Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін жетілдіру
Нормативтік сілтемелер.
Анықтамалар.
Белгілеулер мен қысқартулар.
Кіріспе.
1. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін дамытудың теориялық мәселелері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігінің психологиялық.педагогикалық негіздері.
1.2 Оқушылардың танымдық белсенділігінің дамуындағы жергілікті жер материалдарын пайдалану мүмкіндіктері ...
2. Дүниетану пәнін оқытуда оқушылардың танымдық белсенділігін жетілдіру әдістемесі
2.1 Оқушылардың танымдық белсенділігін дамытуда дүниетану пәнінің мүмкіндіктері.
2.2 Дүниетану пәнінде оқушылардың танымдық белсенділігін жетілдіру әдістері мен формалары.
2.3 Оқушыларға дүниетану материалын пайдалануда сыныптан тыс жұмыстар арқылы танымдық белсенділігін дамытудың маңызы ... ... ... ... ...
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер...
Анықтамалар.
Белгілеулер мен қысқартулар.
Кіріспе.
1. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін дамытудың теориялық мәселелері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігінің психологиялық.педагогикалық негіздері.
1.2 Оқушылардың танымдық белсенділігінің дамуындағы жергілікті жер материалдарын пайдалану мүмкіндіктері ...
2. Дүниетану пәнін оқытуда оқушылардың танымдық белсенділігін жетілдіру әдістемесі
2.1 Оқушылардың танымдық белсенділігін дамытуда дүниетану пәнінің мүмкіндіктері.
2.2 Дүниетану пәнінде оқушылардың танымдық белсенділігін жетілдіру әдістері мен формалары.
2.3 Оқушыларға дүниетану материалын пайдалануда сыныптан тыс жұмыстар арқылы танымдық белсенділігін дамытудың маңызы ... ... ... ... ...
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер...
Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің қазіргі даму кезеңіндегі қоғамның түрлі реформаларының құрылуы мен тұлғаның белсенділігінің жоғарылауы арасында байланыс айқындала түсуде. Осыған байланысты оқушылардың танымдық әрекетін белсенділендіру, оны тиімді басқару және дамыту, әдістемелік, ұйымдастырушылық және моральдық-психологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету күрделі педагогикалық мәселе ғана емес, маңызды әлеуметтік міндет болып табылады.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында бастауыш білім берудің 2005-2015 жылға дейінгі бағдарламасына сәйкес мектептегі оқыту мен тәрбиелеу маңызы түбегейлі өзгеріп, бірінші кезекке бұрынғыдай пәндік білімдердің белгілі бір жиынтығымен қаруландыру емес, оқушының оқу үрдісі барысында танымдық іс-әрекетін дұрыс және тиімді ұйымдастыру негізінде танымдық белсенділіктерін қалыптастырып, дамытып, жан-жақты жетілген тұлға тәрбиелеу мақсаты қойылып отыр. Бұл мақсатты жүзеге асыру оқушыларды жинақылыққа, өзін-өзі дұрыс басқаруға үйретеді. Білімді саналы түрде игеріп, білімін өз бетінше жетілдіру қабілетін тудырады [1].
Осыдан келіп оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру жолында олардың әр пәнге қызығуын, өздігінен білім алу, даму дағдыларын қалыптастыру, ізденімпаздыққа шығармашылыққа тәрбиелеу әр мектептің, әр мұғалімнің міндеті.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында бастауыш білім берудің 2005-2015 жылға дейінгі бағдарламасына сәйкес мектептегі оқыту мен тәрбиелеу маңызы түбегейлі өзгеріп, бірінші кезекке бұрынғыдай пәндік білімдердің белгілі бір жиынтығымен қаруландыру емес, оқушының оқу үрдісі барысында танымдық іс-әрекетін дұрыс және тиімді ұйымдастыру негізінде танымдық белсенділіктерін қалыптастырып, дамытып, жан-жақты жетілген тұлға тәрбиелеу мақсаты қойылып отыр. Бұл мақсатты жүзеге асыру оқушыларды жинақылыққа, өзін-өзі дұрыс басқаруға үйретеді. Білімді саналы түрде игеріп, білімін өз бетінше жетілдіру қабілетін тудырады [1].
Осыдан келіп оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру жолында олардың әр пәнге қызығуын, өздігінен білім алу, даму дағдыларын қалыптастыру, ізденімпаздыққа шығармашылыққа тәрбиелеу әр мектептің, әр мұғалімнің міндеті.
1. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы // Қазақстан мектебі. - Алматы, 2004. № 2.- 8 б.
2. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан-2030» Қазақстан халқына Жолдауы.
- Алматы: «Дәуір». 1997. 32 б.
3. Леонтьев А.Н. Психология. – М., 1998. - 222 с.
4. Рубинштейн С.Л. О мышлении и путях его исследования. – М., 1958. -122 с.
5. Занков Н.В. Развивающее обучение. – М., 1999. - 89 с.
6. Эльконин Б.Д. Психологические условия развивающего обучения. Обучение и развитие иладших школьников. – Киев., 1970. – 210 с.
7. Шамова Т.И. Активизация ученияшкольников. –М.: Педагогика, 1982.
-209 с.
8. Щукина Г.И. Педагогические проблемы формирования познавательных интресов учащихся. — М.: Педагогика, 1988.
9. Пидкасистый П.И. Педагогика. - М., 2001. - 520 с.
10. Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары.
- Алматы, 1978. - 225 б.
11. Нысанбаев Ә., Әбжанов Т. Қысқаша философия тарихы. – Алматы, 1999. - 271 б.
12. Скаткин М.Н. Об усилении воспитывающей и развивающей функции учебника. // В кн. Проблемы школьного учебника. Вып.7. – М., Просвещение, 1979. – С. 88-96.
13. Харламов И.Ф. Педагогика. – М; Высшая школа. 1999. – 512 с.
14. Данилов М.А., Есипов Б.П. Дидактика. – М., Академ. Пед. Наук РСФСР, 1957. – 158 с.
15. Лернер И.Я. Дидактические основы методов обучения. — М., 1981. 160 с.
16. Махмутов М.И. Мектепте проблемалық оқытуды ұйымдастыру. – А.; Мектеп, 1981. – 247 б.
17. Щукина Г.И. Педагогические проблемы формирования познавательных интресов учащихся. — М.: Педагогика, 1988.
18. Қоянбаев Ж.Б. , Қоянбаев Р.М. Педагогика. –Алматы. 2002.
19. Выготский Л.С. Педагогическая психология. – М.: Педагогика, 1991. – 472 с.
20. Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте: психологическое исследование. – М., 1968. - 464 с.
21. Люблинская А.А. Бастауыш мектеп оқушыларының психологиясы жөнінде. Алматы, 1981. - 238 б.
22. Пестолоции И.В. Избранные педагогические произведения (Под. ред. М.Ф.ІІІабаева, М.: АПН РСФСР, 1961, Т.1-717 с.)
23. Брунер Дж. Тану психологиясы. — М., 1962.
24. Занков Н.В. О начальном обучении. – М., Изд. АПН РСФСР, 1963. – 200 с.
25. Выготский Л.С. Ибранные психологические исследования. — М., 1959.
26. Мұхамбетчина А. Мұханбетжанова Ә. Жеке тұлғаның танымдық белсенділігін қалыптастыру // Бастауыш мектеп №1-2005. 62-64 бет
27. Әл-Фараби. Әлеуметтік-этикалық трактаттар. - Алматы, 1994. - 419 б.
28. Ушинский К.Д. Педагогические сочинения. – М., 1989. - 528 с.
29. Данилов М.А., Есипов Б.П. Дидактика. – М., Академ. Пед. Наук РСФСР, 1957. – 158 с.
30. Огородников И.Т. Педагогика школы. -М.; –Просвещение, 1974. -374 с.
31. Болдырев Н.И. Нравственное воспитание школьников: Вопросы теории. – М.: Педагогика, 1979. – 224 с.
32. Махмутов М.И. Современный урок. — М., 1985.
33. Скаткин М.Н. Проблемы современной дидактики — М., 1984.
34. Лернер И.Я. Проблемное обучение. — М., 1974.
35. Давыдов А.А. Проблемы развивающего обучения. - М., 1986. - 239 с.
36. Щукина Г.И. Активизация познавательной деятельности в учебном процессе. – М.; Просвещение, 1979. -160 с.
37. Ильина Т.А. Педагогика. - Алматы, 1977. - 229 с.
38. Эльконин Д.Б. // Избранные психологические труды. В.2т-М.: 1980.
39. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз» //Егемен Қазақстан. - Алматы, 29 қаңтар, 2011.
40. Коменский Я.А. Великая дидактика. Избр. Пед. соч. – М.: Учпедгиз, 1955. -662 с.
41.Тарасов Л.В. Возможности совершенствование языка и стилья школьных учебников физики, химии и биологии. //В кн. Проблемы школьного учебника. –М.: Просвещение, 1988. С.–183.
42. Жұмабаев М. Педагогика. - Алматы, 1992. - 15 б.
43. Дистервег Ф.А. Руководство к оброзованию немецких учителей. Избр. пед. соч. –М.; Учпедгиз, 1959. -371 с.
44. Макаренко А.С. Коллектив и личность. – М., 1985. - 90 с.
45. Галъперин П.Я. Развитие исследований по формированию умственных действий // Психологическая наука в СССР. Т. 1. — М., 1959.
46. Лемберг Р.Г. Методы обучения в школе. - Алматы, 1958. - 91 с.
47. Аймағамбетова Қ. Бастауыш сыныптарда дүниетануды оқытудың теориялық негізі. Алматы. //Балауса баспасы. 2003. 65-80 б.
48. Пидкасистый П.И. Педагогика. - М., 2001. - 520 с.
49. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. - Алматы, 1986. - 315 б.
50. Ниязова Ж. Ізденімдік-танымдық қызмет. // Қазақстан мектебі №8. 2003. 64 б.
51. Герд А.Я. Избранное произведение. - М., Просвещение, 1953. – С. 91.
52. Алтынсарин Ы. Қазақ балалар әдебиетінің хрестоматиясы. Құрастырған: Ш.Ахметов. - Алматы, 1989. - 85 б.
53. Қазақстан Республикасы Жалпы бастауыш білім берудің мемлекеттік міндетті стандарттары. — Алматы: РОНД, 2013. 48-55 беттер.
54. Аймағамбетова Қ., Жүнісова К., Бірмағамбетов Ә. Жалпы білім беретін бастауыш мектептің 1-4 сыныбына арналған оқулықтар. –Алматы. Атамұра, 2010. 176 б.
55. Қожагелдиева С. Бастауыш сыныптарда дүниетануды оқыту әдістемесі. –Түркістан. 2008. -126 б.
56. Нұрсейтова С., Жарылқапова А. Қазақ тілі сабағы.. //Бастауыш мектеп. №1-92. 28 б.
57. Әбенбаев С.Ш. Сынып жетекшісі. – Алматы, 2004. – 16 б.
58. Бурова Л.И. Формирование у младших школьников представлений об окружающем мире в процессе усвоения первоначальных научных понятий. Автореф. Дис. Докт.- М., 1983. – 46 с.
59. Менчинская Н.А. Вопросы умственного развития ребенка. – М., Знание, - 1970. – 220 с.
2. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан-2030» Қазақстан халқына Жолдауы.
- Алматы: «Дәуір». 1997. 32 б.
3. Леонтьев А.Н. Психология. – М., 1998. - 222 с.
4. Рубинштейн С.Л. О мышлении и путях его исследования. – М., 1958. -122 с.
5. Занков Н.В. Развивающее обучение. – М., 1999. - 89 с.
6. Эльконин Б.Д. Психологические условия развивающего обучения. Обучение и развитие иладших школьников. – Киев., 1970. – 210 с.
7. Шамова Т.И. Активизация ученияшкольников. –М.: Педагогика, 1982.
-209 с.
8. Щукина Г.И. Педагогические проблемы формирования познавательных интресов учащихся. — М.: Педагогика, 1988.
9. Пидкасистый П.И. Педагогика. - М., 2001. - 520 с.
10. Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары.
- Алматы, 1978. - 225 б.
11. Нысанбаев Ә., Әбжанов Т. Қысқаша философия тарихы. – Алматы, 1999. - 271 б.
12. Скаткин М.Н. Об усилении воспитывающей и развивающей функции учебника. // В кн. Проблемы школьного учебника. Вып.7. – М., Просвещение, 1979. – С. 88-96.
13. Харламов И.Ф. Педагогика. – М; Высшая школа. 1999. – 512 с.
14. Данилов М.А., Есипов Б.П. Дидактика. – М., Академ. Пед. Наук РСФСР, 1957. – 158 с.
15. Лернер И.Я. Дидактические основы методов обучения. — М., 1981. 160 с.
16. Махмутов М.И. Мектепте проблемалық оқытуды ұйымдастыру. – А.; Мектеп, 1981. – 247 б.
17. Щукина Г.И. Педагогические проблемы формирования познавательных интресов учащихся. — М.: Педагогика, 1988.
18. Қоянбаев Ж.Б. , Қоянбаев Р.М. Педагогика. –Алматы. 2002.
19. Выготский Л.С. Педагогическая психология. – М.: Педагогика, 1991. – 472 с.
20. Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте: психологическое исследование. – М., 1968. - 464 с.
21. Люблинская А.А. Бастауыш мектеп оқушыларының психологиясы жөнінде. Алматы, 1981. - 238 б.
22. Пестолоции И.В. Избранные педагогические произведения (Под. ред. М.Ф.ІІІабаева, М.: АПН РСФСР, 1961, Т.1-717 с.)
23. Брунер Дж. Тану психологиясы. — М., 1962.
24. Занков Н.В. О начальном обучении. – М., Изд. АПН РСФСР, 1963. – 200 с.
25. Выготский Л.С. Ибранные психологические исследования. — М., 1959.
26. Мұхамбетчина А. Мұханбетжанова Ә. Жеке тұлғаның танымдық белсенділігін қалыптастыру // Бастауыш мектеп №1-2005. 62-64 бет
27. Әл-Фараби. Әлеуметтік-этикалық трактаттар. - Алматы, 1994. - 419 б.
28. Ушинский К.Д. Педагогические сочинения. – М., 1989. - 528 с.
29. Данилов М.А., Есипов Б.П. Дидактика. – М., Академ. Пед. Наук РСФСР, 1957. – 158 с.
30. Огородников И.Т. Педагогика школы. -М.; –Просвещение, 1974. -374 с.
31. Болдырев Н.И. Нравственное воспитание школьников: Вопросы теории. – М.: Педагогика, 1979. – 224 с.
32. Махмутов М.И. Современный урок. — М., 1985.
33. Скаткин М.Н. Проблемы современной дидактики — М., 1984.
34. Лернер И.Я. Проблемное обучение. — М., 1974.
35. Давыдов А.А. Проблемы развивающего обучения. - М., 1986. - 239 с.
36. Щукина Г.И. Активизация познавательной деятельности в учебном процессе. – М.; Просвещение, 1979. -160 с.
37. Ильина Т.А. Педагогика. - Алматы, 1977. - 229 с.
38. Эльконин Д.Б. // Избранные психологические труды. В.2т-М.: 1980.
39. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз» //Егемен Қазақстан. - Алматы, 29 қаңтар, 2011.
40. Коменский Я.А. Великая дидактика. Избр. Пед. соч. – М.: Учпедгиз, 1955. -662 с.
41.Тарасов Л.В. Возможности совершенствование языка и стилья школьных учебников физики, химии и биологии. //В кн. Проблемы школьного учебника. –М.: Просвещение, 1988. С.–183.
42. Жұмабаев М. Педагогика. - Алматы, 1992. - 15 б.
43. Дистервег Ф.А. Руководство к оброзованию немецких учителей. Избр. пед. соч. –М.; Учпедгиз, 1959. -371 с.
44. Макаренко А.С. Коллектив и личность. – М., 1985. - 90 с.
45. Галъперин П.Я. Развитие исследований по формированию умственных действий // Психологическая наука в СССР. Т. 1. — М., 1959.
46. Лемберг Р.Г. Методы обучения в школе. - Алматы, 1958. - 91 с.
47. Аймағамбетова Қ. Бастауыш сыныптарда дүниетануды оқытудың теориялық негізі. Алматы. //Балауса баспасы. 2003. 65-80 б.
48. Пидкасистый П.И. Педагогика. - М., 2001. - 520 с.
49. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. - Алматы, 1986. - 315 б.
50. Ниязова Ж. Ізденімдік-танымдық қызмет. // Қазақстан мектебі №8. 2003. 64 б.
51. Герд А.Я. Избранное произведение. - М., Просвещение, 1953. – С. 91.
52. Алтынсарин Ы. Қазақ балалар әдебиетінің хрестоматиясы. Құрастырған: Ш.Ахметов. - Алматы, 1989. - 85 б.
53. Қазақстан Республикасы Жалпы бастауыш білім берудің мемлекеттік міндетті стандарттары. — Алматы: РОНД, 2013. 48-55 беттер.
54. Аймағамбетова Қ., Жүнісова К., Бірмағамбетов Ә. Жалпы білім беретін бастауыш мектептің 1-4 сыныбына арналған оқулықтар. –Алматы. Атамұра, 2010. 176 б.
55. Қожагелдиева С. Бастауыш сыныптарда дүниетануды оқыту әдістемесі. –Түркістан. 2008. -126 б.
56. Нұрсейтова С., Жарылқапова А. Қазақ тілі сабағы.. //Бастауыш мектеп. №1-92. 28 б.
57. Әбенбаев С.Ш. Сынып жетекшісі. – Алматы, 2004. – 16 б.
58. Бурова Л.И. Формирование у младших школьников представлений об окружающем мире в процессе усвоения первоначальных научных понятий. Автореф. Дис. Докт.- М., 1983. – 46 с.
59. Менчинская Н.А. Вопросы умственного развития ребенка. – М., Знание, - 1970. – 220 с.
Ф-ОБ-001033
Мазмұны
Нормативтік 3
сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Белгілеулер мен 5
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
1. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін дамытудың
теориялық мәселелері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігінің
психологиялық-педагогикалық 9
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Оқушылардың танымдық белсенділігінің дамуындағы жергілікті жер
материалдарын пайдалану 22
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Дүниетану пәнін оқытуда оқушылардың танымдық белсенділігін
жетілдіру әдістемесі
2.1 Оқушылардың танымдық белсенділігін дамытуда дүниетану пәнінің 44
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.2 Дүниетану пәнінде оқушылардың танымдық белсенділігін жетілдіру
әдістері мен 52
формалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
2.3 Оқушыларға дүниетану материалын пайдалануда сыныптан тыс жұмыстар
арқылы танымдық белсенділігін дамытудың маңызы ... ... ... ... ... 63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Пайдаланылған 75
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .
Ф-ОБ-001033
Нормативтік сілтемелер
Бұл дипломдық жұмыста келесі нормативтік сілтемелер көрсетілген:
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
Тұжырымдамасының (2003 ж. 27.12.) мақсаты
Назарбаев Н. Қазақстан - 2030 - Алматы: Білім, 1997. -256 б.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру
стандарты Жалпы бастауыш білім. Алматы: РКБ, 2010 – 46-58 б.
Дүниетану: 4-сыныпқа арналған оқулық К.Жүнісова, Ә.Бірмағамбетова,
Қ.Аймағамбетова, Н.Нұғыманов, Қ.Жүкешов - Алматы, Атамұра, 2000. – 174 б.
Ф-ОБ-001033
Анықтамалар
Таным – филисофиялық ұғым, “айналадағы материалдық шындықты адам
санасында бенеленуі”. Қоршаған дүние обьективті түрде өмір сүретін
болғандықтан, оның заттары мен құбылыстары санадай бейнеленеді. Көру,
сезіну түйсіну арқылы сезім мүшелерімізге материалдық заттар әсер етеді де,
біз оларды қабылдаймыз. Қабылданған дүниені танып білеміз. Сезім арқылы
таныған дүниені ғылыми біліммен байланыстырғанда ғана білім қалыптасады.
Қабылдау барысында сыртқы сезім мен ішкі сезімдер бірге отырып, танымды
нақтылай түседі. Сезінуді ойлау процесі құптау арқылы танымның логикалық
формасы дамыды.
Философия тұрғысынан: “айналадағы материалдықтың адам санасында
бейнеленуі немесе таным – ойдың білмеуден білуге қарай дәл емес,
білуден неғұрлым толық білуге қарай ұмтылатын ой-өрісінің күрделі
үрдісі” - деген анықтама береді.
Таным - обективті шындықтың адамның ойында бейнелейтін және қайта
жаңғыртатын қоғамдық іс-әрекет барысы.
Белсенділік деп - адамның іс әрекеті үстіндегі жағдайын айтады.
Тіршілік және іс-әрекеттері барысында адамның қарым-қатынас жасау, таным
және өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі дамиды.
Қызығу - тану қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында тұлға оның жолдары
мен тәсілдерін іздестіреді. Қызығу белгілі бағытталған және бір жерге
шоғырланған ойда туындайды, анық бір іскерлік түріне ынтадан туындайды.
Егер қажеттілік пәнді меңгеруге ынталандырса, қызығушылық бастапқы этапқа,
онымен танысуға бағытталады.
Оқу - оқыту процесіндегі оқушылардың іс-әрекеті. Оқыту процесінің
логикасына оның процесі - танымдық іс-әрекетінің кезеңдері кіреді.
Т.Сабыров: "Оқушылардың оқудағы белсенділігі дегеніміз - оқуға қажетті
білім мен дағдыны меңгеру және оларды өмірлік тәжірибеде пайдала білуге
үйренуге оқушының істейтін сапалы әрекеті",-деп атап көрсетеді.
Танымдық белсенділік – оқушының оқуға, білуге деген ынта ықыласының,
құштарлығының ерекше көрінісі.
Қызығу – шындықтағы заттарымен құбылыстарды белсенділікпен танып,
білуге бағытталған адамның бір шама тұрақты жеке рекшелігінің бір көрінісі.
Сонымен қатар, қызығуда бір нәрсені ерекше таңдап, соған зейін қойылады.
Адамдарды еліктіріп, өзіне тартқан нәрсенің бәрі қызығудың объектісі болып
табылады.
Белгілеулер мен қысқартулар
АПН – академия педагогических наук
РСФСР – Российская Советская Федеративная Социалистическая Республика.
СССР – Союз Советских Социалистических Республик
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің қазіргі даму
кезеңіндегі қоғамның түрлі реформаларының құрылуы мен тұлғаның
белсенділігінің жоғарылауы арасында байланыс айқындала түсуде. Осыған
байланысты оқушылардың танымдық әрекетін белсенділендіру, оны тиімді
басқару және дамыту, әдістемелік, ұйымдастырушылық және моральдық-
психологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету күрделі педагогикалық мәселе ғана
емес, маңызды әлеуметтік міндет болып табылады.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында бастауыш білім берудің
2005-2015 жылға дейінгі бағдарламасына сәйкес мектептегі оқыту мен
тәрбиелеу маңызы түбегейлі өзгеріп, бірінші кезекке бұрынғыдай пәндік
білімдердің белгілі бір жиынтығымен қаруландыру емес, оқушының оқу
үрдісі барысында танымдық іс-әрекетін дұрыс және тиімді ұйымдастыру
негізінде танымдық белсенділіктерін қалыптастырып, дамытып, жан-жақты
жетілген тұлға тәрбиелеу мақсаты қойылып отыр. Бұл мақсатты жүзеге асыру
оқушыларды жинақылыққа, өзін-өзі дұрыс басқаруға үйретеді. Білімді саналы
түрде игеріп, білімін өз бетінше жетілдіру қабілетін тудырады [1].
Осыдан келіп оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру жолында
олардың әр пәнге қызығуын, өздігінен білім алу, даму дағдыларын
қалыптастыру, ізденімпаздыққа шығармашылыққа тәрбиелеу әр мектептің, әр
мұғалімнің міндеті.
Нарықтық қатынастар орныға бастаған егеменді еліміздің ертеңі –
жастардың білімінің тереңдігімен өлшенеді. Білімді, жан-жақты қабілетті
ұрпақ – ұлтымыздың баға жетпес қазынасы.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаев “Қазақстан-2030” атты
стратегиялық жолдауында “әлемдік білім кеңістігінде толығымен кірігу білім
беру жүйесін халықаралық деңгейге көтеруді талап ететінін, жоғары сатылы
білімді азамат қалыптастыру” керектігі көзделінген еді [2].
Олай болса, қазіргі қоғам алдындағы негізгі міндеттерінің бірі – заман
сұранысына сай оқу-ағарту, тәрбие мәселелерін сараптап, оқушыларға
берілетін білім мен тәрбие сапасын көтеру, оқушылардың танымдық
қызығушылығын дамыту, бүгінгі таңның кезек күттірмейтін келелі
мәселелерінің бірі болып отыр. Оқушылардың танымдық процесін тиімді етіп
ұйымдастыру арқылы оқу белсенділігін арттыру және танымдық қызығушылығын
арттыруды психологиялық тұрғыдан А.Н.Леонтьев [3], С.Л.Рубинштейн [4],
Л.В.Занков [5], Л.В.Эльконин [6], т.б. ғалымдар қарастырса, педагогикалық
тұрғыдан Т.Н.Шамова [7], Г.И.Щукина [8], П.И.Пидкасистый [9] т.б. болса,
отандық ғалымдардан Т.С.Сабыров [10], т.б. ғалымдар зерттеп, жеке пәндерді
оқытуға байланысты жұмыстарды ұйымдастырудың ерекшеліктерін анықтауға үлес
қосты. Мәселен Т.Н.Шамова тұлғаның оқыту сипатына, мазмұнына, таным
мақсатына еріктік-күш жігерін жұмсау іс-әрекет сапасын қарастырған.
Танымдық белсенділікті оқушы бойына дамытудағы мақсат, міндетіміз
айқындалған соң, осы терминдерге анықтама берейік. Таным ұғымы - негізінен
философиялық- педагогикалық ұғым.
Философия тұрғысынан: “айналадағы материалдықтың адам санасында
бейнеленуі немесе таным – ойдың білмеуден білуге қарай дәл емес,
білуден неғұрлым толық білуге қарай ұмтылатын ой-өрісінің күрделі
үрдісі” - деген анықтама береді [11].
Танымдық іс-әрекеттің кейбір қырлары тамыры терең бойлайтын көне
замандардан бастау алады. Сократтың өзі оқыту барысында шәкірттің танымдық
іс-әрекетін арнайы басқарудың маңыздылығын атап көрсеткен. Ғалымдардың
пікірін тұжырымдай келе, танымдық іс-әрекет – шәкірттің білімге деген өте
белсенді ақыл-ой әрекеті.
Оқу үрдісі бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеті нәтижесінде
жүзеге асады, ал танымдық әрекеті негізінде оқушыларда танымдық белсенділік
қалыптасады.
Танымдылық белсенділік адамға өте маңызды және күрделі құрылым ретінде
өзінің психологиялық анықтамаларында көптеген тұжырымдамаларға ие. Білімді
белсендіру мәселесіне байланысты әр еңбектерде таным белсенділігіне
анықтама беріледі, оның құрамды белгілері бөлшектеніп мазмұны мен көмегі
анықталынады.
Таным белсенділігінің мәселесі – педагогикалық зерттеулердің терең
негізі екенін атап көрсету керек. Оның зерттеуіне маңызды үлес қосқандар:
М.Н. Скаткин [12], И.Ф.Харламов [13], М.А.Данилов [14], И.Л.Лернер [15],
М.И.Махмутов [16], Г.И.Щукина [17] және тағы басқа.
Бүгінгі күн оқу пәнінің мазмұнын оқыту мен тәрбиелеудің әдіс-
тәсілдерін одан әрі жетілдіруді, олармен байланысын нығайтуды міндеттеп
отыр. Бұл міндет сабақ барысында тиімді әдіс-тәсілдерді кеңінен қолдануға
жетелейді. Уақыт ағымы, ұстаздар қауымына жаңа міндеттер, ауқымды талаптар
қойып отыр. Яғни, бүгінгі күн мұғалімдерінің алдында тұрған ең басты міндет
– оқушылардың сабаққа деген белсенділігін арттыра білу.
Бастауыш сыныптағы таным процестерін зерттеу мен оқытудың әдіс-
тәсілдерін тереңірек меңгеріп алу үшін жұмыс тақырыбын Бастауыш сынып
оқушыларының танымдық белсенділігін жетілдіру деп анықтадық.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сыныптағы оқушылардың таным белсенділігін
жетілдіру жолдарын теориялық тұрғыдан анықтау және оны дүниетану пәнінде
жүзеге асыру әдістемесін әзірлеу.
Зерттеу объектісі: Оқу-тәрбие үдерісінде бастауыш сынып оқушыларының
танымдық белсенділігін жетілдіру.
Зерттеу пәні: Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін
дүниетану пәнін оқытуды жетілдіру барысы.
Зерттеу міндеттері:
1. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін жетілдірудің
педагогикалық-психологиялық мәселелеріне талдау жасау.
2. Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін
жетілдірудің ерекшеліктерін қарастыру.
3. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттырудағы
дүниетану пәнінің рөлі мен маңызын тәжірибе жүзінде пайдалану.
4. Оқушылардың таным белсенділігін жетілдіру барысындағы озат
педагогикалық тәжірибелер, зерттеулерді салыстыру, қолдану мүмкіндіктерін
анықтау.
Зерттеу әдісі: Зерттеудің алға қойған мақсат, міндеттерін шешу
мақсатында педагогикалық, ғылыми-әдістемелік, теориялық әдебиеттерге шолу
жасау, шығармашылық және дидактикалық материалдарды іріктеу, педагогикалық
озық тәжірибелерді жинақтау және талдау әдістері қолданылады.
Зерттеудің теориялық қолданымы. Оқыту үрдісі барысында оқушылардың
таным белсенділігін жетілдірудің педагогикалық-психологиялық мәселелері.
Зерттеудің практикалық қолданымы.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттырудағы
дүниетану пәнінің рөлі мен маңызын тәжірибе жүзінде пайдалану.
Зерттеудің эксперименталдық базасы Түркістан қаласындағы М.Әбенова
атындағы жалпы орта мектеп.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспеден, екі бөлімнен, бес парагрфтан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден және қосымшадан тұрады.
1. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін дамытудың
теориялық мәселелері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігінің психологиялық-
педагогикалық негіздері
Қазіргі қоғам талаптарының өзгеруіне байланысты еліміздің көркейіп
өркендеуіне, ел талап тілектерінің бетбұрыстарына байланысты жаңа ұрпақтың
психологиясыда айтарлықтай өзгерістерге ұшырап, оны неғұрлым өмір талабына
қарай өрістету міндеттері қойылды.
Бала психологиясын жан-жақты зерттеп оны терең білу, оның даралық
ерекшеліктерімен үнемі санасып отыру мектеп пен мұғалімдерге жауапты да,
құрметті міндеттер жүктейді. Сондықтан да бірінші кезекте, бастауыш сынып
мұғалімдері алдына педагогикалық ғылым теориясы және оқыту әдістері
негіздерін жан-жақты меңгерумен қатар әр жастағы балдырғандардың жасына
сәйкес әрі жекелей физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерін, сондай-
ақ жас адамның қалыптасуындағы психологиялық заңдылықтарды терең білу
міндеті қойылады.
Әр оқушының өзіне ғана тән мінез-құлық, тәртіп, ерік-жігер, эмоциялық
сезім, танымдық қызмет ерекшеліктері болады. Соған сәйкес жеке адамның
қалыптасуындағы психологиялық заңдылықтар жөнінде терең түсінікке, білімге
негізделген жекелей қарым-қатынас жүзеге асырылуы тиіс. Бұл мұғалімнен
шәкірттерінің жекелей қасиеттерін айқын ажырата білетін психолог ұстаз
болуды талап етеді. Бұл оған оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыруда оқушылардың
әрқайсысының өзіндік ерекшеліктерін есепке алуға мүмкіндік береді.
Мұғалім өзінің күнделікті қызметінде бұл міндетті ойдағыдай атқарған
жағдайда оқу-тәрбие жұмысын бүгінгі талапқа сәйкес шұғыл жақсартуға берік
негіз қаланады. Сондықтан да қазіргі таңда әр мұғалім бұрыннан қалыптасқан
ұстаздық әдістемелік мүмкіндіктерін қанағат тұтумен шектелмей, өз бетімен
теориялық білім деңгейін көтеруге, әсіресе педагогикалық-психология және
физиология ғылымы саласындағы жетістіктерінен жан-жақты қарулануға батыл
бетбұрыс жасалуы қажет.
Ал педагогика тұрғысынан Р.Қоянбаев былай тұжырымдайды: ”Таным -
обективті шындықтың адамның ойында бейнелейтін және қайта жаңғыртатын
қоғамдық іс-әрекет барысы” [18].
Мектеп оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселесіне
педагогтардың, психологтардың, әдіскерлердің көптеген еңбектері
арналған. Зерттеулерде танымдық белсенділік туралы әр түрлі пікірлер
айтылған. Біреулер танымдық белсенділікті іс-әрекет ретінде қарастырса,
екіншілері жеке тұлғаның ерекше қасиеті ретінде түсіндіреді.
Тұлғаны дамытудағы танымдық белсенділіктің рөлі Л.С.Выготскийдің [19],
Л.И.Божовичтің [20], А.А.Люблинская [21], И.В.Пестолоции [22],
Дж.Брунердің [23] ғалымдарының жұмыстарында қаралған. Олар білімге деген
позитивтік қарым-қатынас пен оқушылардың танымдық белсенділігінің
арасындағы тікелей байланысты орнатады және берілген процестің теориялық
негіздерін береді.
Ғалымдардың тұжырымдамаларын жинақтай келе белсенділік - адамның өз
бетінше әрекет етуге дайын болуға ұмтылысынан, алға қойылған мақсаттарға
жету үшін оңтайлы жолдарды таңдай білуден көрініс табатын жеке тұлғаның
сипаты ретінде айқындалады.
Оқушылардың белсенділігін арттыру үшін мұғалім сол пәнге жан-жақты
жетіктігін аңғартып, шәкірті меңгере алмайтын мәселеде басшылық жасағаны
жөн. Оқушының өзіндік ойлауға ынтасы болмаса, ол сол материалды жан-жақты
меңгере алмайды. Оқу еңбегінің қиындығына төзімділік танытқан оқушы ғана
өзіндік белсенділігін дамыта алады.
Оқушы бойында бір нәрсені танып білуге деген немесе танымын, ой-
өрісін кеңейтетін материлдарды игеруге деген қабілеті болған жағдайда
ғана танымдық іс-әрекетке оң көзқарасы қалыптасады, қызығушылығы оянып,
дамиды. Танымдық белсенділік жеке адамның орнықты қажеттілігіне,
мінезіне айналуы үшін осы ғылыми негіздердің іргетасын мұғалім қалайды.
Соңғы кезде оқушының танымдық, ізденімпаздық қабілеттерін арттыруға көп
көңіл бөлініп отыр. Көптеген әдістемелік еңбектер де бар. Оқушының танымдық
қабілетін арттыру жөнінде ғалым-педагогтар әртүрлі көзқарас ұстанады.
Мысалы: ғалым-педагог Л.Занков: ”Оқыту - оқушының жалпы рухани дамуын
қамтамаыз етуі керек” – десе [24], көрнекті психолог Л.Выготский: ”Жақсы
оқыту деп - баланың дамуынан ілгері жүретін, оны жетекке алатын оқытуды
айтатынын ”- тұжырымдайды және оқу - баланың өзінің танымдық белсенділігі
екенін анықтайды [25].
Кейбір шәкірттердің ерекше қадір тұтып қастерлейтін пәніне ғана
қабілет-қарымы ашылып, бүкіл болмысымен соны танып білуге талпынады, сол
жолда жарқырап көрінеді. Өзге пәндерге келгенде белсенділігі тежеліп
қалады. Бұл процесс әрине кез-келген адамға білініп көрінбейді, әйтсе де
баланың физиологиясымен, психологиясын жетік білетін сезімтал ұстаздар мұны
айна қатесіз ажырата алады. Демек, қандай да бір ұстаз болсын, өзінің бүкіл
оқу-тәрбие жұмысын оқушының психологиялық ерекшеліктері мен заңдылықтарын
үйлестірсе ғана жұмысының нәтижелі болары ақиқат.
Оқушылардың оқу үрдісіндегі танымдық іс-әрекетін дұрыс қалыптастыру
үшін не істеуіміз қажет? - деген сұраққа Ә.Мұхамбетжанова өз еңбегінде
“Сабаққа әр түрлі бейнелі көрнекіліктерді, әдіс-құралдарды пайдалану керек.
Осы аталғандар оқушылардың оқу үрдісіндегі танымдық іс-әрекетін
жандандырып, өз бетімен жұмыс жасауға және оны меңгертуге төзімділігін
арттырудың бірден-бір негізгі тәсілі болып табылады” - деп жауап береді
[26].
Адамның ақыл-ойын, қабілеттерін дамыту арқылы оны бақыт жолына жеткізу
мәселесіне бірнеше күрделі еңбектерін тікелей арнаған шығыстың әйгілі
ойшылы Әл-Фараби болды [27].
Материяның жалпы қасиеттері және оның әр уақыттағы қозғалысын
детерминизациялайтын белсенді болып табылады. Белсенділік тірі материяның
өмір сүруіне барлық жақтан тән болады. Адамның белсенділігі қарапайым
биологиялық мақсат бойынша және негізгі іскерліктің сферасына қосылады
деген шекарадан тыс шығып отыр. Іскерлік белсенділіктің тәжірибелік жағында
тұрады, оның рухани және заттық-материалдық іске асуы болып табылады.
Белсенділіктің әртүрлі бағыттары болуы мүмкін.
Ол қоғамдық және жеке қажеттіліктердің, шарттылықтардың қызығушылығы.
Тұлғаның бағалы бағдаршамы болады. Мұндай бағыт бұл бағдарлаудың тек қана
қосындысы емес, соның қиын жүйесі. Ол ептілік және динамизмге ие. Адамның
іскерлігінің маңызды шамасы бола тұрып, белсенділік тек қана іскерліктің
көлемін ғана емес, сонымен бірге оның көптеген нәтижесін де анықтайды. Өз
кезегінде өзіндік белсенділіктің дәрежесі сұраныстың күшімен және
қызығушылықтарымен детерминациялайды. Сондай-ақ құнды бағдарлаудың
өзгешелігімен, темпераменттің ерекшелігімен, мінездің рухани және қайраттың
дамуымен детерминацияланады.
К.Д.Ушинский оқушыларды сабаққа тарта білу, олардың оқуға қызығушылығын
арттырып, білімге деген құмарлықтарын ашу керектігіне баса назар
аударған. Оның пайымдауынша қызығушылық сапалы оқудың негізгі жолы,
бала бойында қызығушылық сезімі оянбаса, оған мұғалім зорлық күшімен
білім нәрін бере алмайды және оқушы бойындағы білім алуға деген
құштарлықты жояды [28].
Психологиялық теорияға сүйене отырып, дидактик-ғалымдар М.А.Данилов,
Б.П.Есипов [29], И.Т.Огордников [30] және т.б. білімнің обьектісіне деген
тұлғаның қарым-қатынасын өзгертуші сияқты белсенділігін танымдық түрде
қарастырады. Танымдық белсенділік мұғалімнің педагогикалық шеберлігінің
ықпалымен құрылады.
Баланың тұлғасын қалыптастыру құрылымында танымдық белсенділік маңызды
рөлді ойнайды. Тұлғаның дамуын анықтайтын барлық ішкі факторлар яғни рухани
және мінез-құлқын кұрудағы басқа нышандарға, сондай-ақ мәдениеттік,
эстетикалық, өнегелік құрылудағы танымдық қажеттіліктер мен
қызығушылықтардың тәрбиелік маңызы бұл жерде бірдей. Оқушылардың танымдық
белсенділігінің негізінде тұлғаның фундаментальдік қасиеттері бар, ал ол
оның әлемге деген қарым-қатынасын анықтайды.
Баланың физикалық және рухани дамуында көптеген өзгерістер болып
жатады, ал ол балалық шақтан үлкен шақтарға өтумен байланысты болады.
Баланың бойы, салмағы өседі, тіреуіш-жылжымалы аппараты өзгереді және
жыныстық мүшелері дамиды. Физикалық өзгерістер балалардың танымды түрде
қобалжуына алып келеді. Ол өзін өте күштімін және өзімді нық ұстай аламын
деп есептейді. Олар өзін бала санатқысы келмейді, қайта оның орнына үлкен
болуға талпынады. Бұл пайда болған қажеттілікті тәжірибелік іскерлікте
таныту ол үшін өте қиынға соғады. Жасөспірім ұмтылысының арасындағы
айырмашылық өз мүмкіншіліктерін сезінумен байланысты. Өзін тұлға ретінде
бекіту және үлкендердің еркіне бағынышты болуындағы адамның жағдай Мен-
концепциялар, оның тұрақсыздығын шақырады. Сол уақытта дербестікке деген
ұмтылыс өсе бастайды, ал үлкен жасөспірім жасында үлкендерге және
құрдастарына деген тұлға аралық қатынас әртүрлі бола бастайды. Олардың
іскерлік сферасы кеңейеді және қоғамның мүшесіне деген өзіндік түсінушілік
қалыптаса бастайды. Осы уақытта өзін-өзі бағалауға деген бейімділік өсіп,
соның негізінде өзін тұлға ретінде өзіндік тануға дейін жетеді.
Оқушының қызығу жәрдемімен оқып үйренуі барысында қабілеті ашылып,
дарыны ұшталады, өз күшіне мүмкіндігіне сенімі артады, дара тұлғалық
сипаттарға ие бола бастайды.
Біріншісі - оқытудың мазмұны. Мұнда оқушыларды қызықтыратын мазмұнның
берілу түрі, жаңалығы, ғылым мен техниканың соңғы табыстары, таңдандыратын
тарихи деректер, ғылыми білімнің іс жүзінде қолданылуы, бұрыннан білетін
мағұлматтың жаңа қырынан ашылуы.
Екіншісі - оқушылардың таным әрекетін ұйымдастыру формаларын
құралдарын және әдістерін жетілдіру. Бұған жататындар: сабақтың дәстүрлі
емес түрлерін өткізу, көрнекі құралдардың тиімділігін арттыру, оқушы
танымын кеңейтетін ойындар ұйымдастыру, пәнаралық байланыстарды тудыру
әрбір сабақты өмірмен, өндіріспен, қоғамдағы жаңалықтармен байланыстырып
отыру.
Үшіншісі - мұғалім мен оқушы, оқушы мен оқушы арасындағы қарым-
қатынаста сыйластық пен жылылық орнатып, мұғалімнің оқушыға деген жүрек
жылуының болуын қамтамасыз ету. Оқушы өзі сыйламайтын, ұнатпайтын
мұғалімнің пәніне де сабағына да ешқашан қызықпайды. Оқушылар өзара
сыйласа алмайтын, тәртіп жиі бұзылатын сабақтардан тезірек құтылуға
тырысады.
Танымдық белсенділік немесе ізденімпаздық оқушының берілген тапсырманы
басқаның көмегінсіз орындаумен ғана шектелмейді. Ол алдына саналы түрде
мақсаттар қойып, соған сәйкес өзінің іс-әрекетін бағыттап отыру
мүмкіндігіне ие болуы керек. Оқушылардың танымдық белсенділігін
қалыптастырып дамытудың негізгі жолы яғни танымдық іс-әрекетте оқушының
ілгері қарай басуына себепкер болатын негізгі күш – түрлі қайшылықтар. Бала
білмеуден білуге қадам басқанда әртүрлі қайшылықтар мен қиындықтарға
кездеседі, оларды шешу, жеңу нәтижесінде оқу міндеттері жүзеге асады.
Оқу үрдісінде кездескен қиыншылықтарды шешу оқушының саналы түрде көп
күш-жігер жұмсауын керек етеді. Әр мұғалім өз оқушысының білім, білік
деңгейлерін анықтап (дербестігін, ізденімпаздығын, қызығушылығын т.б.)
олармен жеке-дара жұмыстар жүйесін пайдалануы керек. Жүйелі, дұрыс
ұйымдастырылған танымдық әрекеттің нәтижесінде оқушының білімі, біліктілігі
кеңейіп, танымдық белсенділігі қалыптасып, дамиды.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың іс-әрекеті “ойнау” әрекетінен
оқу үрдісіне бет бұрған кезеңінде олардың танымдық, шығармашылық
қабілетінің жоғарғы деңгейде дамуына жағдай жасалуы керек. Осыған орай
оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың тиімді жолдарының бірі -
өзіндік жұмыспен, өздігінен білім алу жұмысын ұйымдастырудың педагогикалық
және әдістемелік тәсілдерін қазіргі заман талаптарына сәйкес жетілдіру
болып отыр.
Бастауыш сыныптағы қазіргі бағдарлама мен оқулықтар мұғалімдерге
оқушылар өздігінен орындайтын жұмыстарды кеңінен ұйымдастыруға мол
мүмкіндік береді. Мұғалімдердің әр сабақта балаларға өздігінен жұмыс
істетіп, олардың интелектуалдық белсенділігін, еңбексүйгіштігін және
адамгершілік қасиеттерін тәрбиелейтіндей жұмыс жүргізуіне мүмкіндігі
бар.
Балалардың жеке тұлғасында танымдық белсенділігінің дамуы бес-алты жас
аралығында қарқынды келеді. Бұл әсіресе баланың логикалық тапсырмаларды
белсенді түрде орындауы, жауап кілтін табуға ширақ келуі, білуге деген
ұмтылысы, танымдық ойындар арқылы оқу әрекетінің міндеттерін шешуде айқын
көрінеді. Танымдық ойындарды сабақта тиімді пайдалану мұғалімнің меңгертіп
отырған білімін оқушылар аса зор ықыласпен тыңдап, білімді берік
меңгерулеріне көмектеседі.
Бастауыш сыныптағы әр балаға жеке тұлға ретінде қарап, оның өзіне тән
санасы, еркі, өзінің әрекет жасай алатын ортасы бар екенін ескере отырып,
оқушының білімге, ғылымға деген ынтасын арттыру, олардың ақыл-ой
қабілетін, диалектикалық дүниетанымын, өмірлік мақсаты мүддесін айқындауға,
жеке басының қасиеттерін дамытып оны қоғам талабына сай іске асыруға
көмектесу оқу үрдісінің жемісі болып табылады.
Психологтардың белгілеуі бойынша балалардың өмірінде 10-12 жаста
өзгеріс моменттері басталады. Ол бозбалалар дағдарысы деген танымал атқа
ие. Сырттан қарағанда ол дөрекілік және қасақаналық мінез-құлқын танытады.
Сондай-ақ үлкендердің талаптары мен арманына қарама-қарсы шығуға деген
талпыныстар және ескертпелерді елемеу, тұйықталу және т.б.
Бозбалалық дағдарыс өзіндік танулықтағы жаңа деңгейдегі пайда
болуымен байланысты. Сол сияқты бозбалалардың мүмкіндіктерінде пайда болған
мінездемелік сызықтың және өзін тұлға ретінде тану қажеттіліктері, тек қана
соған қатысты сапаларына ие. Бұл бозбалалардың өзін талпынысқа деген
бекітуін тудырады.
Адамның мінез-құлқы көбінесе қажеттіліктерді қанағаттандырудан тұрады.
Олар тұлғаның белсенділігіндегі ішкі себептері болып келеді.
Н.И.Болдыревтың айтуы бойынша биологиялық, әлеуметтік және идеалды
қажеттіліктер [31].
Биологиялық қажеттілік адамдардың жеке және түрлі тіршілігін қамтамасыз
етеді. Мүнда тамаққа, физикалық белсенділікке, өмірін сақтауға, ұрпағын
жалғастыруға және т.б. қажеттіліктер кіреді.
Әлеуметтік қажеттілік-бұл қоғамның басқа мүшелері тарапынан
мойындалуының қажеттілігі.
Идеалды қажеттілік-бұл қоршаған әлемді тану қажеттілігі, жерде
тіршілігі және оның онда не үшін екенін тану қажеттілігі, сонымен бірге
жаңалықтарға қажеттілік, яғни жаңа білімдерді алу, меңгеру. Қажеттіліктің
әрбір үш тобы сәйкес іскерлік түрлерін туғызады: материалды(өндірістік),
әлеуметтік және рухани.
Жоспар белсенделген қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін жас өспірімдер
өздеріне іскерліктердің жаңа сфераларын таңдайды. Олар өз күш-жігерлерін
салатын сфераларды, түрлі спорттық, техникалық, әдеби, туристік үйірмелер
және секциялар, әртүрлі формальды емес ұйымдар мен топтарды іздейді.
Көптеген психологиялық зерттеулер тану процесінің күрделі құрылымы
екенін анықтаған. Оның негізгісі іздену белсенділігі. Ғалымдар анықтағаны
бойынша дамып жатқан зерттеу белсенділігі оқытуда және оқушының жадысы,
ойы мен мәдениетіндегі негізгі құраушысы дамуды қамтамасыз ететін басты
фактор - екенін ашып көрсетті. Қазіргі заманғы психология қызығуды адам
өмірінің бір жағы: тек эмоционалды, тек интелектуалды жағымен байланыстырып
қана қоймайды, олар қызығу интеллектуалды, эмоционалды процестердің күрделі
байланысының өзара араласуымен және бір-біріне әсерімен сипатталады.
Қызығудың рөлі іскерлік процестерінде маңызы зор. Қызығу тану
қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында тұлға оның жолдары мен тәсілдерін
іздестіреді. Қызығу белгілі бағытталған және бір жерге шоғырланған ойда
туындайды, анық бір іскерлік түріне ынтадан туындайды. Егер қажеттілік
пәнді меңгеруге ынталандырса, қызығушылық бастапқы этапқа, онымен танысуға
бағытталады. Тұлғаның бағыттылығымен сипатталатын қызығушылықтың
қанағаттануы не оның сөнуіне, не болмаса ішкі дүние алмасып, қажеттілікті
туындатады. Көбіне қызығу тану механизмі оқытушы ретінде болып шығады.
Педагогикалық тәжірибеде қызығу сөніп, танушылық сипатын бермейтіндігі
жиі кездеседі. Өлкетану іскерлігінде негізгі мәселенің бірі ол балаларды
танушылыққа қызығуды қолдап, оны күшейту. Өйткені ол өз кезегінде тану
белсенділігін дамытады. Біздің зерттеудегі негізгі педагогикалық мәселе
өлкетану іскерлігінің дайындалған теориясында және тәжірибесінде балалар
арасында танушылық белсенділігін дамыту. Өлкетану іскерлігінде осы
мәселелерді шешу үшін арнайы көп жылдық бағдарламалар бар. Өлкетану
іскерлігі көп мүмкіншіліктер спектріне ие бола отырып, жасөспірімдердің
танушылық қызығуын тұрақты қалыптастыруына ықпал етеді. Ол үшін көбіне
мыналардың ықпалы зор: үнемі жердің өзгеруі және ақпараттардың жаңарылуы,
сапар орындарының өзгеріп отыруы және аймақтану шарттарының өзгеруі, іздену-
зерттеу жұмыстарының қоғамдық қажетті мәні, ғылыми және қоғамдық ұйымдардың
жауапты тапсырыстардың орындалуы, оқу-тәрбие проңесін танушылық, ізденіс
бағыттарында ұйымдастыру. Оның мақсаты жасөспірімдердің жаңа білімдерді
өздігімен іздеу және ашу, проблемалык сипаттағы есептерді шешу болып
табылады.
Жеке жұмыстар оқушының білімін тереңдету, білімдегі олқылықтың
орнын толтыру мақсатында сабақтан тыс уақытта жүргізіледі. Мұғалім
оқушының жеке ерекшеліктерін, білім деңгейін ескеріп, алдын ала қандай
білім көмегін беретінін, қалай үйрететінін белгілейді. Кейін мақсатка сай
оқушымен бірлесе отырып, жеке жұмыстар жүргізеді. Мұнда оқушы өз
бетінше жұмыс жасауға, ізденуге тырысады, ал мұғалім жұмысын шешуге
кеңес береді, алдағы іске жөн сілтейді. Жеке жұмыс оқытудың міндетті
формасы емес, ол оқушының қалауы, болмаса мұғалімнің кейбір оқушыны
шақыруы бойынша ұйымдастырылады.
Мектепте оқушылардың сұрауы мен қызығушылығын ескеріп, пән бойынша
үйірме ұйымдастырылады. Ол оқушылардың сабақта алған білімін одан әрі
тереңдету, оны өмірде қолдану, ептілігі мен дағдысын арттыру және кәсіптік
бағдар беру мақсатын көздейді. Үйірме жұмысын жергілікті жердің
ерекшелігше, оқушылардың қалауына сәйкес 10-12 оқушының қатысуында
жүргізіледі. Үйірме отырысы екі аптада бір рет, бір-екі сағат аралығында
өтеді. Мұндағы оқу жұмысы лабораториялық, практикалық,
ауылшаруашылық және өндіріс озаттарымен кездесу, кітаппен жұмыс, есеп
шығару, кабинетті жабдықтау, өндіріске экскурсия жасау, егін егу, оны
күтіп-баптау түрінде өткізіледі.
Оқушылардың терең, тиянақты білім алуында өзіндік жұмыстар ерекше орын
алады. Ол - оқушының білейін, таниын, орындайын деп өз әрекетін
ұйымдаструға бағытталған оқу жұмысының күрделі түрі. Өзіндік жұмыстар
сабақта, сабақтан тыс жұмыстарда және үйде орындалады. Оның нәтижесі болуы
мұғалімнің тапсырманы дұрыс беруіне, оқушының ынта-ықыласына,
қызығушылығына, оқудың қажеттілігін түсінуіне (оқу себебін табуға)
байланысты. Өзіндік жұмыстардың түрі көп. Ол негізінен, мұғалімнің оқу
материалын түсіндіру, бекіту, үй тапсырмасын сұрау кезінде жаттығу
орындату, есеп шығарту,■• болмаса жазба, графикалық, практикалық жұмыстарын
орындау және кітаппен жұмыс жүргізу кезінде көрінеді. Көптеген
мұғалімдердің тәжірибесіне талдау жасағанымызда, оқушылардың өзіндік жұмыс
нәтижесі мыналарға байланысты.
1. Оқушының жас, дара ерекшелігін есепке алуға;
2. Оқушыны оқу әрекетіндегі жалпы, нақты, мақсат пен міндетті анықтап,
оған лайықты тәсіл мен әдісті қолдана білуге үйретуге;
3. Оқушының оқу міндетін өз еркімен шешуіне;
4. Өз ісінің нәтижесіне сенуге, оған қызығуына т.б.
5. Оқу әрекетінің барысында бақылау жасап, оны бағалауына т.б.
Оқушылардың өзіндік жұмыстарының ішінде кітаппен жұмыстың мәнін
ескеріп, оған тоқтауды жөн көрдік.
Кітап - білім бұлағы болғандықтан, оқушының онымен жұмыс жасау
іскерлігі, дағдысы болу керек. Кітаптар, оқулықтар, қосымша әдебиеттер,
көркем шығармалар болып бөлінеді. Бұлардың әрқайсысымен жұмыс жасаудың
өзіндік ерекшеліктері бар. Оқушы алдымен қажетті кітапты тауып алып, одан
жаңа білім алатынын, болмаса мұғалім түсіндіретін білімді бекітетінін
анықтайды. Оқулықтарды пайдаланған кезде тапсырмаға сай оқу материалын оқып
шығып, ережелер мен анықтамаларға мән береді. Оны жаттығу орындау, есеп
шығару, дәлелдеу арқылы есте сақтайды, тіпті кейбірін қажетіне қарай жаттап
алады. Қосымша әдебиеттерді пайдалану арқылы өз бетімен оқулықтан алаған
ұғым мен түсініктер одан әрі кеңейтіледі. Ол үшін материалының мазмұнына
жаппай талдау жасай бермей, негізгі және қосымша материалға айрықша мән
береді, яғни негізгі материалға зейін қою арқылы оқулықта берілген ұғым
мен түсінікті одан әрі нығайтады, кеңейтеді, ал қосымша оқу материалына
көңіл бөлу арқылы теориялық білімнің өмірдегі пайдасын, болмаса
қажеттілігін түсінеді. Мұның нәтижесінде өз бетінше оқушыда оқуға деген
ынта мен қызығу, танымдық іс-әрекет қалыптасады. Ал көркем шығармаларды
оқушы қалауына сәйкес таңдап, толық оқып шығады.
И.Н.Пирогов пен К.Д.Ушинский алғаш рет педагогика тарихында оқытудың
тәрбиелік сипатын, оның ғылыми мазмұнына тәуелді, - деді [28,17 б.].
К.Д.Ушинскийдің педагогикалық теориясында оқыту және оқу тәрбиенің
құдіретті құралы деп айтылған. Тәрбиелей отырып, Ушинскийдің айтуы бойынша,
дамытып оқыту, яғни адамның байқағыштығын, ойын, есін, қиялын дамытып,
оны әлеуметтік және еңбек іс-әрекетіне дайындау.
Тәрбиелей отырып оқыту, ғылыми-теориялар мен ережелердің оқушылардың
дүниетанымы мен сеніміне айналуын сипаттайды, моральдық нормаларды, мінез-
құлықты игеруін қамтамасыз етуге әсер етеді. Оқыта отырып тәрбиелеу,
оқушыларды өмірге, білім алуға тәрбиелейді, ақыл-ой қабілетін дамытады,
адамгершілік қасиетін қалыптастырады.
Белгілі психологтар Л.В.Выготский мен С.Л.Рубинштейн ұсынған
тұжырымдамасы бойынша жеке адам тәрбиесі оқыту процесінде жетіледі.
Тәрбие мен оқыту дамуды артына салып отырады [4,12 б.].
Оқыту дамыта және тәрбиелей отырып жеке адамның таным-қабілетін
мақсатқа сәйкес жетілдіреді. Оқытудың осындай басты міндеттерінің бірі
-шәкірттердің таным-қабілетін дамыту. Дамытып оқыту - бұл оқушылардың
танымдық іс-әрекеттерін барынша дамыту, яғни олардың ой-өрісін дамыту, өз
бетімен жаңа білімді іздеп табуға және оны еркін игеруге үйрету. Дамытып
оқытудың міндеті - Ең таяу даму зонасын жасау.
Мектеп оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселесіне
педагогтардің, психологтардың, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған.
Зерттеулерде танымдық белсенділік туралы әр түрлі пікірлер айтылған.
Біреулері танымдық белсенділікті іс-әрекет ретінде қарастырса, екіншілері
жеке тұлғаның ерекше қасиеті ретінде түсіндіреді.
А.Аристова танымдық белсенділікті қоршаған орта құбылыстары мен
заттарына сәйкес субьектіде жаңару, өзгеру әрекетінің пайда болуы ретінде
қарастырса, Т. Сабыров “оқушылардың оқудағы белсенділігі дегеніміз – оқуға
қажетті білім мен дағдыны меңгеру және оларды өмірде, тәжерибеде пайдалана
білуге үйренуде оқушының істейтін сапалы әрекеті” – деп атап көрсетеді
[10,6 б.].
Жоғарыда айтылғандарды ескерсек, алға қойған мақсаттарға жету үшін
оңтайлы жолдарды таңдай білуден көрініс табатын жеке тұлғаның сипаты
ретінде айқындалады.
Таным-қабілетін дамыту туралы Ресей ғалымдарының (М.И.Махмудов [32],
Л.В.Занков[24], М.Н.Скаткин [12], И.А.Лернер [34], В.В.Давыдов [35]. т.б.)
тұжырымды ұсыныстары мен пікірлері бар. Олардың идеяларының мәні мына
төмендегіге саяды:
1 .Таным қабілетінің дамуы - бұл барлық мұғалімдердің барлық пәндер
бойынша оқыту процесіндегі мақсаттылық іс-әрекет.
2. Оқушыларға білім беру және объективтік шындықты тану мәселелері
жайындағы оқулықтың рөлі.
3. Оқытудың әдістері мен формаларын жетілдіру.
4. Мұғалімнің теориялық дайындығы, педагогикалық шеберлігі,
білімдарлығы оқушылардың таным іс-әрекетін дамытудың шешуші құралдарының
бірі.
Оқу - оқыту процесіндегі оқушылардың іс-әрекеті. Оқыту процесінің
логикасына оның процесі - танымдық іс-әрекетінің кезеңдері кіреді.
- таным міндеттерін жете түсіну;
- жаңа матариалды қабылдау;
- ұғыну - жаңа оқу материалдарын түсініп жинақтау процесі;
- білімді, іскерлікті және дағдыны бекіту және жетілдіру;
- білімді, іскерлікті және дағдыны практикада қолдана білу;
-оқушылардың жетістіктерін талдау, білімін, іскерлігін және дағдысын
тексеру, бақылау.
Енді оқыту процесінің іс-әрекетіне тоқталайық.
Таным міндеті түсінікті болса, оны оқушылар өз бетімен ізденіп шешуге
тырысады, оқыту процесінің әрбір звеносына жеке-жеке дайындалады. Оқу
бағдарламасы бойынша нақты тарауларды, оқу курсын толық бітіргеннен кейін
жинақтап қайталау басталады. Мұндай қайталау оқушылардың білімін бекіту
және жүйеге келтіру үшін жүргізіледі.
Білімді, іскерлікті және дағдыны практикада қолдану оқушылардың өзіндік
қасиетін дамытады. Оқушылардың өз бетімен дамуына лабораториялық жұмыстар,
практикалық және семинар сабақтары, үйрету машиналары, ауызша және жазбаша
жаттығу жұмыстары мүмкіндік туғызады.
Оқушылардың жетістіктерін талдау, білімін, іскерлігін және дағдысын
тексеру, бақылау бұл оқытудың кері байланыс процесі. Таным іс-әрекетінің
бұл кезінде оқушылардың сабақ үстінде тек қана белгілі сұрақ бойынша
білімін тексеріп бағалаумен шектеуге болмайды. Сондықтан оқушылардың барлық
жетістіктерін - білім сапасын, пайымдау сауаттылығын, жалпы ой-өрісінің
даму дәрежесін ескеріп, талдау жасап отырған жөн. Оның негізінде білім
мазмүны анықталады, әділ баға беріледі.
Оқыту процесінің звеноларын таным процесінің формуласына сүйеніп,
салыстыру ретінде логикалық бірізділікпен былай жазуға болады.
Нақты аңғару - түйсік, қабылдау.
Абстрактылы ойлау - ұғыну, мәнін түсіну.
Практика - бекіту, іскерлікті, дағдыны практикалық қолдану, оқу
процесінің осы компоненттерін тексеру, бағылау. Сонымен оқыту процесінің іс-
әрекетіне сабақ үстінде оқушылардың іс-әрекетінде жүзеге асырылады. егер
олардың іс-әрекетінде мотив болмаса, онда бейтарап процеске айналуы мүскін.
Мотив - адамның объективті мұқтаждығы мен ынтасын бейнелейтін әрекетіне
ішкі талаптануы. Демек, мұқтаждық пен ынта мотивация негізі болады.
Оқушылар білімге мұқтаждығын сезіну қажет, ал мұқтаждық олардың оқуға деген
ынтасын көтереді. Оқыту практикасында оқудың әртүрлі мотивтері болады.
Олардың бірі - тікелей талаптандыру мотивтері -бұл оқушылардың ұстазын
ұнатуы, оған сүйіспеншілігі. Өйткені мұғалім оларға қызықты, тартымды сабақ
береді, түрлі көрнекі және техникалық құралдарды, үйрету машиналарын
шеберлікпен қолданады, лингафон, компьютер қабинеттерінде қызықты сабақтар
өткізеді. Осылардың бәрі оқушыларды терең білім алуға қызықтырады,
талпындарады.
Перспективті талаптандыру мотивтері оқушының өзінің көздеген мақсатына
ұмтылушылығына, оның іс-әрекеттінің болашаққа бағыштауына байланысты. Бұған
жататын мотивтер:
а) мамандықты таңдап алуға байланысты шәкірттердің пәнге
қызығушылығы;
б) келешек мамандыққа байланысы жоқ белгілі іс-әрекеттеріне
қызығушылық (ән, сурет, әдебиет, спорт т.б.). Бұл жерде мұғалім
оқушыны белгілі мақсатқа ынталандыруы қажет.
Ойдың талаптандыру мотивтері таным іс-әрекеті процесімен байланысты. Іс-
әрекет барысында сұраққа немесе проблемаға оқушы өз бетінше жауап беруге
тілек білдіреді, тырысады тапсырманы табысты орындағаны үшін қанағат
сезіміне бөленеді. Тапсырманың практикалық мәнін түсінеді.
Түрлі психологиялық зерттеу деректеріне сүйеніп Г.И.Щукина [36],
В.И.Ильниа [37] т.б. мотивтерді екі топқа ажыратуға болады:
1 . Танымдық мотивтер:
а) оқушыларды жаңа білімді игеруге және ұғу тәсілдеріне бағыттау
мотивтері;
ә) өз бетімен білім алу, оны іс-әрекетінде қолдана білу мотивтері.
2. Әлеуметтік мотивтер:
а) кең мағынадағы әлеуметтік мотивтер (оқуда белсенділік, ынталылық,
жауапкершілік және борышын сезіну);
ә) тар мағынада әлеуметтік мотивтер (үйелмен, ұжым және жолдастарының,
құрбы-құрдастарының алдындағы бедел т.б.);
б) ынтымақтастық әлеуметтік мотивтер оқу тәрбие жұмысында өзара
әрекеттесуге ұмтылу және үнемі жетілдіру.
Әлеуметтік мотивтер бұл дүние танымының қалыптасуына, идеялық сенімге
негізделген борыш, қажеттілік, жауапкершілік сезімі. Осы мотивтерді іске
асыру және оқу жұмысының әлеуметтік мәнін көтеру мақсатында мұғалім
оқушыларға сынып және мектеп бойынша істеген еңбектерінің нәтижелерін,
келешек мамандықты игерудің, еңбек іс-әрекетіндегі белсенділіктің
қажеттігін жете түсіндіре білу керек.
Мотивтер жас ерекшеліктеріне байланысты өзгеріп отырады. Мысалы, кіші
жастағы балалар үшін тікелей талаптандыру мотивтері, жоғары жастағы балалар
үшін перспективті талаптандыру және әлеуметтік мотивтер үлкен рөл
атқарады. Ал ойдың талаптандыру мотивтері оқытудың барлық сатысында
болуы қажет.
Бастауыш сыныптағы әр балаға жеке тұлға ретінде қарап, оның өзіне тән
санасы, еркі, өзінің әрекет жасай алатын ортасы бар екенін ескере отырып,
оқушының білімге, ғылымға деген ынтасын арттыру, олардың ақыл-ой қабілетін,
дүниетанымын, өмірлік мақсат мүддесін айқындауға, жеке басының қасиеттерін
дамытып, оны қоғам талабына сай іске асыруға көмектесу оқу үрдісінің жемісі
болып табылады. Оқу үрдісі бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеті
нәтижесінде жүзеге асады, ал танымдық іс-әрекеті негізінде оқушыларда
танымдық қызығушылық қалыптасады.
Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің қазіргі даму кезеңіндегі қоғамның
түрлі реформаларының құрылуы мен тұлғаның белсенділігінің жоғарылауы
арасында байланыс айқындала түсуде. Осыған байланысты оқушылардың танымдық
әрекетін белсендіру, оны тиімді басқару және дамыту, әдістемелік,
ұйымдастырушылық және моральдік-психологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету
күрделі педагогикалық мәселе ғана емес, маңызды әлеуметтік міндет болып
табылады.
Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру жолында әр пәнге қызығуын,
өздігінен білім алу, даму дағдыларын қалыптастыру. Бастауыш мектеп — бұл
оқушы тұлғасымен санасының дамуы қуатты жүретін ерекше құнды,
қайталанбайтын кезең. Сондықтан да бастауыш білім - үздіксіз білім берудің
алғашқы басқышы. Бала бойындағы дарындылығын дамыту және тәрбиелеу бүгінгі
таңдағы көкейкесті мәселелердің бірі - оқытатын пәнге қызығуын арттыру
тиіс. Осы қызығушылық қабілетін дамыту қажет. Жалпы қызығу - бұл адамның
саналы әрекеті. Қызығушылық қалай пайда болады? Баланың қызығуы үшін оның
көңіл-күйі көтеріңкі болуы тиіс. Бала бір нәрсеге қызығуы үшін қызығатын
нәрсе жағымды сезімдер туғызу керек. Танымдық қызығушылық адамға өте
маңызды және күрделі құрылым ретінде өзінің психологиялық анықтамаларында
көптеген тұжырымдарға ие. Сондықтан мұғалімге сабаққа дайындалу кезінде әр
оқушының ерекшелігін ескере отырып, жеке берілетін тапсырмалар жүйесін әр
оқушының оқу белсенділігін дамытатындай етіп мұхият таңдап алуына болады.
Оқу үрдісі оқушылардың танымдық іс-әрекеті нәтижесінде жүзеге асады, ал
танымдық әрекеті негізінде оқушыларда танымдық белсенділік қалыптасады.
Белсенді танымдық іс-әрекеттің көздейтін мүддесі, білімнің қоғамдық мәнін
ұғыну, қоғамға қызмет ету қарқынның үдету қажеттілігі негізінде дамиды.
Белсенділіктің ең жоғарғы кезеңі оқушылардың алған білімдерін өмірде,
тәжірибеде нәтижелі пайдалана білуі болып табылады. Демек оқушылардың
танымдық белсенділігін қалыптастыруды арнайы ұйымдастыруды оқу үрдісін
жетілдірудің негізгі шарты ретінде қарастыру қажет.
Мектеп оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселесіне
педагог-психологтардың, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған.
Зерттеулерде танымдық белсенділік туралы әр түрлі пікірлер бар. Біреулері
танымдылық белсенділікті іс-әрекет ретінде қарастырса, екіншілері
жеке тұлғаның ерекше қасиеті ретінде түсіндіреді.
Жоғарыда айтылғандарды ескерсек, белсенділік адамның өз бетінше әрекет
етуге дайын болуға ұтылысына, алға қойылған мақсаттарға жету үшін оңтайлы
жолдарды таңдай білуден көрініс табатын жеке тұлғаның сипаты ретінде
айқындалады.
Белсендірудің қандай да бір тәсілі мен әдістерін пайдалануда оқушының
қабілет дәрежесін ескеру қажет. Күрделі танымдық міндеттерді танымдық
қабілет дәрежесі жоғары оқушылар ғана тапсыра алады. Оқушыға оның таным
күшіне сәйкес келмейтін, мүмкіндігінен жоғары, білім деңгейінен анағүрлым
асып түсетін міндеттер білім беруде оңды нәтиже бермейді. Жоғарыда
айтылғандай бастауыш мектеп жасындағы баланың танымдық іс-әрекеті оқыту
үрдісінде жүзеге асады. Осы жаста қарым-қатынас шеңберінің кеңеюінің маңызы
артады. Баладағы өтіп жатқан осы өзгерістер педагогтерден бүкіл оқыту-
тәрбиелеу жұмысын нақты мақсатқа бағыттауды талап етеді. Негізгі іс-әрекет
түрі - оку. Осы оқу арқылы олардың таным үрдісі (қабылдау, ес, зейін, қиял,
ойлау) дамиды [10,12 б.].
Жас ерекшелік психологиясы – адам психикасының жас ерекшелігі
динамикасын, даму үстіндегі адамның психикалық процестері мен психологиялық
қасиеттерінің онтогенезі. Жас ерекшелік психологиясы психикалық
процестердің жас ерекшеліктерін, білміді игерудің жасқа лайық
мүмкіндіктерін, жеке адамның дамуының жетекші факторларын т.б. зерттейді.
Педагогикалық-психологиялық оқыту процестерін басқарудың психологиялық
мәселелерін, танымдық процестерінің қалыптасуын зерттейді. Оқыту
процесіндегі ақыл-ойдың тиімді дамуының шарттарын анықтайды. Мұғалім мен
оқушылардың арасындағы қарым-қатынастарын, сондай-ақ оқушылардың өзара
қарым-қатынастарын қарастырады.
Д.Б.Элькониннің көрсеткеніндей, даму процесінің осы екі түрліше
жақтарының арасындағы өзгеріс келесі жас кезеңдеріне өтудің өте маңызды
ішкі негізін құрайды [38].
Мысалы, баланың ерте сәбилік шағында сыртқы болмыспен байланысы оның
үлкендерге қарым-қатынасы арқылы дәнекерленеді. Нақ осындай қарым-
қатынастар жүйесі негізінде бала белгілі бір дағдыларды игереді, онда
қарапайым дәрежедегі ұғымдар қалыптасады, үлендермен қарым-қатынас жасау
тәсілдері, дүние танымы кеңейеді. Осының бәрі баланың дербес әрекеттер
жасау мүмкіндігінің кеңеюіне демек, айналасындағылармен қарым-қатынас жасау
тәсілдерінің өзгеруіне негіз болады. Ал соңғысы өз кезегінде психикалық
дамудың онан арғы барысының жағдайларын өзгертеді.
Бастауыш мектеп кезеңінде негізгі іс-әрекет оқу болғандықтан, баланың
барлық психикалық үрдісіне өзгеріс енеді. Оның іс-әрекетке белсенділігін
көрсете отырып, ақыл- ой еңбегін зейін арқылы жүзеге асырады.
Бастауыш мектеп кезеңінде сөздік материалды есте сақтау мүмкіншілігі
күрт жоғарылайды, меңгерілетін оқу материалы үнемі оқушыдан елестету
үрдісін талап етіп отырады. Есте сақтау мен елетету баланың күш жігерді
керек ететін мативтерге байланысты өзгеріп отырады.
Бастауыш мектеп кезеңінде алған білімдерді бала өз іс- әрекетінде
қолдануға машықтанады. Баланың ақыл-ой әрекетінің дамуы үрдісінде орындау
практикалық әрекеттерін ішкі ақыл-ой әрекетіне көшу көрінеді. Дегенмен,
практикалық әрекет жоғалмайды, керісінше оқушылардың жаңа, қиын
тапсырмаларды орындау негізінде байқалады. Ойлаудың ішкі жоспарға көшуі
арқылы ізденіс, негізгі сипаттағы практикалық әрекетті орындауды үйренеді.
Оқушыларға жоғары дәрежеде жүйелі түрде және нәтижелі ақыл ой әрекеті
дамып жетіледі. Бұл өзінің қоршаған орта туралы, қоғамға еніп жатқан жаңа
техника туралы, танымдық қатынастарды меңгере алуынан көрінеді. Осы арқылы
баланың ақылы және оның танымдық қызығушылықтары қалыптасады.
Еліміздегі тіл туралы заң жыл сайын әрбір Қазақстан азаматына үлкен
жүктеме артып отыруға байланысты, тек ересектердің сөйлеу әрекетінен ғана
нәтиже байқалмайды. Сонымен қатар бастауыш мектеп жасындағы балалардың тіл
дамуы, ана тілін терең, әрі ұлттық ерекшелікте меңгерілгендігі байқалады.
Оқушы енді өз ойын, өз қалауын, өз сезімін ана тіліндегі сөз байлығын
қолдана отырып, грамматикалық түрде өте дәйекті тұрғыда түсіндіре алады.
Бала тілінің дамуының мотивтеріне құрбыларымен, ересектермен қарым-
қатынас жасау, қоғамның жаңа талаптарына сәйкес нәрселерді білгісі
келетіндігі, түсіндіруге тырысушылық, әңгімені эмоциялық тұрғыда жеткізе
білуі жатады.
Бала бойындағы кездесетін әртүрлі жағдайларда ішкі сөйлеу қалыптасады.
Сөйлеудің коммуникативтік, сигнифиативтік функцияларын қолдана алады. Өзін
қоршаған орта туралы, қоғам өзгерістері жайлы, бірқатар ұлттар арасындағы
өзара қатынастар мен өзгешіліктер туралы тыңдау, оқу, әңгіме, пікірталас,
талдау сияқты түрлерді меңгере бастайды.
Қоғамдық талаптардың өзгеруі баланың жеке басындағы адамгершілік,
жауапкершілік, әділдік қайрымдылық, еңбек қорлық сияқты қасиеттерді ашады.
Бастауыш мектеп оқушысының ерік сапаларының дамуы: біріншіден,
жетістіктерге жету мақсаттарының мазмұн мен көлемінің ұлғаюына және
өзгеруіне, екіншіден, ішкі және сыртқы қиыншылықтарды жеңе алуына,
үшіншіден, ұзақ уақыт күш жұмсай алуына, төртіншіден, өзін ерікті тежеу
барысында өзін-өзі меңгеру, тоқтамға келуінде қалыптасады.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың жеке басының дамуы – оқуы мен
танымдық әрекеттерінің қалыптасуында оқу іс әрекетіндегі белсенділігі мен
адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуындағы қарқынды кезеңі. Олардың
өзгелермен қарым қатынас жасау белсенділігінің күшті кезеңі деп аталады.
Баланың білім қазыналарын интуициялық қабылдауын мектептегі оқудың
алғашқы күнінен бастап, ендігі жерде математика, дүниетану және басқа
пәндердің өздерінің күтпеген, таңқаларлық, қызықты жайттарын паш ету
жолымен қолдап, дамытып отыру керек. Бұл оқу іс-әрекетінің негізгі ретінде
балалардың шын мәніндегі танымдық ықпалдарын қалыптастыруға мүмкіндік
береді.
Осылайша мектеп өмірінің алғашқы кезеңіне баланың сыныптағы және
үйдегі мінез-құлқын реттеп отыратын мұғалімнің жаңа талаптарына баланың
бағынуы. Сондай-ақ оқу пәндерінің мазмұнына қызыға бастауы тән. Баланың бұл
кезеңінен қиналмай өтуі оның мектепке жақсы даярлықпен келгендігінің
белгісі. Бірақ жеті жасар баланың барлығы мұндай емес. Олардың көпшілігі
бастапқыда қандай да бір қиыншылықтарға кездеседі және бірден мектеп
өміріне етене араласып кете алмайды.
Бала мектеп өмірінен алғаш ене бастағанда онда мәңгі психологиялық
қайта өзгеріс болады. Ол жаңа режимнің бірқатар маңызды әдеттерін бойыңа
сіңіреді, мұғаліммен және жолдастарымен сенімді қарым-қатынас орнатады. Оқу
материалының мазмұнына, ынтаның пайда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Нормативтік 3
сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Белгілеулер мен 5
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
1. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін дамытудың
теориялық мәселелері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігінің
психологиялық-педагогикалық 9
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Оқушылардың танымдық белсенділігінің дамуындағы жергілікті жер
материалдарын пайдалану 22
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Дүниетану пәнін оқытуда оқушылардың танымдық белсенділігін
жетілдіру әдістемесі
2.1 Оқушылардың танымдық белсенділігін дамытуда дүниетану пәнінің 44
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.2 Дүниетану пәнінде оқушылардың танымдық белсенділігін жетілдіру
әдістері мен 52
формалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
2.3 Оқушыларға дүниетану материалын пайдалануда сыныптан тыс жұмыстар
арқылы танымдық белсенділігін дамытудың маңызы ... ... ... ... ... 63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Пайдаланылған 75
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .
Ф-ОБ-001033
Нормативтік сілтемелер
Бұл дипломдық жұмыста келесі нормативтік сілтемелер көрсетілген:
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
Тұжырымдамасының (2003 ж. 27.12.) мақсаты
Назарбаев Н. Қазақстан - 2030 - Алматы: Білім, 1997. -256 б.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру
стандарты Жалпы бастауыш білім. Алматы: РКБ, 2010 – 46-58 б.
Дүниетану: 4-сыныпқа арналған оқулық К.Жүнісова, Ә.Бірмағамбетова,
Қ.Аймағамбетова, Н.Нұғыманов, Қ.Жүкешов - Алматы, Атамұра, 2000. – 174 б.
Ф-ОБ-001033
Анықтамалар
Таным – филисофиялық ұғым, “айналадағы материалдық шындықты адам
санасында бенеленуі”. Қоршаған дүние обьективті түрде өмір сүретін
болғандықтан, оның заттары мен құбылыстары санадай бейнеленеді. Көру,
сезіну түйсіну арқылы сезім мүшелерімізге материалдық заттар әсер етеді де,
біз оларды қабылдаймыз. Қабылданған дүниені танып білеміз. Сезім арқылы
таныған дүниені ғылыми біліммен байланыстырғанда ғана білім қалыптасады.
Қабылдау барысында сыртқы сезім мен ішкі сезімдер бірге отырып, танымды
нақтылай түседі. Сезінуді ойлау процесі құптау арқылы танымның логикалық
формасы дамыды.
Философия тұрғысынан: “айналадағы материалдықтың адам санасында
бейнеленуі немесе таным – ойдың білмеуден білуге қарай дәл емес,
білуден неғұрлым толық білуге қарай ұмтылатын ой-өрісінің күрделі
үрдісі” - деген анықтама береді.
Таным - обективті шындықтың адамның ойында бейнелейтін және қайта
жаңғыртатын қоғамдық іс-әрекет барысы.
Белсенділік деп - адамның іс әрекеті үстіндегі жағдайын айтады.
Тіршілік және іс-әрекеттері барысында адамның қарым-қатынас жасау, таным
және өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі дамиды.
Қызығу - тану қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында тұлға оның жолдары
мен тәсілдерін іздестіреді. Қызығу белгілі бағытталған және бір жерге
шоғырланған ойда туындайды, анық бір іскерлік түріне ынтадан туындайды.
Егер қажеттілік пәнді меңгеруге ынталандырса, қызығушылық бастапқы этапқа,
онымен танысуға бағытталады.
Оқу - оқыту процесіндегі оқушылардың іс-әрекеті. Оқыту процесінің
логикасына оның процесі - танымдық іс-әрекетінің кезеңдері кіреді.
Т.Сабыров: "Оқушылардың оқудағы белсенділігі дегеніміз - оқуға қажетті
білім мен дағдыны меңгеру және оларды өмірлік тәжірибеде пайдала білуге
үйренуге оқушының істейтін сапалы әрекеті",-деп атап көрсетеді.
Танымдық белсенділік – оқушының оқуға, білуге деген ынта ықыласының,
құштарлығының ерекше көрінісі.
Қызығу – шындықтағы заттарымен құбылыстарды белсенділікпен танып,
білуге бағытталған адамның бір шама тұрақты жеке рекшелігінің бір көрінісі.
Сонымен қатар, қызығуда бір нәрсені ерекше таңдап, соған зейін қойылады.
Адамдарды еліктіріп, өзіне тартқан нәрсенің бәрі қызығудың объектісі болып
табылады.
Белгілеулер мен қысқартулар
АПН – академия педагогических наук
РСФСР – Российская Советская Федеративная Социалистическая Республика.
СССР – Союз Советских Социалистических Республик
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің қазіргі даму
кезеңіндегі қоғамның түрлі реформаларының құрылуы мен тұлғаның
белсенділігінің жоғарылауы арасында байланыс айқындала түсуде. Осыған
байланысты оқушылардың танымдық әрекетін белсенділендіру, оны тиімді
басқару және дамыту, әдістемелік, ұйымдастырушылық және моральдық-
психологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету күрделі педагогикалық мәселе ғана
емес, маңызды әлеуметтік міндет болып табылады.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында бастауыш білім берудің
2005-2015 жылға дейінгі бағдарламасына сәйкес мектептегі оқыту мен
тәрбиелеу маңызы түбегейлі өзгеріп, бірінші кезекке бұрынғыдай пәндік
білімдердің белгілі бір жиынтығымен қаруландыру емес, оқушының оқу
үрдісі барысында танымдық іс-әрекетін дұрыс және тиімді ұйымдастыру
негізінде танымдық белсенділіктерін қалыптастырып, дамытып, жан-жақты
жетілген тұлға тәрбиелеу мақсаты қойылып отыр. Бұл мақсатты жүзеге асыру
оқушыларды жинақылыққа, өзін-өзі дұрыс басқаруға үйретеді. Білімді саналы
түрде игеріп, білімін өз бетінше жетілдіру қабілетін тудырады [1].
Осыдан келіп оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру жолында
олардың әр пәнге қызығуын, өздігінен білім алу, даму дағдыларын
қалыптастыру, ізденімпаздыққа шығармашылыққа тәрбиелеу әр мектептің, әр
мұғалімнің міндеті.
Нарықтық қатынастар орныға бастаған егеменді еліміздің ертеңі –
жастардың білімінің тереңдігімен өлшенеді. Білімді, жан-жақты қабілетті
ұрпақ – ұлтымыздың баға жетпес қазынасы.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаев “Қазақстан-2030” атты
стратегиялық жолдауында “әлемдік білім кеңістігінде толығымен кірігу білім
беру жүйесін халықаралық деңгейге көтеруді талап ететінін, жоғары сатылы
білімді азамат қалыптастыру” керектігі көзделінген еді [2].
Олай болса, қазіргі қоғам алдындағы негізгі міндеттерінің бірі – заман
сұранысына сай оқу-ағарту, тәрбие мәселелерін сараптап, оқушыларға
берілетін білім мен тәрбие сапасын көтеру, оқушылардың танымдық
қызығушылығын дамыту, бүгінгі таңның кезек күттірмейтін келелі
мәселелерінің бірі болып отыр. Оқушылардың танымдық процесін тиімді етіп
ұйымдастыру арқылы оқу белсенділігін арттыру және танымдық қызығушылығын
арттыруды психологиялық тұрғыдан А.Н.Леонтьев [3], С.Л.Рубинштейн [4],
Л.В.Занков [5], Л.В.Эльконин [6], т.б. ғалымдар қарастырса, педагогикалық
тұрғыдан Т.Н.Шамова [7], Г.И.Щукина [8], П.И.Пидкасистый [9] т.б. болса,
отандық ғалымдардан Т.С.Сабыров [10], т.б. ғалымдар зерттеп, жеке пәндерді
оқытуға байланысты жұмыстарды ұйымдастырудың ерекшеліктерін анықтауға үлес
қосты. Мәселен Т.Н.Шамова тұлғаның оқыту сипатына, мазмұнына, таным
мақсатына еріктік-күш жігерін жұмсау іс-әрекет сапасын қарастырған.
Танымдық белсенділікті оқушы бойына дамытудағы мақсат, міндетіміз
айқындалған соң, осы терминдерге анықтама берейік. Таным ұғымы - негізінен
философиялық- педагогикалық ұғым.
Философия тұрғысынан: “айналадағы материалдықтың адам санасында
бейнеленуі немесе таным – ойдың білмеуден білуге қарай дәл емес,
білуден неғұрлым толық білуге қарай ұмтылатын ой-өрісінің күрделі
үрдісі” - деген анықтама береді [11].
Танымдық іс-әрекеттің кейбір қырлары тамыры терең бойлайтын көне
замандардан бастау алады. Сократтың өзі оқыту барысында шәкірттің танымдық
іс-әрекетін арнайы басқарудың маңыздылығын атап көрсеткен. Ғалымдардың
пікірін тұжырымдай келе, танымдық іс-әрекет – шәкірттің білімге деген өте
белсенді ақыл-ой әрекеті.
Оқу үрдісі бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеті нәтижесінде
жүзеге асады, ал танымдық әрекеті негізінде оқушыларда танымдық белсенділік
қалыптасады.
Танымдылық белсенділік адамға өте маңызды және күрделі құрылым ретінде
өзінің психологиялық анықтамаларында көптеген тұжырымдамаларға ие. Білімді
белсендіру мәселесіне байланысты әр еңбектерде таным белсенділігіне
анықтама беріледі, оның құрамды белгілері бөлшектеніп мазмұны мен көмегі
анықталынады.
Таным белсенділігінің мәселесі – педагогикалық зерттеулердің терең
негізі екенін атап көрсету керек. Оның зерттеуіне маңызды үлес қосқандар:
М.Н. Скаткин [12], И.Ф.Харламов [13], М.А.Данилов [14], И.Л.Лернер [15],
М.И.Махмутов [16], Г.И.Щукина [17] және тағы басқа.
Бүгінгі күн оқу пәнінің мазмұнын оқыту мен тәрбиелеудің әдіс-
тәсілдерін одан әрі жетілдіруді, олармен байланысын нығайтуды міндеттеп
отыр. Бұл міндет сабақ барысында тиімді әдіс-тәсілдерді кеңінен қолдануға
жетелейді. Уақыт ағымы, ұстаздар қауымына жаңа міндеттер, ауқымды талаптар
қойып отыр. Яғни, бүгінгі күн мұғалімдерінің алдында тұрған ең басты міндет
– оқушылардың сабаққа деген белсенділігін арттыра білу.
Бастауыш сыныптағы таным процестерін зерттеу мен оқытудың әдіс-
тәсілдерін тереңірек меңгеріп алу үшін жұмыс тақырыбын Бастауыш сынып
оқушыларының танымдық белсенділігін жетілдіру деп анықтадық.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сыныптағы оқушылардың таным белсенділігін
жетілдіру жолдарын теориялық тұрғыдан анықтау және оны дүниетану пәнінде
жүзеге асыру әдістемесін әзірлеу.
Зерттеу объектісі: Оқу-тәрбие үдерісінде бастауыш сынып оқушыларының
танымдық белсенділігін жетілдіру.
Зерттеу пәні: Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін
дүниетану пәнін оқытуды жетілдіру барысы.
Зерттеу міндеттері:
1. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін жетілдірудің
педагогикалық-психологиялық мәселелеріне талдау жасау.
2. Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін
жетілдірудің ерекшеліктерін қарастыру.
3. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттырудағы
дүниетану пәнінің рөлі мен маңызын тәжірибе жүзінде пайдалану.
4. Оқушылардың таным белсенділігін жетілдіру барысындағы озат
педагогикалық тәжірибелер, зерттеулерді салыстыру, қолдану мүмкіндіктерін
анықтау.
Зерттеу әдісі: Зерттеудің алға қойған мақсат, міндеттерін шешу
мақсатында педагогикалық, ғылыми-әдістемелік, теориялық әдебиеттерге шолу
жасау, шығармашылық және дидактикалық материалдарды іріктеу, педагогикалық
озық тәжірибелерді жинақтау және талдау әдістері қолданылады.
Зерттеудің теориялық қолданымы. Оқыту үрдісі барысында оқушылардың
таным белсенділігін жетілдірудің педагогикалық-психологиялық мәселелері.
Зерттеудің практикалық қолданымы.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін арттырудағы
дүниетану пәнінің рөлі мен маңызын тәжірибе жүзінде пайдалану.
Зерттеудің эксперименталдық базасы Түркістан қаласындағы М.Әбенова
атындағы жалпы орта мектеп.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспеден, екі бөлімнен, бес парагрфтан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден және қосымшадан тұрады.
1. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін дамытудың
теориялық мәселелері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігінің психологиялық-
педагогикалық негіздері
Қазіргі қоғам талаптарының өзгеруіне байланысты еліміздің көркейіп
өркендеуіне, ел талап тілектерінің бетбұрыстарына байланысты жаңа ұрпақтың
психологиясыда айтарлықтай өзгерістерге ұшырап, оны неғұрлым өмір талабына
қарай өрістету міндеттері қойылды.
Бала психологиясын жан-жақты зерттеп оны терең білу, оның даралық
ерекшеліктерімен үнемі санасып отыру мектеп пен мұғалімдерге жауапты да,
құрметті міндеттер жүктейді. Сондықтан да бірінші кезекте, бастауыш сынып
мұғалімдері алдына педагогикалық ғылым теориясы және оқыту әдістері
негіздерін жан-жақты меңгерумен қатар әр жастағы балдырғандардың жасына
сәйкес әрі жекелей физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерін, сондай-
ақ жас адамның қалыптасуындағы психологиялық заңдылықтарды терең білу
міндеті қойылады.
Әр оқушының өзіне ғана тән мінез-құлық, тәртіп, ерік-жігер, эмоциялық
сезім, танымдық қызмет ерекшеліктері болады. Соған сәйкес жеке адамның
қалыптасуындағы психологиялық заңдылықтар жөнінде терең түсінікке, білімге
негізделген жекелей қарым-қатынас жүзеге асырылуы тиіс. Бұл мұғалімнен
шәкірттерінің жекелей қасиеттерін айқын ажырата білетін психолог ұстаз
болуды талап етеді. Бұл оған оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыруда оқушылардың
әрқайсысының өзіндік ерекшеліктерін есепке алуға мүмкіндік береді.
Мұғалім өзінің күнделікті қызметінде бұл міндетті ойдағыдай атқарған
жағдайда оқу-тәрбие жұмысын бүгінгі талапқа сәйкес шұғыл жақсартуға берік
негіз қаланады. Сондықтан да қазіргі таңда әр мұғалім бұрыннан қалыптасқан
ұстаздық әдістемелік мүмкіндіктерін қанағат тұтумен шектелмей, өз бетімен
теориялық білім деңгейін көтеруге, әсіресе педагогикалық-психология және
физиология ғылымы саласындағы жетістіктерінен жан-жақты қарулануға батыл
бетбұрыс жасалуы қажет.
Ал педагогика тұрғысынан Р.Қоянбаев былай тұжырымдайды: ”Таным -
обективті шындықтың адамның ойында бейнелейтін және қайта жаңғыртатын
қоғамдық іс-әрекет барысы” [18].
Мектеп оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселесіне
педагогтардың, психологтардың, әдіскерлердің көптеген еңбектері
арналған. Зерттеулерде танымдық белсенділік туралы әр түрлі пікірлер
айтылған. Біреулер танымдық белсенділікті іс-әрекет ретінде қарастырса,
екіншілері жеке тұлғаның ерекше қасиеті ретінде түсіндіреді.
Тұлғаны дамытудағы танымдық белсенділіктің рөлі Л.С.Выготскийдің [19],
Л.И.Божовичтің [20], А.А.Люблинская [21], И.В.Пестолоции [22],
Дж.Брунердің [23] ғалымдарының жұмыстарында қаралған. Олар білімге деген
позитивтік қарым-қатынас пен оқушылардың танымдық белсенділігінің
арасындағы тікелей байланысты орнатады және берілген процестің теориялық
негіздерін береді.
Ғалымдардың тұжырымдамаларын жинақтай келе белсенділік - адамның өз
бетінше әрекет етуге дайын болуға ұмтылысынан, алға қойылған мақсаттарға
жету үшін оңтайлы жолдарды таңдай білуден көрініс табатын жеке тұлғаның
сипаты ретінде айқындалады.
Оқушылардың белсенділігін арттыру үшін мұғалім сол пәнге жан-жақты
жетіктігін аңғартып, шәкірті меңгере алмайтын мәселеде басшылық жасағаны
жөн. Оқушының өзіндік ойлауға ынтасы болмаса, ол сол материалды жан-жақты
меңгере алмайды. Оқу еңбегінің қиындығына төзімділік танытқан оқушы ғана
өзіндік белсенділігін дамыта алады.
Оқушы бойында бір нәрсені танып білуге деген немесе танымын, ой-
өрісін кеңейтетін материлдарды игеруге деген қабілеті болған жағдайда
ғана танымдық іс-әрекетке оң көзқарасы қалыптасады, қызығушылығы оянып,
дамиды. Танымдық белсенділік жеке адамның орнықты қажеттілігіне,
мінезіне айналуы үшін осы ғылыми негіздердің іргетасын мұғалім қалайды.
Соңғы кезде оқушының танымдық, ізденімпаздық қабілеттерін арттыруға көп
көңіл бөлініп отыр. Көптеген әдістемелік еңбектер де бар. Оқушының танымдық
қабілетін арттыру жөнінде ғалым-педагогтар әртүрлі көзқарас ұстанады.
Мысалы: ғалым-педагог Л.Занков: ”Оқыту - оқушының жалпы рухани дамуын
қамтамаыз етуі керек” – десе [24], көрнекті психолог Л.Выготский: ”Жақсы
оқыту деп - баланың дамуынан ілгері жүретін, оны жетекке алатын оқытуды
айтатынын ”- тұжырымдайды және оқу - баланың өзінің танымдық белсенділігі
екенін анықтайды [25].
Кейбір шәкірттердің ерекше қадір тұтып қастерлейтін пәніне ғана
қабілет-қарымы ашылып, бүкіл болмысымен соны танып білуге талпынады, сол
жолда жарқырап көрінеді. Өзге пәндерге келгенде белсенділігі тежеліп
қалады. Бұл процесс әрине кез-келген адамға білініп көрінбейді, әйтсе де
баланың физиологиясымен, психологиясын жетік білетін сезімтал ұстаздар мұны
айна қатесіз ажырата алады. Демек, қандай да бір ұстаз болсын, өзінің бүкіл
оқу-тәрбие жұмысын оқушының психологиялық ерекшеліктері мен заңдылықтарын
үйлестірсе ғана жұмысының нәтижелі болары ақиқат.
Оқушылардың оқу үрдісіндегі танымдық іс-әрекетін дұрыс қалыптастыру
үшін не істеуіміз қажет? - деген сұраққа Ә.Мұхамбетжанова өз еңбегінде
“Сабаққа әр түрлі бейнелі көрнекіліктерді, әдіс-құралдарды пайдалану керек.
Осы аталғандар оқушылардың оқу үрдісіндегі танымдық іс-әрекетін
жандандырып, өз бетімен жұмыс жасауға және оны меңгертуге төзімділігін
арттырудың бірден-бір негізгі тәсілі болып табылады” - деп жауап береді
[26].
Адамның ақыл-ойын, қабілеттерін дамыту арқылы оны бақыт жолына жеткізу
мәселесіне бірнеше күрделі еңбектерін тікелей арнаған шығыстың әйгілі
ойшылы Әл-Фараби болды [27].
Материяның жалпы қасиеттері және оның әр уақыттағы қозғалысын
детерминизациялайтын белсенді болып табылады. Белсенділік тірі материяның
өмір сүруіне барлық жақтан тән болады. Адамның белсенділігі қарапайым
биологиялық мақсат бойынша және негізгі іскерліктің сферасына қосылады
деген шекарадан тыс шығып отыр. Іскерлік белсенділіктің тәжірибелік жағында
тұрады, оның рухани және заттық-материалдық іске асуы болып табылады.
Белсенділіктің әртүрлі бағыттары болуы мүмкін.
Ол қоғамдық және жеке қажеттіліктердің, шарттылықтардың қызығушылығы.
Тұлғаның бағалы бағдаршамы болады. Мұндай бағыт бұл бағдарлаудың тек қана
қосындысы емес, соның қиын жүйесі. Ол ептілік және динамизмге ие. Адамның
іскерлігінің маңызды шамасы бола тұрып, белсенділік тек қана іскерліктің
көлемін ғана емес, сонымен бірге оның көптеген нәтижесін де анықтайды. Өз
кезегінде өзіндік белсенділіктің дәрежесі сұраныстың күшімен және
қызығушылықтарымен детерминациялайды. Сондай-ақ құнды бағдарлаудың
өзгешелігімен, темпераменттің ерекшелігімен, мінездің рухани және қайраттың
дамуымен детерминацияланады.
К.Д.Ушинский оқушыларды сабаққа тарта білу, олардың оқуға қызығушылығын
арттырып, білімге деген құмарлықтарын ашу керектігіне баса назар
аударған. Оның пайымдауынша қызығушылық сапалы оқудың негізгі жолы,
бала бойында қызығушылық сезімі оянбаса, оған мұғалім зорлық күшімен
білім нәрін бере алмайды және оқушы бойындағы білім алуға деген
құштарлықты жояды [28].
Психологиялық теорияға сүйене отырып, дидактик-ғалымдар М.А.Данилов,
Б.П.Есипов [29], И.Т.Огордников [30] және т.б. білімнің обьектісіне деген
тұлғаның қарым-қатынасын өзгертуші сияқты белсенділігін танымдық түрде
қарастырады. Танымдық белсенділік мұғалімнің педагогикалық шеберлігінің
ықпалымен құрылады.
Баланың тұлғасын қалыптастыру құрылымында танымдық белсенділік маңызды
рөлді ойнайды. Тұлғаның дамуын анықтайтын барлық ішкі факторлар яғни рухани
және мінез-құлқын кұрудағы басқа нышандарға, сондай-ақ мәдениеттік,
эстетикалық, өнегелік құрылудағы танымдық қажеттіліктер мен
қызығушылықтардың тәрбиелік маңызы бұл жерде бірдей. Оқушылардың танымдық
белсенділігінің негізінде тұлғаның фундаментальдік қасиеттері бар, ал ол
оның әлемге деген қарым-қатынасын анықтайды.
Баланың физикалық және рухани дамуында көптеген өзгерістер болып
жатады, ал ол балалық шақтан үлкен шақтарға өтумен байланысты болады.
Баланың бойы, салмағы өседі, тіреуіш-жылжымалы аппараты өзгереді және
жыныстық мүшелері дамиды. Физикалық өзгерістер балалардың танымды түрде
қобалжуына алып келеді. Ол өзін өте күштімін және өзімді нық ұстай аламын
деп есептейді. Олар өзін бала санатқысы келмейді, қайта оның орнына үлкен
болуға талпынады. Бұл пайда болған қажеттілікті тәжірибелік іскерлікте
таныту ол үшін өте қиынға соғады. Жасөспірім ұмтылысының арасындағы
айырмашылық өз мүмкіншіліктерін сезінумен байланысты. Өзін тұлға ретінде
бекіту және үлкендердің еркіне бағынышты болуындағы адамның жағдай Мен-
концепциялар, оның тұрақсыздығын шақырады. Сол уақытта дербестікке деген
ұмтылыс өсе бастайды, ал үлкен жасөспірім жасында үлкендерге және
құрдастарына деген тұлға аралық қатынас әртүрлі бола бастайды. Олардың
іскерлік сферасы кеңейеді және қоғамның мүшесіне деген өзіндік түсінушілік
қалыптаса бастайды. Осы уақытта өзін-өзі бағалауға деген бейімділік өсіп,
соның негізінде өзін тұлға ретінде өзіндік тануға дейін жетеді.
Оқушының қызығу жәрдемімен оқып үйренуі барысында қабілеті ашылып,
дарыны ұшталады, өз күшіне мүмкіндігіне сенімі артады, дара тұлғалық
сипаттарға ие бола бастайды.
Біріншісі - оқытудың мазмұны. Мұнда оқушыларды қызықтыратын мазмұнның
берілу түрі, жаңалығы, ғылым мен техниканың соңғы табыстары, таңдандыратын
тарихи деректер, ғылыми білімнің іс жүзінде қолданылуы, бұрыннан білетін
мағұлматтың жаңа қырынан ашылуы.
Екіншісі - оқушылардың таным әрекетін ұйымдастыру формаларын
құралдарын және әдістерін жетілдіру. Бұған жататындар: сабақтың дәстүрлі
емес түрлерін өткізу, көрнекі құралдардың тиімділігін арттыру, оқушы
танымын кеңейтетін ойындар ұйымдастыру, пәнаралық байланыстарды тудыру
әрбір сабақты өмірмен, өндіріспен, қоғамдағы жаңалықтармен байланыстырып
отыру.
Үшіншісі - мұғалім мен оқушы, оқушы мен оқушы арасындағы қарым-
қатынаста сыйластық пен жылылық орнатып, мұғалімнің оқушыға деген жүрек
жылуының болуын қамтамасыз ету. Оқушы өзі сыйламайтын, ұнатпайтын
мұғалімнің пәніне де сабағына да ешқашан қызықпайды. Оқушылар өзара
сыйласа алмайтын, тәртіп жиі бұзылатын сабақтардан тезірек құтылуға
тырысады.
Танымдық белсенділік немесе ізденімпаздық оқушының берілген тапсырманы
басқаның көмегінсіз орындаумен ғана шектелмейді. Ол алдына саналы түрде
мақсаттар қойып, соған сәйкес өзінің іс-әрекетін бағыттап отыру
мүмкіндігіне ие болуы керек. Оқушылардың танымдық белсенділігін
қалыптастырып дамытудың негізгі жолы яғни танымдық іс-әрекетте оқушының
ілгері қарай басуына себепкер болатын негізгі күш – түрлі қайшылықтар. Бала
білмеуден білуге қадам басқанда әртүрлі қайшылықтар мен қиындықтарға
кездеседі, оларды шешу, жеңу нәтижесінде оқу міндеттері жүзеге асады.
Оқу үрдісінде кездескен қиыншылықтарды шешу оқушының саналы түрде көп
күш-жігер жұмсауын керек етеді. Әр мұғалім өз оқушысының білім, білік
деңгейлерін анықтап (дербестігін, ізденімпаздығын, қызығушылығын т.б.)
олармен жеке-дара жұмыстар жүйесін пайдалануы керек. Жүйелі, дұрыс
ұйымдастырылған танымдық әрекеттің нәтижесінде оқушының білімі, біліктілігі
кеңейіп, танымдық белсенділігі қалыптасып, дамиды.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың іс-әрекеті “ойнау” әрекетінен
оқу үрдісіне бет бұрған кезеңінде олардың танымдық, шығармашылық
қабілетінің жоғарғы деңгейде дамуына жағдай жасалуы керек. Осыған орай
оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың тиімді жолдарының бірі -
өзіндік жұмыспен, өздігінен білім алу жұмысын ұйымдастырудың педагогикалық
және әдістемелік тәсілдерін қазіргі заман талаптарына сәйкес жетілдіру
болып отыр.
Бастауыш сыныптағы қазіргі бағдарлама мен оқулықтар мұғалімдерге
оқушылар өздігінен орындайтын жұмыстарды кеңінен ұйымдастыруға мол
мүмкіндік береді. Мұғалімдердің әр сабақта балаларға өздігінен жұмыс
істетіп, олардың интелектуалдық белсенділігін, еңбексүйгіштігін және
адамгершілік қасиеттерін тәрбиелейтіндей жұмыс жүргізуіне мүмкіндігі
бар.
Балалардың жеке тұлғасында танымдық белсенділігінің дамуы бес-алты жас
аралығында қарқынды келеді. Бұл әсіресе баланың логикалық тапсырмаларды
белсенді түрде орындауы, жауап кілтін табуға ширақ келуі, білуге деген
ұмтылысы, танымдық ойындар арқылы оқу әрекетінің міндеттерін шешуде айқын
көрінеді. Танымдық ойындарды сабақта тиімді пайдалану мұғалімнің меңгертіп
отырған білімін оқушылар аса зор ықыласпен тыңдап, білімді берік
меңгерулеріне көмектеседі.
Бастауыш сыныптағы әр балаға жеке тұлға ретінде қарап, оның өзіне тән
санасы, еркі, өзінің әрекет жасай алатын ортасы бар екенін ескере отырып,
оқушының білімге, ғылымға деген ынтасын арттыру, олардың ақыл-ой
қабілетін, диалектикалық дүниетанымын, өмірлік мақсаты мүддесін айқындауға,
жеке басының қасиеттерін дамытып оны қоғам талабына сай іске асыруға
көмектесу оқу үрдісінің жемісі болып табылады.
Психологтардың белгілеуі бойынша балалардың өмірінде 10-12 жаста
өзгеріс моменттері басталады. Ол бозбалалар дағдарысы деген танымал атқа
ие. Сырттан қарағанда ол дөрекілік және қасақаналық мінез-құлқын танытады.
Сондай-ақ үлкендердің талаптары мен арманына қарама-қарсы шығуға деген
талпыныстар және ескертпелерді елемеу, тұйықталу және т.б.
Бозбалалық дағдарыс өзіндік танулықтағы жаңа деңгейдегі пайда
болуымен байланысты. Сол сияқты бозбалалардың мүмкіндіктерінде пайда болған
мінездемелік сызықтың және өзін тұлға ретінде тану қажеттіліктері, тек қана
соған қатысты сапаларына ие. Бұл бозбалалардың өзін талпынысқа деген
бекітуін тудырады.
Адамның мінез-құлқы көбінесе қажеттіліктерді қанағаттандырудан тұрады.
Олар тұлғаның белсенділігіндегі ішкі себептері болып келеді.
Н.И.Болдыревтың айтуы бойынша биологиялық, әлеуметтік және идеалды
қажеттіліктер [31].
Биологиялық қажеттілік адамдардың жеке және түрлі тіршілігін қамтамасыз
етеді. Мүнда тамаққа, физикалық белсенділікке, өмірін сақтауға, ұрпағын
жалғастыруға және т.б. қажеттіліктер кіреді.
Әлеуметтік қажеттілік-бұл қоғамның басқа мүшелері тарапынан
мойындалуының қажеттілігі.
Идеалды қажеттілік-бұл қоршаған әлемді тану қажеттілігі, жерде
тіршілігі және оның онда не үшін екенін тану қажеттілігі, сонымен бірге
жаңалықтарға қажеттілік, яғни жаңа білімдерді алу, меңгеру. Қажеттіліктің
әрбір үш тобы сәйкес іскерлік түрлерін туғызады: материалды(өндірістік),
әлеуметтік және рухани.
Жоспар белсенделген қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін жас өспірімдер
өздеріне іскерліктердің жаңа сфераларын таңдайды. Олар өз күш-жігерлерін
салатын сфераларды, түрлі спорттық, техникалық, әдеби, туристік үйірмелер
және секциялар, әртүрлі формальды емес ұйымдар мен топтарды іздейді.
Көптеген психологиялық зерттеулер тану процесінің күрделі құрылымы
екенін анықтаған. Оның негізгісі іздену белсенділігі. Ғалымдар анықтағаны
бойынша дамып жатқан зерттеу белсенділігі оқытуда және оқушының жадысы,
ойы мен мәдениетіндегі негізгі құраушысы дамуды қамтамасыз ететін басты
фактор - екенін ашып көрсетті. Қазіргі заманғы психология қызығуды адам
өмірінің бір жағы: тек эмоционалды, тек интелектуалды жағымен байланыстырып
қана қоймайды, олар қызығу интеллектуалды, эмоционалды процестердің күрделі
байланысының өзара араласуымен және бір-біріне әсерімен сипатталады.
Қызығудың рөлі іскерлік процестерінде маңызы зор. Қызығу тану
қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында тұлға оның жолдары мен тәсілдерін
іздестіреді. Қызығу белгілі бағытталған және бір жерге шоғырланған ойда
туындайды, анық бір іскерлік түріне ынтадан туындайды. Егер қажеттілік
пәнді меңгеруге ынталандырса, қызығушылық бастапқы этапқа, онымен танысуға
бағытталады. Тұлғаның бағыттылығымен сипатталатын қызығушылықтың
қанағаттануы не оның сөнуіне, не болмаса ішкі дүние алмасып, қажеттілікті
туындатады. Көбіне қызығу тану механизмі оқытушы ретінде болып шығады.
Педагогикалық тәжірибеде қызығу сөніп, танушылық сипатын бермейтіндігі
жиі кездеседі. Өлкетану іскерлігінде негізгі мәселенің бірі ол балаларды
танушылыққа қызығуды қолдап, оны күшейту. Өйткені ол өз кезегінде тану
белсенділігін дамытады. Біздің зерттеудегі негізгі педагогикалық мәселе
өлкетану іскерлігінің дайындалған теориясында және тәжірибесінде балалар
арасында танушылық белсенділігін дамыту. Өлкетану іскерлігінде осы
мәселелерді шешу үшін арнайы көп жылдық бағдарламалар бар. Өлкетану
іскерлігі көп мүмкіншіліктер спектріне ие бола отырып, жасөспірімдердің
танушылық қызығуын тұрақты қалыптастыруына ықпал етеді. Ол үшін көбіне
мыналардың ықпалы зор: үнемі жердің өзгеруі және ақпараттардың жаңарылуы,
сапар орындарының өзгеріп отыруы және аймақтану шарттарының өзгеруі, іздену-
зерттеу жұмыстарының қоғамдық қажетті мәні, ғылыми және қоғамдық ұйымдардың
жауапты тапсырыстардың орындалуы, оқу-тәрбие проңесін танушылық, ізденіс
бағыттарында ұйымдастыру. Оның мақсаты жасөспірімдердің жаңа білімдерді
өздігімен іздеу және ашу, проблемалык сипаттағы есептерді шешу болып
табылады.
Жеке жұмыстар оқушының білімін тереңдету, білімдегі олқылықтың
орнын толтыру мақсатында сабақтан тыс уақытта жүргізіледі. Мұғалім
оқушының жеке ерекшеліктерін, білім деңгейін ескеріп, алдын ала қандай
білім көмегін беретінін, қалай үйрететінін белгілейді. Кейін мақсатка сай
оқушымен бірлесе отырып, жеке жұмыстар жүргізеді. Мұнда оқушы өз
бетінше жұмыс жасауға, ізденуге тырысады, ал мұғалім жұмысын шешуге
кеңес береді, алдағы іске жөн сілтейді. Жеке жұмыс оқытудың міндетті
формасы емес, ол оқушының қалауы, болмаса мұғалімнің кейбір оқушыны
шақыруы бойынша ұйымдастырылады.
Мектепте оқушылардың сұрауы мен қызығушылығын ескеріп, пән бойынша
үйірме ұйымдастырылады. Ол оқушылардың сабақта алған білімін одан әрі
тереңдету, оны өмірде қолдану, ептілігі мен дағдысын арттыру және кәсіптік
бағдар беру мақсатын көздейді. Үйірме жұмысын жергілікті жердің
ерекшелігше, оқушылардың қалауына сәйкес 10-12 оқушының қатысуында
жүргізіледі. Үйірме отырысы екі аптада бір рет, бір-екі сағат аралығында
өтеді. Мұндағы оқу жұмысы лабораториялық, практикалық,
ауылшаруашылық және өндіріс озаттарымен кездесу, кітаппен жұмыс, есеп
шығару, кабинетті жабдықтау, өндіріске экскурсия жасау, егін егу, оны
күтіп-баптау түрінде өткізіледі.
Оқушылардың терең, тиянақты білім алуында өзіндік жұмыстар ерекше орын
алады. Ол - оқушының білейін, таниын, орындайын деп өз әрекетін
ұйымдаструға бағытталған оқу жұмысының күрделі түрі. Өзіндік жұмыстар
сабақта, сабақтан тыс жұмыстарда және үйде орындалады. Оның нәтижесі болуы
мұғалімнің тапсырманы дұрыс беруіне, оқушының ынта-ықыласына,
қызығушылығына, оқудың қажеттілігін түсінуіне (оқу себебін табуға)
байланысты. Өзіндік жұмыстардың түрі көп. Ол негізінен, мұғалімнің оқу
материалын түсіндіру, бекіту, үй тапсырмасын сұрау кезінде жаттығу
орындату, есеп шығарту,■• болмаса жазба, графикалық, практикалық жұмыстарын
орындау және кітаппен жұмыс жүргізу кезінде көрінеді. Көптеген
мұғалімдердің тәжірибесіне талдау жасағанымызда, оқушылардың өзіндік жұмыс
нәтижесі мыналарға байланысты.
1. Оқушының жас, дара ерекшелігін есепке алуға;
2. Оқушыны оқу әрекетіндегі жалпы, нақты, мақсат пен міндетті анықтап,
оған лайықты тәсіл мен әдісті қолдана білуге үйретуге;
3. Оқушының оқу міндетін өз еркімен шешуіне;
4. Өз ісінің нәтижесіне сенуге, оған қызығуына т.б.
5. Оқу әрекетінің барысында бақылау жасап, оны бағалауына т.б.
Оқушылардың өзіндік жұмыстарының ішінде кітаппен жұмыстың мәнін
ескеріп, оған тоқтауды жөн көрдік.
Кітап - білім бұлағы болғандықтан, оқушының онымен жұмыс жасау
іскерлігі, дағдысы болу керек. Кітаптар, оқулықтар, қосымша әдебиеттер,
көркем шығармалар болып бөлінеді. Бұлардың әрқайсысымен жұмыс жасаудың
өзіндік ерекшеліктері бар. Оқушы алдымен қажетті кітапты тауып алып, одан
жаңа білім алатынын, болмаса мұғалім түсіндіретін білімді бекітетінін
анықтайды. Оқулықтарды пайдаланған кезде тапсырмаға сай оқу материалын оқып
шығып, ережелер мен анықтамаларға мән береді. Оны жаттығу орындау, есеп
шығару, дәлелдеу арқылы есте сақтайды, тіпті кейбірін қажетіне қарай жаттап
алады. Қосымша әдебиеттерді пайдалану арқылы өз бетімен оқулықтан алаған
ұғым мен түсініктер одан әрі кеңейтіледі. Ол үшін материалының мазмұнына
жаппай талдау жасай бермей, негізгі және қосымша материалға айрықша мән
береді, яғни негізгі материалға зейін қою арқылы оқулықта берілген ұғым
мен түсінікті одан әрі нығайтады, кеңейтеді, ал қосымша оқу материалына
көңіл бөлу арқылы теориялық білімнің өмірдегі пайдасын, болмаса
қажеттілігін түсінеді. Мұның нәтижесінде өз бетінше оқушыда оқуға деген
ынта мен қызығу, танымдық іс-әрекет қалыптасады. Ал көркем шығармаларды
оқушы қалауына сәйкес таңдап, толық оқып шығады.
И.Н.Пирогов пен К.Д.Ушинский алғаш рет педагогика тарихында оқытудың
тәрбиелік сипатын, оның ғылыми мазмұнына тәуелді, - деді [28,17 б.].
К.Д.Ушинскийдің педагогикалық теориясында оқыту және оқу тәрбиенің
құдіретті құралы деп айтылған. Тәрбиелей отырып, Ушинскийдің айтуы бойынша,
дамытып оқыту, яғни адамның байқағыштығын, ойын, есін, қиялын дамытып,
оны әлеуметтік және еңбек іс-әрекетіне дайындау.
Тәрбиелей отырып оқыту, ғылыми-теориялар мен ережелердің оқушылардың
дүниетанымы мен сеніміне айналуын сипаттайды, моральдық нормаларды, мінез-
құлықты игеруін қамтамасыз етуге әсер етеді. Оқыта отырып тәрбиелеу,
оқушыларды өмірге, білім алуға тәрбиелейді, ақыл-ой қабілетін дамытады,
адамгершілік қасиетін қалыптастырады.
Белгілі психологтар Л.В.Выготский мен С.Л.Рубинштейн ұсынған
тұжырымдамасы бойынша жеке адам тәрбиесі оқыту процесінде жетіледі.
Тәрбие мен оқыту дамуды артына салып отырады [4,12 б.].
Оқыту дамыта және тәрбиелей отырып жеке адамның таным-қабілетін
мақсатқа сәйкес жетілдіреді. Оқытудың осындай басты міндеттерінің бірі
-шәкірттердің таным-қабілетін дамыту. Дамытып оқыту - бұл оқушылардың
танымдық іс-әрекеттерін барынша дамыту, яғни олардың ой-өрісін дамыту, өз
бетімен жаңа білімді іздеп табуға және оны еркін игеруге үйрету. Дамытып
оқытудың міндеті - Ең таяу даму зонасын жасау.
Мектеп оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселесіне
педагогтардің, психологтардың, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған.
Зерттеулерде танымдық белсенділік туралы әр түрлі пікірлер айтылған.
Біреулері танымдық белсенділікті іс-әрекет ретінде қарастырса, екіншілері
жеке тұлғаның ерекше қасиеті ретінде түсіндіреді.
А.Аристова танымдық белсенділікті қоршаған орта құбылыстары мен
заттарына сәйкес субьектіде жаңару, өзгеру әрекетінің пайда болуы ретінде
қарастырса, Т. Сабыров “оқушылардың оқудағы белсенділігі дегеніміз – оқуға
қажетті білім мен дағдыны меңгеру және оларды өмірде, тәжерибеде пайдалана
білуге үйренуде оқушының істейтін сапалы әрекеті” – деп атап көрсетеді
[10,6 б.].
Жоғарыда айтылғандарды ескерсек, алға қойған мақсаттарға жету үшін
оңтайлы жолдарды таңдай білуден көрініс табатын жеке тұлғаның сипаты
ретінде айқындалады.
Таным-қабілетін дамыту туралы Ресей ғалымдарының (М.И.Махмудов [32],
Л.В.Занков[24], М.Н.Скаткин [12], И.А.Лернер [34], В.В.Давыдов [35]. т.б.)
тұжырымды ұсыныстары мен пікірлері бар. Олардың идеяларының мәні мына
төмендегіге саяды:
1 .Таным қабілетінің дамуы - бұл барлық мұғалімдердің барлық пәндер
бойынша оқыту процесіндегі мақсаттылық іс-әрекет.
2. Оқушыларға білім беру және объективтік шындықты тану мәселелері
жайындағы оқулықтың рөлі.
3. Оқытудың әдістері мен формаларын жетілдіру.
4. Мұғалімнің теориялық дайындығы, педагогикалық шеберлігі,
білімдарлығы оқушылардың таным іс-әрекетін дамытудың шешуші құралдарының
бірі.
Оқу - оқыту процесіндегі оқушылардың іс-әрекеті. Оқыту процесінің
логикасына оның процесі - танымдық іс-әрекетінің кезеңдері кіреді.
- таным міндеттерін жете түсіну;
- жаңа матариалды қабылдау;
- ұғыну - жаңа оқу материалдарын түсініп жинақтау процесі;
- білімді, іскерлікті және дағдыны бекіту және жетілдіру;
- білімді, іскерлікті және дағдыны практикада қолдана білу;
-оқушылардың жетістіктерін талдау, білімін, іскерлігін және дағдысын
тексеру, бақылау.
Енді оқыту процесінің іс-әрекетіне тоқталайық.
Таным міндеті түсінікті болса, оны оқушылар өз бетімен ізденіп шешуге
тырысады, оқыту процесінің әрбір звеносына жеке-жеке дайындалады. Оқу
бағдарламасы бойынша нақты тарауларды, оқу курсын толық бітіргеннен кейін
жинақтап қайталау басталады. Мұндай қайталау оқушылардың білімін бекіту
және жүйеге келтіру үшін жүргізіледі.
Білімді, іскерлікті және дағдыны практикада қолдану оқушылардың өзіндік
қасиетін дамытады. Оқушылардың өз бетімен дамуына лабораториялық жұмыстар,
практикалық және семинар сабақтары, үйрету машиналары, ауызша және жазбаша
жаттығу жұмыстары мүмкіндік туғызады.
Оқушылардың жетістіктерін талдау, білімін, іскерлігін және дағдысын
тексеру, бақылау бұл оқытудың кері байланыс процесі. Таным іс-әрекетінің
бұл кезінде оқушылардың сабақ үстінде тек қана белгілі сұрақ бойынша
білімін тексеріп бағалаумен шектеуге болмайды. Сондықтан оқушылардың барлық
жетістіктерін - білім сапасын, пайымдау сауаттылығын, жалпы ой-өрісінің
даму дәрежесін ескеріп, талдау жасап отырған жөн. Оның негізінде білім
мазмүны анықталады, әділ баға беріледі.
Оқыту процесінің звеноларын таным процесінің формуласына сүйеніп,
салыстыру ретінде логикалық бірізділікпен былай жазуға болады.
Нақты аңғару - түйсік, қабылдау.
Абстрактылы ойлау - ұғыну, мәнін түсіну.
Практика - бекіту, іскерлікті, дағдыны практикалық қолдану, оқу
процесінің осы компоненттерін тексеру, бағылау. Сонымен оқыту процесінің іс-
әрекетіне сабақ үстінде оқушылардың іс-әрекетінде жүзеге асырылады. егер
олардың іс-әрекетінде мотив болмаса, онда бейтарап процеске айналуы мүскін.
Мотив - адамның объективті мұқтаждығы мен ынтасын бейнелейтін әрекетіне
ішкі талаптануы. Демек, мұқтаждық пен ынта мотивация негізі болады.
Оқушылар білімге мұқтаждығын сезіну қажет, ал мұқтаждық олардың оқуға деген
ынтасын көтереді. Оқыту практикасында оқудың әртүрлі мотивтері болады.
Олардың бірі - тікелей талаптандыру мотивтері -бұл оқушылардың ұстазын
ұнатуы, оған сүйіспеншілігі. Өйткені мұғалім оларға қызықты, тартымды сабақ
береді, түрлі көрнекі және техникалық құралдарды, үйрету машиналарын
шеберлікпен қолданады, лингафон, компьютер қабинеттерінде қызықты сабақтар
өткізеді. Осылардың бәрі оқушыларды терең білім алуға қызықтырады,
талпындарады.
Перспективті талаптандыру мотивтері оқушының өзінің көздеген мақсатына
ұмтылушылығына, оның іс-әрекеттінің болашаққа бағыштауына байланысты. Бұған
жататын мотивтер:
а) мамандықты таңдап алуға байланысты шәкірттердің пәнге
қызығушылығы;
б) келешек мамандыққа байланысы жоқ белгілі іс-әрекеттеріне
қызығушылық (ән, сурет, әдебиет, спорт т.б.). Бұл жерде мұғалім
оқушыны белгілі мақсатқа ынталандыруы қажет.
Ойдың талаптандыру мотивтері таным іс-әрекеті процесімен байланысты. Іс-
әрекет барысында сұраққа немесе проблемаға оқушы өз бетінше жауап беруге
тілек білдіреді, тырысады тапсырманы табысты орындағаны үшін қанағат
сезіміне бөленеді. Тапсырманың практикалық мәнін түсінеді.
Түрлі психологиялық зерттеу деректеріне сүйеніп Г.И.Щукина [36],
В.И.Ильниа [37] т.б. мотивтерді екі топқа ажыратуға болады:
1 . Танымдық мотивтер:
а) оқушыларды жаңа білімді игеруге және ұғу тәсілдеріне бағыттау
мотивтері;
ә) өз бетімен білім алу, оны іс-әрекетінде қолдана білу мотивтері.
2. Әлеуметтік мотивтер:
а) кең мағынадағы әлеуметтік мотивтер (оқуда белсенділік, ынталылық,
жауапкершілік және борышын сезіну);
ә) тар мағынада әлеуметтік мотивтер (үйелмен, ұжым және жолдастарының,
құрбы-құрдастарының алдындағы бедел т.б.);
б) ынтымақтастық әлеуметтік мотивтер оқу тәрбие жұмысында өзара
әрекеттесуге ұмтылу және үнемі жетілдіру.
Әлеуметтік мотивтер бұл дүние танымының қалыптасуына, идеялық сенімге
негізделген борыш, қажеттілік, жауапкершілік сезімі. Осы мотивтерді іске
асыру және оқу жұмысының әлеуметтік мәнін көтеру мақсатында мұғалім
оқушыларға сынып және мектеп бойынша істеген еңбектерінің нәтижелерін,
келешек мамандықты игерудің, еңбек іс-әрекетіндегі белсенділіктің
қажеттігін жете түсіндіре білу керек.
Мотивтер жас ерекшеліктеріне байланысты өзгеріп отырады. Мысалы, кіші
жастағы балалар үшін тікелей талаптандыру мотивтері, жоғары жастағы балалар
үшін перспективті талаптандыру және әлеуметтік мотивтер үлкен рөл
атқарады. Ал ойдың талаптандыру мотивтері оқытудың барлық сатысында
болуы қажет.
Бастауыш сыныптағы әр балаға жеке тұлға ретінде қарап, оның өзіне тән
санасы, еркі, өзінің әрекет жасай алатын ортасы бар екенін ескере отырып,
оқушының білімге, ғылымға деген ынтасын арттыру, олардың ақыл-ой қабілетін,
дүниетанымын, өмірлік мақсат мүддесін айқындауға, жеке басының қасиеттерін
дамытып, оны қоғам талабына сай іске асыруға көмектесу оқу үрдісінің жемісі
болып табылады. Оқу үрдісі бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеті
нәтижесінде жүзеге асады, ал танымдық іс-әрекеті негізінде оқушыларда
танымдық қызығушылық қалыптасады.
Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің қазіргі даму кезеңіндегі қоғамның
түрлі реформаларының құрылуы мен тұлғаның белсенділігінің жоғарылауы
арасында байланыс айқындала түсуде. Осыған байланысты оқушылардың танымдық
әрекетін белсендіру, оны тиімді басқару және дамыту, әдістемелік,
ұйымдастырушылық және моральдік-психологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету
күрделі педагогикалық мәселе ғана емес, маңызды әлеуметтік міндет болып
табылады.
Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру жолында әр пәнге қызығуын,
өздігінен білім алу, даму дағдыларын қалыптастыру. Бастауыш мектеп — бұл
оқушы тұлғасымен санасының дамуы қуатты жүретін ерекше құнды,
қайталанбайтын кезең. Сондықтан да бастауыш білім - үздіксіз білім берудің
алғашқы басқышы. Бала бойындағы дарындылығын дамыту және тәрбиелеу бүгінгі
таңдағы көкейкесті мәселелердің бірі - оқытатын пәнге қызығуын арттыру
тиіс. Осы қызығушылық қабілетін дамыту қажет. Жалпы қызығу - бұл адамның
саналы әрекеті. Қызығушылық қалай пайда болады? Баланың қызығуы үшін оның
көңіл-күйі көтеріңкі болуы тиіс. Бала бір нәрсеге қызығуы үшін қызығатын
нәрсе жағымды сезімдер туғызу керек. Танымдық қызығушылық адамға өте
маңызды және күрделі құрылым ретінде өзінің психологиялық анықтамаларында
көптеген тұжырымдарға ие. Сондықтан мұғалімге сабаққа дайындалу кезінде әр
оқушының ерекшелігін ескере отырып, жеке берілетін тапсырмалар жүйесін әр
оқушының оқу белсенділігін дамытатындай етіп мұхият таңдап алуына болады.
Оқу үрдісі оқушылардың танымдық іс-әрекеті нәтижесінде жүзеге асады, ал
танымдық әрекеті негізінде оқушыларда танымдық белсенділік қалыптасады.
Белсенді танымдық іс-әрекеттің көздейтін мүддесі, білімнің қоғамдық мәнін
ұғыну, қоғамға қызмет ету қарқынның үдету қажеттілігі негізінде дамиды.
Белсенділіктің ең жоғарғы кезеңі оқушылардың алған білімдерін өмірде,
тәжірибеде нәтижелі пайдалана білуі болып табылады. Демек оқушылардың
танымдық белсенділігін қалыптастыруды арнайы ұйымдастыруды оқу үрдісін
жетілдірудің негізгі шарты ретінде қарастыру қажет.
Мектеп оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселесіне
педагог-психологтардың, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған.
Зерттеулерде танымдық белсенділік туралы әр түрлі пікірлер бар. Біреулері
танымдылық белсенділікті іс-әрекет ретінде қарастырса, екіншілері
жеке тұлғаның ерекше қасиеті ретінде түсіндіреді.
Жоғарыда айтылғандарды ескерсек, белсенділік адамның өз бетінше әрекет
етуге дайын болуға ұтылысына, алға қойылған мақсаттарға жету үшін оңтайлы
жолдарды таңдай білуден көрініс табатын жеке тұлғаның сипаты ретінде
айқындалады.
Белсендірудің қандай да бір тәсілі мен әдістерін пайдалануда оқушының
қабілет дәрежесін ескеру қажет. Күрделі танымдық міндеттерді танымдық
қабілет дәрежесі жоғары оқушылар ғана тапсыра алады. Оқушыға оның таным
күшіне сәйкес келмейтін, мүмкіндігінен жоғары, білім деңгейінен анағүрлым
асып түсетін міндеттер білім беруде оңды нәтиже бермейді. Жоғарыда
айтылғандай бастауыш мектеп жасындағы баланың танымдық іс-әрекеті оқыту
үрдісінде жүзеге асады. Осы жаста қарым-қатынас шеңберінің кеңеюінің маңызы
артады. Баладағы өтіп жатқан осы өзгерістер педагогтерден бүкіл оқыту-
тәрбиелеу жұмысын нақты мақсатқа бағыттауды талап етеді. Негізгі іс-әрекет
түрі - оку. Осы оқу арқылы олардың таным үрдісі (қабылдау, ес, зейін, қиял,
ойлау) дамиды [10,12 б.].
Жас ерекшелік психологиясы – адам психикасының жас ерекшелігі
динамикасын, даму үстіндегі адамның психикалық процестері мен психологиялық
қасиеттерінің онтогенезі. Жас ерекшелік психологиясы психикалық
процестердің жас ерекшеліктерін, білміді игерудің жасқа лайық
мүмкіндіктерін, жеке адамның дамуының жетекші факторларын т.б. зерттейді.
Педагогикалық-психологиялық оқыту процестерін басқарудың психологиялық
мәселелерін, танымдық процестерінің қалыптасуын зерттейді. Оқыту
процесіндегі ақыл-ойдың тиімді дамуының шарттарын анықтайды. Мұғалім мен
оқушылардың арасындағы қарым-қатынастарын, сондай-ақ оқушылардың өзара
қарым-қатынастарын қарастырады.
Д.Б.Элькониннің көрсеткеніндей, даму процесінің осы екі түрліше
жақтарының арасындағы өзгеріс келесі жас кезеңдеріне өтудің өте маңызды
ішкі негізін құрайды [38].
Мысалы, баланың ерте сәбилік шағында сыртқы болмыспен байланысы оның
үлкендерге қарым-қатынасы арқылы дәнекерленеді. Нақ осындай қарым-
қатынастар жүйесі негізінде бала белгілі бір дағдыларды игереді, онда
қарапайым дәрежедегі ұғымдар қалыптасады, үлендермен қарым-қатынас жасау
тәсілдері, дүние танымы кеңейеді. Осының бәрі баланың дербес әрекеттер
жасау мүмкіндігінің кеңеюіне демек, айналасындағылармен қарым-қатынас жасау
тәсілдерінің өзгеруіне негіз болады. Ал соңғысы өз кезегінде психикалық
дамудың онан арғы барысының жағдайларын өзгертеді.
Бастауыш мектеп кезеңінде негізгі іс-әрекет оқу болғандықтан, баланың
барлық психикалық үрдісіне өзгеріс енеді. Оның іс-әрекетке белсенділігін
көрсете отырып, ақыл- ой еңбегін зейін арқылы жүзеге асырады.
Бастауыш мектеп кезеңінде сөздік материалды есте сақтау мүмкіншілігі
күрт жоғарылайды, меңгерілетін оқу материалы үнемі оқушыдан елестету
үрдісін талап етіп отырады. Есте сақтау мен елетету баланың күш жігерді
керек ететін мативтерге байланысты өзгеріп отырады.
Бастауыш мектеп кезеңінде алған білімдерді бала өз іс- әрекетінде
қолдануға машықтанады. Баланың ақыл-ой әрекетінің дамуы үрдісінде орындау
практикалық әрекеттерін ішкі ақыл-ой әрекетіне көшу көрінеді. Дегенмен,
практикалық әрекет жоғалмайды, керісінше оқушылардың жаңа, қиын
тапсырмаларды орындау негізінде байқалады. Ойлаудың ішкі жоспарға көшуі
арқылы ізденіс, негізгі сипаттағы практикалық әрекетті орындауды үйренеді.
Оқушыларға жоғары дәрежеде жүйелі түрде және нәтижелі ақыл ой әрекеті
дамып жетіледі. Бұл өзінің қоршаған орта туралы, қоғамға еніп жатқан жаңа
техника туралы, танымдық қатынастарды меңгере алуынан көрінеді. Осы арқылы
баланың ақылы және оның танымдық қызығушылықтары қалыптасады.
Еліміздегі тіл туралы заң жыл сайын әрбір Қазақстан азаматына үлкен
жүктеме артып отыруға байланысты, тек ересектердің сөйлеу әрекетінен ғана
нәтиже байқалмайды. Сонымен қатар бастауыш мектеп жасындағы балалардың тіл
дамуы, ана тілін терең, әрі ұлттық ерекшелікте меңгерілгендігі байқалады.
Оқушы енді өз ойын, өз қалауын, өз сезімін ана тіліндегі сөз байлығын
қолдана отырып, грамматикалық түрде өте дәйекті тұрғыда түсіндіре алады.
Бала тілінің дамуының мотивтеріне құрбыларымен, ересектермен қарым-
қатынас жасау, қоғамның жаңа талаптарына сәйкес нәрселерді білгісі
келетіндігі, түсіндіруге тырысушылық, әңгімені эмоциялық тұрғыда жеткізе
білуі жатады.
Бала бойындағы кездесетін әртүрлі жағдайларда ішкі сөйлеу қалыптасады.
Сөйлеудің коммуникативтік, сигнифиативтік функцияларын қолдана алады. Өзін
қоршаған орта туралы, қоғам өзгерістері жайлы, бірқатар ұлттар арасындағы
өзара қатынастар мен өзгешіліктер туралы тыңдау, оқу, әңгіме, пікірталас,
талдау сияқты түрлерді меңгере бастайды.
Қоғамдық талаптардың өзгеруі баланың жеке басындағы адамгершілік,
жауапкершілік, әділдік қайрымдылық, еңбек қорлық сияқты қасиеттерді ашады.
Бастауыш мектеп оқушысының ерік сапаларының дамуы: біріншіден,
жетістіктерге жету мақсаттарының мазмұн мен көлемінің ұлғаюына және
өзгеруіне, екіншіден, ішкі және сыртқы қиыншылықтарды жеңе алуына,
үшіншіден, ұзақ уақыт күш жұмсай алуына, төртіншіден, өзін ерікті тежеу
барысында өзін-өзі меңгеру, тоқтамға келуінде қалыптасады.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың жеке басының дамуы – оқуы мен
танымдық әрекеттерінің қалыптасуында оқу іс әрекетіндегі белсенділігі мен
адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуындағы қарқынды кезеңі. Олардың
өзгелермен қарым қатынас жасау белсенділігінің күшті кезеңі деп аталады.
Баланың білім қазыналарын интуициялық қабылдауын мектептегі оқудың
алғашқы күнінен бастап, ендігі жерде математика, дүниетану және басқа
пәндердің өздерінің күтпеген, таңқаларлық, қызықты жайттарын паш ету
жолымен қолдап, дамытып отыру керек. Бұл оқу іс-әрекетінің негізгі ретінде
балалардың шын мәніндегі танымдық ықпалдарын қалыптастыруға мүмкіндік
береді.
Осылайша мектеп өмірінің алғашқы кезеңіне баланың сыныптағы және
үйдегі мінез-құлқын реттеп отыратын мұғалімнің жаңа талаптарына баланың
бағынуы. Сондай-ақ оқу пәндерінің мазмұнына қызыға бастауы тән. Баланың бұл
кезеңінен қиналмай өтуі оның мектепке жақсы даярлықпен келгендігінің
белгісі. Бірақ жеті жасар баланың барлығы мұндай емес. Олардың көпшілігі
бастапқыда қандай да бір қиыншылықтарға кездеседі және бірден мектеп
өміріне етене араласып кете алмайды.
Бала мектеп өмірінен алғаш ене бастағанда онда мәңгі психологиялық
қайта өзгеріс болады. Ол жаңа режимнің бірқатар маңызды әдеттерін бойыңа
сіңіреді, мұғаліммен және жолдастарымен сенімді қарым-қатынас орнатады. Оқу
материалының мазмұнына, ынтаның пайда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz