ие бола отырып, адамның жеке тұлға ретінде қалыптасуына
ықпал етеді. Ойынды әрбір адам ойнап өседі, ойынды көп ойнаған адамның
дүниетанымы кең, жаны таза, жүрегі нәзік, нағыз сезімтал тұлға болмақ. Ал,
кей балалар ойында шынайы өмірді бейнелесе, кей балалар ішкі сезімін
білдіреді. Ойының дамуына және баланың ойынға араласуына әсер ететін
қызықты ойынның түрлері көп. Мысалы: қазақ халқының ұлттық ойындары, бұл
ойынның алғашқы танымы десек артық болмас.
Ойын дегеніміз - жаттығу, сол арқылы бала өмірге әзірленеді. Алғаш
мектеп табалдырығын аттап отырған балалардың ұжымын ұйымдастыруға сабаққа
деген белсенділігін арттыруға ойынды тәрбие құралы деп қарауға болады. Бала
мектепке дейінгі жасында түрлі ойындармен ойнап үлгерген. Сондықтан да ол
мектепте де ойнауға бейім тұрады. Бастауыш сынып мұғалімдерінің сабақ
барысында ойын технологияларын әліде болса аз қолдануы, математика
сабақтарында оқушылардың оқу белсенділіктерін дамытуға бағытталған ғылыми
- әдістемелік материалдардың жетіспеуі мен қазіргі кезеңде бастауыш
мектепке қойылып отырған мемлекеттік талаптар арасындағы қарама-
қайшылықтарды шешу үшін біз дипломдық жұмыстың тақырыбын Математика пәні
бойынша дидактикалық ойындар арқылы оқушылардың оқу белсенділігін дамытудың
әдістері деп алдық.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында бастауыш білім берудің
2005-2015 жылға дейінгі бағдарламасына сәйкес, мектептегі оқыту мен
тәрбиелеу маңызы түбегейлі өзгеріп, бірінші кезекке бұрынғыдай пәндік
білімдердің белгілі бір жиынтығымен қаруландыру емес, оқушының оқу
үрдісі барысында танымдық іс-әрекетін дұрыс және тиімді ұйымдастыру
негізінде танымдық белсенділіктерін қалыптастырып, дамытып, жан-жақты
жетілген тұлға тәрбиелеу мақсаты қойылып отыр. Бұл мақсатты жүзеге
асыру оқушыларды жинақылыққа, өзін-өзі дұрыс басқаруға үйретеді.
Білімді саналы түрде игеріп, білімін өз бетінше жетілдіру қабілетін
тудырады [7].
Осыдан келіп оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру жолында
олардың әр пәнге қызығуын, өздігінен білім алу, даму дағдыларын
қалыптастыру, ізденімпаздыққа шығармашылыққа тәрбиелеу әр мектептің, әр
мұғалімнің міндеті. Нарықтық қатынастар орныға бастаған егеменді еліміздің
ертеңі – жастардың білімінің тереңдігімен өлшенеді. Білімді, жан-жақты
қабілетті ұрпақ – ұлтымыздың баға жетпес қазынасы.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаев “Қазақстан-2030” атты
стратегиялық жолдауында “әлемдік білім кеңістігінде толығымен кірігу білім
беру жүйесін халықаралық деңгейге көтеруді талап ететінін, жоғары сатылы
білімді азамат қалыптастыру” керектігі көзделінген еді [8].
Олай болса, қазіргі қоғам алдындағы негізгі міндеттерінің бірі – заман
сұранысына сай оқу-ағарту, тәрбие мәселелерін сараптап, оқушыларға
берілетін білім мен тәрбие сапасын көтеру, оқушылардың танымдық
қызығушылығын дамыту, бүгінгі таңның кезек күттірмейтін келелі
мәселелерінің бірі болып отыр. Оқушылардың танымдық процесін тиімді етіп
ұйымдастыру арқылы оқу белсенділігін арттыру және танымдық қызығушылығын
арттыруды психологиялық тұрғыдан А.Н.Леонтьев [9], С.Л.Рубинштейн [10],
Л.В.Занков [11], Л.В.Эльконин [12], т.б. ғалымдар қарастырса, педагогикалық
тұрғыдан Т.Н.Шамова [13], Г.И.Щукина [14], П.И.Пидкасистый [15] т.б. болса,
отандық ғалымдардан Т.Сабыров [16] т.б. ғалымдар зерттеп, жеке пәндерді
оқытуға байланысты жұмыстарды ұйымдастырудың ерекшеліктерін анықтауға үлес
қосты. Мәселен, Т.Н.Шамова [13,12 б.] тұлғаның оқыту сипатына, мазмұнына,
таным мақсатына еріктік-күш жігерін жұмсау іс-әрекет сапасын қарастырған.
Танымдық белсенділікті оқушы бойына дамытудағы мақсат, міндетіміз
айқындалған соң, осы терминдерге анықтама берейік. Таным ұғымы -
негізінен философиялық-педагогикалық ұғым. Қазіргі үздіксіз тасқындаған
ақпарат тасқынынан оқушыларды ұлттық сана сезімде, төл халқының өзіндік
әдет-ғұрпын, мәдениеті мен әдебиетін сыйлауға, құрметтеуге тәрбиелейтін
деректерді оқыту үрдісіне енгізу әрбір математика мұғалімінің міндеті болуы
шарт. Өйткені, математика сабақтарында оқушыларды дидактикалық ойындар
арқылы халық педагогикасының алтын қазынасымен, кәусар бұлағымен
сусындатуға болады.
Сондықтан математикадан дидактикалық ойындар арқылы меңгерту
барысында шәкірттердің санасына ұлттық рухты сіңіру, өз халқының өткеніне
мақтанышпен қарау сезімдерін ояту керек. Бұл оқушылардың жеке тұлғалық
қасиеттерінің жетілуіне негіз бола алады.
Оқушылардың рухани дүниесін ізгілендіруде, рухани жағынан дамытуда
дидактикалық ойындарды кеңінен қолдану мол мүмкіндік береді.
Себебі, дидактикалық ойындарды ойнау барысында оқушылар өздерін еркін
сезінеді, өз ойларын қысылып қымтырылмай жеткізеді. Мұның өзі оқушылардың
жеке тұлғалық қасиеттерінің дамуына, рухани жан дүниесінің толысып
жетілуіне зор ықпал етеді.
Білім негізі бастауыш сыныптарда қалыптасатыны барша жұртқа аян. Сол
үшін, бастауыш сыныптағы оқу-тәрбие жұмысына назар аударуымыз керек. Оқу
үдерісін жетілдіріп, сабақ сапасын арттырудың әдіс-тәсілдері өте көп. Оның
өзі мұғалімнің шығармашылық еңбегіне, әдіс-тәсілдерін қолданудағы
шеберлігіне, терең теориялық біліміне, тәжірибесіне, әр сабаққа тиянақты
даярлығына байланысты.
Сабақ сапасын арттырудың тәсілі сабақта дидактикалық ойындарды
пайдалану. Дидактикалық ойындарды оқыту үрдісінде қолдану тарихы әріден
басталады. Ойын сөзі мағынасының түп төркіні қуанышқа, әзілге сәйкес
келеді. Мысалы, Ежелгі Рим халықтарында ойын сөзінің мағынасы қуаныш,
мереке сөздерінің мағынасымен ұштасып жатса, еврей тілінде әзіл мен күлкіні
білдіреді.
Ал қазақ тілінде жас балалардың іс-әркетін меңзейді. Бұл қазақ
халқының мақал-мәтелдерінде анық байқалады. Мысалы, Асық ойнаған – азар,
доп ойнаған – тозар, кітап оқыған - озар деген нақыл сөзінде ойын сөзі
балалардың іс-әрекетін білдіреді. Ойын – іс-әрекеттің бір түрі.
Психологиялық кернеуліктен құтылуға, яғни кездейсоқ жағдайдан бастап,
адамдар қатынасының үйлесімді әлеміне қосады.
Ойын дегеніміз - жаттығу, ол арқылы бала өмірге әзірленеді. Алғаш
мектеп табалдырығын аттап отырған балалардың ұжымын ұйымдастыруға сабаққа
деген белсенділігін арттыруға ойынды тәрбие құралы деп қарауға болады. Бала
мектепке дейінгі жасында түрлі ойындармен ойнап үлгерген. Сондықтан да ол
мектепте де ойнауға бейім тұрады.
Бастауыш сынып мұғалімдерінің сабақ барысында ойын технологияларын әлі
де болса аз қолдануы, математика сабақтарында оқушылардың оқу
белсенділіктерін дамытуға бағытталған ғылыми-әдістемелік материалдардың
жетіспеуі мен қазіргі кезеңде бастауыш мектепке қойылып отырған мемлекеттік
талаптар арасындағы қарама-қайшылықтарды шешу үшін біз дипломдық жұмыстың
тақырыбын Математика пәні бойынша дидактикалық ойындар арқылы оқушылардың
оқу белсенділігін арттыру деп алдық.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларына дидактикалық ойын
элементтерін математика сабағында пайдалану арқылы белсенділіктерін
арттырудың әдістерін анықтау.
Зерттеу нысанасы: Бастауыш мектепте – оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: Математика сабағында дидактикалық ойынды пайдалану.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Тақырыпқа байланысты ғылыми еңбектерге, монографияларға, оқулық,
оқу құралдарына шолу жасау;
2. Математика сабағында дидактикалық ойын элементтерін пайдаланудың
озық іс-тәжерибесін жинақтау және қорытындылау.
3. Математика пәні бойынша дидактикалық ойындарды пайдалану арқылы
оқушылардың оқу белсенділігін дамытудың ерекшеліктері мен формалары
4. Математика сабақтарында дидактикалық ойын элементтерін пайдаланудың
әдістеріне талдау жасау.
Зерттеу әдістері: Математика сабағында дидактикалық ойын элементтерін
пайдалануға байланысты бастауыш сынып мұғалімінің іс-тәжірибесіне талдау
жасау, оларды жинақтау, бақылау, оқушы жұмысын зерттеу, оқушыларға
математика пәнін оқыту үрдісінде дидактикалық ойын элементтерін қолдану
арқылы олардың оқу белсенділіктерінің денгейін анықтау.
Зерттеудің теориялық қолданымы. Математика сабағында дидактикалық ойын
элементтерін пайдалануға байланысты бастауыш сынып мұғалімінің іс-
тәжірибесіне талдау жасау, оларды жинақтау, бақылау, оқушы жұмысын
зерттеу, оқушыларға математика пәнін оқыту үрдіс
дидактикалық ойын элементтерін қолдану.
Зерттеудің практикалық қолданымы.
Оқушыларға математика пәнін оқыту үрдісінде дидактикалық ойын
элементтерін қолдану.
Зерттеу әдісі: материалдарды зерттеу әдістері, теориялық әдістер және
эмпирикалық әдістер – бастауыш сынып оқушыларының таным процестерін дамыту
туралы ғылыми еңбектерге теориялық талдау жасалынды және бастауыш сынып
оқушыларының тдидактикалық ойын арқылы белсенділігін дамытуда қолданылатын
ойындар, тапсырмалар таңдап алынды.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден,
2 бөлімнен, сабақ үлгілерінен, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттерден тұрады.
Кіріспеде диплом жұмысының көкейтестілігі, мақсаты, міндеттері,
нысанасы, пәні, ғылыми – педагогикалық әдістері қарастырылады.
Дидактикалық ойындар арқылы бастауыш сынып оқушыларының оқу
белсенділігін дамытудың теориялық мәселелері атты бөлімінде бастауыш
мектеп жасындағы оқушылардың оқу белсенділігін дидактикалық ойындар арқылы
дамытудың педагогикалық – психологиялық ерекшеліктерін және ойын туралы
ұғым, оның мәні, білім, мазмұны қарастырылады.
Математика сабағында дидактикалық ойындар арқылы оқушылардың оқу
белсенділігін дамытудың формалары мен әдістері атты бөлімінде 3–сыныпта
математика пәні бойынша дидактикалық ойындар арқылы оқушылардың оқу
белсенділігін дамытудың әдістері қарастырылған.
Диплом жұмысының қорытынды бөлімінде белгіленген тақырып бойынша
жүргізілген зерттеулердің нәтижелері тұжырымдалды.
Соңғы бөлімінде пайдаланылған әдебиеттер тізімі көрсетілді.
Диплом жұмысының қосымша бөлімінде тақырыпқа сай кестелермен жұмыс
жүргізілді.
.
1. Дидактикалық ойындар арқылы бастауыш сынып оқушыларының оқу
белсенділігін дамытудың теориялық мәселелері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларына дидактикалық ойынды дамытудың теориялық
мәселелері
Адам белсенділігінің табиғатын тани білу, еңбек және моральдық
белсенділік дәрежесі бойынша адамның қоғам мен ұжым үшін жарамдылығын жете
анықтау – мұғалімнің басты міндеті. Белсенділік деп адамның іс-әрекеті
үстіндегі жағдайын айтады. Ал оқушының негізгі іс- әрекеті бұл оқу. Бала
белсенділігінің ең алғашқы формаларының бірі – қарым–қатынас жасау
белсенділігі. Бұл адамның бүкіл өмірінде дамитын белсенділік. Балалардың
жас ерекшеліктеріне сәйкес басқа адамдармен қарым–қатынас жасау
белсенділігінің мазмұны өзгеріп отырады. Балалар ересек адамдардың
әрекеттеріне үңіле қарап үйренеді, оларға еліктейді. Балалардың саналы
түрде істейтін мұндай әрекеттерін ырықты немесе ерікті белсенділік дейді .
Оқыту процесінде оқушының белсенділігі негізінен, екі түрлі сипатта
болады: сыртқы және ішкі белсенділік. Сыртқы белсенділік дегеніміз – оқушы
әрекетінің сыртқы көріністері (белсенді қимыл–қозғалыстары, тәжірибелік
әрекеттері, мұғалімге зейін қойып қарауы, мимикасы т.б.) бірақ осы кезде ол
басқа нәрсені ойлап отыруы да мүмкін. Оқушының ішкі белсенділігіне – оның
белсенді түрде ойлау әрекеті жатады. Белсенділік жеке басқа тән маңызды бір
қасиет болып саналады. Оқушы белсенділігі қандай болғанда да ой
дербестігіне сүйенеді. Оқыту процесінде оқушылардың белсенділігін арттыру
принципін жүзеге асыруды мақсат еткен мұғалім сабақтың барлық кезеңінде
олардың ой дербестігін дамытуға тырысады. Оқушыда белсенділік бір қалыпта
болмайды, оның қарапайым (еліктеушілікке, жай қайталауға, біреудің айтқанын
бұлжытпай орындауға негізделген белсенділік) және күрделі (творчестволық
т.б. белсенділік) түрлері болады [17].
К.Д.Ушинский оқудағы баланың саналылығы мен белсенділігі оқу процесін
ұйымдастырудағы негізгі және жетекші принциптердің бірі деп бағалаған. Оқу
ісінің сапалы құрылуы оқу процесін белсенді ететіндігіне сенді. Сондықтан
оқудағы баланың саналылығы мен белсенділігі бір–бірінен бөлінбейді деп
есептеледі [3,16 б.].
Сонымен бірге К.Д.Ушинский еңбектерінде, дұрыс ұйымдастырылған жақсы
сабақтың негізгі белгілері анықталады. Олар: сабақтың негізгі мазмұны мен
деректерін білдіріп отыру, бұрынғы тиянақты меңгерілген білімдерге іштей
байланысты түрде жаңа ойларды, ұғымдар мен деректерді ендіру, білімдердің
байланыстарын ескеру, оқушылардың сабаққа деген ынтасын, қызығушылығы мен
белсенділігін арттыру, өтіліп жатқан тақырыпты оқушылардың терең меңгеруін
ойластыру, саналы тәртіп пен реттіліктің болуы т.б. [3,17.].
Адамның қандай да болмасын әрекеті белгілі қажеттерден (материалдық,
рухани) туады. Осы қажеттерді өтеу немесе қанағаттандыру үшін ғана адам
белсенді әрекет жасауға тиіс. Оқушылардың таным әрекеті білім алу
қажеттілігімен ұштасып жатады. Осыған орай олардың дербестігі, ең алдымен
белсенділікке байланысты. Ал белсенділік дербестікті қажет етеді.
Оқушылардың өздігінен істейтін әрекеті оның белсенділігін арттырады. Бұл
әсіресе, еңбекке баулу сабағында анық көрінеді. Сонымен белсенділік
дербестікке қарағанда мағынасы кең ұғым.
Оқушылардың оқудағы белсенділігі дегеніміз – оқуға қажетті білім мен
дағдыны меңгерген және оларды өмірде, практикада пайдалана білуге, үйренуге
оқушының істейтін саналы әрекеті. Мысалы, мұғалімнің баяндап тұрған
материалын түсіну үшін, оқушының оны зейін қойып тыңдауы, ал оған білімін
кеңейтіп толықтыру үшін өздігінен кітап оқуды, бақылауды, тәжірибе жасау,
жазу, сызу сияқты жұмыстар істеу керек. Өйткені, өтілген материалдарды
сапалы қайталауда, жаңадан білім алуда, оның жолдары мен дағдыларына үйрену
де белсенділіксіз мүмкін емес. Яғни оқушының беленділігі оқу процесінің
барлық кезеңінде қажет.
Қазіргі заман талаптарына сәйкес бастауыш мектеп білімінің дидактикалық
ойын түрлерін жаңа тұрғыда дамыту, жетілдіру - педагогика ғылымының кезекті
міндеті болып табылады.
Осыған орай бастауыш білімінің мазмұнын, білім беру жүйесіндегі орнын,
оқу-тәрбие процесінің ерекшелігін, оны дұрыс ұймыдастырудың негізгі
әдістерін, формаларын жетілдірудің жолдарын білу керек.
Оку-тәрбие процесінде дидактикалық ойынды қолдану барысында әр баланың
бойында жеке басының ерекшелігін есепке алуы тиіс.
Қоғамдық прогресс пен ғылымның ықпалынан, оқытудың жаңа міндеттері мен
озат тәжірибесінің жинақталуынан оқыту талаптары дамиды, нақтыланады,
жетіле түседі.
Білім беру және оқыту теориясы оқыту барысындағы, оқушылардың
саналылығы, белсенділігі, біліктілігі, ұғынықтылығы және әрекеттілігі
талаптарын қамтиды. Бұл талаптардың орындалуы оқушылардың оқу материалын
түсінуге, өткенді жаңамен байланыстыруға, негізгісі мен қосымшасын
анықтауға, алған білімдерін тәжірибеде пайдалануға, өз пікірлерін
дәлелдеуге ұмтылысынан көрінеді.
Мектеп оқушыларының оқу белсенділігін қалыптастыру мәселесіне
педагогтардың, психологтардың, әдіскерлердің көптеген еңбектерінде
арналған. Зерттеулерде оқу белсенділік туралы әр түрлі пікірлер айтылған.
Біреулері оқу белсенділікті іс-әрекет ретінде қарастырса, екіншілері жеке
тұлғаның ерекше қасиеті ретінде түсіндіреді.
А.Аристова танымдық белсенділікті қоршаған орта құбылыстары мен
заттарына сәйкес субъектіде жаңару, өзгеру әрекетінің пайда болуы ретінде
қарастырса [18.12 б.], ал Т.Сабыров Оқушылардың оқудағы белсенділігі
дегеніміз – оқуға қажетті білім мен дағдыны меңгеру және оларды өмірде,
тәжірибеде пайдалана білуге үйренуге оқушының істейтін сапалы әрекеті -
деп атап көрсетеді [16.28 б.].
Жоғарыда айтылғандарды ескерсек, белсенділік – адамның өз бетінше
әрекет етуге дайын болуға ұмтылысынан, алға қойылған мақсаттарға жету үшін
оңтайлы жолдарды таңдай білуден көрініс табатын жеке тұлғаның сипаты
ретінде айқындалады.
Белсендірудің қандай да бір тәсілі мен әдістерін пайдалануда оқушының
қабілет дәрежесін ескеру керек.
Бір авторлар белсенділікті іс-әрекет ретінде қарастырса, екіншілері
жеке тұлғаның ерекше қасиеті ретінде түсіндіреді.
Т.И.Шамова: Біз белсенділікті шәкірттің ақыл–ой және дене қуатын жәй
ғана жұмылдыруына жатқызбаймыз, қайта оны жеке тұлға әрекетінің сапасы
ретінде қарастырамыз, бұл сапа шәкірттің әрекет мазмұны мен процесінде,
көзқарасында, оның білімді және іс-әрекет тәсілдерін оңтайлы қысқа мерзімде
тиімді игеруге ұмтылуына, мінез– құлық, ерік–жігерін, оқу–танымдық
мақсаттарға жұмылдыруында көрініс табады, - деп атап көрсетті [13,28 б.].
А.П.Аристова белсенділікті қоршаған орта құбылыстары мен заттарына
сәйкес субъектіде жаңару, өзгеру әрекетінің пайда болуы ретінде қарастырады
[18,12 б.].
Кейбір зерттеулерде оқушы белсенділігі – бұл интеллектуалды және
кәсіптік дайындыққа бағытталған үздіксіз оқу процесі, оқу тиімділігі мен
оқытудың ғылымилығы деңгейін оңтайландыру ретінде түсіндіреді.
А.П.Аристова [18], Б.П.Есипов [19], И.Я.Лернер [20], Т.И.Шамова [13]
белсенділік ұғымын неғұрлым кең ұғым деп есептейді. Белсенділік
ізденімпаздықтың дәрежесін анықтайды.
И.Я.Лернер белсенділікті ізденімпаздықтың шартына жатқызып, Белсенді
болмай, ізденімпаз бола алмайсың - деген пікір айтады [20,47 б.]. .
Оқудағы белсенділік оқып үйренетін тақырыпқа, пайда болған мәселеге,
міндетке тұрақты ынтаның пайда болуымен, назар мен ой – сана операциясының
бағыттылығымен (талдау мен синтез, салыстыру мен салмақтау т.б.) оқып
жатқан материалды түсіндіру мен бейімделеді. Танымдық белсенділіктің үш
дәрежесі бар:
1–дәрежеде – жаңғыртушы белсенділік – шәкірттің материалды жадылап,
қайта жаңғырту, оны үлгі бойынша қолдануға, меңгеруге ұмтылысымен
сипатталады. Белсенділіктің дәрежесіне тән көрсеткіш – оқушының бойында
білімін теңдеуге деген ұмтылыстың болмауы.
2–дәрежеде – түсіндіруші белсенділік – оқушының оқығанын зерделеуге,
оны өзіне белгілі ұғымдармен байланыстыруға, білімін жаңа жағдайларда
пайдалану жолдарын меңгеруге ұмтылысынан көрінеді. 2–дәрежеге тән көрсеткіш
- оқушының бастаған істі аяғына дейін жеткізуге ұмтылуынан, қиындыққа тап
болғанда оны жеңудің жолдарын қарастыруынан байқалатын үлкен дербестігі.
3–дәреже – белсенділіктің шығармашылық дәрежесі – оқушының тапсырманы
(мәселені) шешудің тың жолдарын іздестіруге деген ұмтылысымен сипатталады.
Бұл дәреженің ерекшелігі – мақсатқа жетудегі табандылық, танымдық ынтаның
негізділігі мен әр алуандығы .
Біздің ойымызша Т.Сабыровтың берген оқу белсенділіктерінің деңгейі
оқушылардың таным жүйесінің ерекшеліктерімен сәйкес келеді, сондықтан
ғылыми мазмұны бар пікір деп есептейміз [16,28 б.].
Сөйтіп оқудағы белсенділік – оқушының іс–қимыл жағдайы ғана емес, осы
іс–қимылдың сапасы, онда оқушының қызмет мазмұны мен сипатына қатынасымен,
өзінің рухани – ерік, күш–жігерін оқу–танымдық мақсаттарға жетуге
жұмылдыруға деген ұмтылысымен айқындалатын тұлғасы көрінеді.
Жеке адамның белсенділігі педагогикалық мәселе ретінде В.И.Лозоваяның
докторлық диссертациясында зерттеледі (Лозовая, 1990) [17].
Автор жеке тұлғаның мәні мен осы ұғымның әрекет ұғымына қатынасын ашуда
түрлі көзқарастың орын алып отырғанын атап өтеді:
1. Белсенділік тірі жүйелердің ерекше қасиеті ретіндегі жалпы категория
түрінде қарастырылады. Әрекет әлеуметтік нысан үшін айрықша белсенділік
ретінде көрініс табады.
2. Белсенділік пен әрекет ұғымдары теңестіріледі.
3. Белсенділік әрекеттің сапалық сипаттамасы деген анықтама берілді.
4. Белсенділік дегеніміз жеке адамның сипаты, оның қасиеті.
В.И.Лозовая әрбір көзқарасты қарастыра келе, оларға жасалған талдау
белсенділікті жеке тұлғаның сипаты деп айқындауға негіз беретінін атап
өтеді, ол адамның әрекетке қатынасынан көрініс табады, бұл әрекет етуге
дайын болушылық, ұмтылушылық, оны жүзеге асыру сапасы, алға қойылған
мақсаттарға жету үшін оңтайлы жолдарды таңдау. Т.И.Шамова мен
В.И.Лозоваяның белсенділіктің мәніне көзқарастарында ортақ пікірлердің көп
екенін анықтау қиын емес [17].
Соңғы уақытта жеке адамның белсенділігі мен ізденімпаздығы мәселелері
жөнінде бірқатар зерттеулер жүргізілді. Оларда белсенділік пен
ізденімпаздық ұғымдарының ара жігін ажыратушылық байқалады. Авторлар
белсенділік пен ізденімпаздылық тұжырымдамаларын жасай отырып, оларды
жүйелі ұсынуды басшылыққа алады, мұнда осы білімдердің жеке басқа тән
белгісі бірінші орынға қойылады. Белсенділік адамның әрекетке қатынасынан
өз бетінше әрекет етуге дайын болудан ұмтылыстан, алға қойылған мақсаттарға
жету үшін оңтайлы жолдарды таңдай білуден көрініс табатын жеке тұлғаның
сипаты ретінде айқындалады.
Жоғарыдағы оқу белсенділігіне берілген әртүрлі анықтама, пікірлерге
талдау жасай отырып, біздің димломдық жұмысымызда Т:Сабыровтың анықтамасын
негізге аламыз [16,29 б.].
Баланың даму барысында таным белсенділігі артады. Мектеп жасына дейінгі
5–6 жастағы балалар заттарды түсіне, формасына қарап ажырата бастайды,
олардың құрылысын, пайдалану тәсілдерін білгісі келеді. Балалардың бір
нәрсені құмартып, білуге талпынуын таным ынтасы дейді. Балалар өте
байқағыш, әр нәрсеге үңіле қарайды, кейде терең ойға шомылады. Мысалы,
оқушылар неге шегені магнит ұстап тұр? Жапырақ неге жасыл? Жаңбыр қайдан
болады? – деген сияқты сұрақтарды ақыл-ой еңбегімен шұғылданудағы ниетін,
ықыласын сипаттайды. Сондықтан да өзара таласуды, пікір айтуды түрлі
заттарды салыстырып дәлелдеуді, есеп шығаруды жанындай сүйеді. Мектеп
жасына дейінгі балалардың Неге?, Не үшін?, Қалай? - деп қоятын
сұрақтары үлкендермен қарым–қатынас жасауларының алғашқы белгілері. Олар
осындай сұрақтарға ата – аналарынан немесе тәрбиешілерден дұрыс жауап алуды
күтеді, кейде оларды жауаптарына өзінше қанағаттанбай шүбәланады. Егер
ересек адамдар балалардың сұрақтарын қостап таным белсенділігін дамытуда
бағыт беріп отырса, олардың құмарлық, талпынғыштық және бақылағыштық
қасиеттерінің қалыптасуына игі әсер етеді.
Танымдық белсенділік – оқушының оқуға білуге деген ынта ықыласының,
құштарлығының ерекше көрінісі.
Бастауыш мектеп оқушысының қабылдауы тұрақсыз, сонымен қатар оларда
білуге құмарлық, әуестікте байқалады деп айтуымызға болады. Олар өздеріне
күнделікті жаңа бір нәрсені ашып отырғандықтан қоршаған ортаны қызығумен
қабылдайды.
Қызығу - шындықтағы заттармен құбылыстарды белсенділікпен танып,
бағытталған адамның бір шама тұрақты жеке ерекшелігінің бір көрінісі.
Сонымен қатар, қызығуда бір нәрсені ерекше таңдап, соған зейін қойылады.
Адамдарды еліктіріп, өзіне тартқан нәрсенің бәрі қызығудың объектісі болып
табылады.
Олардың зейінінде еріксіз, тұрақсыз болып келеді. Сондықтан бастауыш
мектепте балаларды оқыту мен тәрбиелеу үрдісі, негізінен зейінді
тәрбиелеуге бағытталады. Мектеп өмірі баладан ерікті зейінін жаттықтыруды,
назарын бір орталыққа біріктіру үшін ерік күшін жинақтауды талап етеді.
Балалардың ерікті зейіні оқу мотивтерімен бірге дамиды (оқу іс- әрекеттерін
табысты болуына деген жауапкершілік).
Бұл жастағы балалар өте сезімтал оның сезімі тәуелсіз және өте ашық
болады. Бұл жастағы балалардың қиялы өте шапшаң, фантазияға өте берілгіш
келеді. Балалардың қиялы мүмкіндік берсе, оларды қандай да болсын бір іске
оп – оңай тартуға жеңіл. Сонда балалар қиын істерді де құштарлықпен
орындайды.
Баланы бүкіл өмір бойында оның даму үрдісі жүріп жатады. Даму
үрдісінде баланың таным белсінділігі арта түседі. 6–7 жастағы балалар
заттарды түсіне, түріне, көлеміне ажырата бастайды, олардың құрылысын,
пайдалану тәсілдерін білгісі келеді. Күнделікті өмір барысында бала шындық
дүниенің құбылыстарын заттарын анықтай білуге, адам баласының жинақтаған
бай тәжірибесін үйренуге талаптанады. Балалардың бір нәрсені құмартып
білуге талаптануын таным ынтасы дейді. Балалар өте байқағыш, еліктегіш, әр
нәрсеге үңіле қарайды, көп нәрсе оларды ойлантады.
Балалар әдетте өзіне түсініксіз оқиғалардың, құбылыстардың сырын білуге
құмартады. Күн сайын олардың алдында жаңа сұрақтар туады. Сол сұрақтардың
жауабын олар ересектерден күтеді, өйткені, олардың түсінігінше,
ересектердің білмейтіні болмайды. Мұндай ерекше сұрақтар балалардың
ақыл–ойы еңбегімен шұғылданудағы ниетін, ықыласын сипаттайды. Сондықтан
ересек адамдар бала сұрағын жауапсыз қалдырмауға тырысқан жөн. Себебі
сұрағына жауап ала алмаған бала келешекте сұрақ қоюдан жасқаншақтайды. Ал
бұл баланың дүниені тануына кері әсер етуі әбден мүмкін.
К.Д.Ушинский оқушыларды сабаққа тарта білу, олардың оқуға қызуғышылық
белсенділігін, білімге құмарту керектігіне баса көңіл бөлді. Оның
пайымдауынша, қызығушылық сапалы оқудың негізгі жолы, ешбір қызығусыз тек
қана зорлық күшімен жүргізілген оқу оқушы бойындағы білім алуға деген
құштарлықты жояды [3,21 б.].
Жас бала не нәрсені болса да құмар, қызыққыш, ұстап, көзбен көргенді
жақсы көреді. Оқушылардың қызығушылығын арттыру жақсы ұйымдастырылған
сабаққа байланысты. Сондықтан, әр бір сабаққа бұрыннан белгілі мәліметтерді
қайталай бермей, оқытудың жаңа әдіс тәсілдерін іздестіру қажет. Қазіргі
сабақтың түрлері сайыс, жарыс сабағы, концерт, аукцион, кіріктіру сабағы
т.б. өз нәтижесін беріп жүр. әсіресе халықтық педагогикаға пайдаланып,
ата–бабаларымыздың жақсы дәстүрін шәкірттердің бойына дарыту мақсатында
халық – ауыз әдебиетін пайдалануға болады. Қазақ халқының мейірімділігі,
кең пейділігі, сыпайылығы, көпшілігі, сөзге беріктігі туралы әңгімелеу
арқылы осы қасиеттерді шәкірт бойына сіңіру, үлкенді сыйлау, кішіге қамқор
болу, әдептілікті биік ұстау сияқты әдет – ғұрыпты үйретуге болады.
Оқушының пәнге қызығушылығын арттыру мақсатында сабақта проблемалы
жағдай туғызып отыру да маңызды. Мәселенің шешімін табу арқылы оқушының
ойлау қабілеті нығайып, кез келген проблеманы шешуге үйренеді.
Ұлы неміс педагогы А.Дистервегтің әйгілі Неміс мұғалімдерінің білім
беру ісіне басшылық атты еңбегінде: Жаман мұғалім ақиқатты өзі айтып
береді, ал жақсы мұғалім оқушының өзін ізденуге жетелейді, ойлауға
үйретеді, - деген [21,41 б.].
Бастауыш сынып оқушылары сабақ барысында, сабақтан тыс уақытта іс-
әрекеттің барлығын түгел қамти алмайды.
Сондықтан да оқушының жас ерекшелігін ескере отырып, қамқорлық жасап
дидактикалық ойындарды ретімен қолданудың дұрыс жолдарын қарастыру керек.
Бастауыш сынып окушыларының психикалық дамуы барысында пайда болған және
жаңа қасиеттер мен қызығушылыққа итермелейтін іс-әрекеттің жаңа түрлерін
игеруге бастайтын қайшылықтар техникалық дамудың күштері болып табылады.
Бастауыш сыныптың математика пәнін оқыту процесінде дидактикалық
ойындарды пайдалануда окушылардың өзіндік әрекетіне тән ерекшеліктері бар.
Олар мыналар:
1. Дидактикалық ойынның мақсаты мен міндеттерін анықтау.
2. Дидактикалық ойында қандай тәсілді қолданудың жоспарын түзу.
3. Жұмысты нәтижелі аяқтау үшін оқушы өзін-өзі бақылап отыруын
қадағалау;
Оқушылардың оқудағы белсенділігі дегеніміз – оқуға қажетті білім мен
дағдыны меңгерген және оларды өмірде, практикада пайдалана білуге, үйренуге
оқушының істейтін саналы әрекеті. Мысалы, мұғалімнің баяндап тұрған
материалын түсіну үшін, оқушының оны зейін қойып тыңдауы, ал оған білімін
кеңейтіп толықтыру үшін өздігінен кітап оқуды, бақылауды, тәжірибе жасау,
жазу-сызу сияқты жұмыстар істеу керек. Өйткені, өтілген материалдарды
сапалы қайталауда, жаңадан білім алуда, оның жолдары мен дағдыларына үйрену
де белсенділіксіз мүмкін емес. Яғни оқушының белсенділігі оқу процесінің
барлық кезеңінде қажет.
Мұғалім дидактикалық (материалды) ойындарды қолданғанда әдістемелік
мәселелерге ерекше көңіл бөлу керек. Ең алдымен оқушыларды сабақ барысында
дидактикалық ойындарды қолдану түрлерін арттыру керек.
Сабақ барысында мына шарттарды орындап отыру көзделсе, онда дидактикалық
ойындарды пайдаланудың жолдары қалыптасады.
Бірінші шарт - сабақта дидактикалық ойындарды қолданудың тиімді жолдарын
қарастыру.
Екінші шарт - ұжымдық, топтық түрде дидактикалық ойындарды орындау.
Үіпінші шарт - жеке оқушының өз бетінше дидактикалық ойындарды орындау
қабілеті қалыптастыру.
Бастауыш сынып оқушыларымен дидактикалық ойындарды қолдануда
мынандай ережелерді есте сақтау қажет.
1. Дидактикалық ойындарды қолдануда талаппен, ережені орындау қажет.
2. Дидактикалық ойынды пайдалануда дұрыс түсіндіруді қажет етеді.
З. Дидактикалық ойынды пайдаланып оны орындауда жүйемен, накты орындау
қажет.
4. Дидактикалық ойындарды орындау барысында мұғалімнен кеңес, ақыл
сұраудың пайдасы бар.
5. Дидактикалық ойынды пайдалану, орындау кезінде асықпай,
ойланып жұмыс жасау керек.
Бастауыш сыныпта дидактикалық ойынды пайдаланудың маңызы ерекше.
Дидактикалық ойынды қолдануда қабілеттің рөлі зор. Соңдықтан баланың
бойында өзіндік психологиялық қасиеті, қабілеті болады.
Ұстаздың оқушыларға білім беруі, дидактикалық ойынды ұйымдастыруы
қабілеттің жемісі болып табылады.
Бүгінгі күннің талабына сай ұрпақ тәрбиесінің мазмұнын, әдіс-тәсілдерін,
дидактикалық ойындарды ұйымдастыру оны бір жүйеге келтіру мұғалімнің
алдына қойған мақсаттарының бірі.
Бастауыш сынып оқушыларын жан-жақты сауатты, білімді етіп тәрбилеуде
дидактикалық ойындар өз үлесін қоса алады.
Мектеп өмірі-балаларға жаңа әлемді ашып береді. Бұл тұрғыда бастауыш
мектептің негізгі міндеттері-баланың жеке басының қалыптасуын қамтамасыз
ету, оқуға деген ынтасын, іскерлігін, қабілетін, зейінін қалыптастыру.
Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды ұйымдастырудың танымдық және
тәрбиелік мәні зор. Оқыту барысының нәтижелі болуы мұғалімнің шеберлігіне,
іс-тәжірибесіне де байланысты болады. Оқыту процесінде әдіс-тәсіл оқытушы
мен оқушы арасындағы жұмыс түрлеріне байланысты болып келеді. Мектептегі
оқыту процесі оқыту әдістері арқылы жүзеге асады.
Бастауыш сынып мұғалімдері жеке пәндерді оқыту барысында академик
Ю.К.Бабанский өзінің "оку-тәрбиесін оптималдандыру" деген еңбегіңде
әдістерді үш топқа бөлген [22].
1. Оқушылардың ой-таным қызметін ұйымдастыру әдістері;
2. Оқушылардың оқу-таным қызметін көтермелеу әдістері;
3. Оқу-таным қызметінің тиімділігін бақылау әдістері.
Әр топ бірнеше оқыту әдістерінен тұрады. Мысалы: 1 топқа оқыту
әдістеріне мыналар жатады:
1. Сөздік (әңгіме, пікірлесу)
2. Көрнекілік (суреттеу, мүсіндеу, портрет)
3. Практикалық (өздігінен орындалатын жұмыстар) Әр топтағы
әдістемелердің өз ерекшелігі бар.
Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды пайдалану барсыңда осы әдістерді
қолдануға болады. Мысалы; зерттеу әдісі: мұнда мұғалімнің берілген
білімінің ғылымилығын арттыру, қосымша материалдармен байыту, толықтыру, өз
бетімен проблема шештіру.
Оқушыларға өздігінен проблема шештіру, олрды ойлануға ізденуге
ұмтылдырады. Сабақ барысында әр оқушының ұғымы, сезімі, түсінігі,
қабылдауы, қабілеті әр түрлі. Ең бастысы - әр оқушының жеке басын
құрметтеу, оның адамдық қасиетіне нұқсан келтірмеу.
Қазіргі ізгілендіру заманында әрбір баланың өз мүмкіндігін, қабілетін,
іскерлігін, ойлауын, дидактикалық ойын барысында байқау қажет, сонда ғана
олардың білімге, ынтасы артып, еңбексүйгіштік білімге құштарлық қасиеттері
қалыптасады.
Мұғалім окушыларды дидактикалық ойынды ұйымдастырып, үйрету,
қалыптастыру үшін, ең алдымен олардың психологиялық ерекшеліктерін білуі
керек.
Балалар психологиясы психикалық дамудың негізгі компоненттерін
зерттейді. Психологияда дамудың мынандай ерекшелігі бар:
1. Кіші мектеп жасындағы баланың бойындағы психикалық процестер. Олар
мыналар: зейін, қабылдау, қиялдау, есте қалдыру, ойлау, сөйлеу, сезімдер.
Осындай психикалық процестер кіші мектеп жасындағы баланың бойында
болуын, өзгеріп жетілуін қарастырады.
Бала мұндай ерекшелік пен іс-әрекетті қимыл жасау процесінде,
дидактикалық ойын барысында шешеді.
Сонымен бастауыш сынып оқушыларының психологиялық дамуды, зандылықтарды,
іс-әрекеттің дамуын, жеке басының қалыптасуын зерттейді.
Бастауыш сынып жасындағы балалардың психологиясын білу, оқыту, тәрбиелеу
практикасында жақсы байқауға болады.
Оқушының психикалық даму ерекшелігі - ойлауында, ақыл-ойында, ынтасында,
қабылдауында оқу-тәрбие процесі кезінде негізгі ерекшелік болып табылады.
2. Балалар психологиясы бастауыш сынып оқушыларының психикалық дамуын
зерттейді.
Бастауыш сынып оқушыларын зерттеудің негізгі әдістері мыналар:
1. Бақылау.
2. Эксперимент әдістері
Мұғалім оқушының дидактикалық ойын барысында мінез-құлқын табиғи
жағдайда мақсат қоя отырып зерттейді.
Мұғалімнің бақылау процесінде зерттеуші оқушы мінез-құлқындағы сыртқы
белгілерді ғана қадағалайды.
Мысалы: Оқушының іс-әрекетін, сөйлеген сөздерін, мәнерлі қимылын.
Бұл жағдайда мұғалім бақылаудың екі түрін қолданғаны жөн.
1. Жаппай бақылау
2. Ішінара бақылау
Зерттеуші жаппай бақылауда - баланың мінез-құлқының көп жағын қамтып
жүреді.
Жаппай бақылау - окушының психикалық даму заңдылығын анықтау үшін
фактілер негізінде жүргізіледі.
Жаппай бақылау жүргізіп, оның нәтижесін жазған психологтар көптеп
саналады. Мысалы: А.Д.Павлова, Ж.Пиаже, В.Щтерн.
Ішінара бақылаудың жаппай бақылаудан айырмашылығы-оқушының мінез-
құлқының бір жағы немесе бір мезгілдегі мінез-құлқы алынады, зерттелінеді.
Мысалы: баланың ойын кезінде, тамақтануы кезінде т.б. Ч.Дарвин, А.Н.Гвоздов
сияқты мамандар өз ұлдарына ішнара бақылаулар жүргізіп арнайы қорытынды
жасаған.
Көп жағдайда балаға эксперименттер мектепте, сабақ үстінде, ойын,
дидактикалық ойын барысында өткізіледі.
Бастауыш сынып оқушылары өздерін қызықтыратын іс-әрекеттермен
айналысады. Іс-әрекеттің түрі оны атқаруға және жетілдіруге қажетті
қимылдарды психикалық сапаны игеруге көмектеседі.
Сабақта дидактикалық ойында қолдануда жаңа іс-әрекеттерді игеру оқушының
мүмкіндігін арттырады.
Дидактикалық ойын барысында оқушының қажеттіліктері мен құштарлығы
қабілеті, зейіні, ой-өрісі кеңейіп, өзінің психикалық дамуына үлес қосып
отырады.
Оқушы ойын барысында жаңа іс-әрекеттерді, материалды игеру барысында
үлкендердің басшылығымен, көмегімен игереді. Содан кейін өз түсінігі
бойынша ары қарай дамытуға, жалғастыруға, ойын ортаға салуға үйренеді.
Эстетикалық тәрбие дегеніміз балалардың бойында өз өмірін сұлулық
заңдарына сай кұра алу кажеттіліктері мен дағдыларын қалыптастыру және
енбекте, коғамдық іс-әрекетте адамдармен қатынас жасауды сұлулық идеалдарын
негіздеу.
Эстетикалық тәрбиенің мақсаты — балалардың шығармашылық қабілеттерін,
әлемді сұлулық заңдары арқылы тануға қызығушылықтары мен талпыныстарын
дамыту. Эстетикалық мәдениетті қалыптастыру процесінде оқушылар бойында
өнердегі, өмірдегі, табиғаттағы, тұрмыстағы, еңбектегі, мінез-құлық және іс-
әрекеттегі әсемдік пен әдемілікке деген әсерлі сезімталдық дамиды.
Осыған орай А.П.Чеховтың: Адам бойында бәрі де әдемі болуы керек:
денесі де, киімі де, жаны да, ойлары да деген сөздерін еске сақтау абзал.
Әлемді эстетика тұрғысынан танудың субъективті қыры ретінде эстетикалық
сезімдер, әсемдікке деген көзқарас, бағалау, ой-толғаныстар, идеялар, яғни
адамның эстетикалық саналылығы қарастырылады.
Әр баланың өз қолымен әсемдікті тудыруға катысуы бейнелеу өнері, ән-күй,
хореография сабақтары, шығармашылық бірлестіктер мен студияларда жұмыс
істеуі арқылы іске асады.
Жоғарыда аталған тәрбиенің барлық бағыттары тұтас педагогикалық
процессте орын алып, өзара тығыз байланыста болады. Тәрбиенің әрбір түрі
басқа түрлерімен қатар жүргізіліл, бірін бірі толықтырады, педагогикалық
процесс барысында өзара тәуелді болады. Мысалы, ақыл-ой мен дене шынықтыру
тәрбиесінің байланысы денсаулық пен оқытудың өзара тәуелді ұғымдар екенін
көрсетеді. Өйткені оқушының денсаулығы неғұрлым мықты болса, соғұрлым оның
оқуы мен дамуы тиімді сапалы болады.
Жеке тұлғаның тұтас қалыптасуында тәрбиенің бағыттарының барлығы жеке
процестердің қосындысы ретінде емес, бірлескен, өзара байланыскан, тұтас
процесс ретінде қарастырылады. Себебі, баладағы үйлесімділікті тек қана
үйлесімді әсер етумен қалыптастыруға болады.
1. Эстетикалық тәрбие болмыстағы және өнердегі сұлулық пен өсемдікті
дұрыс қабылдасауды және эстетикалық сезім мен талғамды
тәрбиелейді. Өнер және өмірдегі сұлулықты жасау, оған қатысу
қабілетін, қажетсінуін қалыптастырады.
2. Адамдардың эстетикалық сезімдері олардың өмірінде зор рөл
атқарады. Әсемдікті көріп, түсініп, жасай білу адамның рухани
өмірін байытады, қызғылықты етеді, оған ең жоғары рухани
ләззаттануға мүмкіндік береді. Адамның әсемдікті және
жексұрындықты, сәулеттілік және ұждансыздықты, қуаныш пен қайғыны
түсіне білуіне байланысты, оның саналы тәртібі мен мінез-құлқы
айқындалады. Осыдан келіп адамның әсемдікке шынайы көзқарастары
мен мұраттары болуы керек екендігі шығады.
Ең бастысы - адамгершілік сезімді, жеке бастың рухани деңгейін көтеру,
мінез-құлқын толықтыру, түзету. Егер оқушы өзін жаман әдеттен алшақ ұстап,
іс-әрекетінің әдемілігін, қажеттілігін түсініп, еңбек нәтижесінен
көркемдікті сезіне білсе, бұл оның эстетикалық талғамының, адамгершілік
қасиеттерінің жоғары жетіле бастағанын көрсетеді.
Материалистік эстетика - эстетикалық тәрбиенің методологиялық негізі
болып табылады. Ол өмір мен өнердегі әстетиканың мәнін ашады, адамның
ортаны эстетикалық тұрғыдан меңгеруінедеген принциптерді зерттейді, көркем
шығармашылық заңдарын тексереді.
Ал, тәрбиенің теориясы болса, эстетикалық сезімнің, талғамның идеялық
қалыптасу процесін зерттейді. Материалистік эстетика - болмыста жүзеге
асатын нақты сұлулықты нығайта отырып, адамды ойдан шығарған сәулетті
арман, қиял әлеміне алып кетпейді. Керісінше өнердегі әдемілік, болмыста
әдеміліктің сәулесі деп мәлімдейді.
Эстетикалық тәрбиенің мақсаты - жеке адамның эстетикалық мәдениетін
дамыту. Оның негізгі компонентері:
• Эстетикалық қабылдау.
• Эстетикалық сезім.
• Эстетикалық талғам.
Эстетикалық қабылдау деп - әсемдікті қабылдау процесін айтады, мұның
нәтижесі эстетикалық әсерлену, эмоция болып табылады. Табиғат, өнер, адам
жасаған заттар, адамның сыртқы кейпі, рухани дүниесі, тұрмыс-салты,
әрекеттері мен қылықтары, адамның өзі де эстетикалық қабылдаудың объектісі
бола алады.
Сезім байлығы - адамның рухани өмірін жоғары да әр тарапты дамытудың
қажетті шарты. Адам рухани жағынан бай болып, әсемдікті көре біліп, одан
ләззат ала білуге тиісті.
Эстетикалық талғам - әсемдікті дұрыс бағалай білуге тәрбиелеу.
Эстетикалық талғам немесе көркемдік талғам әрбір адам өзі жасайтын белгілі
бір эстетикалық мұратты бейнелейді. Эстетикалық мұрат дегеніміз –
адамдардың көксеп жүрген әсемдік жөніндегі түсінігі. Адамның жетем-ау
деген арманы, өмірде сол бойынша құрғысы келетін нәрсесі.
Эстетикалық сезімдерді, мұрат, талғамдарды бағалауды тәрбиелеу білімді
меңгеріп алумен бірге, дүниеге көзқарасты қалыптастырудың маңызды құралы
болып табылады.
Эстетикалық тәрбиенің мақсаты - оқушының бойында көркем-эстетикалық
мәдениетті қалыптастыру, оны жоспарлы және мақсатты түрде сіңіру болып
табылады.
2. Қазақ халқында көшпенділік өмір жағдайына байланысты табиғи
өзгерістерге өте нәзік байқағыштық тән. Кең далада қозғалыс бағытын дұрыс
табу, жайылымдардың күйін анықтау, ауа райының өзгерісін алдын ала болжау,
өсімдіктердің атын өте дәл тауып қою, т.с.с.
Халықтың эстетикалық тәрбие жүйесінде лирикалық, үйелмендік, тұрмыстың,
әдет-ғұрыптың, еңбектік және т.б. әндер мен өлеңдер ерекше орын алады.
Бұлар да эстетикалық тәрбиенің құралдары ретінде қызмет етті. Халқымыздың
әндері жанры және тақырыбы жағынан бай.
Халқымыздың тұрмысына енген қолданбалы қолөнер бұйымдары, олардың
әшекейленіп жасалуы эстетикалық тәрбиеде өз алдына бір сала. Ағаш, тері,
металл өңдеудегі өнері әлемге әйгілі. Эстетикалық тәрбиеде халық ауыз
әдебиетінің маңызы зор. Оның мазмұны халқымыздың бүкіл өмір тәжірибесін
қамти отырып, жас ұрпақ санасын, әсемдік сезімін, талғамын дамытады.
Салт-дәстүр дегеніміз - халықтардың кәсібіне, сенім нанымына,
тіршілігіне байланысты қалыптасқан, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отыратын
қоғамдық құбылыс. Ол отбасылық тәрбиеде қалыптасады.
Салт-дәстүр халықтың белгілі бір әдет-ғұрыптарымен байланысты туады.
Тәрбие отбасынан басталады дегендей, балаға имандылық, инабаттылық, ар,
ождан уағызы, қоршаған орта, табиғат сырына жастайынан тәнті ету тәрбиеден
туатын үрдіс. Ананың сөзі - ақылдық көзі деп қарау, атаның өнегелі ісін
мұра түту, оның жолын қуу, ән мен күйді, жыр мен термені рухани азық ету,
зергерлік, шеберлік, ұсталық өнерді үйрену, ананың әлдиі, әженің бесік жыры
- бәрі тәрбиенің тағылымдары.
Эстетикалық тәрбиеде халық ауыз әдебиетінің маңызы зор. Оның мазмұны
халқымыздың бүкіл өмір тәжірибесін қамти отырып, жас ұрпақтың санасын,
әсемдік сезімін, талғамын дамытуда рөлі ерекше.
1.2 Дидактикалық ойындардың психологиялық-педагогикалық негіздері мен
классификациясы
Бүгінгі таңда қоғамымыздың даму бағытында жан-жақты дамыған, сауатты,
саналы азамат тәрбиелеу мәселесі жүктеліп отыр. Мұндай мәселенің, мақсаттың
баянды болуы оқу-ағарту жүйесінің үлесіне түсетінін ескерсек, жас
жеткіншектердің білімді, білікті болуында ойынның алатын орны ерекше. Ойын
арқылы оқушыны білім алуға, оқуға қызықтыра отырып, тұлғаны дамуын
қалыптастыруға болады.
Мазмұны бойынша барлық дидактикалық ойындар оқушылардың ақыл-ой
белсенділігін қалыптастырудың маңызды құралы бола отырып, олардың
бағдарлама материалының негізгі тақырыптары бойынша алған білімдерін
тереңдете түсуді, әрі пысықтауды көздейді. Бұл ойындар балалардың сабақ
үстіндегі жұмысын түрлендіре түседі, олардың пәнге белсенділігін аялап,
ынта-ықылас қоюына баулиды және оқушылардың зейінінің, ойлау, зерделерін
дамытады. Өмір тәжірибесін бір жүйеге келтіруге үйретіп, нерв жүйесін
демалдырады. Міне, сондықтан да ойын оқу-әрекетінде жетекші рөл атқарады.
Мұның барлығы дидактикалық ойындарды бастауыш сынып оқушыларының оқу
іс-әрекетінде белгілі бір жүйемен пайдалану қажеттілігін дәлелдейді.
Педагогикада ойын әрекетінің оқу үрдісінде алатын орны туралы
зерттеліп жүрген еңбектер аз емес. Себебі, ойын-оқу, еңбек іс-әрекеттерімен
бірге адамның өмір сүруінің маңызды бір түрі. Оны мынадай кесте арқылы
суреттесек те болады.
Ойын ұғымына түсініктеме берсек – бұл адамның мінез-құлқын өзі
басқарумен анықталатын қоғамдық тәжірибені қалыптастыруға арналған
жағдаяттар негізіндегі іс-әрекеттің бір түрі.
Сурет-1. Еңбек іс-әрекеттерімен бірге адамның өмір сүруінің маңызы.
Адамзат тәжірибесінде ойын әрекеті мынадай қызметтерді атқарады:
- ойын – сауық:
- коммуникативтік немесе қарым-қатынастық;
- дидактикалық (ойын барысында өзін-өзі тану);
- коррекциялық (өзін-өзі түзету);
- әлеуметтендіру;
Әлде де болса ойынның адамның дамуына, қалыптасуына, тәрбиесіне
байланысты функциялары анықталуда. Ойын – адамның өмір танымының алғашқы
қадамы. Сондықтан ойын арқылы балалар өмірден көптеген мәліметтер алып,
білімін жетілдіреді.
Ойын-бір қарағанда қарапайым құбылыс не әрекет іспетті. Ол міндетті
түрде ұжымдық әрекет. Ойынның ережелері ойнаушылардың қисынды ой
қабілетінің дамуы, бір-біріне деген сыйластық қажеттіліктерімен санасуы, әр
ойыншының жеке әрекеттерінен туындайды. Ойынның басты шарты жеңіске жету
болса, әр ойыншы өз қарсыласының мүмкіндігімен санасып, бір-біріне деген
сенімін арттырады. Ойын әсері арқылы бала өз қасиетін қалай қанағаттандыра
алатыны, қандай қабілеті бар екенін байқап көреді. Ойын – баланың
тапқырлығын, байқағыштығын, зейінділігін арттырумен қатар, ерік сезім
түрлерін де дамытады. Сабақты бірыңғай әдістерімен жүргізе беру оқушыларды
жалықтырары сөзсіз. Егер арасында ойын араласып келіп отырса, оқушылар
сабақ мазмұнына аса назар аударып, тез қабылдап, ұғып алады [17,44 б.].
С.А.Шмаковтың анықтауы бойынша ойын:
- еркін дамытушы іс-әрекет, ол әрекет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1. Дидактикалық ойындар арқылы бастауыш сынып оқушыларының оқу
белсенділігін дамытудың теориялық мәселелері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларына дидактикалық ойынды дамытудың теориялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Дидактикалық ойындардың психологиялық-педагогикалық негіздері мен
классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2. Математика сабағында дидактикалық ойындар арқылы оқушылардың
белсенділігін арттырудың формалары мен әдістері
2.1 Математика пәні бойынша дидактикалық ойындарды пайдалану арқылы
оқушылардың оқу белсенділігін дамытудың ерекшеліктері мен формалары ... 36
2.2 Математика пәні бойынша дидактикалық ойындарды пайдалану арқылы
оқушылардың оқу белсенділігін дамытудың
әдіс–тәсілдері ... ... ... ... ... . ... ... ...42
2.3 Педагогикалық ғылыми-зерттеу жұмысының нәтижесі (оқушыларға
математика пәнін оқытуда дидактикалық ойын элементтерін
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .68
Ф-ОБ-001033
Нормативтік сілтемелер
Бұл дипломдық жұмыста келесі нормативтік сілтемелер көрсетілген:
Қазақстан Республикасындағы Білім туралы заңнама
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
Тұжырымдамасының (2003 ж. 27.12.) мақсаты
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаев “Қазақстан-2030” атты
стратегиялық жолдауында Қазақстан - 2030 - Алматы: Білім, 1997.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру
стандарты Жалпы бастауыш білім. Алматы: РКБ, 2010
Ф-ОБ-001033
Анықтамалар
Танымдық белсенділік – оқушының оқуға білуге деген ынта ықыласының,
құштарлығының ерекше көрінісі.
Қызығу - шындықтағы заттармен құбылыстарды белсенділікпен танып,
бағытталған адамның бір шама тұрақты жеке ерекшелігінің бір көрінісі.
Оқушылардың оқудағы белсенділігі дегеніміз – оқуға қажетті білім мен
дағдыны меңгерген және оларды өмірде, практикада пайдалана білуге, үйренуге
оқушының істейтін саналы әрекеті
Ойын ұғымына түсініктеме берсек – бұл адамның мінез-құлқын өзі
басқарумен анықталатын қоғамдық тәжірибені қалыптастыруға арналған
жағдаяттар негізіндегі іс-әрекеттің бір түрі
Ойын дегеніміз - жаттығу, ол арқылы бала өмірге әзірленеді. Алғаш
мектеп табалдырығын аттап отырған балалардың ұжымын ұйымдастыруға сабаққа
деген белсенділігін арттыруға ойынды тәрбие құралы деп қарауға болады.
Іскерлік ойындар - дегеніміз болашақ маманның кәсіби қызметінің пәндік
және әлеуметтік мазмұнын, сол қызметке тән қарым-қатынас жүйесін модельдеу,
елестету.
Дидактикалық ойындар - балалар үшін өзіне тән жүру барысы, мақсаты,
маңызы бар әрекет.
Математиканы оқыту формасы деп – оқу процесін ұйымдастыру тәсілдері
түсіндіріледі. Сабақ жоспарларын қарастыру кезінде ойынның ережелері
құрылады, атрибуттары дайындалады. Бұл процеске оқушылар да тартылады.
Ф-ОБ-001033
Белгілеулер мен қысқартулар
РКБ - Республикалық кітап баспасы
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі: Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің қазіргі
даму кезеңіндегі қоғамның дамуы, ұлттық тәрбиенің жоғарылауы арасында
байланыс айқындала түсуде. Оқушылардың белсенділігін арттыру жолында
олардың пәнге қызығуын, ізденімпаздыққа тәрбиелеу мектептің міндеті.
Қазақстан Республикасының Білім беру жүйесіндегі стратегиялық
мақсатында - мемлекеттік, әлеуметтік және кәсіптік проблемаларын өз
бетінше тұжырымдай отырып, іс жүзінде шеше алатын, жоғары білімді, бәсекеге
түсе алатын, тұлға қалыптастыруға жағдай жасау делінген [1].
Педагогика ғылымында ойын әрекетінің оқу үрдісінде алатын орны туралы
пікірлер айтылып зерттеліп жүрген еңбектер өте көп. Ал ертедегі ұлы
ойшылдар И.Г.Песталоции [2] ойын арқылы балаларды болашақ өмірге бейімдеу
керек деп түсіндірген. Ойынның теориясы мен маңыздылығы туралы К.Д.Ушинский
[3] тәрбиеде және оқыту барысында ойынның алатын орны ерекше екендігі
туралы В.А.Сухомлинский [4], С.П.Шацкий [5] және Н.К.Крупская [6] өз
пікірлерін білдірген. Педагогикалық үрдісті жетілдіруде ойынның алар орны
жөнінде Қазақстандық ғалым Н.Құлжанова да зерттеген.
Ойын бала үшін еліктеу, инстинкт күнделікті негізгі іс-әрекет және
өмірі деп дәлелденген. Себебі, ойын-оқу еңбек іс-әркеттері мен бірге
адамның өмір сүруінің маңызды бір түрі. Ойын баланың барлық қабілеттерінің
дамуына, айналасындағы дүние жайлы түсініктерінің кеңейуіне көмектеседі.
Халқымыз ойындарға тек балаларды алдандыру, ойнату әдісі деп қарамай,
олардың мінез-құлқының қалыптасу құралы деп ерекше бағалаған. Ойын
балалардың негізгі іс-әрекеті ретінде психологиялық, анатомиялық-
физиологиялық, педагогикалық маңызы зор қызметтер атқарады.
Ойын баланың даму құралы, таным көзі, білімділік, тәрбиелік,
дамытушылық мәнге ие бола отырып, адамның жеке тұлға ретінде қалыптасуына
ықпал етеді. Ойынды әрбір адам ойнап өседі, ойынды көп ойнаған адамның
дүниетанымы кең, жаны таза, жүрегі нәзік, нағыз сезімтал тұлға болмақ. Ал,
кей балалар ойында шынайы өмірді бейнелесе, кей балалар ішкі сезімін
білдіреді. Ойының дамуына және баланың ойынға араласуына әсер ететін
қызықты ойынның түрлері көп. Мысалы: қазақ халқының ұлттық ойындары, бұл
ойынның алғашқы танымы десек артық болмас.
Ойын дегеніміз - жаттығу, сол арқылы бала өмірге әзірленеді. Алғаш
мектеп табалдырығын аттап отырған балалардың ұжымын ұйымдастыруға сабаққа
деген белсенділігін арттыруға ойынды тәрбие құралы деп қарауға болады. Бала
мектепке дейінгі жасында түрлі ойындармен ойнап үлгерген. Сондықтан да ол
мектепте де ойнауға бейім тұрады. Бастауыш сынып мұғалімдерінің сабақ
барысында ойын технологияларын әліде болса аз қолдануы, математика
сабақтарында оқушылардың оқу белсенділіктерін дамытуға бағытталған ғылыми
- әдістемелік материалдардың жетіспеуі мен қазіргі кезеңде бастауыш
мектепке қойылып отырған мемлекеттік талаптар арасындағы қарама-
қайшылықтарды шешу үшін біз дипломдық жұмыстың тақырыбын Математика пәні
бойынша дидактикалық ойындар арқылы оқушылардың оқу белсенділігін дамытудың
әдістері деп алдық.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында бастауыш білім берудің
2005-2015 жылға дейінгі бағдарламасына сәйкес, мектептегі оқыту мен
тәрбиелеу маңызы түбегейлі өзгеріп, бірінші кезекке бұрынғыдай пәндік
білімдердің белгілі бір жиынтығымен қаруландыру емес, оқушының оқу
үрдісі барысында танымдық іс-әрекетін дұрыс және тиімді ұйымдастыру
негізінде танымдық белсенділіктерін қалыптастырып, дамытып, жан-жақты
жетілген тұлға тәрбиелеу мақсаты қойылып отыр. Бұл мақсатты жүзеге
асыру оқушыларды жинақылыққа, өзін-өзі дұрыс басқаруға үйретеді.
Білімді саналы түрде игеріп, білімін өз бетінше жетілдіру қабілетін
тудырады [7].
Осыдан келіп оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру жолында
олардың әр пәнге қызығуын, өздігінен білім алу, даму дағдыларын
қалыптастыру, ізденімпаздыққа шығармашылыққа тәрбиелеу әр мектептің, әр
мұғалімнің міндеті. Нарықтық қатынастар орныға бастаған егеменді еліміздің
ертеңі – жастардың білімінің тереңдігімен өлшенеді. Білімді, жан-жақты
қабілетті ұрпақ – ұлтымыздың баға жетпес қазынасы.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаев “Қазақстан-2030” атты
стратегиялық жолдауында “әлемдік білім кеңістігінде толығымен кірігу білім
беру жүйесін халықаралық деңгейге көтеруді талап ететінін, жоғары сатылы
білімді азамат қалыптастыру” керектігі көзделінген еді [8].
Олай болса, қазіргі қоғам алдындағы негізгі міндеттерінің бірі – заман
сұранысына сай оқу-ағарту, тәрбие мәселелерін сараптап, оқушыларға
берілетін білім мен тәрбие сапасын көтеру, оқушылардың танымдық
қызығушылығын дамыту, бүгінгі таңның кезек күттірмейтін келелі
мәселелерінің бірі болып отыр. Оқушылардың танымдық процесін тиімді етіп
ұйымдастыру арқылы оқу белсенділігін арттыру және танымдық қызығушылығын
арттыруды психологиялық тұрғыдан А.Н.Леонтьев [9], С.Л.Рубинштейн [10],
Л.В.Занков [11], Л.В.Эльконин [12], т.б. ғалымдар қарастырса, педагогикалық
тұрғыдан Т.Н.Шамова [13], Г.И.Щукина [14], П.И.Пидкасистый [15] т.б. болса,
отандық ғалымдардан Т.Сабыров [16] т.б. ғалымдар зерттеп, жеке пәндерді
оқытуға байланысты жұмыстарды ұйымдастырудың ерекшеліктерін анықтауға үлес
қосты. Мәселен, Т.Н.Шамова [13,12 б.] тұлғаның оқыту сипатына, мазмұнына,
таным мақсатына еріктік-күш жігерін жұмсау іс-әрекет сапасын қарастырған.
Танымдық белсенділікті оқушы бойына дамытудағы мақсат, міндетіміз
айқындалған соң, осы терминдерге анықтама берейік. Таным ұғымы -
негізінен философиялық-педагогикалық ұғым. Қазіргі үздіксіз тасқындаған
ақпарат тасқынынан оқушыларды ұлттық сана сезімде, төл халқының өзіндік
әдет-ғұрпын, мәдениеті мен әдебиетін сыйлауға, құрметтеуге тәрбиелейтін
деректерді оқыту үрдісіне енгізу әрбір математика мұғалімінің міндеті болуы
шарт. Өйткені, математика сабақтарында оқушыларды дидактикалық ойындар
арқылы халық педагогикасының алтын қазынасымен, кәусар бұлағымен
сусындатуға болады.
Сондықтан математикадан дидактикалық ойындар арқылы меңгерту
барысында шәкірттердің санасына ұлттық рухты сіңіру, өз халқының өткеніне
мақтанышпен қарау сезімдерін ояту керек. Бұл оқушылардың жеке тұлғалық
қасиеттерінің жетілуіне негіз бола алады.
Оқушылардың рухани дүниесін ізгілендіруде, рухани жағынан дамытуда
дидактикалық ойындарды кеңінен қолдану мол мүмкіндік береді.
Себебі, дидактикалық ойындарды ойнау барысында оқушылар өздерін еркін
сезінеді, өз ойларын қысылып қымтырылмай жеткізеді. Мұның өзі оқушылардың
жеке тұлғалық қасиеттерінің дамуына, рухани жан дүниесінің толысып
жетілуіне зор ықпал етеді.
Білім негізі бастауыш сыныптарда қалыптасатыны барша жұртқа аян. Сол
үшін, бастауыш сыныптағы оқу-тәрбие жұмысына назар аударуымыз керек. Оқу
үдерісін жетілдіріп, сабақ сапасын арттырудың әдіс-тәсілдері өте көп. Оның
өзі мұғалімнің шығармашылық еңбегіне, әдіс-тәсілдерін қолданудағы
шеберлігіне, терең теориялық біліміне, тәжірибесіне, әр сабаққа тиянақты
даярлығына байланысты.
Сабақ сапасын арттырудың тәсілі сабақта дидактикалық ойындарды
пайдалану. Дидактикалық ойындарды оқыту үрдісінде қолдану тарихы әріден
басталады. Ойын сөзі мағынасының түп төркіні қуанышқа, әзілге сәйкес
келеді. Мысалы, Ежелгі Рим халықтарында ойын сөзінің мағынасы қуаныш,
мереке сөздерінің мағынасымен ұштасып жатса, еврей тілінде әзіл мен күлкіні
білдіреді.
Ал қазақ тілінде жас балалардың іс-әркетін меңзейді. Бұл қазақ
халқының мақал-мәтелдерінде анық байқалады. Мысалы, Асық ойнаған – азар,
доп ойнаған – тозар, кітап оқыған - озар деген нақыл сөзінде ойын сөзі
балалардың іс-әрекетін білдіреді. Ойын – іс-әрекеттің бір түрі.
Психологиялық кернеуліктен құтылуға, яғни кездейсоқ жағдайдан бастап,
адамдар қатынасының үйлесімді әлеміне қосады.
Ойын дегеніміз - жаттығу, ол арқылы бала өмірге әзірленеді. Алғаш
мектеп табалдырығын аттап отырған балалардың ұжымын ұйымдастыруға сабаққа
деген белсенділігін арттыруға ойынды тәрбие құралы деп қарауға болады. Бала
мектепке дейінгі жасында түрлі ойындармен ойнап үлгерген. Сондықтан да ол
мектепте де ойнауға бейім тұрады.
Бастауыш сынып мұғалімдерінің сабақ барысында ойын технологияларын әлі
де болса аз қолдануы, математика сабақтарында оқушылардың оқу
белсенділіктерін дамытуға бағытталған ғылыми-әдістемелік материалдардың
жетіспеуі мен қазіргі кезеңде бастауыш мектепке қойылып отырған мемлекеттік
талаптар арасындағы қарама-қайшылықтарды шешу үшін біз дипломдық жұмыстың
тақырыбын Математика пәні бойынша дидактикалық ойындар арқылы оқушылардың
оқу белсенділігін арттыру деп алдық.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларына дидактикалық ойын
элементтерін математика сабағында пайдалану арқылы белсенділіктерін
арттырудың әдістерін анықтау.
Зерттеу нысанасы: Бастауыш мектепте – оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: Математика сабағында дидактикалық ойынды пайдалану.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Тақырыпқа байланысты ғылыми еңбектерге, монографияларға, оқулық,
оқу құралдарына шолу жасау;
2. Математика сабағында дидактикалық ойын элементтерін пайдаланудың
озық іс-тәжерибесін жинақтау және қорытындылау.
3. Математика пәні бойынша дидактикалық ойындарды пайдалану арқылы
оқушылардың оқу белсенділігін дамытудың ерекшеліктері мен формалары
4. Математика сабақтарында дидактикалық ойын элементтерін пайдаланудың
әдістеріне талдау жасау.
Зерттеу әдістері: Математика сабағында дидактикалық ойын элементтерін
пайдалануға байланысты бастауыш сынып мұғалімінің іс-тәжірибесіне талдау
жасау, оларды жинақтау, бақылау, оқушы жұмысын зерттеу, оқушыларға
математика пәнін оқыту үрдісінде дидактикалық ойын элементтерін қолдану
арқылы олардың оқу белсенділіктерінің денгейін анықтау.
Зерттеудің теориялық қолданымы. Математика сабағында дидактикалық ойын
элементтерін пайдалануға байланысты бастауыш сынып мұғалімінің іс-
тәжірибесіне талдау жасау, оларды жинақтау, бақылау, оқушы жұмысын
зерттеу, оқушыларға математика пәнін оқыту үрдіс
дидактикалық ойын элементтерін қолдану.
Зерттеудің практикалық қолданымы.
Оқушыларға математика пәнін оқыту үрдісінде дидактикалық ойын
элементтерін қолдану.
Зерттеу әдісі: материалдарды зерттеу әдістері, теориялық әдістер және
эмпирикалық әдістер – бастауыш сынып оқушыларының таным процестерін дамыту
туралы ғылыми еңбектерге теориялық талдау жасалынды және бастауыш сынып
оқушыларының тдидактикалық ойын арқылы белсенділігін дамытуда қолданылатын
ойындар, тапсырмалар таңдап алынды.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден,
2 бөлімнен, сабақ үлгілерінен, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттерден тұрады.
Кіріспеде диплом жұмысының көкейтестілігі, мақсаты, міндеттері,
нысанасы, пәні, ғылыми – педагогикалық әдістері қарастырылады.
Дидактикалық ойындар арқылы бастауыш сынып оқушыларының оқу
белсенділігін дамытудың теориялық мәселелері атты бөлімінде бастауыш
мектеп жасындағы оқушылардың оқу белсенділігін дидактикалық ойындар арқылы
дамытудың педагогикалық – психологиялық ерекшеліктерін және ойын туралы
ұғым, оның мәні, білім, мазмұны қарастырылады.
Математика сабағында дидактикалық ойындар арқылы оқушылардың оқу
белсенділігін дамытудың формалары мен әдістері атты бөлімінде 3–сыныпта
математика пәні бойынша дидактикалық ойындар арқылы оқушылардың оқу
белсенділігін дамытудың әдістері қарастырылған.
Диплом жұмысының қорытынды бөлімінде белгіленген тақырып бойынша
жүргізілген зерттеулердің нәтижелері тұжырымдалды.
Соңғы бөлімінде пайдаланылған әдебиеттер тізімі көрсетілді.
Диплом жұмысының қосымша бөлімінде тақырыпқа сай кестелермен жұмыс
жүргізілді.
.
1. Дидактикалық ойындар арқылы бастауыш сынып оқушыларының оқу
белсенділігін дамытудың теориялық мәселелері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларына дидактикалық ойынды дамытудың теориялық
мәселелері
Адам белсенділігінің табиғатын тани білу, еңбек және моральдық
белсенділік дәрежесі бойынша адамның қоғам мен ұжым үшін жарамдылығын жете
анықтау – мұғалімнің басты міндеті. Белсенділік деп адамның іс-әрекеті
үстіндегі жағдайын айтады. Ал оқушының негізгі іс- әрекеті бұл оқу. Бала
белсенділігінің ең алғашқы формаларының бірі – қарым–қатынас жасау
белсенділігі. Бұл адамның бүкіл өмірінде дамитын белсенділік. Балалардың
жас ерекшеліктеріне сәйкес басқа адамдармен қарым–қатынас жасау
белсенділігінің мазмұны өзгеріп отырады. Балалар ересек адамдардың
әрекеттеріне үңіле қарап үйренеді, оларға еліктейді. Балалардың саналы
түрде істейтін мұндай әрекеттерін ырықты немесе ерікті белсенділік дейді .
Оқыту процесінде оқушының белсенділігі негізінен, екі түрлі сипатта
болады: сыртқы және ішкі белсенділік. Сыртқы белсенділік дегеніміз – оқушы
әрекетінің сыртқы көріністері (белсенді қимыл–қозғалыстары, тәжірибелік
әрекеттері, мұғалімге зейін қойып қарауы, мимикасы т.б.) бірақ осы кезде ол
басқа нәрсені ойлап отыруы да мүмкін. Оқушының ішкі белсенділігіне – оның
белсенді түрде ойлау әрекеті жатады. Белсенділік жеке басқа тән маңызды бір
қасиет болып саналады. Оқушы белсенділігі қандай болғанда да ой
дербестігіне сүйенеді. Оқыту процесінде оқушылардың белсенділігін арттыру
принципін жүзеге асыруды мақсат еткен мұғалім сабақтың барлық кезеңінде
олардың ой дербестігін дамытуға тырысады. Оқушыда белсенділік бір қалыпта
болмайды, оның қарапайым (еліктеушілікке, жай қайталауға, біреудің айтқанын
бұлжытпай орындауға негізделген белсенділік) және күрделі (творчестволық
т.б. белсенділік) түрлері болады [17].
К.Д.Ушинский оқудағы баланың саналылығы мен белсенділігі оқу процесін
ұйымдастырудағы негізгі және жетекші принциптердің бірі деп бағалаған. Оқу
ісінің сапалы құрылуы оқу процесін белсенді ететіндігіне сенді. Сондықтан
оқудағы баланың саналылығы мен белсенділігі бір–бірінен бөлінбейді деп
есептеледі [3,16 б.].
Сонымен бірге К.Д.Ушинский еңбектерінде, дұрыс ұйымдастырылған жақсы
сабақтың негізгі белгілері анықталады. Олар: сабақтың негізгі мазмұны мен
деректерін білдіріп отыру, бұрынғы тиянақты меңгерілген білімдерге іштей
байланысты түрде жаңа ойларды, ұғымдар мен деректерді ендіру, білімдердің
байланыстарын ескеру, оқушылардың сабаққа деген ынтасын, қызығушылығы мен
белсенділігін арттыру, өтіліп жатқан тақырыпты оқушылардың терең меңгеруін
ойластыру, саналы тәртіп пен реттіліктің болуы т.б. [3,17.].
Адамның қандай да болмасын әрекеті белгілі қажеттерден (материалдық,
рухани) туады. Осы қажеттерді өтеу немесе қанағаттандыру үшін ғана адам
белсенді әрекет жасауға тиіс. Оқушылардың таным әрекеті білім алу
қажеттілігімен ұштасып жатады. Осыған орай олардың дербестігі, ең алдымен
белсенділікке байланысты. Ал белсенділік дербестікті қажет етеді.
Оқушылардың өздігінен істейтін әрекеті оның белсенділігін арттырады. Бұл
әсіресе, еңбекке баулу сабағында анық көрінеді. Сонымен белсенділік
дербестікке қарағанда мағынасы кең ұғым.
Оқушылардың оқудағы белсенділігі дегеніміз – оқуға қажетті білім мен
дағдыны меңгерген және оларды өмірде, практикада пайдалана білуге, үйренуге
оқушының істейтін саналы әрекеті. Мысалы, мұғалімнің баяндап тұрған
материалын түсіну үшін, оқушының оны зейін қойып тыңдауы, ал оған білімін
кеңейтіп толықтыру үшін өздігінен кітап оқуды, бақылауды, тәжірибе жасау,
жазу, сызу сияқты жұмыстар істеу керек. Өйткені, өтілген материалдарды
сапалы қайталауда, жаңадан білім алуда, оның жолдары мен дағдыларына үйрену
де белсенділіксіз мүмкін емес. Яғни оқушының беленділігі оқу процесінің
барлық кезеңінде қажет.
Қазіргі заман талаптарына сәйкес бастауыш мектеп білімінің дидактикалық
ойын түрлерін жаңа тұрғыда дамыту, жетілдіру - педагогика ғылымының кезекті
міндеті болып табылады.
Осыған орай бастауыш білімінің мазмұнын, білім беру жүйесіндегі орнын,
оқу-тәрбие процесінің ерекшелігін, оны дұрыс ұймыдастырудың негізгі
әдістерін, формаларын жетілдірудің жолдарын білу керек.
Оку-тәрбие процесінде дидактикалық ойынды қолдану барысында әр баланың
бойында жеке басының ерекшелігін есепке алуы тиіс.
Қоғамдық прогресс пен ғылымның ықпалынан, оқытудың жаңа міндеттері мен
озат тәжірибесінің жинақталуынан оқыту талаптары дамиды, нақтыланады,
жетіле түседі.
Білім беру және оқыту теориясы оқыту барысындағы, оқушылардың
саналылығы, белсенділігі, біліктілігі, ұғынықтылығы және әрекеттілігі
талаптарын қамтиды. Бұл талаптардың орындалуы оқушылардың оқу материалын
түсінуге, өткенді жаңамен байланыстыруға, негізгісі мен қосымшасын
анықтауға, алған білімдерін тәжірибеде пайдалануға, өз пікірлерін
дәлелдеуге ұмтылысынан көрінеді.
Мектеп оқушыларының оқу белсенділігін қалыптастыру мәселесіне
педагогтардың, психологтардың, әдіскерлердің көптеген еңбектерінде
арналған. Зерттеулерде оқу белсенділік туралы әр түрлі пікірлер айтылған.
Біреулері оқу белсенділікті іс-әрекет ретінде қарастырса, екіншілері жеке
тұлғаның ерекше қасиеті ретінде түсіндіреді.
А.Аристова танымдық белсенділікті қоршаған орта құбылыстары мен
заттарына сәйкес субъектіде жаңару, өзгеру әрекетінің пайда болуы ретінде
қарастырса [18.12 б.], ал Т.Сабыров Оқушылардың оқудағы белсенділігі
дегеніміз – оқуға қажетті білім мен дағдыны меңгеру және оларды өмірде,
тәжірибеде пайдалана білуге үйренуге оқушының істейтін сапалы әрекеті -
деп атап көрсетеді [16.28 б.].
Жоғарыда айтылғандарды ескерсек, белсенділік – адамның өз бетінше
әрекет етуге дайын болуға ұмтылысынан, алға қойылған мақсаттарға жету үшін
оңтайлы жолдарды таңдай білуден көрініс табатын жеке тұлғаның сипаты
ретінде айқындалады.
Белсендірудің қандай да бір тәсілі мен әдістерін пайдалануда оқушының
қабілет дәрежесін ескеру керек.
Бір авторлар белсенділікті іс-әрекет ретінде қарастырса, екіншілері
жеке тұлғаның ерекше қасиеті ретінде түсіндіреді.
Т.И.Шамова: Біз белсенділікті шәкірттің ақыл–ой және дене қуатын жәй
ғана жұмылдыруына жатқызбаймыз, қайта оны жеке тұлға әрекетінің сапасы
ретінде қарастырамыз, бұл сапа шәкірттің әрекет мазмұны мен процесінде,
көзқарасында, оның білімді және іс-әрекет тәсілдерін оңтайлы қысқа мерзімде
тиімді игеруге ұмтылуына, мінез– құлық, ерік–жігерін, оқу–танымдық
мақсаттарға жұмылдыруында көрініс табады, - деп атап көрсетті [13,28 б.].
А.П.Аристова белсенділікті қоршаған орта құбылыстары мен заттарына
сәйкес субъектіде жаңару, өзгеру әрекетінің пайда болуы ретінде қарастырады
[18,12 б.].
Кейбір зерттеулерде оқушы белсенділігі – бұл интеллектуалды және
кәсіптік дайындыққа бағытталған үздіксіз оқу процесі, оқу тиімділігі мен
оқытудың ғылымилығы деңгейін оңтайландыру ретінде түсіндіреді.
А.П.Аристова [18], Б.П.Есипов [19], И.Я.Лернер [20], Т.И.Шамова [13]
белсенділік ұғымын неғұрлым кең ұғым деп есептейді. Белсенділік
ізденімпаздықтың дәрежесін анықтайды.
И.Я.Лернер белсенділікті ізденімпаздықтың шартына жатқызып, Белсенді
болмай, ізденімпаз бола алмайсың - деген пікір айтады [20,47 б.]. .
Оқудағы белсенділік оқып үйренетін тақырыпқа, пайда болған мәселеге,
міндетке тұрақты ынтаның пайда болуымен, назар мен ой – сана операциясының
бағыттылығымен (талдау мен синтез, салыстыру мен салмақтау т.б.) оқып
жатқан материалды түсіндіру мен бейімделеді. Танымдық белсенділіктің үш
дәрежесі бар:
1–дәрежеде – жаңғыртушы белсенділік – шәкірттің материалды жадылап,
қайта жаңғырту, оны үлгі бойынша қолдануға, меңгеруге ұмтылысымен
сипатталады. Белсенділіктің дәрежесіне тән көрсеткіш – оқушының бойында
білімін теңдеуге деген ұмтылыстың болмауы.
2–дәрежеде – түсіндіруші белсенділік – оқушының оқығанын зерделеуге,
оны өзіне белгілі ұғымдармен байланыстыруға, білімін жаңа жағдайларда
пайдалану жолдарын меңгеруге ұмтылысынан көрінеді. 2–дәрежеге тән көрсеткіш
- оқушының бастаған істі аяғына дейін жеткізуге ұмтылуынан, қиындыққа тап
болғанда оны жеңудің жолдарын қарастыруынан байқалатын үлкен дербестігі.
3–дәреже – белсенділіктің шығармашылық дәрежесі – оқушының тапсырманы
(мәселені) шешудің тың жолдарын іздестіруге деген ұмтылысымен сипатталады.
Бұл дәреженің ерекшелігі – мақсатқа жетудегі табандылық, танымдық ынтаның
негізділігі мен әр алуандығы .
Біздің ойымызша Т.Сабыровтың берген оқу белсенділіктерінің деңгейі
оқушылардың таным жүйесінің ерекшеліктерімен сәйкес келеді, сондықтан
ғылыми мазмұны бар пікір деп есептейміз [16,28 б.].
Сөйтіп оқудағы белсенділік – оқушының іс–қимыл жағдайы ғана емес, осы
іс–қимылдың сапасы, онда оқушының қызмет мазмұны мен сипатына қатынасымен,
өзінің рухани – ерік, күш–жігерін оқу–танымдық мақсаттарға жетуге
жұмылдыруға деген ұмтылысымен айқындалатын тұлғасы көрінеді.
Жеке адамның белсенділігі педагогикалық мәселе ретінде В.И.Лозоваяның
докторлық диссертациясында зерттеледі (Лозовая, 1990) [17].
Автор жеке тұлғаның мәні мен осы ұғымның әрекет ұғымына қатынасын ашуда
түрлі көзқарастың орын алып отырғанын атап өтеді:
1. Белсенділік тірі жүйелердің ерекше қасиеті ретіндегі жалпы категория
түрінде қарастырылады. Әрекет әлеуметтік нысан үшін айрықша белсенділік
ретінде көрініс табады.
2. Белсенділік пен әрекет ұғымдары теңестіріледі.
3. Белсенділік әрекеттің сапалық сипаттамасы деген анықтама берілді.
4. Белсенділік дегеніміз жеке адамның сипаты, оның қасиеті.
В.И.Лозовая әрбір көзқарасты қарастыра келе, оларға жасалған талдау
белсенділікті жеке тұлғаның сипаты деп айқындауға негіз беретінін атап
өтеді, ол адамның әрекетке қатынасынан көрініс табады, бұл әрекет етуге
дайын болушылық, ұмтылушылық, оны жүзеге асыру сапасы, алға қойылған
мақсаттарға жету үшін оңтайлы жолдарды таңдау. Т.И.Шамова мен
В.И.Лозоваяның белсенділіктің мәніне көзқарастарында ортақ пікірлердің көп
екенін анықтау қиын емес [17].
Соңғы уақытта жеке адамның белсенділігі мен ізденімпаздығы мәселелері
жөнінде бірқатар зерттеулер жүргізілді. Оларда белсенділік пен
ізденімпаздық ұғымдарының ара жігін ажыратушылық байқалады. Авторлар
белсенділік пен ізденімпаздылық тұжырымдамаларын жасай отырып, оларды
жүйелі ұсынуды басшылыққа алады, мұнда осы білімдердің жеке басқа тән
белгісі бірінші орынға қойылады. Белсенділік адамның әрекетке қатынасынан
өз бетінше әрекет етуге дайын болудан ұмтылыстан, алға қойылған мақсаттарға
жету үшін оңтайлы жолдарды таңдай білуден көрініс табатын жеке тұлғаның
сипаты ретінде айқындалады.
Жоғарыдағы оқу белсенділігіне берілген әртүрлі анықтама, пікірлерге
талдау жасай отырып, біздің димломдық жұмысымызда Т:Сабыровтың анықтамасын
негізге аламыз [16,29 б.].
Баланың даму барысында таным белсенділігі артады. Мектеп жасына дейінгі
5–6 жастағы балалар заттарды түсіне, формасына қарап ажырата бастайды,
олардың құрылысын, пайдалану тәсілдерін білгісі келеді. Балалардың бір
нәрсені құмартып, білуге талпынуын таным ынтасы дейді. Балалар өте
байқағыш, әр нәрсеге үңіле қарайды, кейде терең ойға шомылады. Мысалы,
оқушылар неге шегені магнит ұстап тұр? Жапырақ неге жасыл? Жаңбыр қайдан
болады? – деген сияқты сұрақтарды ақыл-ой еңбегімен шұғылданудағы ниетін,
ықыласын сипаттайды. Сондықтан да өзара таласуды, пікір айтуды түрлі
заттарды салыстырып дәлелдеуді, есеп шығаруды жанындай сүйеді. Мектеп
жасына дейінгі балалардың Неге?, Не үшін?, Қалай? - деп қоятын
сұрақтары үлкендермен қарым–қатынас жасауларының алғашқы белгілері. Олар
осындай сұрақтарға ата – аналарынан немесе тәрбиешілерден дұрыс жауап алуды
күтеді, кейде оларды жауаптарына өзінше қанағаттанбай шүбәланады. Егер
ересек адамдар балалардың сұрақтарын қостап таным белсенділігін дамытуда
бағыт беріп отырса, олардың құмарлық, талпынғыштық және бақылағыштық
қасиеттерінің қалыптасуына игі әсер етеді.
Танымдық белсенділік – оқушының оқуға білуге деген ынта ықыласының,
құштарлығының ерекше көрінісі.
Бастауыш мектеп оқушысының қабылдауы тұрақсыз, сонымен қатар оларда
білуге құмарлық, әуестікте байқалады деп айтуымызға болады. Олар өздеріне
күнделікті жаңа бір нәрсені ашып отырғандықтан қоршаған ортаны қызығумен
қабылдайды.
Қызығу - шындықтағы заттармен құбылыстарды белсенділікпен танып,
бағытталған адамның бір шама тұрақты жеке ерекшелігінің бір көрінісі.
Сонымен қатар, қызығуда бір нәрсені ерекше таңдап, соған зейін қойылады.
Адамдарды еліктіріп, өзіне тартқан нәрсенің бәрі қызығудың объектісі болып
табылады.
Олардың зейінінде еріксіз, тұрақсыз болып келеді. Сондықтан бастауыш
мектепте балаларды оқыту мен тәрбиелеу үрдісі, негізінен зейінді
тәрбиелеуге бағытталады. Мектеп өмірі баладан ерікті зейінін жаттықтыруды,
назарын бір орталыққа біріктіру үшін ерік күшін жинақтауды талап етеді.
Балалардың ерікті зейіні оқу мотивтерімен бірге дамиды (оқу іс- әрекеттерін
табысты болуына деген жауапкершілік).
Бұл жастағы балалар өте сезімтал оның сезімі тәуелсіз және өте ашық
болады. Бұл жастағы балалардың қиялы өте шапшаң, фантазияға өте берілгіш
келеді. Балалардың қиялы мүмкіндік берсе, оларды қандай да болсын бір іске
оп – оңай тартуға жеңіл. Сонда балалар қиын істерді де құштарлықпен
орындайды.
Баланы бүкіл өмір бойында оның даму үрдісі жүріп жатады. Даму
үрдісінде баланың таным белсінділігі арта түседі. 6–7 жастағы балалар
заттарды түсіне, түріне, көлеміне ажырата бастайды, олардың құрылысын,
пайдалану тәсілдерін білгісі келеді. Күнделікті өмір барысында бала шындық
дүниенің құбылыстарын заттарын анықтай білуге, адам баласының жинақтаған
бай тәжірибесін үйренуге талаптанады. Балалардың бір нәрсені құмартып
білуге талаптануын таным ынтасы дейді. Балалар өте байқағыш, еліктегіш, әр
нәрсеге үңіле қарайды, көп нәрсе оларды ойлантады.
Балалар әдетте өзіне түсініксіз оқиғалардың, құбылыстардың сырын білуге
құмартады. Күн сайын олардың алдында жаңа сұрақтар туады. Сол сұрақтардың
жауабын олар ересектерден күтеді, өйткені, олардың түсінігінше,
ересектердің білмейтіні болмайды. Мұндай ерекше сұрақтар балалардың
ақыл–ойы еңбегімен шұғылданудағы ниетін, ықыласын сипаттайды. Сондықтан
ересек адамдар бала сұрағын жауапсыз қалдырмауға тырысқан жөн. Себебі
сұрағына жауап ала алмаған бала келешекте сұрақ қоюдан жасқаншақтайды. Ал
бұл баланың дүниені тануына кері әсер етуі әбден мүмкін.
К.Д.Ушинский оқушыларды сабаққа тарта білу, олардың оқуға қызуғышылық
белсенділігін, білімге құмарту керектігіне баса көңіл бөлді. Оның
пайымдауынша, қызығушылық сапалы оқудың негізгі жолы, ешбір қызығусыз тек
қана зорлық күшімен жүргізілген оқу оқушы бойындағы білім алуға деген
құштарлықты жояды [3,21 б.].
Жас бала не нәрсені болса да құмар, қызыққыш, ұстап, көзбен көргенді
жақсы көреді. Оқушылардың қызығушылығын арттыру жақсы ұйымдастырылған
сабаққа байланысты. Сондықтан, әр бір сабаққа бұрыннан белгілі мәліметтерді
қайталай бермей, оқытудың жаңа әдіс тәсілдерін іздестіру қажет. Қазіргі
сабақтың түрлері сайыс, жарыс сабағы, концерт, аукцион, кіріктіру сабағы
т.б. өз нәтижесін беріп жүр. әсіресе халықтық педагогикаға пайдаланып,
ата–бабаларымыздың жақсы дәстүрін шәкірттердің бойына дарыту мақсатында
халық – ауыз әдебиетін пайдалануға болады. Қазақ халқының мейірімділігі,
кең пейділігі, сыпайылығы, көпшілігі, сөзге беріктігі туралы әңгімелеу
арқылы осы қасиеттерді шәкірт бойына сіңіру, үлкенді сыйлау, кішіге қамқор
болу, әдептілікті биік ұстау сияқты әдет – ғұрыпты үйретуге болады.
Оқушының пәнге қызығушылығын арттыру мақсатында сабақта проблемалы
жағдай туғызып отыру да маңызды. Мәселенің шешімін табу арқылы оқушының
ойлау қабілеті нығайып, кез келген проблеманы шешуге үйренеді.
Ұлы неміс педагогы А.Дистервегтің әйгілі Неміс мұғалімдерінің білім
беру ісіне басшылық атты еңбегінде: Жаман мұғалім ақиқатты өзі айтып
береді, ал жақсы мұғалім оқушының өзін ізденуге жетелейді, ойлауға
үйретеді, - деген [21,41 б.].
Бастауыш сынып оқушылары сабақ барысында, сабақтан тыс уақытта іс-
әрекеттің барлығын түгел қамти алмайды.
Сондықтан да оқушының жас ерекшелігін ескере отырып, қамқорлық жасап
дидактикалық ойындарды ретімен қолданудың дұрыс жолдарын қарастыру керек.
Бастауыш сынып окушыларының психикалық дамуы барысында пайда болған және
жаңа қасиеттер мен қызығушылыққа итермелейтін іс-әрекеттің жаңа түрлерін
игеруге бастайтын қайшылықтар техникалық дамудың күштері болып табылады.
Бастауыш сыныптың математика пәнін оқыту процесінде дидактикалық
ойындарды пайдалануда окушылардың өзіндік әрекетіне тән ерекшеліктері бар.
Олар мыналар:
1. Дидактикалық ойынның мақсаты мен міндеттерін анықтау.
2. Дидактикалық ойында қандай тәсілді қолданудың жоспарын түзу.
3. Жұмысты нәтижелі аяқтау үшін оқушы өзін-өзі бақылап отыруын
қадағалау;
Оқушылардың оқудағы белсенділігі дегеніміз – оқуға қажетті білім мен
дағдыны меңгерген және оларды өмірде, практикада пайдалана білуге, үйренуге
оқушының істейтін саналы әрекеті. Мысалы, мұғалімнің баяндап тұрған
материалын түсіну үшін, оқушының оны зейін қойып тыңдауы, ал оған білімін
кеңейтіп толықтыру үшін өздігінен кітап оқуды, бақылауды, тәжірибе жасау,
жазу-сызу сияқты жұмыстар істеу керек. Өйткені, өтілген материалдарды
сапалы қайталауда, жаңадан білім алуда, оның жолдары мен дағдыларына үйрену
де белсенділіксіз мүмкін емес. Яғни оқушының белсенділігі оқу процесінің
барлық кезеңінде қажет.
Мұғалім дидактикалық (материалды) ойындарды қолданғанда әдістемелік
мәселелерге ерекше көңіл бөлу керек. Ең алдымен оқушыларды сабақ барысында
дидактикалық ойындарды қолдану түрлерін арттыру керек.
Сабақ барысында мына шарттарды орындап отыру көзделсе, онда дидактикалық
ойындарды пайдаланудың жолдары қалыптасады.
Бірінші шарт - сабақта дидактикалық ойындарды қолданудың тиімді жолдарын
қарастыру.
Екінші шарт - ұжымдық, топтық түрде дидактикалық ойындарды орындау.
Үіпінші шарт - жеке оқушының өз бетінше дидактикалық ойындарды орындау
қабілеті қалыптастыру.
Бастауыш сынып оқушыларымен дидактикалық ойындарды қолдануда
мынандай ережелерді есте сақтау қажет.
1. Дидактикалық ойындарды қолдануда талаппен, ережені орындау қажет.
2. Дидактикалық ойынды пайдалануда дұрыс түсіндіруді қажет етеді.
З. Дидактикалық ойынды пайдаланып оны орындауда жүйемен, накты орындау
қажет.
4. Дидактикалық ойындарды орындау барысында мұғалімнен кеңес, ақыл
сұраудың пайдасы бар.
5. Дидактикалық ойынды пайдалану, орындау кезінде асықпай,
ойланып жұмыс жасау керек.
Бастауыш сыныпта дидактикалық ойынды пайдаланудың маңызы ерекше.
Дидактикалық ойынды қолдануда қабілеттің рөлі зор. Соңдықтан баланың
бойында өзіндік психологиялық қасиеті, қабілеті болады.
Ұстаздың оқушыларға білім беруі, дидактикалық ойынды ұйымдастыруы
қабілеттің жемісі болып табылады.
Бүгінгі күннің талабына сай ұрпақ тәрбиесінің мазмұнын, әдіс-тәсілдерін,
дидактикалық ойындарды ұйымдастыру оны бір жүйеге келтіру мұғалімнің
алдына қойған мақсаттарының бірі.
Бастауыш сынып оқушыларын жан-жақты сауатты, білімді етіп тәрбилеуде
дидактикалық ойындар өз үлесін қоса алады.
Мектеп өмірі-балаларға жаңа әлемді ашып береді. Бұл тұрғыда бастауыш
мектептің негізгі міндеттері-баланың жеке басының қалыптасуын қамтамасыз
ету, оқуға деген ынтасын, іскерлігін, қабілетін, зейінін қалыптастыру.
Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды ұйымдастырудың танымдық және
тәрбиелік мәні зор. Оқыту барысының нәтижелі болуы мұғалімнің шеберлігіне,
іс-тәжірибесіне де байланысты болады. Оқыту процесінде әдіс-тәсіл оқытушы
мен оқушы арасындағы жұмыс түрлеріне байланысты болып келеді. Мектептегі
оқыту процесі оқыту әдістері арқылы жүзеге асады.
Бастауыш сынып мұғалімдері жеке пәндерді оқыту барысында академик
Ю.К.Бабанский өзінің "оку-тәрбиесін оптималдандыру" деген еңбегіңде
әдістерді үш топқа бөлген [22].
1. Оқушылардың ой-таным қызметін ұйымдастыру әдістері;
2. Оқушылардың оқу-таным қызметін көтермелеу әдістері;
3. Оқу-таным қызметінің тиімділігін бақылау әдістері.
Әр топ бірнеше оқыту әдістерінен тұрады. Мысалы: 1 топқа оқыту
әдістеріне мыналар жатады:
1. Сөздік (әңгіме, пікірлесу)
2. Көрнекілік (суреттеу, мүсіндеу, портрет)
3. Практикалық (өздігінен орындалатын жұмыстар) Әр топтағы
әдістемелердің өз ерекшелігі бар.
Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды пайдалану барсыңда осы әдістерді
қолдануға болады. Мысалы; зерттеу әдісі: мұнда мұғалімнің берілген
білімінің ғылымилығын арттыру, қосымша материалдармен байыту, толықтыру, өз
бетімен проблема шештіру.
Оқушыларға өздігінен проблема шештіру, олрды ойлануға ізденуге
ұмтылдырады. Сабақ барысында әр оқушының ұғымы, сезімі, түсінігі,
қабылдауы, қабілеті әр түрлі. Ең бастысы - әр оқушының жеке басын
құрметтеу, оның адамдық қасиетіне нұқсан келтірмеу.
Қазіргі ізгілендіру заманында әрбір баланың өз мүмкіндігін, қабілетін,
іскерлігін, ойлауын, дидактикалық ойын барысында байқау қажет, сонда ғана
олардың білімге, ынтасы артып, еңбексүйгіштік білімге құштарлық қасиеттері
қалыптасады.
Мұғалім окушыларды дидактикалық ойынды ұйымдастырып, үйрету,
қалыптастыру үшін, ең алдымен олардың психологиялық ерекшеліктерін білуі
керек.
Балалар психологиясы психикалық дамудың негізгі компоненттерін
зерттейді. Психологияда дамудың мынандай ерекшелігі бар:
1. Кіші мектеп жасындағы баланың бойындағы психикалық процестер. Олар
мыналар: зейін, қабылдау, қиялдау, есте қалдыру, ойлау, сөйлеу, сезімдер.
Осындай психикалық процестер кіші мектеп жасындағы баланың бойында
болуын, өзгеріп жетілуін қарастырады.
Бала мұндай ерекшелік пен іс-әрекетті қимыл жасау процесінде,
дидактикалық ойын барысында шешеді.
Сонымен бастауыш сынып оқушыларының психологиялық дамуды, зандылықтарды,
іс-әрекеттің дамуын, жеке басының қалыптасуын зерттейді.
Бастауыш сынып жасындағы балалардың психологиясын білу, оқыту, тәрбиелеу
практикасында жақсы байқауға болады.
Оқушының психикалық даму ерекшелігі - ойлауында, ақыл-ойында, ынтасында,
қабылдауында оқу-тәрбие процесі кезінде негізгі ерекшелік болып табылады.
2. Балалар психологиясы бастауыш сынып оқушыларының психикалық дамуын
зерттейді.
Бастауыш сынып оқушыларын зерттеудің негізгі әдістері мыналар:
1. Бақылау.
2. Эксперимент әдістері
Мұғалім оқушының дидактикалық ойын барысында мінез-құлқын табиғи
жағдайда мақсат қоя отырып зерттейді.
Мұғалімнің бақылау процесінде зерттеуші оқушы мінез-құлқындағы сыртқы
белгілерді ғана қадағалайды.
Мысалы: Оқушының іс-әрекетін, сөйлеген сөздерін, мәнерлі қимылын.
Бұл жағдайда мұғалім бақылаудың екі түрін қолданғаны жөн.
1. Жаппай бақылау
2. Ішінара бақылау
Зерттеуші жаппай бақылауда - баланың мінез-құлқының көп жағын қамтып
жүреді.
Жаппай бақылау - окушының психикалық даму заңдылығын анықтау үшін
фактілер негізінде жүргізіледі.
Жаппай бақылау жүргізіп, оның нәтижесін жазған психологтар көптеп
саналады. Мысалы: А.Д.Павлова, Ж.Пиаже, В.Щтерн.
Ішінара бақылаудың жаппай бақылаудан айырмашылығы-оқушының мінез-
құлқының бір жағы немесе бір мезгілдегі мінез-құлқы алынады, зерттелінеді.
Мысалы: баланың ойын кезінде, тамақтануы кезінде т.б. Ч.Дарвин, А.Н.Гвоздов
сияқты мамандар өз ұлдарына ішнара бақылаулар жүргізіп арнайы қорытынды
жасаған.
Көп жағдайда балаға эксперименттер мектепте, сабақ үстінде, ойын,
дидактикалық ойын барысында өткізіледі.
Бастауыш сынып оқушылары өздерін қызықтыратын іс-әрекеттермен
айналысады. Іс-әрекеттің түрі оны атқаруға және жетілдіруге қажетті
қимылдарды психикалық сапаны игеруге көмектеседі.
Сабақта дидактикалық ойында қолдануда жаңа іс-әрекеттерді игеру оқушының
мүмкіндігін арттырады.
Дидактикалық ойын барысында оқушының қажеттіліктері мен құштарлығы
қабілеті, зейіні, ой-өрісі кеңейіп, өзінің психикалық дамуына үлес қосып
отырады.
Оқушы ойын барысында жаңа іс-әрекеттерді, материалды игеру барысында
үлкендердің басшылығымен, көмегімен игереді. Содан кейін өз түсінігі
бойынша ары қарай дамытуға, жалғастыруға, ойын ортаға салуға үйренеді.
Эстетикалық тәрбие дегеніміз балалардың бойында өз өмірін сұлулық
заңдарына сай кұра алу кажеттіліктері мен дағдыларын қалыптастыру және
енбекте, коғамдық іс-әрекетте адамдармен қатынас жасауды сұлулық идеалдарын
негіздеу.
Эстетикалық тәрбиенің мақсаты — балалардың шығармашылық қабілеттерін,
әлемді сұлулық заңдары арқылы тануға қызығушылықтары мен талпыныстарын
дамыту. Эстетикалық мәдениетті қалыптастыру процесінде оқушылар бойында
өнердегі, өмірдегі, табиғаттағы, тұрмыстағы, еңбектегі, мінез-құлық және іс-
әрекеттегі әсемдік пен әдемілікке деген әсерлі сезімталдық дамиды.
Осыған орай А.П.Чеховтың: Адам бойында бәрі де әдемі болуы керек:
денесі де, киімі де, жаны да, ойлары да деген сөздерін еске сақтау абзал.
Әлемді эстетика тұрғысынан танудың субъективті қыры ретінде эстетикалық
сезімдер, әсемдікке деген көзқарас, бағалау, ой-толғаныстар, идеялар, яғни
адамның эстетикалық саналылығы қарастырылады.
Әр баланың өз қолымен әсемдікті тудыруға катысуы бейнелеу өнері, ән-күй,
хореография сабақтары, шығармашылық бірлестіктер мен студияларда жұмыс
істеуі арқылы іске асады.
Жоғарыда аталған тәрбиенің барлық бағыттары тұтас педагогикалық
процессте орын алып, өзара тығыз байланыста болады. Тәрбиенің әрбір түрі
басқа түрлерімен қатар жүргізіліл, бірін бірі толықтырады, педагогикалық
процесс барысында өзара тәуелді болады. Мысалы, ақыл-ой мен дене шынықтыру
тәрбиесінің байланысы денсаулық пен оқытудың өзара тәуелді ұғымдар екенін
көрсетеді. Өйткені оқушының денсаулығы неғұрлым мықты болса, соғұрлым оның
оқуы мен дамуы тиімді сапалы болады.
Жеке тұлғаның тұтас қалыптасуында тәрбиенің бағыттарының барлығы жеке
процестердің қосындысы ретінде емес, бірлескен, өзара байланыскан, тұтас
процесс ретінде қарастырылады. Себебі, баладағы үйлесімділікті тек қана
үйлесімді әсер етумен қалыптастыруға болады.
1. Эстетикалық тәрбие болмыстағы және өнердегі сұлулық пен өсемдікті
дұрыс қабылдасауды және эстетикалық сезім мен талғамды
тәрбиелейді. Өнер және өмірдегі сұлулықты жасау, оған қатысу
қабілетін, қажетсінуін қалыптастырады.
2. Адамдардың эстетикалық сезімдері олардың өмірінде зор рөл
атқарады. Әсемдікті көріп, түсініп, жасай білу адамның рухани
өмірін байытады, қызғылықты етеді, оған ең жоғары рухани
ләззаттануға мүмкіндік береді. Адамның әсемдікті және
жексұрындықты, сәулеттілік және ұждансыздықты, қуаныш пен қайғыны
түсіне білуіне байланысты, оның саналы тәртібі мен мінез-құлқы
айқындалады. Осыдан келіп адамның әсемдікке шынайы көзқарастары
мен мұраттары болуы керек екендігі шығады.
Ең бастысы - адамгершілік сезімді, жеке бастың рухани деңгейін көтеру,
мінез-құлқын толықтыру, түзету. Егер оқушы өзін жаман әдеттен алшақ ұстап,
іс-әрекетінің әдемілігін, қажеттілігін түсініп, еңбек нәтижесінен
көркемдікті сезіне білсе, бұл оның эстетикалық талғамының, адамгершілік
қасиеттерінің жоғары жетіле бастағанын көрсетеді.
Материалистік эстетика - эстетикалық тәрбиенің методологиялық негізі
болып табылады. Ол өмір мен өнердегі әстетиканың мәнін ашады, адамның
ортаны эстетикалық тұрғыдан меңгеруінедеген принциптерді зерттейді, көркем
шығармашылық заңдарын тексереді.
Ал, тәрбиенің теориясы болса, эстетикалық сезімнің, талғамның идеялық
қалыптасу процесін зерттейді. Материалистік эстетика - болмыста жүзеге
асатын нақты сұлулықты нығайта отырып, адамды ойдан шығарған сәулетті
арман, қиял әлеміне алып кетпейді. Керісінше өнердегі әдемілік, болмыста
әдеміліктің сәулесі деп мәлімдейді.
Эстетикалық тәрбиенің мақсаты - жеке адамның эстетикалық мәдениетін
дамыту. Оның негізгі компонентері:
• Эстетикалық қабылдау.
• Эстетикалық сезім.
• Эстетикалық талғам.
Эстетикалық қабылдау деп - әсемдікті қабылдау процесін айтады, мұның
нәтижесі эстетикалық әсерлену, эмоция болып табылады. Табиғат, өнер, адам
жасаған заттар, адамның сыртқы кейпі, рухани дүниесі, тұрмыс-салты,
әрекеттері мен қылықтары, адамның өзі де эстетикалық қабылдаудың объектісі
бола алады.
Сезім байлығы - адамның рухани өмірін жоғары да әр тарапты дамытудың
қажетті шарты. Адам рухани жағынан бай болып, әсемдікті көре біліп, одан
ләззат ала білуге тиісті.
Эстетикалық талғам - әсемдікті дұрыс бағалай білуге тәрбиелеу.
Эстетикалық талғам немесе көркемдік талғам әрбір адам өзі жасайтын белгілі
бір эстетикалық мұратты бейнелейді. Эстетикалық мұрат дегеніміз –
адамдардың көксеп жүрген әсемдік жөніндегі түсінігі. Адамның жетем-ау
деген арманы, өмірде сол бойынша құрғысы келетін нәрсесі.
Эстетикалық сезімдерді, мұрат, талғамдарды бағалауды тәрбиелеу білімді
меңгеріп алумен бірге, дүниеге көзқарасты қалыптастырудың маңызды құралы
болып табылады.
Эстетикалық тәрбиенің мақсаты - оқушының бойында көркем-эстетикалық
мәдениетті қалыптастыру, оны жоспарлы және мақсатты түрде сіңіру болып
табылады.
2. Қазақ халқында көшпенділік өмір жағдайына байланысты табиғи
өзгерістерге өте нәзік байқағыштық тән. Кең далада қозғалыс бағытын дұрыс
табу, жайылымдардың күйін анықтау, ауа райының өзгерісін алдын ала болжау,
өсімдіктердің атын өте дәл тауып қою, т.с.с.
Халықтың эстетикалық тәрбие жүйесінде лирикалық, үйелмендік, тұрмыстың,
әдет-ғұрыптың, еңбектік және т.б. әндер мен өлеңдер ерекше орын алады.
Бұлар да эстетикалық тәрбиенің құралдары ретінде қызмет етті. Халқымыздың
әндері жанры және тақырыбы жағынан бай.
Халқымыздың тұрмысына енген қолданбалы қолөнер бұйымдары, олардың
әшекейленіп жасалуы эстетикалық тәрбиеде өз алдына бір сала. Ағаш, тері,
металл өңдеудегі өнері әлемге әйгілі. Эстетикалық тәрбиеде халық ауыз
әдебиетінің маңызы зор. Оның мазмұны халқымыздың бүкіл өмір тәжірибесін
қамти отырып, жас ұрпақ санасын, әсемдік сезімін, талғамын дамытады.
Салт-дәстүр дегеніміз - халықтардың кәсібіне, сенім нанымына,
тіршілігіне байланысты қалыптасқан, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отыратын
қоғамдық құбылыс. Ол отбасылық тәрбиеде қалыптасады.
Салт-дәстүр халықтың белгілі бір әдет-ғұрыптарымен байланысты туады.
Тәрбие отбасынан басталады дегендей, балаға имандылық, инабаттылық, ар,
ождан уағызы, қоршаған орта, табиғат сырына жастайынан тәнті ету тәрбиеден
туатын үрдіс. Ананың сөзі - ақылдық көзі деп қарау, атаның өнегелі ісін
мұра түту, оның жолын қуу, ән мен күйді, жыр мен термені рухани азық ету,
зергерлік, шеберлік, ұсталық өнерді үйрену, ананың әлдиі, әженің бесік жыры
- бәрі тәрбиенің тағылымдары.
Эстетикалық тәрбиеде халық ауыз әдебиетінің маңызы зор. Оның мазмұны
халқымыздың бүкіл өмір тәжірибесін қамти отырып, жас ұрпақтың санасын,
әсемдік сезімін, талғамын дамытуда рөлі ерекше.
1.2 Дидактикалық ойындардың психологиялық-педагогикалық негіздері мен
классификациясы
Бүгінгі таңда қоғамымыздың даму бағытында жан-жақты дамыған, сауатты,
саналы азамат тәрбиелеу мәселесі жүктеліп отыр. Мұндай мәселенің, мақсаттың
баянды болуы оқу-ағарту жүйесінің үлесіне түсетінін ескерсек, жас
жеткіншектердің білімді, білікті болуында ойынның алатын орны ерекше. Ойын
арқылы оқушыны білім алуға, оқуға қызықтыра отырып, тұлғаны дамуын
қалыптастыруға болады.
Мазмұны бойынша барлық дидактикалық ойындар оқушылардың ақыл-ой
белсенділігін қалыптастырудың маңызды құралы бола отырып, олардың
бағдарлама материалының негізгі тақырыптары бойынша алған білімдерін
тереңдете түсуді, әрі пысықтауды көздейді. Бұл ойындар балалардың сабақ
үстіндегі жұмысын түрлендіре түседі, олардың пәнге белсенділігін аялап,
ынта-ықылас қоюына баулиды және оқушылардың зейінінің, ойлау, зерделерін
дамытады. Өмір тәжірибесін бір жүйеге келтіруге үйретіп, нерв жүйесін
демалдырады. Міне, сондықтан да ойын оқу-әрекетінде жетекші рөл атқарады.
Мұның барлығы дидактикалық ойындарды бастауыш сынып оқушыларының оқу
іс-әрекетінде белгілі бір жүйемен пайдалану қажеттілігін дәлелдейді.
Педагогикада ойын әрекетінің оқу үрдісінде алатын орны туралы
зерттеліп жүрген еңбектер аз емес. Себебі, ойын-оқу, еңбек іс-әрекеттерімен
бірге адамның өмір сүруінің маңызды бір түрі. Оны мынадай кесте арқылы
суреттесек те болады.
Ойын ұғымына түсініктеме берсек – бұл адамның мінез-құлқын өзі
басқарумен анықталатын қоғамдық тәжірибені қалыптастыруға арналған
жағдаяттар негізіндегі іс-әрекеттің бір түрі.
Сурет-1. Еңбек іс-әрекеттерімен бірге адамның өмір сүруінің маңызы.
Адамзат тәжірибесінде ойын әрекеті мынадай қызметтерді атқарады:
- ойын – сауық:
- коммуникативтік немесе қарым-қатынастық;
- дидактикалық (ойын барысында өзін-өзі тану);
- коррекциялық (өзін-өзі түзету);
- әлеуметтендіру;
Әлде де болса ойынның адамның дамуына, қалыптасуына, тәрбиесіне
байланысты функциялары анықталуда. Ойын – адамның өмір танымының алғашқы
қадамы. Сондықтан ойын арқылы балалар өмірден көптеген мәліметтер алып,
білімін жетілдіреді.
Ойын-бір қарағанда қарапайым құбылыс не әрекет іспетті. Ол міндетті
түрде ұжымдық әрекет. Ойынның ережелері ойнаушылардың қисынды ой
қабілетінің дамуы, бір-біріне деген сыйластық қажеттіліктерімен санасуы, әр
ойыншының жеке әрекеттерінен туындайды. Ойынның басты шарты жеңіске жету
болса, әр ойыншы өз қарсыласының мүмкіндігімен санасып, бір-біріне деген
сенімін арттырады. Ойын әсері арқылы бала өз қасиетін қалай қанағаттандыра
алатыны, қандай қабілеті бар екенін байқап көреді. Ойын – баланың
тапқырлығын, байқағыштығын, зейінділігін арттырумен қатар, ерік сезім
түрлерін де дамытады. Сабақты бірыңғай әдістерімен жүргізе беру оқушыларды
жалықтырары сөзсіз. Егер арасында ойын араласып келіп отырса, оқушылар
сабақ мазмұнына аса назар аударып, тез қабылдап, ұғып алады [17,44 б.].
С.А.Шмаковтың анықтауы бойынша ойын:
- еркін дамытушы іс-әрекет, ол әрекет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz