Арашаруашылығының қолданбалы биологиядағы орны
Кіріспе
. Ботаникалық ресурстану ғылымының қалыптасуы
. Пайдалы өсімдіктер классификациясы
. Арашаруашылығының қолданбалы биологиядағы орны
I.тарау.Қ.Р. өсімдіктер ресурстарына қысқаша талдау
1.1. Өсімдіктер ресурстарын зерттеу жұмыстарының бағыттары
1.2. Қ.Р пайдалы өсімдіктерді зерттеу және менгеру тарихы
1.3. Қ.Р өсімдіктер ресурстарын зерттеудің негізін қалаған ғалымдар
II. Негізгі бөлім. Зерттеу обьектісі және ізденістік жұмыстардың әдістемесі
2.1. Түркістан ауданының табиғи.климаттық жағдайларына сипаттама
2.2. Балды өсімдіктердің көптүрлілігі және сипаттамасы
2.3. Түркістан өңірінде кездесетін балды өсімдіктердің түрлі құрамы
III. Балды өсімдіктердің адам өміріндегі маңызы
3.1 Арашаруашылығының өнімдерін өндіру тәсілдері
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
. Ботаникалық ресурстану ғылымының қалыптасуы
. Пайдалы өсімдіктер классификациясы
. Арашаруашылығының қолданбалы биологиядағы орны
I.тарау.Қ.Р. өсімдіктер ресурстарына қысқаша талдау
1.1. Өсімдіктер ресурстарын зерттеу жұмыстарының бағыттары
1.2. Қ.Р пайдалы өсімдіктерді зерттеу және менгеру тарихы
1.3. Қ.Р өсімдіктер ресурстарын зерттеудің негізін қалаған ғалымдар
II. Негізгі бөлім. Зерттеу обьектісі және ізденістік жұмыстардың әдістемесі
2.1. Түркістан ауданының табиғи.климаттық жағдайларына сипаттама
2.2. Балды өсімдіктердің көптүрлілігі және сипаттамасы
2.3. Түркістан өңірінде кездесетін балды өсімдіктердің түрлі құрамы
III. Балды өсімдіктердің адам өміріндегі маңызы
3.1 Арашаруашылығының өнімдерін өндіру тәсілдері
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Қазақстан флорасында 6 мыңнан астам жоғары сатыдағы өсімдіктер түрлері бар. Олардың ішінде пайдалы өсімдіктер өте мол.
Адамзаттың даму тарихы қоршаған әлемді танып-білумен және табиғи ресурстарды шаруашылықта пайдалануға ендірумен тығыз байланысты.
Адамдар өзінің күнделікті шаруашылығында өсімдіктер әлемі байлығын ерте заманнан бері пайдаланады. Адамдар өздерінің дамуының алғашқы кезеңдерінен бастап өздерін қоршаған өсімдіктерді сипаттап, олардың пайдалы жақтарына көңіл аударған. Бұл мәліметтер бірте-бірте бір жүйеге келтіріліп, практикалық тұрғыдан ерекшеліктеріне байланысты топтастырыла бастады. Сондықтан өсімдіктер туралы ғылымда ботаникалық мәліметтермен қатар, өсімдіктердің практикалық маңызы туралы да мәліметтер жинала басталды. Кейіннен пайдалы өсімдіктер туралы ғылыми тұрғыдан маңызды еңбектер жазыла бастады. Ботаниканың бұл саласы алғашқыда шаруашылық немесе экономикалық ботаника деп аталды. Тек XX ғасырдың бірінші жартысында КСРО-ның атақты ботаниктері М.М. Ильин, А. Федоров және Н.В. Павлов ботаникалық ресурстану ғылымына ғылым саласы ретінде ғылыми теоретикалық дәлелдеме берді. Осы жылдары, яғни 1948 жылы ғылымның осы сатысында алғашқы іргелі еңбектер, мысалы ''Методика полевого исследования растении" деген өте құнды еңбек жарияланды.
Адамзаттың даму тарихы қоршаған әлемді танып-білумен және табиғи ресурстарды шаруашылықта пайдалануға ендірумен тығыз байланысты.
Адамдар өзінің күнделікті шаруашылығында өсімдіктер әлемі байлығын ерте заманнан бері пайдаланады. Адамдар өздерінің дамуының алғашқы кезеңдерінен бастап өздерін қоршаған өсімдіктерді сипаттап, олардың пайдалы жақтарына көңіл аударған. Бұл мәліметтер бірте-бірте бір жүйеге келтіріліп, практикалық тұрғыдан ерекшеліктеріне байланысты топтастырыла бастады. Сондықтан өсімдіктер туралы ғылымда ботаникалық мәліметтермен қатар, өсімдіктердің практикалық маңызы туралы да мәліметтер жинала басталды. Кейіннен пайдалы өсімдіктер туралы ғылыми тұрғыдан маңызды еңбектер жазыла бастады. Ботаниканың бұл саласы алғашқыда шаруашылық немесе экономикалық ботаника деп аталды. Тек XX ғасырдың бірінші жартысында КСРО-ның атақты ботаниктері М.М. Ильин, А. Федоров және Н.В. Павлов ботаникалық ресурстану ғылымына ғылым саласы ретінде ғылыми теоретикалық дәлелдеме берді. Осы жылдары, яғни 1948 жылы ғылымның осы сатысында алғашқы іргелі еңбектер, мысалы ''Методика полевого исследования растении" деген өте құнды еңбек жарияланды.
Мазмұны
Кіріспе
- Ботаникалық ресурстану ғылымының қалыптасуы
- Пайдалы өсімдіктер классификациясы
- Арашаруашылығының қолданбалы биологиядағы орны
I-тарау.Қ.Р. өсімдіктер ресурстарына қысқаша талдау
1. Өсімдіктер ресурстарын зерттеу жұмыстарының бағыттары
2. Қ.Р пайдалы өсімдіктерді зерттеу және менгеру тарихы
3. Қ.Р өсімдіктер ресурстарын зерттеудің негізін қалаған ғалымдар
II. Негізгі бөлім. Зерттеу обьектісі және ізденістік жұмыстардың
әдістемесі
2.1. Түркістан ауданының табиғи-климаттық жағдайларына сипаттама
2.2. Балды өсімдіктердің көптүрлілігі және сипаттамасы
2.3. Түркістан өңірінде кездесетін балды өсімдіктердің түрлі құрамы
III. Балды өсімдіктердің адам өміріндегі маңызы
3.1 Арашаруашылығының өнімдерін өндіру тәсілдері
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
- Ботаникалық ресурстану ғылымының қалыптасуы
Қазақстан флорасында 6 мыңнан астам жоғары сатыдағы өсімдіктер
түрлері бар. Олардың ішінде пайдалы өсімдіктер өте мол.
Адамзаттың даму тарихы қоршаған әлемді танып-білумен және табиғи
ресурстарды шаруашылықта пайдалануға ендірумен тығыз байланысты.
Адамдар өзінің күнделікті шаруашылығында өсімдіктер әлемі байлығын
ерте заманнан бері пайдаланады. Адамдар өздерінің дамуының алғашқы
кезеңдерінен бастап өздерін қоршаған өсімдіктерді сипаттап, олардың пайдалы
жақтарына көңіл аударған. Бұл мәліметтер бірте-бірте бір жүйеге келтіріліп,
практикалық тұрғыдан ерекшеліктеріне байланысты топтастырыла бастады.
Сондықтан өсімдіктер туралы ғылымда ботаникалық мәліметтермен қатар,
өсімдіктердің практикалық маңызы туралы да мәліметтер жинала басталды.
Кейіннен пайдалы өсімдіктер туралы ғылыми тұрғыдан маңызды еңбектер жазыла
бастады. Ботаниканың бұл саласы алғашқыда шаруашылық немесе экономикалық
ботаника деп аталды. Тек XX ғасырдың бірінші жартысында КСРО-ның атақты
ботаниктері М.М. Ильин, А. Федоров және Н.В. Павлов ботаникалық ресурстану
ғылымына ғылым саласы ретінде ғылыми теоретикалық дәлелдеме берді. Осы
жылдары, яғни 1948 жылы ғылымның осы сатысында алғашқы іргелі еңбектер,
мысалы ''Методика полевого исследования растении" деген өте құнды еңбек
жарияланды.
Қазақстан Республикасында академик Н.Б. Павловтың классикалық
еңбектерінің нәтижесінде ботаниканың жоғарыда аталған саласында Қазақстан
алғашқы ғылыми орталықтардың біріне айналды. Қазақстанда ботаниканың бұл
саласының қарқынды дамуына биология ғылымдарының докторы В.Т. Михайлованың
бастамасы бойынша 1965 жылы Қазақстан Ғылым академиясының қарамағындағы
Ботаника институтының құрамында арнайы Өсімдіктер ресурстары бөлімінің
ашылуы үлкен әсер етті. Академиктер Н.В. Павлов, Б.А. Быков және проф. В.П.
Михайлованың еңбектері нәтижесінде Қазақстанда күшті ботаник-
ресурстанушылар мектебі құрылды. XX ғасырдың соңғы жылдарында ол мектептің
танылған жетекшісі биология ғылымдарының докторы Қазақстан Ғылым
академиясының корреспондент-мүшесі, проф. М.Қ. Кукенов болды.
Профессор М.Қ. Кукенов пайдалы өсімдіктерді зерттеу нәтижелерін
жариялады және оның жазған Ботаническое ресурсоведение Казахстана деген
оқулығы (1999) Қазақстандағы ботаника ғылымының дамуындағы маңызды жетістік
деп атауға болады. Өсімдіктерді және олардан алынған өнімдерді практикалық
пайдалануға қатысты ботаниканың бөлігі XX ғасырдың басында Шаруашылық
ботаника деп атала бастады. Шаруашылық немесе экономикалық ботаника
алғашқы кездері өсімдіктер шикізатын пайдаланудың әртүрлі әдістері және
формалары туралы мәліметтер жинаумен шектелді.
Пайдалы өсімдіктер классификациясы
Бірте-бірте жиналған мәліметтерге талдау жасалып, пайдалы өсімдіктер
бір жүйеге келтірілді. Сол жұмыстардың нәтижесінде 1966 жылы профессор А.
Федоров осы саладағы зерттеу жұмыстарының негізгі әдістерін үсынды.
Шикізаттық өсімдіктер дегеніміз не?
Профессор М.М. Ильин бойынша (1948), Шикізаттық өсімдіктер деп завод
немесе ауыл шаруашылық практикасында тікелей қайта өңделіп пайдалануға
болатын шикізат беретін немесе мәдени өсімдіктер қатарына ендірілетін
табиғи флора өкілдерін айтамыз.
Егер біз профессор М.К. Ильин анықтамасын қабылдайтын болсақ, онда
өсімдіктер ресурстары туралы 1935 жылы Ташкентте өткен ғылыми-зерттеу
конференциясының маңызы өте зор.
Бұл конференцияда өсімдіктер ресурстары мынадай 3 топқа бөлінеді:
Өндірістік өсімдіктер ресурсы
1.1. Тағамдық өсімдіктер тобы бес топ тармақтарымен.
1.2.Құрамында техникалық экстракт заттары бар өсімдіктер тобы
12 топ тармақтарымен.
1.3. Талшықты өсімдіктер тобы 2 топ тармақтарымен.
1.4. Қағаз-целлюзалы өсімдіктер тобы.
1.5. Құрылыс және бұйымдық өсімдіктер тобы 3 топ тармағымен.
1.6. Отындық және орман-химиялық өсімдіктер тобы 2 топ
тармақтарымен.
2 Ауыл шаруашылық өсімдіктер ресурсы
2.1. Тағамдық өсімдіктер тобы 3 топ тармақтарымен.
2.2. Малазықтық өсімдіктер тобы 5 топ тармақтарымен.
3 Көгалдандыру, астық және фитомелиоративтік ресурстар
3.1. Сәндік-көгалдандыратын өсімдіктер тобы.
3.2. Мелкоративтік өсімдіктер тобы.
Сонымен, 1935 жылы Өзбекстанда, Ташкент қаласында болған
конференцияда қабылданған шикізаттық өсімдіктер классификациясы жабайы
өсетін және мәдени өсімдіктерді қамтиды. Бұл үшін топтар әртүрлі шикізаттық
өсімдіктер тармақтарына бөлінеді. Топтар тармақтарынын жалпы саны 1942 жылы
акад. Н.В. Павлов Дикие полезные и технические растения СССР деп аталатын
үлкен монографиясында өзінің жаңа классификациясын ұсынды. Н.В. Павловтың
классификациясында барлық пайдалы және техникалық өсімдіктер 22 топқа
біріктірілді.
I Дәрілік өсімдіктер
II Көксағызды (каучук) өсімдіктер
III Құрамында гуттаперча бар өсімдіктер
IV Шипалы майлы өсімдіктер
V Эфир майлы өсімдіктер
VI Тоқымалық өсімдіктер
VII Щеткалық өсімдіктер
VIII Ірі-талшықты өсімдіктер
IX Қағаз-целлюзалы өсімдіктер
X Тағамдық өсімдіктер
XI Крахмалды өсімдіктер
XII Қант-инсулинді өсімдіктер
ХПІ Сергітуші ынталандырушы өсімдіктер
XIV Витаминді өсімдіктер
XV Балды өсімдіктер
XVI Илік затты өсімдіктер
XVII Сабынды немесе сапонинді өсімдіктер
XVIII Қарамайлы өсімдіктер
XIX Бояуы бар өсімдіктер
XX Мал азықтық өсімдіктер
XXI Уландырғыш заты бар өсімдіктер
XXII Сәндік немесе гүлдік өсімдіктер
А.А. Приступа (1973) дүние жүзі флорасындағы пайдалы өсімдіктер туралы
мәлімет берді. Бұл мәліметте 118 тұқымдасқа жататын 1000 өсімдік түрлерінің
сипаттамасы берілген. А.А. Приступа классификациясында барлық пайдалы
өсімдіктер19 топқа біріктірілген.
+
Жоғарыда келтірілген барлық классификациялардың кемшіліктері -
классификация жасауда белгілі бір принциптің жоқтығы. Кейбір
классификацияда өсімдіктердің топтары олардың химиялық құрамына, ал басқа
топтары олардың практика-жүзінде пайдалануына негізделген.Осындай топтың
біреуіне – балды өсімдіктер жатады.Практика жүзінде олар арашаруашылығында
кеңінен қолданылады.
Сонымен, өсімдіктер әлемі биоресурстарының зерттеу обьектілері
шикізаттық өсімдіктердің жеке түрлері және өсімдіктер қауымы болып
табылады.
Арашаруашылығының қолданбалы биологиядағы орны
+
I. Қазақстанда өсімдіктер ресурстарына қысқаша талдау
1.1 Өсімдіктер ресурстарын зерттеу жұмыстарының бағыттары.
Ресурстану - ботаника ғылымының жас бір саласы. 1917 жылға дейін
Қазақстанда өсімдіктер ресурстарын зерттеу жұмыстары жүргізілген жоқ деп
айтуға болады.
Қазақстанда ботаника саласындағы зерттеу жұмыстарын екі кезеңге бөлуге
болады:
1) бірінші кезеңге Ресейдің Европа бөлігінен келген (Петербург, Мәскеу
жэне т.б.) ғалымдардың ұйымдастырып жүргізген жұмыстарын жатқызуға болады;
2) Екінші кезең 1920 жылдан басталады деуге болады. Бұл кезеңге
жергілікті Орта Азиянын және Қазақстаннын ғыдыми мекемелерінің. әсіресе
КСРО Ғылым академиясының Қазақстандағы ашылған филиалының жұмыстарын
жатқызуға болады.
1917 жылға дейін Ресейде өсімдіктер байлығы өте аз және тиімсіз
пайдаланылды. Ол кезеңде Ресейде белгілі дәрежеде тек орман өндірісі
дамыған еді.
Ресейде табиғи шалғындықтар және жайылымдықтар кеңінен зерттелді және
іргелі еңбектер жарияланды. Мысалы, бұл саладағы іргелі еңбектерден
Шабындық және жайылым-дық деген кітап 1950-1958 жылдары ғана жарияланды.
Авторлары - И.В. Ларин. И.В. Цаценкин, Т.А Работнов. Басқа топтардың
өсімдіктері салыстырмалы аз зерттелді және пайдаланылды. Дәрілік өсімдіктер
аз зерттелгенімен жиналды, тіпті кейбір турлері екпе жағдайда өсіріледі.
1920-1930 жылдардан бастап өсімдіктер ресурстарын зерттеу және игеру
жоспарлы, жүйелі түрде жүргізілді. Мысалы, 1921-1962 жылдары химия-
технология анықтамасының 12 томы баспадан шықты. 1934 жылы КСРО Ғылым
академиясының Ботаника институтында (Ленинград) алғаш peт Өсімдіктер
ресурстары деген бөлім ашылды. Ол бөлімді Б.Н.Кропотов басқарды. Алғашқы
кезде бұл бөлім талшықты өсімдіктерді іздеумен айналысты, ол үшін арнайы
технологиялық лаборатория ашылды. Кейінірек бұл бөлім нағыз ресурстармен
айналысатын болып одақтық республикаларда осы салада жұмыс жасайтын топтар,
содан кейін лабораториялар ашылды. Мысалы, Әзірбайжанда А.А. Гросгеим және
т.б., Түрікменстанда О.А. Эндем, В.Н. Минервин, Л. В. Вегезин және т.б.,
Өзбекстанда В.С.Титов, Ф.И. Русаков және 7.6., Қырғызстанда И.В. Выходцев,
М.М. Советкина, Е.В. Аикитина, Қазақстанда Н.В. Павлов, В.П. Михайлова,
Сібірде В.В. Реиердатто және т.б., Украинада М.И. Котов және т.б. ғылыми
жұмыстарға жетекшілік етеді. Сол ғалымдардың еңбектерінің нәтижесінде
өсімдіктер ресурстарын зерттеу жұмыстары алға қарқынды дамып. ботаникалық
ресурстану саласында әртүлі мектептер, коллективтер және жаңа зерттеу
орталықтары өмірге келді.
1935 жылы Ташкент қаласында ғылыми - зерттеу конференциясы
өткізілді. Бұл конференцияда қабылданған пайдалы өсімдіктер классификациясы
туралы жоғарыда айтылды.
1938 жылдан бастан КСРО Ғылым академиясының (Ботаника институтының)
өсімдіктер шикізаты бөлімі Растительное сырья деген атпен ғылыми еңбектер
сериясы шығарыла бастады.
1917-1941 жылдар арасында зерттеушілер, негізінен пайдалы
өсімдіктердің келесі топтарына көңіл аударылды.
Көксағыз, гуттаперчалы, қарамайлы, эфир майлары, шипалы-майлы,
талшықты, бояулы, целлюлоза-қағазды, сүректі, дәрілік,-инсектицидті және
т.б. барлығы 19 топ. Осы бағыттарда жүргізілетін жүмыстардың нәтижесінде
жаңа отандық өсімдіктер табылып анықталды. Ресурстанушы мамандардың жана
ұрпағы өмірге келді.
Әсіресе, атақты ғалымдар Н.И. Вавилов, П.М. Жуковский. М.Г. Попов
басшылық еткен Бүкілодақтық өсімдік шаруашылығы институты үлкен үлес қосты.
Шикізатты зерттеу сипаты және бағыты алға қойған міндеттерге тікелей
байланысты.
Соғыс жылдары жабайы өсетін тағамдық және дәрілік өсімдіктерді
іздеуге көбірек көңіл бөлінді. Соғыстан кейін ботаникалық ғылыми
мекемелердің жұмыстары бұрынғыдан жандана түсті. Бірнеше ірі іргелі
жинақтар, монографиялар жарияланды. Мысалы, 1948 жылы КСРО Ғылым
академиясының Ботаника институтында Өсімдіктер ресурстары бөлімінің
қызметкерлері Методика полевого исследования сырьевых растении деген
әдістемелік құралды баспадан шығарды. Бұл еңбекте пайдалы өсімдіктерді
зерттеудің негізгі тәсілдері келтірілген.
1950 жылы КСРО-да бірнеше рет ірі - ірі экспедициялар
ұйымдастырылды. Экспедициялар негізінен:
1) тропикалық астрагалды, илік өсімдіктерді зерттеумен айналысты.
Бұл жұмыстарды, мысалы Өзбекстанда -В.П. Дробоков, X. Чеврениди,
К.З.Закировтар, Қазақстаңда -В.П. Михайлова және т.б., Украинада -
А.И.Закордонец, С.С.Харкович, Белоруссияда - Н.В.Смолзско, Литвада
-И.А.Титинс, Сібірде В.И.Кузьмин жүргізді.
2) дәрілік өсімдіктерді зерттеу ауқымы кеңейді. Әсіресе, шипалық
қасиеттері бар табиғи қосылыстарды зерттеу күшейтілді. Мысалы,
алкалойдтарды, флавоноидтарды, кумариндерді, сесквитерпенді, лактондарды
және т.б. Бұл жұмыстар, негізінен, Бүкілодақтық дәрілік өсімдіктер
институтында А.Г.Кондратенко, И.А.Губанов, В.Б.Куваев, А.И. Шретер,
М.Г.Пименов және т.б., Харьков фармацевтикалық институтында М.А. Антарсков,
Л.И. Хаджай, Д.Г.Колесников, И.Г.Зоз, И.Ф. Комиссаренко және т.б.,
Өзбекстанда Ғылым академиясының өсімдік заттарының химиясы институтында
Н.С.Абубакиров, Ю.Юнусов және т.б., КСРО Ғылым академиясының Ботаника
институтында Г. В. Пигелевский, Н.П. Кирьяков, И.С. Катина және т.б..
Армения ботаника институтында Г.З.Золотинцкая, Әзірбайжан ботаника
институтында И.М.Исмайлов, Қазақстан Ғылым академиясының Ботаника
институтында Л.К. Клышев, А.С. Алюкина және т.б. Ленинград химия-
фармацевтика институтында А.Ф.Гаммерман жүргізді. Мұндай бағыттарда
жұмыстар ботаника бақтарында, жоғары оқу орындарында жүргізілді.
3) көптеген жұмыстар мияның (Glycyzzhiza) глициризинді түрлерін
зерттеуге арналады. Мысалы, Т.П. Надеждина (Ботаника институты, Санкт-
Петербург), М.М. Михаилов (Әзірбайжан ботаника институты), А.И. Исембаев,
Э.В. Кузьмин, Б.Н. Сауранбаев, Д.К. Абдрахманов (Қазақстан ботаника
институты), К.З. Закиров, С.Х. Нугманов, А.Б. Бахиев, О.А. Ашурметов
(Өзбекстан ботаника институты).
4) 1950-1960 жылдары эфир майлы өсімдіктерді табу компоненттік
құрамын зерттеу жұмыстары жалғасын тапты. Мысалы: 1) М.И. Горяев 1952 жылы
Эфирные масла флоры СССР деген еңбегін жариялады (Алматы, 312 бет);
2)Н.Л. Гурвич 1960 жылы Опыт классификации эфирно-масличных растении
деген еңбегін жариялады (БИНАН СССР).
5) малазықтық және сүрлемдік өсімдіктерге көп көңіл бөлінді. 3958
жылы Ленинградта Бүкілодактық кеңесте ресурстар туралы жасалған жұмыстардын
қорытындылары талқыланды. Одан кейін кеңестерде жаңа пайдалы өсімдіктерді
мәденилендіру туралы мәселелер талқыланды.
1.2. Қ.Р. әртүрлі пайдалы өсімдіктерді зерттеу және меңгеру тарихы
Қазақстанда табиғи-климаттық жағдай әртүрлі шығыстан батысқа
дейін, яғни Алтайдан Каспийге дейін және Оңтүстік Қазақстаннан (Шымкент)
Солтүстік Қазақстанға (Петропавловск) дейінгі аралықтарды көз алдарыңа
елестетсеңдер, Қазақстанның табиғаты, топырағы, климаты әртүрлі екендігін
түсіну қиын емес. Топырағы және климат жағдайы әртүрлі Қазақстан пайдалы
өсімдіктерге өте бай. Оларды зерттеу және игеру тарихы ертеден басталады.
Әрине, көптеген пайдалы өсімдіктер топтарының өзектілігі қазір бұрынғыдай
емес. Өйткені олардың орнына синтетикалық жолмен алынған заттар
пайдаланылады. Мысалы, гуттаперчалы, көксағызды өсімдіктер бұрынғы бағасын
жоғалтты. Ал дәрілік, хош иісті, тағамдық және кейбір басқа да өсімдік
топтары өздерінің бағасын жоғалтқан жоқ. Керісінше олардың, әсіресе дәрілік
өсімдіктердің бағасы, өзектілігі күннен-күнге арта түсуде. Академик Н.В.
Павловтың (1942) ұсынған пайдалы өсімдіктердің 22 тобының жартысы өздерінің
маңызын жоғалтты деп айтуға болады. Бұл әрине химия ғылымының
жетістіктеріне байланысты және өсімдіктер шикізатын өндеу технологиясының
жетілдірілуі өсімдіктер селекциясының табыстарына байланысты. Сондықтан
бұрын пайдаланылып жүрген кейбір өсімдіктер экономикалық жағынан тиімсіз
болғандығына байланысты қазір пайдаланылмайды.
Халық шаруашьшығы талабына сәйкес Қазақстан ресурстанушылары
барлық уақытта республикадағы алуан түрлі өсімдіктерді зерттеу және тиімді
иайдалану бағытында өзекті мәселелерді дер кезінде шешуге тиісті еңбек
етуде.
Шикізаттық өсімдіктердің бір топтары жеткілікті зерттелген, ал
екіншілерін зерттеу жалғасуда және солармен бірге үшінші бір топтарын
шаруашылықта игеру мәселелерін шешу мақсаттары туындауда.
Өте жиі жақсы зерттелген пайдалы қасиеттері белгілі өсімдіктердің
басқа пайдалы қасиеттері ашылуда. Мысалы, құрамында глициризин қышқылы бар
мия туысы (Glycyrrhiza) өсімдіктерінің медицинада пайдалануға болатын жаңа
мүмкіншіліктері ашылуда. Қазір мия туысы өсімдіктері өзінің шипалық қасиеті
жағынан бірінші орында тұр деп айтуға болады. Соңғы жылдардағы шетелдік
ғалымдардың мәліметтері бойынша миядан алынған кейбір препараттарды СПИД-ке
қарсы пайдалануға болады екен. Демек, Қазақстанның өсімдіктер әлемінің әлі
ашылмаған потенциалдық мүмкіншіліктері өте мол, оларды зерттеп ашу -
келешектің мәселесі. Қазақстанның өсімдіктер ресурстарын жоспарлы түрде
зерттеуді 1920 жылдары П.С. Массагетов бастады. Массагетов тиімді пайдалану
варианттарын іздеді. 1921 жылы Массагетов Алтайдан Жетісу арқылы
Өзбекстанға дейін дәрілік және улық қасиеттері бар өсімдіктерді іздестірді.
Массагетов 1926 жылы дермене жусанының (Artemisia cina) және
бұйырғының (Anabasis) популяцияларын зерттеді. Массагетовтің көпжылғы
экспедицияларының нәтижесінде құрамында анабазин, эфедрин, поликардин,
элатин және т.б. пайдалы заттар бар шикізаттар өндіріске енгізілді. Ол
нәтижелі бірнеше еңбектер жазып қалдырды. Мысалы, 1947 жылы "Поиски
алкалойдоносных растении", 1975 жылы "Заветные травы".
Қазақстандағы ерте кезендегі жүргізген жұмыстардың тағы бір бағыты -
ол илік өсімдіктерді жан-жақты зерттеу. Қазақстанда оларды зерітеуді алғаш
бастаған 1917 жылы В.П. Марков болды. Марковтың зерттеген илік
өсімдіктерінің ішіндегі ең маңыздысы Алтайда өсетін бадан (Bergenta),
тасжарғандар (Saxifragaceae - камнеломковые) тұқымдасынан. Құрамында илік
заттар бар өсмдіктер туралы алғашқы ғылыми еңбек жазғандар:
1) Марков В Л. (1923) Исследования дубильных растении центрального
Алтая. - Т. 43. Выл 1. Изв. Томского технологического института. - С.40-56.
2) Каримов А.С. Дубильное растения Казахстана. Алма-Ата, 1932.-47с.
Кейінірек 1950-1970 жылдары илік затты өсімдіктерді зерттеу
ботаникалық ресурстану саласындағы ғылыми-зерттеу жұмыстарының бағытгарынын
бірі болды.
1930 жылдары отанымызда көксағызды (каучук) өсімдіктер өте қажет
болды. Соған байланысты 1930 жылы С.С. Зарецкий күрделі гүлділер
тұқымдасынан жергілікті жердің тұрғыны Дайрбеков Тұрғанның көмегімен
таусағыз (Scozoneza L-козлец) өсімдігін Оңтустік Қазақстан облысынан
(Сырдария Қаратауында) тауып ұсынды.
1930 жылдары талшықты өсімдік ретінде Кендір (Arocynym) туысы
өсімдіктері кеңінен зерттеліне бастады. Соңғы жылдары бұл туыстың
өсімдіктерінен жүрек гаикозидтері алынатын болды.
Кендір өсімдіктері туралы жазылып, жарық көрген Ф.Н. Русановтың (1930)
жэне Е.Тюрктің, Ф.Н. Русановтың (1934) мақалаларын атауға болады.
Қазақстанда өсімліктеге ресурстары жүргізілген алғашкы жинағы болып
Н.И. Рубцов (1934) жұмысы саналады. Ол жұмыстың аты - "Дикорастущие
лекарственные, технологические пищевые растения Западного Казахстана".
1938 жылы В.С.Корпилова Шығыс Қазақстанның дәрілік өсімдіктерін
зерттеуді бастады.
Жалпы, КСРО Ғылым академиясының Қазақстан филиалының Ботаника
секторында Н.В.Павловтын бастамасы бойынша 1932 жылы Республиканың пайдалы
өсімдіктерін жоспарлы зерттеу жұмыстары басталды. Сол жүмыстардың
нәтижесінде Н.В. Павлов 1942 ж. "Дикие полезные и технические растения
СССР" деген 640 беттік кітапты Мәскеуден шығарды, ал одан кейін 1947 жылы
"Растительные ресурсы Южного Казахстана" деген кітабын, сол жылы
"Растительное сырье Казахстана" деген 550 беттік монографиясын Мәскеуда,
Ленинградта бастырып шығарды. Н.П. Павловтың жазған бұл монографияларда өте
бағалы өзінің құндылығын осы уақытқа дейін жоғалтпаған мәліметтер
келтірілген.
Н.В. Павлов "Растительное сырье Казахстана" деген 1947 жылы шыққан
монографиясы үшін мемлекеттік сыйлық алды.
Академик Н.П.Павловтьң қалдырған үлкен ғьшыми мұрасы Қазақстаңда
Ботаникалық ресурстану ғылымының ары қарай қарқынды дамуына негіз болды.
Соның нәтижесінде 1956 жылы Қазақ Ғылым академиясының Ботаника институтының
құрамында арнайы бөлім ашылып, оның ұйымдастырушысы және 20 жылдай басшысы
Н.В. Павловтың шәкірттерінің бірі проф. Михайлова болды. Осы жылдары илік
затты өсімдіктерді кеңінен зерттейтін құрамында 15%-дан жоғары таниндері
бар өсімдіктердің 95 түрі анықталды, олардың негізгілері - таран (Polygonum
- борец), рауғаш (Rheum - ревень), қымыздық (Rumex - щавель) туыстарының
өкілдері.
Таниндердің биологиялық ерекшеліктерін сандық және сапалық құрамын
табиғи популяцияларының болуын есептеп, ең бағалы иліктер - таран
(Polygonium coriarium Gridu - горец дубильный), Бекара тараны (Polygonium
bucharifum Gridu -Горец бухарский), Тянь-Шань қымыздығы (Rumex tianchanicus
A.Los - щавель тянь-шаньский), татар рауғашы (Reum tataricum L. - ревень
татарский).
Алғашқы 3 түрдің өндірістік өсірілуі мүмкін екендігі дәлелденді.
Өйткені олардың жер асты мүшелерінің түсімділігі артып, олардың құрамындағы
илік заттардың мөлшері жоғары болады.
Polygonaceae тұқымдасы өкілдерінін тамырларында болатын илік заттардың
химиялық құрамы кеңінен зерттелді (Чумбалов және т.б. 1962, Чумбалов,
Мухамедиярова, 1962, Нургалиева, 1968, Байгозина, 1968). Тамырлық илік
заттармен қатар Қазақстан флорасында жапырақтарында илік заттары бар
өсімдік түрлері бар. Мысалы, дөңшіл қазтамақ (Geeranium collinum Steph -
герань холмовая). Құрамында танинді заттары бар өсімдіктерді көпжылдық
зерттеу нәтижелері В.П. Михайлованың (1968) және А.С. Алюкинаның (1977)
монографияларында жарияланды.
Кәдімгі қамыс (Phragmites communis Trin - тростник обыкновенный)
бағалы шикізаттық өсімдіктер қатарына жатады. Оның жер бетіндегі
мүшелерінің малазықтық қасиеті бар, кұрылыс материалы ретінде пайдаланылады
және кағаз шығару үшін целлюлоза алу үшінде қолданылады. Оның осындай
пайдалы өсімдік екендігіне байланысты оны зерттеу жұмыстары Сырдария, Шу
өзендері аңғарларында және Алакөл, Сасықкөл көлдерінің жағалауларында
жүргізіледі. Әсіресе егжей-тегжейлі кәдімгі қамыс Сырдария өзенінің
аңғарларывда зерттелді. Оның биологиялық ерекшеліктері, фенологиясы, көбею
тәсілдері және түсімділігінің динамикасы анықталды. Осы жүргізілген
жұмыстардың нәтижесінде шаруашылық мекемелерінде кәдімгі қамыстың
популяциясын сактау және тиімді пайдалану туралы ұсыныстар берілді. Мысалы,
Исамбаевтың докторлық диссертациясы(1994).
1960 жылдан бастап дәрілік өсімдіктерді жүйелі зерттеу басталды.
Алғашқы зерттелген дәрілік өсімдіктер қатарына, мысалы, қырықбуын қылшаны
(Ephedra equisetina - хвойник -хвощевной), тегеурінгүлді (Delphinium -
живкость), кәдімгі адыраспанды (Peganum narmala - гармала обыкновенная)
және коянжапырақты (Lagochillis - заяцегуб) жатқызуға болады.
1966-1972 жылдары Алматы облысының таулы және шөлді дала аудандары
флорасындағы дәрілік өсімдіктерде биологиялық белсенді заттардың бар-
жоқтығын зерттеудің нәтижесінде болашағы бар алкалойдты, флаваноидты,
кумаринді өсімдіктер табылды, ол мәліметтер 1972 жылы Лекарственные
растения деген кітапта жарияланды.
1958 жылдан бастап мия туысының дәрілік және техникалык түрлері
жоспарлы түрде терең зерттеле бастады. Мия тамырына сұраныс артуына
байланысты Республика территориясындағы мия тамырларының қоры ашылды. Мия
популяцияларының жалпы ауданы сол зерттелген кезенде 52 мың гектар, ал
құраған тамырының өндірістік қоры 140 мың тонна екендігі анықталды
(Худайбергенов, Кузьмин, Исамбаев, Кошкарова, 1976). Мия популяциясының ең
мол алабы Орал және Сырдария өзендері жайылмалыларында екендігі дәлелденді.
1980 жылдардағы қайта зерттеу жұмыстары мия популяцияларының ауданы
екі есе азайып кеткендігін көрсетті. Соған байланысты мияның қажетті
түрлерін мәденилендіру жүмыстары жүргізіле бастады. Бұл жұмыстардың
нәтижелері талданып, қорытылып жарияланды:
1. Кузьмин Э.В. Биоэкологическое возобновление и культура солодки в
долине р. Урал Автореферат дисс. канд. биол. наук. -Алма-Ата, 1979. - 24
с.
2. Худайбергенов Э.П. Солодки Казахстана. Алма-Ата, 1979. - 127 с.
3. Солодки в Казахстане и ее использование. Алма-Ата, 1986 ж. және
т.б. мақалаларда.
1991 жылы Қазақстан Ғылым академиясының Ботаника институтының
"Өсімдіктер ресурстары" лабораториясы қызметкерлері мияға байланысты ІҮ
Бүкілодактық симпозиум өткізді. Ол симпозиумда Мәскеудан, Ленинградтан,
Ташкенттен, Ашхабадтан, Бакуден, Уфадан және бұрынғы КСРО-ның басқа да
қалаларынан 70-тен астам ғалымдар баяндама жасады.
1972 жылы Қазақстанда техникалық өсімдік шиеді (Achnatherum-ши)
кешенді зерттеу жұмыстары аяқталды. Шии өсімдігі кұрылыс материалы ретінде,
малазықтық, тоқыма өсімдігі ретінде және жиһаз толтыруға пайдаланады.
Алматы, Шығыс Қазақстан, Талдықорған және Семей облыстары территориясында
шии популяцияларының аудандары, шикізат-тық қоры, түсімділігі анықталған
(Исамбаев А.И. Ресурсная характеристика нетарных сырьевых растений
Казахстана (Чии, тростник, солодка) и их рациональное использование
Автореф. дисс. док. биол. наук. - Алматы, 1994. - 45 с.
Одан кейінгі жылдары ресурстық жұмыстардың бағыты өзгерді. Жеке
ботаникалық-географиялық региондар мен жобалардан ресурстық-
инвентаризациялык зерттеулер басым бола бастады. Бұл жұмыстардың барысында
пайдалы өсімдіктердің түгел топтары, ең алдымен дәрілік, тағамдық, хош
иісті және т.б. өсімдіктерге ерекше көңіл бөлініп, зерттеле бастады.
Мысалы, дәрілік өсімдіктердің алуантүрлілігіне ресми қабыл-
данғандарына көңіл аударылып, белгіленіп отырды. Сол ресми қабылданған
дәрілік өсімдіктерге туыс (яғни сол туыстан) өсімдік түрлеріне анализ
жасалып, олардың биологиялық белсенді заттарының құрамы анықтала бастады.
Мұндай жұмыстың мақсаты - жаңа дәрілік өәімдіктер түрлерін табу.
Соңғы жылдары зерттелген региондардың ресурстық потенциалы жан-жақты
бағаланады. Мысалы, М.Қ. Кукенов (1999) бойынша соңғы жылдары жүргізілген
жұмыстарды атауға болады:
1) Батыс Тарбағатай (Аталыкова, 1986), Ілe Алатауы (Гемеджиева 1994),
Қазақстанның бүкіл таулы шығысын (Кукенов 1989), Жоңғар Алатауы
(Айдарбаева, 1996), Кетмен (Мусаев, 1988).Басқа ғылыми жұмыстарда жеке
кейбір дәрілік және техникалық өсімдіктерді интродукциялау жұмыстары
белсенді жургізілді. Олармен бірге өсімдіктер әлемінде ісікке, СПИД-ке және
жүрек-қан тамырлары ауруларына шипалық әсері бар препараттар алу жолында
жұмыстар жасалуда.
Сонымен, ботаник-ресурстанушылар пайдалы өсімдіктерді жан-жақты
зерттеп, оларды тиімді пайдалану жолында өзекті мәселелермен айналысуда.
Жалпы, Қазақстандағы шикізаттық өсімдіктерді зерттеуді проф. М.Қ.
Кукенов (1999) мәліметтері бойынша 5 кезеңге бөлуге болады:
1 -кезең (1920-1950 жылдары).
2-кезең ( 1950-1970 жылдары).
3-кезең (1960-1980 жылдары).
Оңтүстік - Шығыс Қазақстанның таулық экожүйелерының дәрілік
өсімдіктерін жүйелі зерттеудің басталуы. Құрамында флавоноидтар,
алкалойдтар, эфир майлары бар өсімдіктерді бағалау. Перспективалы
өсімдіктерді интродукциялау.
4-кезең (1980-1990 жылдары).
Жеке ботаника-географиялық региондарды (жоталардьі) ресурстық-
инвентаризациялық зерттеулер. Дәрілік, хош иісті, тағамдық ресми
қабылданған өсімдіктерді фитохимиялық зерттеулер.
5-кезең (1990-2000 жылдары).
Флорадағы дәрілік өсімдіктердің әралуандылығын, әртүрлілігін тікелей
зерттеп, кейбір ерекше шипалыларын тереңірек зерттеу.
Практика жүзінде өте бағалы түрлерді егіп, онтоморфогенездік тұрғыдан
сипаттап, технологиясын жасау, структуралық диагностикалық белгілерін
анықтау. Қазақстан флорасындағы дәрілік өсімдіктер туралы далалық,
эксперименталдық және этноботаникалық мәліметтерді талдап қорытынды жасау.
Зерттелген региондардың ресурстық популяцияларына жан-жақты баға беру.
1.3. Қазақстан өсімдіктері ресурстарын зерттеудің негізін қалаған
ғалымдар және ресурстанулық зерттеу жұмыстарынын болашағы
1) Академик Николай Васильевич Павлов - Қазақстандағы ботаниктер
мектебінің негізін қалаған және ұйымдастырған. Қазақ Ғылым академиясыньың
Ботаника институтының бірінші директоры. Акад. Павлов 1893 жылы 23 мамырда
Санкт-Петербургте қызметкердің жанұясында өмірге келген. 1917 жылы Мәскеуда
ауыл шаруашылық академиясын (қазір Тимирязев атындағы ауыл шаруашылық
академиясы) бітірді.
Студент кезінен бастап Павлов ботаникаға қызығып, бірнеше
экспедициялардың жұмысына қатысты. 1917 жылдан бастап Павлов КСРО
территорияларында ұйымдастырылған әртүрлі 32 экспедицияның жұмысына қатысты
немесе басшылық етті. Ол экспедициялар Кавказда, Камчаткада, Байкалда,
Қазақстанда болды. 1923 жылы акад. В. Комаровтың ұсынысымен Н.В Павлов
ботаник ретінде А.К. Козлов басшылық жасаған Монголия экспедициясының
мүшесі ретіңде жұмыс жасады. Монғолия барған экспедицияның жұмыстарының
нәтижeci 1929 жылы "Введение в растительный покров Хангорский Горной
Страны" деген және 1928 жылы По Монголия деген атпен кітаптар жазылып
баспадан шықты. Мәскеу Университетінің доценті болып жүргеңде "Гүлді
өсімдіктер систематикасы" және "Ботаникалық география" деген пәндерден
сабақ беріп жүріп, әртүрлі региондарды зерттеуге арналған жұмысына
қатысты.
Н.В. Павлов өзінің ғылымдағы өмірінің көп бөлігін Қазақстанға
арнады. 1920 жылдары Павлов Торғай, Ақмола, Талдықорған және Алматы
облыстарын, Жоңғар Алатауын, Балқаш өңірін зерттеді.
Бұл зерттеу жұмыстарының нәтижесінде бірнеше іргелі жұмыстар жазылып
жарияланды.
Н.В.Павлов өте жақсы флорист, мықты ботаник-географ және білімді
ресурстанушы еді. Қазақстанға келгеннен кейін зерттеу Н.В.Павлов жабайы
өсетін пайдалы өсімдіктер систематикасын зерттеуді жалғартыруда. Соның
нәтижесінде үлкен "Растительные ресурсы Южного Казахстана" (1947) деген
монография жазып жариялады.
Н.В.Павлов құрамында илік заттары бар өсімдіктерді өте көп көңіл
бөлді. Ол Қазақстанда өзінің шәкірттерімен бірге 13экспедицияға шығып,
Қазақстанның әртүрлі региондарындағы илік затты өсімдіктердің құрамын,
таралуын және қорын зерттеді. Сол жұмыстардың нәтижесінде 1947 жылы
Растительные сырье Казахстана деген монография жазып жариялады. Ол
монографияда 1100 пайдалы өсімдіктер туралы мәліметтер берілген. Академик
Н.В. Павлов жетекшілігімен және редакциялық басшылығымен мәңгілік өте
бағалы 9 томдық Флора Казахстана (1956-1966 жж.) еңбегі құрастырылды.
Н.В.Павлов үлкен білімдарлығының, ботаникалық әдебиетті өте жақсы
білуінің және көптеген экспедицияларда жинақтаған мәліметтерінің барлығына
байланысты іргелі өте үлкен 700 беттік Ботаническое география СССР деген
кітабын жазып шығарды. Ол кітапта бүкіл одақтың флорасы және өсімдіктер
жабыны қамтылған. Кейінірек демалысқа, яғни зейнетке шыққаннан кейін
1965 жылы Н.В. Павлов "Ботаническая география зарубежных стран" деген
кітабын жазып шығарды.
Н.В.Павловтың көптеген флористикалық ресурстанулық экспедицияларының
нәтижесі - ол оның ғылымда жаңалық ашуы. Мысалы, ол ғылымда бірінші рет екі
жаңа туысты (сиреи-щиковая, угомия) және 150-ге жуық жаңа өсімдік
түрлерінің сипаттамасьш берді.
Академик Н.В.Павлов 160-тан астам ғылыми еңбек жазды, оның ішінде 20-
сы монография.
Павлов Бүкілодақтық ботаникалық қоғамның қазақстандық бөлімінің
негізін салып, өзі басқарды. Павлов - Қазақ Ғылым академиясының негізін
салушылардың және алғашқы академиктерінің бірі.
2) Биология ғылымдарының докторы Михайлова Валентина Павловна -
академик Павловтың өте жақын шэкірттерінің бірі. В.П. Михайлова 1912 жылы
Кострома қаласында туылған. 1931 жылы ол Мэскеу университетінің биология
факультетіне түседі. ММУ-ды 1935 жылы бітіріп, Қазақстанға акад. Павловтың
қарамагына жұмысқа келеді. Ботаника институтында өсімдіктер ресурстары
лабораториясы үйымдастырылып, оның жүмысын алға бастырған - осы
Михайлованың еңбегі. В.П. Михайлова 20 жыл шамасында сол лабораторияның
меңгерушісі болып қызметі жасады.
В.П. Михайлова Қазақстанның әртүрлі региондарында ботаникалық
экспедицияның жұмыстарына белсенді қатысты. ¥лы Отан Соғысы кезінде
Михайлова илік затты өсімдіктерді зерттеу үшін Іле Алатауына, Кетментауға,
Қаратауға және Балқаш өңіріне экспедицияға өздігінен шығып зерттеу
жұмыстарын жүргізді. Экспедициялық жоспарлы зерттеу жұмыстарымен шектелмей,
Михайлова өзінің карамағындағы қызметкермен басқа да пайдалы өсімдіктерді
зерттеп, олардын биологиялық ерекшеліктерін екпе жағдайда да зерттеумен
айналысты. 1944 жылы В.П. Михайлова "Промышленные дубильные растения
Заилийского Алатау" деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғады. 1950
жылдан бастап В.П. Михайлова Ботаника институтының директорының ғылыми
жұмыс жөніндегі орынбасары болып қызмет атқарды. Ал 1956 жылы ВЛ Михайлова
Институттың құрамында өсімдіктер ресурстары бөлімін ашып, өзі сол бөлімнің
меңгерушісі болып 1976 жылға дейін жұмыс жасады. Өсімдік ресурстары"
бөлімінің қызметкерлері Михайлованың жетекшілігімен іргелі ғылыми-зерттеу
жұмыстарын жүргізді. Мысалы, жабайы өсетін илік заттарды, дәрілік және
техникалық өсімдіктерді жан-жақты зерттеу жұмыстары жүргізілді. Бұл
жүргізілген жұмыстардың нәтижесінде алынған мәліметтер жинақтарда және
монографияларда жарияланды.
В.П. Михайлова өзінің илік затты өсімдіктерді зерттеу жұмыстарының
нәтижесін "Дубильные растения флоры Казахстана и их освоение" деген
монографиясында 1968 жылы жариялады. Осы монография негізінде Михайлова
докторлық диссертациясын қорғады.
В.П. Михайлова Қазақстанда мияны жан-жақты зерттеудің бастаушысы
болды. Михайлова өзінің ғылыми жұмыстарын баска академиялық және салалық
ғылыми институттарының және жоғары оқу орындарының лабораториялық
жұмыстарымен байланысты жүргізді.
Мысалы, танинді өсімдіктерді зерттеуді ҚазМУ-дың проф. ТХ Чумбалов
басқаратын химия кафедрасымен және ботаника институтының биохимия
лабораториясымен (жетекші - проф. Л.К. Клышев) тығыз байланыста
жүргізеді. Эфир-майлы өсімдіктерді зерттеу жұмыстары химия
ғылыми зерттеу институттарымен (академик М.И. Горяев) бірге жүргізді.
Барлық шикізаттық өсімдіктерді зерттеу сол шикізатты тұтынушы
мекемелермен тығыз байланысты жүргізіледі. Мысалы, Союзлакрица
"Союзлекарспром", жеңіл өнеркәсіп министрлігімен және т.б. В.П.
Михайлова бөлімнін жүргізетін ғылыми-зерттеу жұмыстарын КСРО-дағы
жетекші ғылыми зерттеу орталыктарымен үйлестіріп жүргізуге тырысты.
Мысалы, КСРО Ғылым академиясы Ботаника институтының жетекші ғалымдарымен
(А. Федоров, В.А. Соколов) және Өзбекстан Ғылым академиясының ботаника
институтының ғалымдарымен (КЗ Закиров және т.б.) және Түрікменстан
ғалымдарымен (Б.К. Кебабаев, К.М. Мурадов) үйлестіріп жасады.
В.П. Михайлованың өзінің ғылыми және әкімшілік жұмыстарын мамандар
дайындаумен бірлестіре жүргізді. 1976 жылы В.П. Михайлованың ұсынысымен
өсімдіктер ресурстары бөлімінің меңгерушісі болып М.Қ. Кукенов сайлаңды.
М.Қ. Кукенов В.П. Михайлованың көптеген шәкірттерінің бірі еді. М.Қ.
Кукенов 1940 жылы туылған. Ресурстанушылардың ішіндегі Қазақстан Ғылым
академиясының корреспондент-мүшесі болып бірінші сайланған ғалым - М.Қ.
Кукенов биология ғылымдарының докторы, профессор. 1997 жылы кайтыс болғанға
дейін сол бөлімнің меңгерушісі болды.
Биология гылымдарының докторы, профессор Кукенов Мәдениет
Қаратайұлы Қазақстандағы "Ботаникалық ресурстану" ғылымының негізін
қалаушылардың бірі болды, ол ғылымның ғылыми негізін жасап, пайдалы
өсімдіктерді тиімді пайдаланып қорғауға үлкен үлес қосты. М.Қ. Кукенов
жетекшілігімен және тікелей қатысуымен бірнеше іргелі ғылыми жұмыстар
орындалып, өндіріске енгізілді. М.Қ. Кукенов шикізаттық өсімдіктерді
зерттеудің ғылыми-теориялық негізін, шаруашылықтағы игерудің негізін және
Республика территориясында ресурстық жұмыстарды жүргізудің көпжылдық
бағдарламасын жасады.
М.Қ. Кукенов 180-нен астам ғылыми еңбек жазды, оның ішінде 1)
"Флавоноидсодержащие растения Юго-Востока Казахстана" (1984) 2) "Ресурсы
лекарственных растений Казахстанского Тянь-Шаня" (1989) деген
монографиялары және "Ботаническое ресурсоведение Казахстана" (1999) деген
оқулығы бар.
Қазақстанда әртүрлі табиғи аймақтар және белдеулер бар және олардың
флорасы және өсімдіктер ресурстары өте бай екендігін ерекше айтуға болады.
Қазақстан тәуелсіздік алғанға дейінгі халық шаруашылығының шикізаттық
бағытта дамуы Қазақстан биосферасына өзінің үлкен зиянын тигізді. Көмір,
қара және түсті металл, фосфорит және т.б. нәрселерді өндірудің қарқынды
дамуы Қазақстанның көптеген облыс орталықтарында экологиялық ортаны бұзды.
Оларға қосымша тың және тыңайған жерлерді жалпы қайта жырту топырақ
қабаттарының бұзылуын апатты жағдайға алып келді. Қазір Қазақстаңда бұрынғы
кезде кең тараған бетегелі-жусанды табиғи далаларды табу қиын.
Қазақстандағы ядролық сынақ полигондарының көп жылдар бойы қызмет
жасауы Қазақстанның көптеген территориясына, әсіресе Орталық Қазақстанның,
Шығыс Қазақстанның экологиялық жағдайына үлкен зиянын тигізді.
Жоғарыда аталған технопогендік эюлогиялық факторлардың зардабы әлі көп
жылдар бойы халықтың денсаулығына кері әсер етеді.
Бұл айтылғандарға Арал, Балқаш және Каспий мәселелерін қосатын болсак,
онда Қазақстанда әртүрлі сынақтар өткізілгенін, табиғатты пайдаланудың ең
сорақы, киратқыш әдістері қолданғандығын көреміз.
Солардың салдарынан Қазақстанның көптеген региондары, территориялары
экологиялық апатты аймақтарға жатқызылғаны және тез қалпына келтіруді қажет
ететіндігі - бүгінгі заман талабы.
Өсімдіктер және жануарлар әлемі қандай жантүршігерлік өзгерістерге
ұшырағаны өзінен-өзі түсінікті.
Бұл процестің бір көрінісі - ол Қазақстан Қызыл кітабына енген
өсімдіктер және жануарлар түрлерінің жылдан-жылға өсуі.
Мысалы, 1980 жылы шыққан Қазақстан Қызыл кітабына 190 шамасында
өсімдік түрлері кірген болса, 2009 жылы шығатын Қызыл кітапқа 400-ден астам
өсімдіктер түрлері кірген. Бұл, әрине тірі табиғат үшін апатты жағдай.
Ғалымдардың мәліметтерінде Қазақстан территориясының 60%-ы антропогендік
деградацияға ұшырап және шөлге айналып бара жатқандығы айтылады.
Қазақстан Республикасы үшін қазіргі кезде ең өзекті мәселе - ол
өсімдіктер әлемін, олардын ресурстық потенциалын қалпына келтіру және
олардың алуантүрлілігін сақтау.
Пайдалы өсімдіктерді тиімді пайдаланып, қорғап сақтаудың негізгі екі
жолы бар:
1) Өндірістік популяциялары бар жоғары өнімді учаскелер есепке алынуы
және тұрақты бақылауда болуы керек.
2) Шикізаттық өсімдіктерді мәденилендіру. Бірақ та пайдалы
өсімдіктерді мәденилендіру процесі өте ұзақ және шығыны көп, яғни
экономикалық жағынан тиімсіз. Өйткені оларға (өсімдіктерге) суарылатын,
құнарлы топырақты жер керек.
Ал біздің республикамызда мұндай жерлер өте аз. Мұндай жерлердің көп
бөлігіне ауыл шаруашылық дақылдары, бау-бақшалар егілген. Сондыктан
адамдарға өте қажетті тағамдық өсімдіктердің орнына әлі тиімділігі толық
дәлелденбеген дәрілік өсімдіктерді eгугe халықтың, мемлекеттің рұқсат бере
қоюы өте қиын нәрсе.
Сондықтан пайдалы өсімдіктерді қорғап сактаудың логикаға сиятын, халық
қолдайтын тәсілі - ол сол табиғатта бар пайдалы өсімдіктердің корын өте
ұқыптылықпен ғылыми тұрғыдан дұрыс пайдалана білу.
Республикамызда бірнеше ірі химиялық өндіріс орындары (Шымкенттегі
химфармзавод, Оралдағы мия өндейтін завод, Алматыдағы фармацевтикалық
фабрика және т.б.) бар болғанымен, елімізде медициналық және
фармацевтикалық өндірістен мықты ғылым потенциалын әлі құра алған жоқ
(Кукенов, 1999).
Соңғы жылдары бұл бағытта алғашқы қадамдар жасалды. Мысалы, Қарағанды
қаласыңда фитохимия ғылыми-зерттеу институты ашылды, алғашқы отандық
препараттар шығарыла бастады.
Профессор М.Қ. Кукеновтің (1999) ойынша, Қазақстанның ботаник-
ресурстанушыларының алдында болашақта мынадай міндеттер тұр.
1. Қазақстан және оның жеке региондары флорасындағы пайдалы
өсімдіктердің биологиялық алуантурлілігін зерттеуді жалғастыра беру.
2. Әрбір жеке шикізаттық өсімдіктердің ресурстық сипаттамасын жасау,
оның ішінде міндетті түрде болуы керек. 1) экологиялық-фитоценотикалық; 2)
фитохимиялық ерекшеліктері; 3) ресурстық көрсеткіштері; 4) экономикалық
бағасы; 5) пайдаланудың тиімділігі және т.б.
3. Жоғарыда келтірілген көрсеткіштердің бәріне талдау жасаудың
негізінде республикамыздағы бар өсімдіктер ресурстарын тиімді пайдаланудың
жүйесін жасау.
4. Республикада бар шикізаттар негізінде ұзақ жылдарға арналған
бағдарлама жасау. Ол бағдарламада республиканың әр регионы үшін қандай
саланы және өндірісті қамту қажет екеңдігін көрсету.
5. Бірыңғай ғылыми-өндірістік орталық құру. Ол орталық өсімдіктер
шикізатын жинаудан бастап, соңғы өнім алғанша жүргізілетін жұмыстардың
барлығын үйлестіру керек.
6. Шикізатты жинау, кептіру және сапасына қойылатын талаптар туралы
жасалған барлық инструкциялардың катал орындалуын тұрақты бақылауда ұстау
керек.
7. Жергілікті халық пайдаланатын жеке өсімдіктердің пайдалы қасиеттері
туралы мәліметтер жинау (этноботаникалық зерттеулер) және бұрын зертгелген
өсімдіктерді сын көзбен қарап тексеру.
8. Шаруашылық үшін бағалы қасиеттері және белгілері бар перспективті
өсімдіктерді тереңірек зерттеу.
9. Шикізат ресурстары таусылған (немесе ескірген) өсімдіктерді толық
айырбастай алатын жаңа шикізат көздерін іздеу.
10. Ресурс сақтайтын зерттеу тәсілдерін, жинау технологиясын,
шикізатты толық пайдалануды қамтамасыз ететін тәсілдерді жасау.
11. Табиғатта тапшы және сирек кездесетін пайдалы өсімдіктерді терең
жерсіндіру жұмыстарын күшейту.
II Негізгі бөлімі зерттеу обьектісі және зерттеу жұмыстарының
әдістемесі
2.1 Түркістан өңірінің табиғи-географиялық сипаттамасы
Ұлан байтақ Қазақстанның бір бөлігі-Жер-Ана төсінде төсілежатқан даласы
бар Түркістан қаласы. Жер көлемі 744000га. (сүрет 2.1.1)
Түркістан жері негізінен жазық, көпшілік бөлігін орташа биіктігі теңіз
деңгейінен 200-300м болатын Тұран ойпатының шығыс бөлігі алып жатыр. Жер
бедерінің қалыптасуына зор ықпал етуші күштер: ағын сулар мен желдер. Осы
күштерге қосымша антропогендік, яғни адамдардың шаруашылық әрекеттері
табиғи ортаның, әсіресе жер бедерінің қалыптасуына зор әсерін тигізетіні
сөзсіз.
Мысалы: каналдар мен суару аймақтары, авто және темір жолдар, кеніштер
мен қала маңындағы аймақтар.
Түркістан аумағының географиялық орнына және жер бедерінің сипатына
байланысты қатаң континенталды климат қалыптасқан. Мұнда күндізгі және
түнгі, қысқы және жазғы температуралар шұғыл ауытқып отырады. Қысы жылы: ең
суық ай қаңтардың орташа температурасы 2-9 С. Жазы ыстық: шілде айының
орташа температурасы 19-29 С.
Топырақ жамылғысы табиғаттың зоналық заңына сәйкес таралатындықтан
аумағында биік таулы салқын альпілік топырақтардан бастап тау
бөктерлеріндегі әр түрлі қоңыр және сұр топырақтарға жалғасады.
Негізінде Оңтүстік Қазақстан облыс жерінде Қазақстандағы өсімдік
түрлерінің жартысынан астамы кездеседі,шамамен 8 мыңдай болады. Оның
1-1,5 мыңдайы балдыр, 2,5-3 мыңдайы саңырауқұлақ, 200-ге жуығы қына,
500-ге жуығы мүктәрізділер және 3 мыңнан астамы жоғары сатыдағы өсімдіктер.
Облыс аумағындағы өсімдіктердің таралуы, түрлері мен эндемиктердің топтасуы
биологиялық, экологиялық, эволюциялық ерекшеліктеріне байланысты болып
келеді.
Қазіргі кезде Түркістан экоорталығына жан-жақты әсер етуші факторлар
көп. Арал өңірінің бір шеті Түркістан аумағымен шектелсе, жиі-жиі соғып
тұратын батыс бағытының желі, солтүстік бағыттан келетін Созақ ауылының
желі жерді ұдайы қуаңшылыққа үшыратады. Топырақ сортаң.
Түркістан қаласы бұрын Ұлы Жібек жолында жатқан ең ірі
және Тұран мемлекетінің рухани орталығы болған, қазіргі заманда
қайтадан өркендеп келеді. Бұл жерде белгілі Қожа Ахмет Ясауи
мавзолейі орналасқан. 1991 жылы Қожа Ахмет Ясауи атындағы
Халықаралық Қазақ – Түрік университеті ашылды.
Соңғы уақытта бұл аймақта туристік қатынастар ұлғаюда, бірақ
ауа райы Түркістан қаласында өте құбылмалы.
Соңғы жылдары Сырдария өзенінің ернеулері, антропогендік
шөлденуге ұшырады, тоғайлар тек қана өзеннің бойында ғана қалды.
Қызыл құмнан ұрған ыстық жел кедергісіз Түркістанға дейін жетеді.
Соңғы жылдары жылдың орташа температурасы 1 °C көтерілді, жылдық
жауын – шашын 28 мм – ге дейін азайды.
Жылына 225 күнге дейін жауын – шашынсыз болады. Наурыз
айынан бастап қараша айының ортасына дейін буланған
ылғалдың көлемі жер бетіне түсетін жауын – шашынның көлеміне артып
түседі, сондықтан жердің жоғарғы қабаты толық кеуіп кетеді.
Жергілікті Арыстан қарабасы шаң аралас желі бірнеше
ай бойы тұрады. Кейбір кезде көтерілген шаңның әсері жолдағы
көліктер тоқтауға мәжбүр болады. Жаз айында ауаның
температурасы 45 – 50 °C дейін жетеді, Керімсал желі тұрып жер
бетін кептіріп қыстың аяғында көкіректен өтіп кететін қарасуық
желі тұрады, – осының бәрі жергілікті халыққа да келіп
кетушілерге де ыңғайсыздық туғызады. Өте құнды жергілікті
өсімдіктер мен жеміс – жидектер толық жойылып кету шегінде тұр.
Қалада отырғызылған талдар мен бақтар өте кедей, оған қос өзінің
габитуальдық және басқа да морфологиялық белгілері адамдарға
жағымды жағдай тудыра алмайды, санитарлы гигиена жағдайын
жақсартуға, эстетикалық сұраныстарын қанағаттандырмайды. Осыған
байланысты бұл аймақта өспейтін өсімдіктерді отырғызып ғылыми
тұрғыдан дайындау және оның өсуіне ықпалды технологияда өсіру. Өте
үлкен тұрмысты экономикалық маңызы бар.
2.2. Балды өсімдіктердің көптүрлілігі және сипаттамасы.
Eric даласының балды өсімдіктері:
Ауыл шаруашылық дақылдарының ішінде егістік
далаларында мынадай негізгі балды өсімдіктер егіледі:
1) Жармалық мәдени дақылдан - қарамық (Fagopyram -гречиха).
2) Малазыктық өсімдіктерден - эспарцет (Onobrychis)
3) Майлы өсімдіктерден - күнбағыс (Helianthus- подсолнечник).
4) Иіретін өсімдіктерден - мақта (Cossypіum - хлопчатник).
5) Эфир майлы және дәрілік өсімдіктерден - анис, шалфей
(Salvia), кориандр.
Бау-бақшалардағы балды өсімдіктер:
Бұл топқа жататындар:
1. Таңқурай (Rubus - малина).
2. Қарлыған (Grossularia - крыжовник).
3. Шие (Cerasus - вишня).
4. Қараөрік (Primus - слива).
5. Алма (Malus - яблоня).
6. Алмұрт (Pyrus - груша).
7. Қарақат (Ribes - смородина).
2 .Негізінен субтропикалық аймақта өсетін балды өсімдітеp.
1. Құрма (Diospyros).
2. Маслина (Olea Curopaca - оливковые масло).
3. Шабдалы (Persica vulgaris).
4. Миндаль (Amygdalu communul)
5. Өрік (Primus armeniaca).
6. Айва (Cydonia).
7. Кизильник (Cotoneaster).
8. Акация дубильное (Acacia dealbata).
3) Бақшадағы және көкөністік балды өсімдіктер:
1. Асқабақ (Cucurbita - тыква).
2. Қияр (Guсumis sativus - огурец).
3. Қауын (Cucumis melo - дыня).
4. Қарбыз (Citrullus vulgaris - арбуз) .
5. Пастернак ( Pastinaca sativa).
Егістікті қорғау үшін көгалдандыру мақсатында отырғызылған
және ормандағы балды өсімдіктер.
А. Орман алқабының балды өсімдіктері.
Ағаш түрлері:
1. Жөке ағашы (Тіlіа - липа).
2. Үйеңкі (Acer - клен).
3. Қарағаш (Ulmus - вияз, берест, ильма).
4. Тал (Salix - ива).
5. Шетен (Sorbus - рябина).
6. Терек (Populus - тополь).
7. Емен (Quercus - дуб).
8. Қайың (Betula - береза).
9. Мойыл (Padus - черемуха).
Бұталар және жартылай бұталар:
1. Қаражеміс (Rhamnus - крушина).
2. ¥шқат (Lonicera - жимолость).
3.Шәугіш (Viburnum - калина).
4. Қаражидек (Vaccinium Vitis idaea - брусника, V. Myrtfflus
-черника).
5. Көкжидек (Vaccinium uliginosum - голубика).
6. Таңқурай (Rubus - малина, ежовика).
Шөптесін өсімдіктер:
1. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
- Ботаникалық ресурстану ғылымының қалыптасуы
- Пайдалы өсімдіктер классификациясы
- Арашаруашылығының қолданбалы биологиядағы орны
I-тарау.Қ.Р. өсімдіктер ресурстарына қысқаша талдау
1. Өсімдіктер ресурстарын зерттеу жұмыстарының бағыттары
2. Қ.Р пайдалы өсімдіктерді зерттеу және менгеру тарихы
3. Қ.Р өсімдіктер ресурстарын зерттеудің негізін қалаған ғалымдар
II. Негізгі бөлім. Зерттеу обьектісі және ізденістік жұмыстардың
әдістемесі
2.1. Түркістан ауданының табиғи-климаттық жағдайларына сипаттама
2.2. Балды өсімдіктердің көптүрлілігі және сипаттамасы
2.3. Түркістан өңірінде кездесетін балды өсімдіктердің түрлі құрамы
III. Балды өсімдіктердің адам өміріндегі маңызы
3.1 Арашаруашылығының өнімдерін өндіру тәсілдері
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
- Ботаникалық ресурстану ғылымының қалыптасуы
Қазақстан флорасында 6 мыңнан астам жоғары сатыдағы өсімдіктер
түрлері бар. Олардың ішінде пайдалы өсімдіктер өте мол.
Адамзаттың даму тарихы қоршаған әлемді танып-білумен және табиғи
ресурстарды шаруашылықта пайдалануға ендірумен тығыз байланысты.
Адамдар өзінің күнделікті шаруашылығында өсімдіктер әлемі байлығын
ерте заманнан бері пайдаланады. Адамдар өздерінің дамуының алғашқы
кезеңдерінен бастап өздерін қоршаған өсімдіктерді сипаттап, олардың пайдалы
жақтарына көңіл аударған. Бұл мәліметтер бірте-бірте бір жүйеге келтіріліп,
практикалық тұрғыдан ерекшеліктеріне байланысты топтастырыла бастады.
Сондықтан өсімдіктер туралы ғылымда ботаникалық мәліметтермен қатар,
өсімдіктердің практикалық маңызы туралы да мәліметтер жинала басталды.
Кейіннен пайдалы өсімдіктер туралы ғылыми тұрғыдан маңызды еңбектер жазыла
бастады. Ботаниканың бұл саласы алғашқыда шаруашылық немесе экономикалық
ботаника деп аталды. Тек XX ғасырдың бірінші жартысында КСРО-ның атақты
ботаниктері М.М. Ильин, А. Федоров және Н.В. Павлов ботаникалық ресурстану
ғылымына ғылым саласы ретінде ғылыми теоретикалық дәлелдеме берді. Осы
жылдары, яғни 1948 жылы ғылымның осы сатысында алғашқы іргелі еңбектер,
мысалы ''Методика полевого исследования растении" деген өте құнды еңбек
жарияланды.
Қазақстан Республикасында академик Н.Б. Павловтың классикалық
еңбектерінің нәтижесінде ботаниканың жоғарыда аталған саласында Қазақстан
алғашқы ғылыми орталықтардың біріне айналды. Қазақстанда ботаниканың бұл
саласының қарқынды дамуына биология ғылымдарының докторы В.Т. Михайлованың
бастамасы бойынша 1965 жылы Қазақстан Ғылым академиясының қарамағындағы
Ботаника институтының құрамында арнайы Өсімдіктер ресурстары бөлімінің
ашылуы үлкен әсер етті. Академиктер Н.В. Павлов, Б.А. Быков және проф. В.П.
Михайлованың еңбектері нәтижесінде Қазақстанда күшті ботаник-
ресурстанушылар мектебі құрылды. XX ғасырдың соңғы жылдарында ол мектептің
танылған жетекшісі биология ғылымдарының докторы Қазақстан Ғылым
академиясының корреспондент-мүшесі, проф. М.Қ. Кукенов болды.
Профессор М.Қ. Кукенов пайдалы өсімдіктерді зерттеу нәтижелерін
жариялады және оның жазған Ботаническое ресурсоведение Казахстана деген
оқулығы (1999) Қазақстандағы ботаника ғылымының дамуындағы маңызды жетістік
деп атауға болады. Өсімдіктерді және олардан алынған өнімдерді практикалық
пайдалануға қатысты ботаниканың бөлігі XX ғасырдың басында Шаруашылық
ботаника деп атала бастады. Шаруашылық немесе экономикалық ботаника
алғашқы кездері өсімдіктер шикізатын пайдаланудың әртүрлі әдістері және
формалары туралы мәліметтер жинаумен шектелді.
Пайдалы өсімдіктер классификациясы
Бірте-бірте жиналған мәліметтерге талдау жасалып, пайдалы өсімдіктер
бір жүйеге келтірілді. Сол жұмыстардың нәтижесінде 1966 жылы профессор А.
Федоров осы саладағы зерттеу жұмыстарының негізгі әдістерін үсынды.
Шикізаттық өсімдіктер дегеніміз не?
Профессор М.М. Ильин бойынша (1948), Шикізаттық өсімдіктер деп завод
немесе ауыл шаруашылық практикасында тікелей қайта өңделіп пайдалануға
болатын шикізат беретін немесе мәдени өсімдіктер қатарына ендірілетін
табиғи флора өкілдерін айтамыз.
Егер біз профессор М.К. Ильин анықтамасын қабылдайтын болсақ, онда
өсімдіктер ресурстары туралы 1935 жылы Ташкентте өткен ғылыми-зерттеу
конференциясының маңызы өте зор.
Бұл конференцияда өсімдіктер ресурстары мынадай 3 топқа бөлінеді:
Өндірістік өсімдіктер ресурсы
1.1. Тағамдық өсімдіктер тобы бес топ тармақтарымен.
1.2.Құрамында техникалық экстракт заттары бар өсімдіктер тобы
12 топ тармақтарымен.
1.3. Талшықты өсімдіктер тобы 2 топ тармақтарымен.
1.4. Қағаз-целлюзалы өсімдіктер тобы.
1.5. Құрылыс және бұйымдық өсімдіктер тобы 3 топ тармағымен.
1.6. Отындық және орман-химиялық өсімдіктер тобы 2 топ
тармақтарымен.
2 Ауыл шаруашылық өсімдіктер ресурсы
2.1. Тағамдық өсімдіктер тобы 3 топ тармақтарымен.
2.2. Малазықтық өсімдіктер тобы 5 топ тармақтарымен.
3 Көгалдандыру, астық және фитомелиоративтік ресурстар
3.1. Сәндік-көгалдандыратын өсімдіктер тобы.
3.2. Мелкоративтік өсімдіктер тобы.
Сонымен, 1935 жылы Өзбекстанда, Ташкент қаласында болған
конференцияда қабылданған шикізаттық өсімдіктер классификациясы жабайы
өсетін және мәдени өсімдіктерді қамтиды. Бұл үшін топтар әртүрлі шикізаттық
өсімдіктер тармақтарына бөлінеді. Топтар тармақтарынын жалпы саны 1942 жылы
акад. Н.В. Павлов Дикие полезные и технические растения СССР деп аталатын
үлкен монографиясында өзінің жаңа классификациясын ұсынды. Н.В. Павловтың
классификациясында барлық пайдалы және техникалық өсімдіктер 22 топқа
біріктірілді.
I Дәрілік өсімдіктер
II Көксағызды (каучук) өсімдіктер
III Құрамында гуттаперча бар өсімдіктер
IV Шипалы майлы өсімдіктер
V Эфир майлы өсімдіктер
VI Тоқымалық өсімдіктер
VII Щеткалық өсімдіктер
VIII Ірі-талшықты өсімдіктер
IX Қағаз-целлюзалы өсімдіктер
X Тағамдық өсімдіктер
XI Крахмалды өсімдіктер
XII Қант-инсулинді өсімдіктер
ХПІ Сергітуші ынталандырушы өсімдіктер
XIV Витаминді өсімдіктер
XV Балды өсімдіктер
XVI Илік затты өсімдіктер
XVII Сабынды немесе сапонинді өсімдіктер
XVIII Қарамайлы өсімдіктер
XIX Бояуы бар өсімдіктер
XX Мал азықтық өсімдіктер
XXI Уландырғыш заты бар өсімдіктер
XXII Сәндік немесе гүлдік өсімдіктер
А.А. Приступа (1973) дүние жүзі флорасындағы пайдалы өсімдіктер туралы
мәлімет берді. Бұл мәліметте 118 тұқымдасқа жататын 1000 өсімдік түрлерінің
сипаттамасы берілген. А.А. Приступа классификациясында барлық пайдалы
өсімдіктер19 топқа біріктірілген.
+
Жоғарыда келтірілген барлық классификациялардың кемшіліктері -
классификация жасауда белгілі бір принциптің жоқтығы. Кейбір
классификацияда өсімдіктердің топтары олардың химиялық құрамына, ал басқа
топтары олардың практика-жүзінде пайдалануына негізделген.Осындай топтың
біреуіне – балды өсімдіктер жатады.Практика жүзінде олар арашаруашылығында
кеңінен қолданылады.
Сонымен, өсімдіктер әлемі биоресурстарының зерттеу обьектілері
шикізаттық өсімдіктердің жеке түрлері және өсімдіктер қауымы болып
табылады.
Арашаруашылығының қолданбалы биологиядағы орны
+
I. Қазақстанда өсімдіктер ресурстарына қысқаша талдау
1.1 Өсімдіктер ресурстарын зерттеу жұмыстарының бағыттары.
Ресурстану - ботаника ғылымының жас бір саласы. 1917 жылға дейін
Қазақстанда өсімдіктер ресурстарын зерттеу жұмыстары жүргізілген жоқ деп
айтуға болады.
Қазақстанда ботаника саласындағы зерттеу жұмыстарын екі кезеңге бөлуге
болады:
1) бірінші кезеңге Ресейдің Европа бөлігінен келген (Петербург, Мәскеу
жэне т.б.) ғалымдардың ұйымдастырып жүргізген жұмыстарын жатқызуға болады;
2) Екінші кезең 1920 жылдан басталады деуге болады. Бұл кезеңге
жергілікті Орта Азиянын және Қазақстаннын ғыдыми мекемелерінің. әсіресе
КСРО Ғылым академиясының Қазақстандағы ашылған филиалының жұмыстарын
жатқызуға болады.
1917 жылға дейін Ресейде өсімдіктер байлығы өте аз және тиімсіз
пайдаланылды. Ол кезеңде Ресейде белгілі дәрежеде тек орман өндірісі
дамыған еді.
Ресейде табиғи шалғындықтар және жайылымдықтар кеңінен зерттелді және
іргелі еңбектер жарияланды. Мысалы, бұл саладағы іргелі еңбектерден
Шабындық және жайылым-дық деген кітап 1950-1958 жылдары ғана жарияланды.
Авторлары - И.В. Ларин. И.В. Цаценкин, Т.А Работнов. Басқа топтардың
өсімдіктері салыстырмалы аз зерттелді және пайдаланылды. Дәрілік өсімдіктер
аз зерттелгенімен жиналды, тіпті кейбір турлері екпе жағдайда өсіріледі.
1920-1930 жылдардан бастап өсімдіктер ресурстарын зерттеу және игеру
жоспарлы, жүйелі түрде жүргізілді. Мысалы, 1921-1962 жылдары химия-
технология анықтамасының 12 томы баспадан шықты. 1934 жылы КСРО Ғылым
академиясының Ботаника институтында (Ленинград) алғаш peт Өсімдіктер
ресурстары деген бөлім ашылды. Ол бөлімді Б.Н.Кропотов басқарды. Алғашқы
кезде бұл бөлім талшықты өсімдіктерді іздеумен айналысты, ол үшін арнайы
технологиялық лаборатория ашылды. Кейінірек бұл бөлім нағыз ресурстармен
айналысатын болып одақтық республикаларда осы салада жұмыс жасайтын топтар,
содан кейін лабораториялар ашылды. Мысалы, Әзірбайжанда А.А. Гросгеим және
т.б., Түрікменстанда О.А. Эндем, В.Н. Минервин, Л. В. Вегезин және т.б.,
Өзбекстанда В.С.Титов, Ф.И. Русаков және 7.6., Қырғызстанда И.В. Выходцев,
М.М. Советкина, Е.В. Аикитина, Қазақстанда Н.В. Павлов, В.П. Михайлова,
Сібірде В.В. Реиердатто және т.б., Украинада М.И. Котов және т.б. ғылыми
жұмыстарға жетекшілік етеді. Сол ғалымдардың еңбектерінің нәтижесінде
өсімдіктер ресурстарын зерттеу жұмыстары алға қарқынды дамып. ботаникалық
ресурстану саласында әртүлі мектептер, коллективтер және жаңа зерттеу
орталықтары өмірге келді.
1935 жылы Ташкент қаласында ғылыми - зерттеу конференциясы
өткізілді. Бұл конференцияда қабылданған пайдалы өсімдіктер классификациясы
туралы жоғарыда айтылды.
1938 жылдан бастан КСРО Ғылым академиясының (Ботаника институтының)
өсімдіктер шикізаты бөлімі Растительное сырья деген атпен ғылыми еңбектер
сериясы шығарыла бастады.
1917-1941 жылдар арасында зерттеушілер, негізінен пайдалы
өсімдіктердің келесі топтарына көңіл аударылды.
Көксағыз, гуттаперчалы, қарамайлы, эфир майлары, шипалы-майлы,
талшықты, бояулы, целлюлоза-қағазды, сүректі, дәрілік,-инсектицидті және
т.б. барлығы 19 топ. Осы бағыттарда жүргізілетін жүмыстардың нәтижесінде
жаңа отандық өсімдіктер табылып анықталды. Ресурстанушы мамандардың жана
ұрпағы өмірге келді.
Әсіресе, атақты ғалымдар Н.И. Вавилов, П.М. Жуковский. М.Г. Попов
басшылық еткен Бүкілодақтық өсімдік шаруашылығы институты үлкен үлес қосты.
Шикізатты зерттеу сипаты және бағыты алға қойған міндеттерге тікелей
байланысты.
Соғыс жылдары жабайы өсетін тағамдық және дәрілік өсімдіктерді
іздеуге көбірек көңіл бөлінді. Соғыстан кейін ботаникалық ғылыми
мекемелердің жұмыстары бұрынғыдан жандана түсті. Бірнеше ірі іргелі
жинақтар, монографиялар жарияланды. Мысалы, 1948 жылы КСРО Ғылым
академиясының Ботаника институтында Өсімдіктер ресурстары бөлімінің
қызметкерлері Методика полевого исследования сырьевых растении деген
әдістемелік құралды баспадан шығарды. Бұл еңбекте пайдалы өсімдіктерді
зерттеудің негізгі тәсілдері келтірілген.
1950 жылы КСРО-да бірнеше рет ірі - ірі экспедициялар
ұйымдастырылды. Экспедициялар негізінен:
1) тропикалық астрагалды, илік өсімдіктерді зерттеумен айналысты.
Бұл жұмыстарды, мысалы Өзбекстанда -В.П. Дробоков, X. Чеврениди,
К.З.Закировтар, Қазақстаңда -В.П. Михайлова және т.б., Украинада -
А.И.Закордонец, С.С.Харкович, Белоруссияда - Н.В.Смолзско, Литвада
-И.А.Титинс, Сібірде В.И.Кузьмин жүргізді.
2) дәрілік өсімдіктерді зерттеу ауқымы кеңейді. Әсіресе, шипалық
қасиеттері бар табиғи қосылыстарды зерттеу күшейтілді. Мысалы,
алкалойдтарды, флавоноидтарды, кумариндерді, сесквитерпенді, лактондарды
және т.б. Бұл жұмыстар, негізінен, Бүкілодақтық дәрілік өсімдіктер
институтында А.Г.Кондратенко, И.А.Губанов, В.Б.Куваев, А.И. Шретер,
М.Г.Пименов және т.б., Харьков фармацевтикалық институтында М.А. Антарсков,
Л.И. Хаджай, Д.Г.Колесников, И.Г.Зоз, И.Ф. Комиссаренко және т.б.,
Өзбекстанда Ғылым академиясының өсімдік заттарының химиясы институтында
Н.С.Абубакиров, Ю.Юнусов және т.б., КСРО Ғылым академиясының Ботаника
институтында Г. В. Пигелевский, Н.П. Кирьяков, И.С. Катина және т.б..
Армения ботаника институтында Г.З.Золотинцкая, Әзірбайжан ботаника
институтында И.М.Исмайлов, Қазақстан Ғылым академиясының Ботаника
институтында Л.К. Клышев, А.С. Алюкина және т.б. Ленинград химия-
фармацевтика институтында А.Ф.Гаммерман жүргізді. Мұндай бағыттарда
жұмыстар ботаника бақтарында, жоғары оқу орындарында жүргізілді.
3) көптеген жұмыстар мияның (Glycyzzhiza) глициризинді түрлерін
зерттеуге арналады. Мысалы, Т.П. Надеждина (Ботаника институты, Санкт-
Петербург), М.М. Михаилов (Әзірбайжан ботаника институты), А.И. Исембаев,
Э.В. Кузьмин, Б.Н. Сауранбаев, Д.К. Абдрахманов (Қазақстан ботаника
институты), К.З. Закиров, С.Х. Нугманов, А.Б. Бахиев, О.А. Ашурметов
(Өзбекстан ботаника институты).
4) 1950-1960 жылдары эфир майлы өсімдіктерді табу компоненттік
құрамын зерттеу жұмыстары жалғасын тапты. Мысалы: 1) М.И. Горяев 1952 жылы
Эфирные масла флоры СССР деген еңбегін жариялады (Алматы, 312 бет);
2)Н.Л. Гурвич 1960 жылы Опыт классификации эфирно-масличных растении
деген еңбегін жариялады (БИНАН СССР).
5) малазықтық және сүрлемдік өсімдіктерге көп көңіл бөлінді. 3958
жылы Ленинградта Бүкілодактық кеңесте ресурстар туралы жасалған жұмыстардын
қорытындылары талқыланды. Одан кейін кеңестерде жаңа пайдалы өсімдіктерді
мәденилендіру туралы мәселелер талқыланды.
1.2. Қ.Р. әртүрлі пайдалы өсімдіктерді зерттеу және меңгеру тарихы
Қазақстанда табиғи-климаттық жағдай әртүрлі шығыстан батысқа
дейін, яғни Алтайдан Каспийге дейін және Оңтүстік Қазақстаннан (Шымкент)
Солтүстік Қазақстанға (Петропавловск) дейінгі аралықтарды көз алдарыңа
елестетсеңдер, Қазақстанның табиғаты, топырағы, климаты әртүрлі екендігін
түсіну қиын емес. Топырағы және климат жағдайы әртүрлі Қазақстан пайдалы
өсімдіктерге өте бай. Оларды зерттеу және игеру тарихы ертеден басталады.
Әрине, көптеген пайдалы өсімдіктер топтарының өзектілігі қазір бұрынғыдай
емес. Өйткені олардың орнына синтетикалық жолмен алынған заттар
пайдаланылады. Мысалы, гуттаперчалы, көксағызды өсімдіктер бұрынғы бағасын
жоғалтты. Ал дәрілік, хош иісті, тағамдық және кейбір басқа да өсімдік
топтары өздерінің бағасын жоғалтқан жоқ. Керісінше олардың, әсіресе дәрілік
өсімдіктердің бағасы, өзектілігі күннен-күнге арта түсуде. Академик Н.В.
Павловтың (1942) ұсынған пайдалы өсімдіктердің 22 тобының жартысы өздерінің
маңызын жоғалтты деп айтуға болады. Бұл әрине химия ғылымының
жетістіктеріне байланысты және өсімдіктер шикізатын өндеу технологиясының
жетілдірілуі өсімдіктер селекциясының табыстарына байланысты. Сондықтан
бұрын пайдаланылып жүрген кейбір өсімдіктер экономикалық жағынан тиімсіз
болғандығына байланысты қазір пайдаланылмайды.
Халық шаруашьшығы талабына сәйкес Қазақстан ресурстанушылары
барлық уақытта республикадағы алуан түрлі өсімдіктерді зерттеу және тиімді
иайдалану бағытында өзекті мәселелерді дер кезінде шешуге тиісті еңбек
етуде.
Шикізаттық өсімдіктердің бір топтары жеткілікті зерттелген, ал
екіншілерін зерттеу жалғасуда және солармен бірге үшінші бір топтарын
шаруашылықта игеру мәселелерін шешу мақсаттары туындауда.
Өте жиі жақсы зерттелген пайдалы қасиеттері белгілі өсімдіктердің
басқа пайдалы қасиеттері ашылуда. Мысалы, құрамында глициризин қышқылы бар
мия туысы (Glycyrrhiza) өсімдіктерінің медицинада пайдалануға болатын жаңа
мүмкіншіліктері ашылуда. Қазір мия туысы өсімдіктері өзінің шипалық қасиеті
жағынан бірінші орында тұр деп айтуға болады. Соңғы жылдардағы шетелдік
ғалымдардың мәліметтері бойынша миядан алынған кейбір препараттарды СПИД-ке
қарсы пайдалануға болады екен. Демек, Қазақстанның өсімдіктер әлемінің әлі
ашылмаған потенциалдық мүмкіншіліктері өте мол, оларды зерттеп ашу -
келешектің мәселесі. Қазақстанның өсімдіктер ресурстарын жоспарлы түрде
зерттеуді 1920 жылдары П.С. Массагетов бастады. Массагетов тиімді пайдалану
варианттарын іздеді. 1921 жылы Массагетов Алтайдан Жетісу арқылы
Өзбекстанға дейін дәрілік және улық қасиеттері бар өсімдіктерді іздестірді.
Массагетов 1926 жылы дермене жусанының (Artemisia cina) және
бұйырғының (Anabasis) популяцияларын зерттеді. Массагетовтің көпжылғы
экспедицияларының нәтижесінде құрамында анабазин, эфедрин, поликардин,
элатин және т.б. пайдалы заттар бар шикізаттар өндіріске енгізілді. Ол
нәтижелі бірнеше еңбектер жазып қалдырды. Мысалы, 1947 жылы "Поиски
алкалойдоносных растении", 1975 жылы "Заветные травы".
Қазақстандағы ерте кезендегі жүргізген жұмыстардың тағы бір бағыты -
ол илік өсімдіктерді жан-жақты зерттеу. Қазақстанда оларды зерітеуді алғаш
бастаған 1917 жылы В.П. Марков болды. Марковтың зерттеген илік
өсімдіктерінің ішіндегі ең маңыздысы Алтайда өсетін бадан (Bergenta),
тасжарғандар (Saxifragaceae - камнеломковые) тұқымдасынан. Құрамында илік
заттар бар өсмдіктер туралы алғашқы ғылыми еңбек жазғандар:
1) Марков В Л. (1923) Исследования дубильных растении центрального
Алтая. - Т. 43. Выл 1. Изв. Томского технологического института. - С.40-56.
2) Каримов А.С. Дубильное растения Казахстана. Алма-Ата, 1932.-47с.
Кейінірек 1950-1970 жылдары илік затты өсімдіктерді зерттеу
ботаникалық ресурстану саласындағы ғылыми-зерттеу жұмыстарының бағытгарынын
бірі болды.
1930 жылдары отанымызда көксағызды (каучук) өсімдіктер өте қажет
болды. Соған байланысты 1930 жылы С.С. Зарецкий күрделі гүлділер
тұқымдасынан жергілікті жердің тұрғыны Дайрбеков Тұрғанның көмегімен
таусағыз (Scozoneza L-козлец) өсімдігін Оңтустік Қазақстан облысынан
(Сырдария Қаратауында) тауып ұсынды.
1930 жылдары талшықты өсімдік ретінде Кендір (Arocynym) туысы
өсімдіктері кеңінен зерттеліне бастады. Соңғы жылдары бұл туыстың
өсімдіктерінен жүрек гаикозидтері алынатын болды.
Кендір өсімдіктері туралы жазылып, жарық көрген Ф.Н. Русановтың (1930)
жэне Е.Тюрктің, Ф.Н. Русановтың (1934) мақалаларын атауға болады.
Қазақстанда өсімліктеге ресурстары жүргізілген алғашкы жинағы болып
Н.И. Рубцов (1934) жұмысы саналады. Ол жұмыстың аты - "Дикорастущие
лекарственные, технологические пищевые растения Западного Казахстана".
1938 жылы В.С.Корпилова Шығыс Қазақстанның дәрілік өсімдіктерін
зерттеуді бастады.
Жалпы, КСРО Ғылым академиясының Қазақстан филиалының Ботаника
секторында Н.В.Павловтын бастамасы бойынша 1932 жылы Республиканың пайдалы
өсімдіктерін жоспарлы зерттеу жұмыстары басталды. Сол жүмыстардың
нәтижесінде Н.В. Павлов 1942 ж. "Дикие полезные и технические растения
СССР" деген 640 беттік кітапты Мәскеуден шығарды, ал одан кейін 1947 жылы
"Растительные ресурсы Южного Казахстана" деген кітабын, сол жылы
"Растительное сырье Казахстана" деген 550 беттік монографиясын Мәскеуда,
Ленинградта бастырып шығарды. Н.П. Павловтың жазған бұл монографияларда өте
бағалы өзінің құндылығын осы уақытқа дейін жоғалтпаған мәліметтер
келтірілген.
Н.В. Павлов "Растительное сырье Казахстана" деген 1947 жылы шыққан
монографиясы үшін мемлекеттік сыйлық алды.
Академик Н.П.Павловтьң қалдырған үлкен ғьшыми мұрасы Қазақстаңда
Ботаникалық ресурстану ғылымының ары қарай қарқынды дамуына негіз болды.
Соның нәтижесінде 1956 жылы Қазақ Ғылым академиясының Ботаника институтының
құрамында арнайы бөлім ашылып, оның ұйымдастырушысы және 20 жылдай басшысы
Н.В. Павловтың шәкірттерінің бірі проф. Михайлова болды. Осы жылдары илік
затты өсімдіктерді кеңінен зерттейтін құрамында 15%-дан жоғары таниндері
бар өсімдіктердің 95 түрі анықталды, олардың негізгілері - таран (Polygonum
- борец), рауғаш (Rheum - ревень), қымыздық (Rumex - щавель) туыстарының
өкілдері.
Таниндердің биологиялық ерекшеліктерін сандық және сапалық құрамын
табиғи популяцияларының болуын есептеп, ең бағалы иліктер - таран
(Polygonium coriarium Gridu - горец дубильный), Бекара тараны (Polygonium
bucharifum Gridu -Горец бухарский), Тянь-Шань қымыздығы (Rumex tianchanicus
A.Los - щавель тянь-шаньский), татар рауғашы (Reum tataricum L. - ревень
татарский).
Алғашқы 3 түрдің өндірістік өсірілуі мүмкін екендігі дәлелденді.
Өйткені олардың жер асты мүшелерінің түсімділігі артып, олардың құрамындағы
илік заттардың мөлшері жоғары болады.
Polygonaceae тұқымдасы өкілдерінін тамырларында болатын илік заттардың
химиялық құрамы кеңінен зерттелді (Чумбалов және т.б. 1962, Чумбалов,
Мухамедиярова, 1962, Нургалиева, 1968, Байгозина, 1968). Тамырлық илік
заттармен қатар Қазақстан флорасында жапырақтарында илік заттары бар
өсімдік түрлері бар. Мысалы, дөңшіл қазтамақ (Geeranium collinum Steph -
герань холмовая). Құрамында танинді заттары бар өсімдіктерді көпжылдық
зерттеу нәтижелері В.П. Михайлованың (1968) және А.С. Алюкинаның (1977)
монографияларында жарияланды.
Кәдімгі қамыс (Phragmites communis Trin - тростник обыкновенный)
бағалы шикізаттық өсімдіктер қатарына жатады. Оның жер бетіндегі
мүшелерінің малазықтық қасиеті бар, кұрылыс материалы ретінде пайдаланылады
және кағаз шығару үшін целлюлоза алу үшінде қолданылады. Оның осындай
пайдалы өсімдік екендігіне байланысты оны зерттеу жұмыстары Сырдария, Шу
өзендері аңғарларында және Алакөл, Сасықкөл көлдерінің жағалауларында
жүргізіледі. Әсіресе егжей-тегжейлі кәдімгі қамыс Сырдария өзенінің
аңғарларывда зерттелді. Оның биологиялық ерекшеліктері, фенологиясы, көбею
тәсілдері және түсімділігінің динамикасы анықталды. Осы жүргізілген
жұмыстардың нәтижесінде шаруашылық мекемелерінде кәдімгі қамыстың
популяциясын сактау және тиімді пайдалану туралы ұсыныстар берілді. Мысалы,
Исамбаевтың докторлық диссертациясы(1994).
1960 жылдан бастап дәрілік өсімдіктерді жүйелі зерттеу басталды.
Алғашқы зерттелген дәрілік өсімдіктер қатарына, мысалы, қырықбуын қылшаны
(Ephedra equisetina - хвойник -хвощевной), тегеурінгүлді (Delphinium -
живкость), кәдімгі адыраспанды (Peganum narmala - гармала обыкновенная)
және коянжапырақты (Lagochillis - заяцегуб) жатқызуға болады.
1966-1972 жылдары Алматы облысының таулы және шөлді дала аудандары
флорасындағы дәрілік өсімдіктерде биологиялық белсенді заттардың бар-
жоқтығын зерттеудің нәтижесінде болашағы бар алкалойдты, флаваноидты,
кумаринді өсімдіктер табылды, ол мәліметтер 1972 жылы Лекарственные
растения деген кітапта жарияланды.
1958 жылдан бастап мия туысының дәрілік және техникалык түрлері
жоспарлы түрде терең зерттеле бастады. Мия тамырына сұраныс артуына
байланысты Республика территориясындағы мия тамырларының қоры ашылды. Мия
популяцияларының жалпы ауданы сол зерттелген кезенде 52 мың гектар, ал
құраған тамырының өндірістік қоры 140 мың тонна екендігі анықталды
(Худайбергенов, Кузьмин, Исамбаев, Кошкарова, 1976). Мия популяциясының ең
мол алабы Орал және Сырдария өзендері жайылмалыларында екендігі дәлелденді.
1980 жылдардағы қайта зерттеу жұмыстары мия популяцияларының ауданы
екі есе азайып кеткендігін көрсетті. Соған байланысты мияның қажетті
түрлерін мәденилендіру жүмыстары жүргізіле бастады. Бұл жұмыстардың
нәтижелері талданып, қорытылып жарияланды:
1. Кузьмин Э.В. Биоэкологическое возобновление и культура солодки в
долине р. Урал Автореферат дисс. канд. биол. наук. -Алма-Ата, 1979. - 24
с.
2. Худайбергенов Э.П. Солодки Казахстана. Алма-Ата, 1979. - 127 с.
3. Солодки в Казахстане и ее использование. Алма-Ата, 1986 ж. және
т.б. мақалаларда.
1991 жылы Қазақстан Ғылым академиясының Ботаника институтының
"Өсімдіктер ресурстары" лабораториясы қызметкерлері мияға байланысты ІҮ
Бүкілодактық симпозиум өткізді. Ол симпозиумда Мәскеудан, Ленинградтан,
Ташкенттен, Ашхабадтан, Бакуден, Уфадан және бұрынғы КСРО-ның басқа да
қалаларынан 70-тен астам ғалымдар баяндама жасады.
1972 жылы Қазақстанда техникалық өсімдік шиеді (Achnatherum-ши)
кешенді зерттеу жұмыстары аяқталды. Шии өсімдігі кұрылыс материалы ретінде,
малазықтық, тоқыма өсімдігі ретінде және жиһаз толтыруға пайдаланады.
Алматы, Шығыс Қазақстан, Талдықорған және Семей облыстары территориясында
шии популяцияларының аудандары, шикізат-тық қоры, түсімділігі анықталған
(Исамбаев А.И. Ресурсная характеристика нетарных сырьевых растений
Казахстана (Чии, тростник, солодка) и их рациональное использование
Автореф. дисс. док. биол. наук. - Алматы, 1994. - 45 с.
Одан кейінгі жылдары ресурстық жұмыстардың бағыты өзгерді. Жеке
ботаникалық-географиялық региондар мен жобалардан ресурстық-
инвентаризациялык зерттеулер басым бола бастады. Бұл жұмыстардың барысында
пайдалы өсімдіктердің түгел топтары, ең алдымен дәрілік, тағамдық, хош
иісті және т.б. өсімдіктерге ерекше көңіл бөлініп, зерттеле бастады.
Мысалы, дәрілік өсімдіктердің алуантүрлілігіне ресми қабыл-
данғандарына көңіл аударылып, белгіленіп отырды. Сол ресми қабылданған
дәрілік өсімдіктерге туыс (яғни сол туыстан) өсімдік түрлеріне анализ
жасалып, олардың биологиялық белсенді заттарының құрамы анықтала бастады.
Мұндай жұмыстың мақсаты - жаңа дәрілік өәімдіктер түрлерін табу.
Соңғы жылдары зерттелген региондардың ресурстық потенциалы жан-жақты
бағаланады. Мысалы, М.Қ. Кукенов (1999) бойынша соңғы жылдары жүргізілген
жұмыстарды атауға болады:
1) Батыс Тарбағатай (Аталыкова, 1986), Ілe Алатауы (Гемеджиева 1994),
Қазақстанның бүкіл таулы шығысын (Кукенов 1989), Жоңғар Алатауы
(Айдарбаева, 1996), Кетмен (Мусаев, 1988).Басқа ғылыми жұмыстарда жеке
кейбір дәрілік және техникалық өсімдіктерді интродукциялау жұмыстары
белсенді жургізілді. Олармен бірге өсімдіктер әлемінде ісікке, СПИД-ке және
жүрек-қан тамырлары ауруларына шипалық әсері бар препараттар алу жолында
жұмыстар жасалуда.
Сонымен, ботаник-ресурстанушылар пайдалы өсімдіктерді жан-жақты
зерттеп, оларды тиімді пайдалану жолында өзекті мәселелермен айналысуда.
Жалпы, Қазақстандағы шикізаттық өсімдіктерді зерттеуді проф. М.Қ.
Кукенов (1999) мәліметтері бойынша 5 кезеңге бөлуге болады:
1 -кезең (1920-1950 жылдары).
2-кезең ( 1950-1970 жылдары).
3-кезең (1960-1980 жылдары).
Оңтүстік - Шығыс Қазақстанның таулық экожүйелерының дәрілік
өсімдіктерін жүйелі зерттеудің басталуы. Құрамында флавоноидтар,
алкалойдтар, эфир майлары бар өсімдіктерді бағалау. Перспективалы
өсімдіктерді интродукциялау.
4-кезең (1980-1990 жылдары).
Жеке ботаника-географиялық региондарды (жоталардьі) ресурстық-
инвентаризациялық зерттеулер. Дәрілік, хош иісті, тағамдық ресми
қабылданған өсімдіктерді фитохимиялық зерттеулер.
5-кезең (1990-2000 жылдары).
Флорадағы дәрілік өсімдіктердің әралуандылығын, әртүрлілігін тікелей
зерттеп, кейбір ерекше шипалыларын тереңірек зерттеу.
Практика жүзінде өте бағалы түрлерді егіп, онтоморфогенездік тұрғыдан
сипаттап, технологиясын жасау, структуралық диагностикалық белгілерін
анықтау. Қазақстан флорасындағы дәрілік өсімдіктер туралы далалық,
эксперименталдық және этноботаникалық мәліметтерді талдап қорытынды жасау.
Зерттелген региондардың ресурстық популяцияларына жан-жақты баға беру.
1.3. Қазақстан өсімдіктері ресурстарын зерттеудің негізін қалаған
ғалымдар және ресурстанулық зерттеу жұмыстарынын болашағы
1) Академик Николай Васильевич Павлов - Қазақстандағы ботаниктер
мектебінің негізін қалаған және ұйымдастырған. Қазақ Ғылым академиясыньың
Ботаника институтының бірінші директоры. Акад. Павлов 1893 жылы 23 мамырда
Санкт-Петербургте қызметкердің жанұясында өмірге келген. 1917 жылы Мәскеуда
ауыл шаруашылық академиясын (қазір Тимирязев атындағы ауыл шаруашылық
академиясы) бітірді.
Студент кезінен бастап Павлов ботаникаға қызығып, бірнеше
экспедициялардың жұмысына қатысты. 1917 жылдан бастап Павлов КСРО
территорияларында ұйымдастырылған әртүрлі 32 экспедицияның жұмысына қатысты
немесе басшылық етті. Ол экспедициялар Кавказда, Камчаткада, Байкалда,
Қазақстанда болды. 1923 жылы акад. В. Комаровтың ұсынысымен Н.В Павлов
ботаник ретінде А.К. Козлов басшылық жасаған Монголия экспедициясының
мүшесі ретіңде жұмыс жасады. Монғолия барған экспедицияның жұмыстарының
нәтижeci 1929 жылы "Введение в растительный покров Хангорский Горной
Страны" деген және 1928 жылы По Монголия деген атпен кітаптар жазылып
баспадан шықты. Мәскеу Университетінің доценті болып жүргеңде "Гүлді
өсімдіктер систематикасы" және "Ботаникалық география" деген пәндерден
сабақ беріп жүріп, әртүрлі региондарды зерттеуге арналған жұмысына
қатысты.
Н.В. Павлов өзінің ғылымдағы өмірінің көп бөлігін Қазақстанға
арнады. 1920 жылдары Павлов Торғай, Ақмола, Талдықорған және Алматы
облыстарын, Жоңғар Алатауын, Балқаш өңірін зерттеді.
Бұл зерттеу жұмыстарының нәтижесінде бірнеше іргелі жұмыстар жазылып
жарияланды.
Н.В.Павлов өте жақсы флорист, мықты ботаник-географ және білімді
ресурстанушы еді. Қазақстанға келгеннен кейін зерттеу Н.В.Павлов жабайы
өсетін пайдалы өсімдіктер систематикасын зерттеуді жалғартыруда. Соның
нәтижесінде үлкен "Растительные ресурсы Южного Казахстана" (1947) деген
монография жазып жариялады.
Н.В.Павлов құрамында илік заттары бар өсімдіктерді өте көп көңіл
бөлді. Ол Қазақстанда өзінің шәкірттерімен бірге 13экспедицияға шығып,
Қазақстанның әртүрлі региондарындағы илік затты өсімдіктердің құрамын,
таралуын және қорын зерттеді. Сол жұмыстардың нәтижесінде 1947 жылы
Растительные сырье Казахстана деген монография жазып жариялады. Ол
монографияда 1100 пайдалы өсімдіктер туралы мәліметтер берілген. Академик
Н.В. Павлов жетекшілігімен және редакциялық басшылығымен мәңгілік өте
бағалы 9 томдық Флора Казахстана (1956-1966 жж.) еңбегі құрастырылды.
Н.В.Павлов үлкен білімдарлығының, ботаникалық әдебиетті өте жақсы
білуінің және көптеген экспедицияларда жинақтаған мәліметтерінің барлығына
байланысты іргелі өте үлкен 700 беттік Ботаническое география СССР деген
кітабын жазып шығарды. Ол кітапта бүкіл одақтың флорасы және өсімдіктер
жабыны қамтылған. Кейінірек демалысқа, яғни зейнетке шыққаннан кейін
1965 жылы Н.В. Павлов "Ботаническая география зарубежных стран" деген
кітабын жазып шығарды.
Н.В.Павловтың көптеген флористикалық ресурстанулық экспедицияларының
нәтижесі - ол оның ғылымда жаңалық ашуы. Мысалы, ол ғылымда бірінші рет екі
жаңа туысты (сиреи-щиковая, угомия) және 150-ге жуық жаңа өсімдік
түрлерінің сипаттамасьш берді.
Академик Н.В.Павлов 160-тан астам ғылыми еңбек жазды, оның ішінде 20-
сы монография.
Павлов Бүкілодақтық ботаникалық қоғамның қазақстандық бөлімінің
негізін салып, өзі басқарды. Павлов - Қазақ Ғылым академиясының негізін
салушылардың және алғашқы академиктерінің бірі.
2) Биология ғылымдарының докторы Михайлова Валентина Павловна -
академик Павловтың өте жақын шэкірттерінің бірі. В.П. Михайлова 1912 жылы
Кострома қаласында туылған. 1931 жылы ол Мэскеу университетінің биология
факультетіне түседі. ММУ-ды 1935 жылы бітіріп, Қазақстанға акад. Павловтың
қарамагына жұмысқа келеді. Ботаника институтында өсімдіктер ресурстары
лабораториясы үйымдастырылып, оның жүмысын алға бастырған - осы
Михайлованың еңбегі. В.П. Михайлова 20 жыл шамасында сол лабораторияның
меңгерушісі болып қызметі жасады.
В.П. Михайлова Қазақстанның әртүрлі региондарында ботаникалық
экспедицияның жұмыстарына белсенді қатысты. ¥лы Отан Соғысы кезінде
Михайлова илік затты өсімдіктерді зерттеу үшін Іле Алатауына, Кетментауға,
Қаратауға және Балқаш өңіріне экспедицияға өздігінен шығып зерттеу
жұмыстарын жүргізді. Экспедициялық жоспарлы зерттеу жұмыстарымен шектелмей,
Михайлова өзінің карамағындағы қызметкермен басқа да пайдалы өсімдіктерді
зерттеп, олардын биологиялық ерекшеліктерін екпе жағдайда да зерттеумен
айналысты. 1944 жылы В.П. Михайлова "Промышленные дубильные растения
Заилийского Алатау" деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғады. 1950
жылдан бастап В.П. Михайлова Ботаника институтының директорының ғылыми
жұмыс жөніндегі орынбасары болып қызмет атқарды. Ал 1956 жылы ВЛ Михайлова
Институттың құрамында өсімдіктер ресурстары бөлімін ашып, өзі сол бөлімнің
меңгерушісі болып 1976 жылға дейін жұмыс жасады. Өсімдік ресурстары"
бөлімінің қызметкерлері Михайлованың жетекшілігімен іргелі ғылыми-зерттеу
жұмыстарын жүргізді. Мысалы, жабайы өсетін илік заттарды, дәрілік және
техникалық өсімдіктерді жан-жақты зерттеу жұмыстары жүргізілді. Бұл
жүргізілген жұмыстардың нәтижесінде алынған мәліметтер жинақтарда және
монографияларда жарияланды.
В.П. Михайлова өзінің илік затты өсімдіктерді зерттеу жұмыстарының
нәтижесін "Дубильные растения флоры Казахстана и их освоение" деген
монографиясында 1968 жылы жариялады. Осы монография негізінде Михайлова
докторлық диссертациясын қорғады.
В.П. Михайлова Қазақстанда мияны жан-жақты зерттеудің бастаушысы
болды. Михайлова өзінің ғылыми жұмыстарын баска академиялық және салалық
ғылыми институттарының және жоғары оқу орындарының лабораториялық
жұмыстарымен байланысты жүргізді.
Мысалы, танинді өсімдіктерді зерттеуді ҚазМУ-дың проф. ТХ Чумбалов
басқаратын химия кафедрасымен және ботаника институтының биохимия
лабораториясымен (жетекші - проф. Л.К. Клышев) тығыз байланыста
жүргізеді. Эфир-майлы өсімдіктерді зерттеу жұмыстары химия
ғылыми зерттеу институттарымен (академик М.И. Горяев) бірге жүргізді.
Барлық шикізаттық өсімдіктерді зерттеу сол шикізатты тұтынушы
мекемелермен тығыз байланысты жүргізіледі. Мысалы, Союзлакрица
"Союзлекарспром", жеңіл өнеркәсіп министрлігімен және т.б. В.П.
Михайлова бөлімнін жүргізетін ғылыми-зерттеу жұмыстарын КСРО-дағы
жетекші ғылыми зерттеу орталыктарымен үйлестіріп жүргізуге тырысты.
Мысалы, КСРО Ғылым академиясы Ботаника институтының жетекші ғалымдарымен
(А. Федоров, В.А. Соколов) және Өзбекстан Ғылым академиясының ботаника
институтының ғалымдарымен (КЗ Закиров және т.б.) және Түрікменстан
ғалымдарымен (Б.К. Кебабаев, К.М. Мурадов) үйлестіріп жасады.
В.П. Михайлованың өзінің ғылыми және әкімшілік жұмыстарын мамандар
дайындаумен бірлестіре жүргізді. 1976 жылы В.П. Михайлованың ұсынысымен
өсімдіктер ресурстары бөлімінің меңгерушісі болып М.Қ. Кукенов сайлаңды.
М.Қ. Кукенов В.П. Михайлованың көптеген шәкірттерінің бірі еді. М.Қ.
Кукенов 1940 жылы туылған. Ресурстанушылардың ішіндегі Қазақстан Ғылым
академиясының корреспондент-мүшесі болып бірінші сайланған ғалым - М.Қ.
Кукенов биология ғылымдарының докторы, профессор. 1997 жылы кайтыс болғанға
дейін сол бөлімнің меңгерушісі болды.
Биология гылымдарының докторы, профессор Кукенов Мәдениет
Қаратайұлы Қазақстандағы "Ботаникалық ресурстану" ғылымының негізін
қалаушылардың бірі болды, ол ғылымның ғылыми негізін жасап, пайдалы
өсімдіктерді тиімді пайдаланып қорғауға үлкен үлес қосты. М.Қ. Кукенов
жетекшілігімен және тікелей қатысуымен бірнеше іргелі ғылыми жұмыстар
орындалып, өндіріске енгізілді. М.Қ. Кукенов шикізаттық өсімдіктерді
зерттеудің ғылыми-теориялық негізін, шаруашылықтағы игерудің негізін және
Республика территориясында ресурстық жұмыстарды жүргізудің көпжылдық
бағдарламасын жасады.
М.Қ. Кукенов 180-нен астам ғылыми еңбек жазды, оның ішінде 1)
"Флавоноидсодержащие растения Юго-Востока Казахстана" (1984) 2) "Ресурсы
лекарственных растений Казахстанского Тянь-Шаня" (1989) деген
монографиялары және "Ботаническое ресурсоведение Казахстана" (1999) деген
оқулығы бар.
Қазақстанда әртүрлі табиғи аймақтар және белдеулер бар және олардың
флорасы және өсімдіктер ресурстары өте бай екендігін ерекше айтуға болады.
Қазақстан тәуелсіздік алғанға дейінгі халық шаруашылығының шикізаттық
бағытта дамуы Қазақстан биосферасына өзінің үлкен зиянын тигізді. Көмір,
қара және түсті металл, фосфорит және т.б. нәрселерді өндірудің қарқынды
дамуы Қазақстанның көптеген облыс орталықтарында экологиялық ортаны бұзды.
Оларға қосымша тың және тыңайған жерлерді жалпы қайта жырту топырақ
қабаттарының бұзылуын апатты жағдайға алып келді. Қазір Қазақстаңда бұрынғы
кезде кең тараған бетегелі-жусанды табиғи далаларды табу қиын.
Қазақстандағы ядролық сынақ полигондарының көп жылдар бойы қызмет
жасауы Қазақстанның көптеген территориясына, әсіресе Орталық Қазақстанның,
Шығыс Қазақстанның экологиялық жағдайына үлкен зиянын тигізді.
Жоғарыда аталған технопогендік эюлогиялық факторлардың зардабы әлі көп
жылдар бойы халықтың денсаулығына кері әсер етеді.
Бұл айтылғандарға Арал, Балқаш және Каспий мәселелерін қосатын болсак,
онда Қазақстанда әртүрлі сынақтар өткізілгенін, табиғатты пайдаланудың ең
сорақы, киратқыш әдістері қолданғандығын көреміз.
Солардың салдарынан Қазақстанның көптеген региондары, территориялары
экологиялық апатты аймақтарға жатқызылғаны және тез қалпына келтіруді қажет
ететіндігі - бүгінгі заман талабы.
Өсімдіктер және жануарлар әлемі қандай жантүршігерлік өзгерістерге
ұшырағаны өзінен-өзі түсінікті.
Бұл процестің бір көрінісі - ол Қазақстан Қызыл кітабына енген
өсімдіктер және жануарлар түрлерінің жылдан-жылға өсуі.
Мысалы, 1980 жылы шыққан Қазақстан Қызыл кітабына 190 шамасында
өсімдік түрлері кірген болса, 2009 жылы шығатын Қызыл кітапқа 400-ден астам
өсімдіктер түрлері кірген. Бұл, әрине тірі табиғат үшін апатты жағдай.
Ғалымдардың мәліметтерінде Қазақстан территориясының 60%-ы антропогендік
деградацияға ұшырап және шөлге айналып бара жатқандығы айтылады.
Қазақстан Республикасы үшін қазіргі кезде ең өзекті мәселе - ол
өсімдіктер әлемін, олардын ресурстық потенциалын қалпына келтіру және
олардың алуантүрлілігін сақтау.
Пайдалы өсімдіктерді тиімді пайдаланып, қорғап сақтаудың негізгі екі
жолы бар:
1) Өндірістік популяциялары бар жоғары өнімді учаскелер есепке алынуы
және тұрақты бақылауда болуы керек.
2) Шикізаттық өсімдіктерді мәденилендіру. Бірақ та пайдалы
өсімдіктерді мәденилендіру процесі өте ұзақ және шығыны көп, яғни
экономикалық жағынан тиімсіз. Өйткені оларға (өсімдіктерге) суарылатын,
құнарлы топырақты жер керек.
Ал біздің республикамызда мұндай жерлер өте аз. Мұндай жерлердің көп
бөлігіне ауыл шаруашылық дақылдары, бау-бақшалар егілген. Сондыктан
адамдарға өте қажетті тағамдық өсімдіктердің орнына әлі тиімділігі толық
дәлелденбеген дәрілік өсімдіктерді eгугe халықтың, мемлекеттің рұқсат бере
қоюы өте қиын нәрсе.
Сондықтан пайдалы өсімдіктерді қорғап сактаудың логикаға сиятын, халық
қолдайтын тәсілі - ол сол табиғатта бар пайдалы өсімдіктердің корын өте
ұқыптылықпен ғылыми тұрғыдан дұрыс пайдалана білу.
Республикамызда бірнеше ірі химиялық өндіріс орындары (Шымкенттегі
химфармзавод, Оралдағы мия өндейтін завод, Алматыдағы фармацевтикалық
фабрика және т.б.) бар болғанымен, елімізде медициналық және
фармацевтикалық өндірістен мықты ғылым потенциалын әлі құра алған жоқ
(Кукенов, 1999).
Соңғы жылдары бұл бағытта алғашқы қадамдар жасалды. Мысалы, Қарағанды
қаласыңда фитохимия ғылыми-зерттеу институты ашылды, алғашқы отандық
препараттар шығарыла бастады.
Профессор М.Қ. Кукеновтің (1999) ойынша, Қазақстанның ботаник-
ресурстанушыларының алдында болашақта мынадай міндеттер тұр.
1. Қазақстан және оның жеке региондары флорасындағы пайдалы
өсімдіктердің биологиялық алуантурлілігін зерттеуді жалғастыра беру.
2. Әрбір жеке шикізаттық өсімдіктердің ресурстық сипаттамасын жасау,
оның ішінде міндетті түрде болуы керек. 1) экологиялық-фитоценотикалық; 2)
фитохимиялық ерекшеліктері; 3) ресурстық көрсеткіштері; 4) экономикалық
бағасы; 5) пайдаланудың тиімділігі және т.б.
3. Жоғарыда келтірілген көрсеткіштердің бәріне талдау жасаудың
негізінде республикамыздағы бар өсімдіктер ресурстарын тиімді пайдаланудың
жүйесін жасау.
4. Республикада бар шикізаттар негізінде ұзақ жылдарға арналған
бағдарлама жасау. Ол бағдарламада республиканың әр регионы үшін қандай
саланы және өндірісті қамту қажет екеңдігін көрсету.
5. Бірыңғай ғылыми-өндірістік орталық құру. Ол орталық өсімдіктер
шикізатын жинаудан бастап, соңғы өнім алғанша жүргізілетін жұмыстардың
барлығын үйлестіру керек.
6. Шикізатты жинау, кептіру және сапасына қойылатын талаптар туралы
жасалған барлық инструкциялардың катал орындалуын тұрақты бақылауда ұстау
керек.
7. Жергілікті халық пайдаланатын жеке өсімдіктердің пайдалы қасиеттері
туралы мәліметтер жинау (этноботаникалық зерттеулер) және бұрын зертгелген
өсімдіктерді сын көзбен қарап тексеру.
8. Шаруашылық үшін бағалы қасиеттері және белгілері бар перспективті
өсімдіктерді тереңірек зерттеу.
9. Шикізат ресурстары таусылған (немесе ескірген) өсімдіктерді толық
айырбастай алатын жаңа шикізат көздерін іздеу.
10. Ресурс сақтайтын зерттеу тәсілдерін, жинау технологиясын,
шикізатты толық пайдалануды қамтамасыз ететін тәсілдерді жасау.
11. Табиғатта тапшы және сирек кездесетін пайдалы өсімдіктерді терең
жерсіндіру жұмыстарын күшейту.
II Негізгі бөлімі зерттеу обьектісі және зерттеу жұмыстарының
әдістемесі
2.1 Түркістан өңірінің табиғи-географиялық сипаттамасы
Ұлан байтақ Қазақстанның бір бөлігі-Жер-Ана төсінде төсілежатқан даласы
бар Түркістан қаласы. Жер көлемі 744000га. (сүрет 2.1.1)
Түркістан жері негізінен жазық, көпшілік бөлігін орташа биіктігі теңіз
деңгейінен 200-300м болатын Тұран ойпатының шығыс бөлігі алып жатыр. Жер
бедерінің қалыптасуына зор ықпал етуші күштер: ағын сулар мен желдер. Осы
күштерге қосымша антропогендік, яғни адамдардың шаруашылық әрекеттері
табиғи ортаның, әсіресе жер бедерінің қалыптасуына зор әсерін тигізетіні
сөзсіз.
Мысалы: каналдар мен суару аймақтары, авто және темір жолдар, кеніштер
мен қала маңындағы аймақтар.
Түркістан аумағының географиялық орнына және жер бедерінің сипатына
байланысты қатаң континенталды климат қалыптасқан. Мұнда күндізгі және
түнгі, қысқы және жазғы температуралар шұғыл ауытқып отырады. Қысы жылы: ең
суық ай қаңтардың орташа температурасы 2-9 С. Жазы ыстық: шілде айының
орташа температурасы 19-29 С.
Топырақ жамылғысы табиғаттың зоналық заңына сәйкес таралатындықтан
аумағында биік таулы салқын альпілік топырақтардан бастап тау
бөктерлеріндегі әр түрлі қоңыр және сұр топырақтарға жалғасады.
Негізінде Оңтүстік Қазақстан облыс жерінде Қазақстандағы өсімдік
түрлерінің жартысынан астамы кездеседі,шамамен 8 мыңдай болады. Оның
1-1,5 мыңдайы балдыр, 2,5-3 мыңдайы саңырауқұлақ, 200-ге жуығы қына,
500-ге жуығы мүктәрізділер және 3 мыңнан астамы жоғары сатыдағы өсімдіктер.
Облыс аумағындағы өсімдіктердің таралуы, түрлері мен эндемиктердің топтасуы
биологиялық, экологиялық, эволюциялық ерекшеліктеріне байланысты болып
келеді.
Қазіргі кезде Түркістан экоорталығына жан-жақты әсер етуші факторлар
көп. Арал өңірінің бір шеті Түркістан аумағымен шектелсе, жиі-жиі соғып
тұратын батыс бағытының желі, солтүстік бағыттан келетін Созақ ауылының
желі жерді ұдайы қуаңшылыққа үшыратады. Топырақ сортаң.
Түркістан қаласы бұрын Ұлы Жібек жолында жатқан ең ірі
және Тұран мемлекетінің рухани орталығы болған, қазіргі заманда
қайтадан өркендеп келеді. Бұл жерде белгілі Қожа Ахмет Ясауи
мавзолейі орналасқан. 1991 жылы Қожа Ахмет Ясауи атындағы
Халықаралық Қазақ – Түрік университеті ашылды.
Соңғы уақытта бұл аймақта туристік қатынастар ұлғаюда, бірақ
ауа райы Түркістан қаласында өте құбылмалы.
Соңғы жылдары Сырдария өзенінің ернеулері, антропогендік
шөлденуге ұшырады, тоғайлар тек қана өзеннің бойында ғана қалды.
Қызыл құмнан ұрған ыстық жел кедергісіз Түркістанға дейін жетеді.
Соңғы жылдары жылдың орташа температурасы 1 °C көтерілді, жылдық
жауын – шашын 28 мм – ге дейін азайды.
Жылына 225 күнге дейін жауын – шашынсыз болады. Наурыз
айынан бастап қараша айының ортасына дейін буланған
ылғалдың көлемі жер бетіне түсетін жауын – шашынның көлеміне артып
түседі, сондықтан жердің жоғарғы қабаты толық кеуіп кетеді.
Жергілікті Арыстан қарабасы шаң аралас желі бірнеше
ай бойы тұрады. Кейбір кезде көтерілген шаңның әсері жолдағы
көліктер тоқтауға мәжбүр болады. Жаз айында ауаның
температурасы 45 – 50 °C дейін жетеді, Керімсал желі тұрып жер
бетін кептіріп қыстың аяғында көкіректен өтіп кететін қарасуық
желі тұрады, – осының бәрі жергілікті халыққа да келіп
кетушілерге де ыңғайсыздық туғызады. Өте құнды жергілікті
өсімдіктер мен жеміс – жидектер толық жойылып кету шегінде тұр.
Қалада отырғызылған талдар мен бақтар өте кедей, оған қос өзінің
габитуальдық және басқа да морфологиялық белгілері адамдарға
жағымды жағдай тудыра алмайды, санитарлы гигиена жағдайын
жақсартуға, эстетикалық сұраныстарын қанағаттандырмайды. Осыған
байланысты бұл аймақта өспейтін өсімдіктерді отырғызып ғылыми
тұрғыдан дайындау және оның өсуіне ықпалды технологияда өсіру. Өте
үлкен тұрмысты экономикалық маңызы бар.
2.2. Балды өсімдіктердің көптүрлілігі және сипаттамасы.
Eric даласының балды өсімдіктері:
Ауыл шаруашылық дақылдарының ішінде егістік
далаларында мынадай негізгі балды өсімдіктер егіледі:
1) Жармалық мәдени дақылдан - қарамық (Fagopyram -гречиха).
2) Малазыктық өсімдіктерден - эспарцет (Onobrychis)
3) Майлы өсімдіктерден - күнбағыс (Helianthus- подсолнечник).
4) Иіретін өсімдіктерден - мақта (Cossypіum - хлопчатник).
5) Эфир майлы және дәрілік өсімдіктерден - анис, шалфей
(Salvia), кориандр.
Бау-бақшалардағы балды өсімдіктер:
Бұл топқа жататындар:
1. Таңқурай (Rubus - малина).
2. Қарлыған (Grossularia - крыжовник).
3. Шие (Cerasus - вишня).
4. Қараөрік (Primus - слива).
5. Алма (Malus - яблоня).
6. Алмұрт (Pyrus - груша).
7. Қарақат (Ribes - смородина).
2 .Негізінен субтропикалық аймақта өсетін балды өсімдітеp.
1. Құрма (Diospyros).
2. Маслина (Olea Curopaca - оливковые масло).
3. Шабдалы (Persica vulgaris).
4. Миндаль (Amygdalu communul)
5. Өрік (Primus armeniaca).
6. Айва (Cydonia).
7. Кизильник (Cotoneaster).
8. Акация дубильное (Acacia dealbata).
3) Бақшадағы және көкөністік балды өсімдіктер:
1. Асқабақ (Cucurbita - тыква).
2. Қияр (Guсumis sativus - огурец).
3. Қауын (Cucumis melo - дыня).
4. Қарбыз (Citrullus vulgaris - арбуз) .
5. Пастернак ( Pastinaca sativa).
Егістікті қорғау үшін көгалдандыру мақсатында отырғызылған
және ормандағы балды өсімдіктер.
А. Орман алқабының балды өсімдіктері.
Ағаш түрлері:
1. Жөке ағашы (Тіlіа - липа).
2. Үйеңкі (Acer - клен).
3. Қарағаш (Ulmus - вияз, берест, ильма).
4. Тал (Salix - ива).
5. Шетен (Sorbus - рябина).
6. Терек (Populus - тополь).
7. Емен (Quercus - дуб).
8. Қайың (Betula - береза).
9. Мойыл (Padus - черемуха).
Бұталар және жартылай бұталар:
1. Қаражеміс (Rhamnus - крушина).
2. ¥шқат (Lonicera - жимолость).
3.Шәугіш (Viburnum - калина).
4. Қаражидек (Vaccinium Vitis idaea - брусника, V. Myrtfflus
-черника).
5. Көкжидек (Vaccinium uliginosum - голубика).
6. Таңқурай (Rubus - малина, ежовика).
Шөптесін өсімдіктер:
1. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz