Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әркетін мотивацияландырудың педагогикалық шарттары
Кіріспе ... ... . 3
1 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс.әрекет мотивациясын қалыптастырудың педагогикалық теориялық негіздері.
1.1 Оқушылардың танымдық іс.әрекет мотивациясын қалыптастырудың негізі
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс.әрекет мотивациясының мазмұндық, құрылымдық нобайы..
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс.әрекет мотивациясының мазмұны.
2 Оқу.тәрбие үдерісінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс.әрекеттерін мотивацияландырудың педагогикалық шарттары.
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс.әрекет мотивациясының шарттарының қалыптасу деңгейін анықтау
2.2. Жеке өз іс.тәжірибиемнен сабақ жоспарларының үлгілері ... ... ..
Қорытынды .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс.әрекет мотивациясын қалыптастырудың педагогикалық теориялық негіздері.
1.1 Оқушылардың танымдық іс.әрекет мотивациясын қалыптастырудың негізі
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс.әрекет мотивациясының мазмұндық, құрылымдық нобайы..
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс.әрекет мотивациясының мазмұны.
2 Оқу.тәрбие үдерісінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс.әрекеттерін мотивацияландырудың педагогикалық шарттары.
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс.әрекет мотивациясының шарттарының қалыптасу деңгейін анықтау
2.2. Жеке өз іс.тәжірибиемнен сабақ жоспарларының үлгілері ... ... ..
Қорытынды .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Біздің қоғам жаңа нарықтық қатынастарды игеру мен ақпараттық сұраныстардың қарқынды өсіп келе жатқан ағыны. Жақандық компьютерлік жүйелерге ауысу, технологиялық процестердің жылдам өрбуі заман талабына сай адамдарды үнемі өз білімдерін , өзін-өзі тәрбиелеуге итермелейді. Қазіргі таңда мектепке білімсіз, тәжірибесіз атқарушыларды емес, әлеуметтік тұрғыдан белсенді, шығармашылықпен айналысып, еркін ойлайтын, жаңа ақпаратты өз бетінше игеріп, оған баға бере отырып, таңдау жасау барысында тиімді шешімдер қабылдауға қабілетті адамдарды тәрбиелеу талаптары қойылып отыр.
Білім беру жүйесінің мазмұны қоғамның ағымдағы және болашақ қажеттіліктерін, адам танымының ерекшеліктерін бейнелеп, әлеуметтік даму ағымын есепке алудың негізінде қоғамда қабылданған білім берудің даму тұжырымдамасына сәйкес келуі тиіс.
Президент Н.Ә. Назарбаев «Білім беру саласы ақпараттық қоғамда экономикалық саламен елеулі түрде астасады, ал білім берік қызметі ақпараттық қоғамның экономикалық дамуының аса маңызды құрамдасына, артта қалушылықты еңсерудің факторына айналады».-деп жазды. Білім беру ұғымының өзі өзгеруде және кеңейуде.
Білім беру жүйесінің мазмұны қоғамның ағымдағы және болашақ қажеттіліктерін, адам танымының ерекшеліктерін бейнелеп, әлеуметтік даму ағымын есепке алудың негізінде қоғамда қабылданған білім берудің даму тұжырымдамасына сәйкес келуі тиіс.
Президент Н.Ә. Назарбаев «Білім беру саласы ақпараттық қоғамда экономикалық саламен елеулі түрде астасады, ал білім берік қызметі ақпараттық қоғамның экономикалық дамуының аса маңызды құрамдасына, артта қалушылықты еңсерудің факторына айналады».-деп жазды. Білім беру ұғымының өзі өзгеруде және кеңейуде.
1 Ананьев Б.Г. Избранные психологические труды: В 2-х т. М:Педагогика, 1980, 364 с.
2 Обучение и развитие / Под ред. Л.В.Занкова. М: Педагогика, 1975, 440с.
3 Эльконин Д.Б. К проблеме периодизации психического развития в детском возрасте / Вопросы психологии, 1971, № 4, С. 6-20.
4 Эльконин Д.Б. Психологические условия развивающего обучения / В кн.: Обучение и развитие младших школьников. Киев, 1970, С.31-36.
5 Эльконин Д.Б. Психология обучения младшего школьника. М.: Знание, 1979, 34с.
6 Демиденко Н.Н. Мотивационно-потребностная сфера личности как компонент психологической готовности и ее влияние на успешность педагогической деятельности: Дис. … канд. псих. наук./ Тверь: ТГУ, 1996, 202с.
7 Капитонова Т.А. Развитие познавательной самостоятельности младших школьников: Дис. … канд. пед. наук / Саратов: СГУ, 1996, 199с.
8 Архипова И.В. Мотивационные механизмы формирования и развития специальных (педагогических ) способностей: Дис. … канд. псих. наук / Новосибирск: НГПУ, 1995, 201с.
9 Төлешова.Ұ.Б Оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастырудағы мектеп пен университет арасындағы сабақтастық. Автореф. Пед.ғыл. канд. Алматы, 2004
10 Бекболғанов .Е. Өзіндік танымдық әрекетті белсендіру. Қазақстан мектебі, 2003 №11
11 Қапашова АТанымдық ізденімпаздықты қалыптастыру//Қазақстан мектебі. 2004 №2
12 Қайыпова Ш. Танымдық белсенділік тәсілдері. // Қазақстан мектебі.2005 №2
13 Смаилов .С.С. Дидактикалық материалдар қолдану және студенттер мен оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру. Алматы, Республикалық баспа кабинеті, 1994
14 Выготский Л.С. Умственное развитие детей. М.: Учпедгиз, 1935,135с.
15 Выготский Л.С. Избранные психологические исследования. М.: АПН РСФСР, 1956,419с.
16 Выготский Л.С. Педагогическая психология / Под ред. В.В. Давыдова, М., 1991, 479с.
17 Нұрбекова .Ж. Танымдық іс-әрекет қалыптастыру. // Қазақстан мектебі, 2003 №8
18 Рубинштейн Л.С. Мотивы учения / В кн.: Основы общей психологии. М.: Учпедгиз, 1940, С. 502-503.
19 Рубинштейн С.Л. Бытие и сознание. М.: АН СССР, 1946, 704с.
20 Рубинштейн С.Л. Воспитание читательских интересов у младших школьников. М.: Учпедгиз, 1950, 215с.
21 Леонтьев А.Н. Потребности, мотивы и сознание. / XVIII Междунар. психол. конгресс. Вып. 13, М., 1966, С. 68-71.
22 ЛеонтьевА.Н.Проблемы развития психики. М.-АПН РСФСР, 1965, 574с.
23 Леонтьев А.Н. Потребности, мотивы, эмоции. М.: МГУ, 1971, 40с.
24 Леонтьев А.Н. Развитие мотивов учебной деятельности ребенка./ В кн.: Проблемы развития психики. М., 1972, с. 431-448.
25 Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. М.: Политиздат, 1975, 804с.
26 Божович Л.И. Мотивы учения у детей младшего школьного возраста./ В Кн.: Очерки психологии детей. М.: АПН РСФСР, 1950, С.162-184.
27 Божович Л.И. Отношение школьников к учению как психологическая проблема. М.: Изв. АПН РСФСР, 1951, Вып.36, С.3-29.
28 Божович Л.И., Морозова Н.Г., Славина Л.С. Развитие мотивов учения у советских школьников. М.: Изв. АПН РСФСР, Вып. 36, 1951, С. 29-104.
29 Запорожец А.В. Актуальные педагогические и психологические проблемы дошкольного воспитания. Л.: Знание, 1970, 29с.
30 Запорожец А.В. и др. Восприятие и действие . М.: Просвещение, 1967, С. 70-115.
31 Запорожец А.В. Избранные психологические труды: В 2-х т. М.: Педагогика, 1986, С. 154-221.
32 Ананьев Б.Г. К постановке проблемы развития детского самосознания. М-Л.: Изв. АПН РСФСР, 1948, Вып. 18, С. 101-124.
33 Маркова А.К. Формирование мотивации учения в школьном возрасте. М.: Просвещение, 1983,95с.
34 Седова Н.Е. Формирование мотивации самообразования старших подростков в процессе обучения: Дис. канд. пед. наук / Казань: КПИ, 1983, 462с.
35 Лях Т.И. Формирование у школьников личностно значимого учебно-познавательного мотива: Дис.… канд. псих. наук /М.: Моск. НИИ общей и пед. психол. АПН СССР, 1981, 192с.
36 Вальдес К.П. Активизация познавательной деятельности учащихся при изучении физики в 7-8 классе средней школы: Дис. … канд. пед. наук / М.: МГПИ, 1981, 127с.
37 Поторочина М.Б. Воспитание учебно-познавательных мотивов у младших школьников в процессе обучения: Дис. … канд. пед. наук / М.: МГПИ, 1983,160с.
38 Голиков В.Д. Использование алгоритмов в процессе воспроизводящей и творческой познавательной деятельности учащихся : Дис. … канд. пед. наук / М.: МГПИ, 1984, 185с.
39 Ибрагимова Г.И. Воспитание мотивации учения учащихся сельских ПТУ методами проблемно-развивающего обучения: Дис. … канд. пед. наук / М.: НИИ проф.- техн. педагогики АПН СССР, 1984, 205с.
40 Кивчун С.Н. Особенности мотивации учебно-трудовой деятельности младших школьников в различных условиях обучения: Дис. … канд. пед. наук / М.: НИИ общ. и пед. псих. АПН СССР, 1984, 182с.
41 Диняева М.З. Зависимость самостоятельной познавательности детей от содержания и организации их деятельности (на материале обучения математике детей 6-летнего возраста): Дис. … канд. пед. наук / Ташкент: ТГПИ, 1994,191с.
42 Матюшкин А.М. Проблемные ситуации в мышлении и обучении. М.: Педагогика, 1972, 208с.
43 Матюшкин А.М. К проблеме порождения ситуативных познавательных потребностей. / В Кн.: Психологические исследования интеллектуальной деятельности. М.: МГУ, 1979, С. 29-34.
44 Матюшкин А.М. Исследование интеллектуальной активности детей в условиях учебного и игрового общения. / В Сб.: Психолого-педагогические проблемы взаимодействия учителя и учащихся. М., 1980. С. 104-113.
45 Махмудов М.И. Проблемное обучение : Основные вопросы теории ,М: Педагогика ,1975
46 Сатбалдина К, Тарасенко Р. Проблемное обучение как основа формирования творческого мышления студентов Алма-Ата , 1991
47 Бабанский Ю.К. Оптимизация процесса обучения. М.: Педагогика, 1977, 252с.
48 Лернер И.Я. Дидактические основы методов обучения. М.: Педагогика, 1981, 185с.
49 Менчинская Н.А. Психологические проблемы неуспеваемости школьников. М., 1971, 134с.
50 Морозова Н.Г. Формирование познавательных интересов у аномальных детей. М.: Просвещение, 1969, 280с.
51 Славина Л.С. Индивидуальный подход к неуспевающим и недисциплинированным ученикам. М.: АПН РСФСР, 1958, 214с.
52 Кулагина И.Ю. Отношение к учению у детей с задержкой психического развития. М., 1980, 45с.
53 Божович Л.И. Познавательные интересы и пути их изучения. М.: Изв. АПН РСФСР,1956, Вып.73, С.3-14.
54 Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте. М.: Просвещение, 1968, 464с.
55 Божович Л.И. Проблема развития мотивационной сферы ребенка.// В Кн.: Изучение мотивации поведения детей и подростков. М.: Педагогика, 1972, С. 7-14.
56 Морозова Н.Г. Учителю о познавательном интересе. М.: Знание, 1979, 47с.
57 Смаилов С.С. Сызбалы геометрианы оқып-үйрену кезінде танымдық ынтаны қалыптастыру. Алматы , 1994
58 Мустафина ф.Оқушылардыңі танымдық белсенділігін және ізденісін қалыптастыру.// инфарматика негіздері 2005 №2
59 Славина Л.С. Роль поставленной перед ребенком цели и образованного им самим намерения как мотивов деятельности школьника. // В Сб.: Изучение мотивации поведения детей и подростков. М.: Педагогика, 1972, С. 45-80.
60 Менчинская Н.А. Проблемы учения и умственного развития школьника.// Избр. психол. тр. , М.: Педагогика, 1989, 218с.
61 Щукина Г.И. Проблема познавательного интереса в педагогике. М.: Педагогика, 1971, 351с.
62 Щукина Г.И.Активизация познавательной деятельности учащихся в учебном процессе. М.: Просвещение,1979, 160с.
63 Щукина Г.И. Категории обучения и проблемы учебно-познавательной деятельности.// В Кн.: Педагогические проблемы формирования познавательных интересов. Л., 1983, С. 3-14.
64 Караев Ж.А. Активизация познавательной деятельности учащихся в условиях применения компьютерной технологии обучения: Автореф. ... д-р пед. наук: 15.03.94. Алматы, 1994, 48с.
65 Алимухамбетова Г.Е. Научные основы формирования готовности школьников к познавательной деятельности (теоретико-методологический аспект): Дис. …д-р пед. наук. /Аркалык.:АрПИ,1995,350с.
66 Бектеньярова А.Р. Межпредметные связи как условие активизации познавательной деятельности учащихся: Автореф. … канд. пед наук: 11.02.93. Алма-Ата, 1993, 49с.
67 Смаилов С.С.Оқу процесінде студенттердің танымдық ынтасын қалыптастыру. Жамбыл, Жамбыл обл. СГТАО, 1994
68 Байжұманова Б. «Оқушылардың танымдық қабілетін дамыту» «Қазақстан мектебі» 2000-№2
69 Едігенова А. «Танымдық қызығу ерекшеліктері», «Қазақстан мектебі» 2003-№10
70 Қоянбаев Ж..Б., Қоянбаев Р.М. / Педагогика Алматы. 2002ж.
2 Обучение и развитие / Под ред. Л.В.Занкова. М: Педагогика, 1975, 440с.
3 Эльконин Д.Б. К проблеме периодизации психического развития в детском возрасте / Вопросы психологии, 1971, № 4, С. 6-20.
4 Эльконин Д.Б. Психологические условия развивающего обучения / В кн.: Обучение и развитие младших школьников. Киев, 1970, С.31-36.
5 Эльконин Д.Б. Психология обучения младшего школьника. М.: Знание, 1979, 34с.
6 Демиденко Н.Н. Мотивационно-потребностная сфера личности как компонент психологической готовности и ее влияние на успешность педагогической деятельности: Дис. … канд. псих. наук./ Тверь: ТГУ, 1996, 202с.
7 Капитонова Т.А. Развитие познавательной самостоятельности младших школьников: Дис. … канд. пед. наук / Саратов: СГУ, 1996, 199с.
8 Архипова И.В. Мотивационные механизмы формирования и развития специальных (педагогических ) способностей: Дис. … канд. псих. наук / Новосибирск: НГПУ, 1995, 201с.
9 Төлешова.Ұ.Б Оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастырудағы мектеп пен университет арасындағы сабақтастық. Автореф. Пед.ғыл. канд. Алматы, 2004
10 Бекболғанов .Е. Өзіндік танымдық әрекетті белсендіру. Қазақстан мектебі, 2003 №11
11 Қапашова АТанымдық ізденімпаздықты қалыптастыру//Қазақстан мектебі. 2004 №2
12 Қайыпова Ш. Танымдық белсенділік тәсілдері. // Қазақстан мектебі.2005 №2
13 Смаилов .С.С. Дидактикалық материалдар қолдану және студенттер мен оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру. Алматы, Республикалық баспа кабинеті, 1994
14 Выготский Л.С. Умственное развитие детей. М.: Учпедгиз, 1935,135с.
15 Выготский Л.С. Избранные психологические исследования. М.: АПН РСФСР, 1956,419с.
16 Выготский Л.С. Педагогическая психология / Под ред. В.В. Давыдова, М., 1991, 479с.
17 Нұрбекова .Ж. Танымдық іс-әрекет қалыптастыру. // Қазақстан мектебі, 2003 №8
18 Рубинштейн Л.С. Мотивы учения / В кн.: Основы общей психологии. М.: Учпедгиз, 1940, С. 502-503.
19 Рубинштейн С.Л. Бытие и сознание. М.: АН СССР, 1946, 704с.
20 Рубинштейн С.Л. Воспитание читательских интересов у младших школьников. М.: Учпедгиз, 1950, 215с.
21 Леонтьев А.Н. Потребности, мотивы и сознание. / XVIII Междунар. психол. конгресс. Вып. 13, М., 1966, С. 68-71.
22 ЛеонтьевА.Н.Проблемы развития психики. М.-АПН РСФСР, 1965, 574с.
23 Леонтьев А.Н. Потребности, мотивы, эмоции. М.: МГУ, 1971, 40с.
24 Леонтьев А.Н. Развитие мотивов учебной деятельности ребенка./ В кн.: Проблемы развития психики. М., 1972, с. 431-448.
25 Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. М.: Политиздат, 1975, 804с.
26 Божович Л.И. Мотивы учения у детей младшего школьного возраста./ В Кн.: Очерки психологии детей. М.: АПН РСФСР, 1950, С.162-184.
27 Божович Л.И. Отношение школьников к учению как психологическая проблема. М.: Изв. АПН РСФСР, 1951, Вып.36, С.3-29.
28 Божович Л.И., Морозова Н.Г., Славина Л.С. Развитие мотивов учения у советских школьников. М.: Изв. АПН РСФСР, Вып. 36, 1951, С. 29-104.
29 Запорожец А.В. Актуальные педагогические и психологические проблемы дошкольного воспитания. Л.: Знание, 1970, 29с.
30 Запорожец А.В. и др. Восприятие и действие . М.: Просвещение, 1967, С. 70-115.
31 Запорожец А.В. Избранные психологические труды: В 2-х т. М.: Педагогика, 1986, С. 154-221.
32 Ананьев Б.Г. К постановке проблемы развития детского самосознания. М-Л.: Изв. АПН РСФСР, 1948, Вып. 18, С. 101-124.
33 Маркова А.К. Формирование мотивации учения в школьном возрасте. М.: Просвещение, 1983,95с.
34 Седова Н.Е. Формирование мотивации самообразования старших подростков в процессе обучения: Дис. канд. пед. наук / Казань: КПИ, 1983, 462с.
35 Лях Т.И. Формирование у школьников личностно значимого учебно-познавательного мотива: Дис.… канд. псих. наук /М.: Моск. НИИ общей и пед. психол. АПН СССР, 1981, 192с.
36 Вальдес К.П. Активизация познавательной деятельности учащихся при изучении физики в 7-8 классе средней школы: Дис. … канд. пед. наук / М.: МГПИ, 1981, 127с.
37 Поторочина М.Б. Воспитание учебно-познавательных мотивов у младших школьников в процессе обучения: Дис. … канд. пед. наук / М.: МГПИ, 1983,160с.
38 Голиков В.Д. Использование алгоритмов в процессе воспроизводящей и творческой познавательной деятельности учащихся : Дис. … канд. пед. наук / М.: МГПИ, 1984, 185с.
39 Ибрагимова Г.И. Воспитание мотивации учения учащихся сельских ПТУ методами проблемно-развивающего обучения: Дис. … канд. пед. наук / М.: НИИ проф.- техн. педагогики АПН СССР, 1984, 205с.
40 Кивчун С.Н. Особенности мотивации учебно-трудовой деятельности младших школьников в различных условиях обучения: Дис. … канд. пед. наук / М.: НИИ общ. и пед. псих. АПН СССР, 1984, 182с.
41 Диняева М.З. Зависимость самостоятельной познавательности детей от содержания и организации их деятельности (на материале обучения математике детей 6-летнего возраста): Дис. … канд. пед. наук / Ташкент: ТГПИ, 1994,191с.
42 Матюшкин А.М. Проблемные ситуации в мышлении и обучении. М.: Педагогика, 1972, 208с.
43 Матюшкин А.М. К проблеме порождения ситуативных познавательных потребностей. / В Кн.: Психологические исследования интеллектуальной деятельности. М.: МГУ, 1979, С. 29-34.
44 Матюшкин А.М. Исследование интеллектуальной активности детей в условиях учебного и игрового общения. / В Сб.: Психолого-педагогические проблемы взаимодействия учителя и учащихся. М., 1980. С. 104-113.
45 Махмудов М.И. Проблемное обучение : Основные вопросы теории ,М: Педагогика ,1975
46 Сатбалдина К, Тарасенко Р. Проблемное обучение как основа формирования творческого мышления студентов Алма-Ата , 1991
47 Бабанский Ю.К. Оптимизация процесса обучения. М.: Педагогика, 1977, 252с.
48 Лернер И.Я. Дидактические основы методов обучения. М.: Педагогика, 1981, 185с.
49 Менчинская Н.А. Психологические проблемы неуспеваемости школьников. М., 1971, 134с.
50 Морозова Н.Г. Формирование познавательных интересов у аномальных детей. М.: Просвещение, 1969, 280с.
51 Славина Л.С. Индивидуальный подход к неуспевающим и недисциплинированным ученикам. М.: АПН РСФСР, 1958, 214с.
52 Кулагина И.Ю. Отношение к учению у детей с задержкой психического развития. М., 1980, 45с.
53 Божович Л.И. Познавательные интересы и пути их изучения. М.: Изв. АПН РСФСР,1956, Вып.73, С.3-14.
54 Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте. М.: Просвещение, 1968, 464с.
55 Божович Л.И. Проблема развития мотивационной сферы ребенка.// В Кн.: Изучение мотивации поведения детей и подростков. М.: Педагогика, 1972, С. 7-14.
56 Морозова Н.Г. Учителю о познавательном интересе. М.: Знание, 1979, 47с.
57 Смаилов С.С. Сызбалы геометрианы оқып-үйрену кезінде танымдық ынтаны қалыптастыру. Алматы , 1994
58 Мустафина ф.Оқушылардыңі танымдық белсенділігін және ізденісін қалыптастыру.// инфарматика негіздері 2005 №2
59 Славина Л.С. Роль поставленной перед ребенком цели и образованного им самим намерения как мотивов деятельности школьника. // В Сб.: Изучение мотивации поведения детей и подростков. М.: Педагогика, 1972, С. 45-80.
60 Менчинская Н.А. Проблемы учения и умственного развития школьника.// Избр. психол. тр. , М.: Педагогика, 1989, 218с.
61 Щукина Г.И. Проблема познавательного интереса в педагогике. М.: Педагогика, 1971, 351с.
62 Щукина Г.И.Активизация познавательной деятельности учащихся в учебном процессе. М.: Просвещение,1979, 160с.
63 Щукина Г.И. Категории обучения и проблемы учебно-познавательной деятельности.// В Кн.: Педагогические проблемы формирования познавательных интересов. Л., 1983, С. 3-14.
64 Караев Ж.А. Активизация познавательной деятельности учащихся в условиях применения компьютерной технологии обучения: Автореф. ... д-р пед. наук: 15.03.94. Алматы, 1994, 48с.
65 Алимухамбетова Г.Е. Научные основы формирования готовности школьников к познавательной деятельности (теоретико-методологический аспект): Дис. …д-р пед. наук. /Аркалык.:АрПИ,1995,350с.
66 Бектеньярова А.Р. Межпредметные связи как условие активизации познавательной деятельности учащихся: Автореф. … канд. пед наук: 11.02.93. Алма-Ата, 1993, 49с.
67 Смаилов С.С.Оқу процесінде студенттердің танымдық ынтасын қалыптастыру. Жамбыл, Жамбыл обл. СГТАО, 1994
68 Байжұманова Б. «Оқушылардың танымдық қабілетін дамыту» «Қазақстан мектебі» 2000-№2
69 Едігенова А. «Танымдық қызығу ерекшеліктері», «Қазақстан мектебі» 2003-№10
70 Қоянбаев Ж..Б., Қоянбаев Р.М. / Педагогика Алматы. 2002ж.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әркетін мотивацияландырудың
педагогикалық шарттары
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекет мотивациясын
қалыптастырудың педагогикалық теориялық негіздері.
1. Оқушылардың танымдық іс-әрекет мотивациясын қалыптастырудың негізі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекет мотивациясының мазмұндық,
құрылымдық
нобайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекет мотивациясының
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
2 Оқу-тәрбие үдерісінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-
әрекеттерін мотивацияландырудың педагогикалық шарттары.
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекет мотивациясының
шарттарының қалыптасу деңгейін анықтау ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..73
2.2. Жеке өз іс-тәжірибиемнен сабақ жоспарларының үлгілері ... ... ..
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Біздің қоғам жаңа нарықтық қатынастарды игеру мен ақпараттық
сұраныстардың қарқынды өсіп келе жатқан ағыны. Жақандық компьютерлік
жүйелерге ауысу, технологиялық процестердің жылдам өрбуі заман талабына сай
адамдарды үнемі өз білімдерін , өзін-өзі тәрбиелеуге итермелейді. Қазіргі
таңда мектепке білімсіз, тәжірибесіз атқарушыларды емес, әлеуметтік
тұрғыдан белсенді, шығармашылықпен айналысып, еркін ойлайтын, жаңа
ақпаратты өз бетінше игеріп, оған баға бере отырып, таңдау жасау барысында
тиімді шешімдер қабылдауға қабілетті адамдарды тәрбиелеу талаптары қойылып
отыр.
Білім беру жүйесінің мазмұны қоғамның ағымдағы және болашақ
қажеттіліктерін, адам танымының ерекшеліктерін бейнелеп, әлеуметтік даму
ағымын есепке алудың негізінде қоғамда қабылданған білім берудің даму
тұжырымдамасына сәйкес келуі тиіс.
Президент Н.Ә. Назарбаев Білім беру саласы ақпараттық қоғамда
экономикалық саламен елеулі түрде астасады, ал білім берік қызметі
ақпараттық қоғамның экономикалық дамуының аса маңызды құрамдасына, артта
қалушылықты еңсерудің факторына айналады.-деп жазды. Білім беру ұғымының
өзі өзгеруде және кеңейуде.
Бүгінде республикамызды өркендету үшін экономиканы, мәдениетті,
ғылымды дамыту мақсатында шығармашылық әрекетке қабілетті, дербес, белсенді
және бастамашыл жоғары деңгейдегі мамандар қажет. Әсіресе, бастауыш
мектептің мұғалімдері осындай қасиеттерге ие болуы тиіс; себебі, бастапқы
буында баланың жеке басының қарқынды дамуы жүреді. Бастауыш сынып
оқушыларын тек оқу қызметінің негіздеріне ғана үйретіп қоймай, уақыт
талабына сай – ойдың дербестігіне, танымдық әрекетке, белсенділікке және
тағы да басқа көптеген нәрселерге баулу ќажет. Бұл тұжырым бастауыш
мектепті оқу-танымдық іс-әрекет мотивтерін дамытуға бағыттайтын көптеген
зерттеулердің нәтижелерімен және педагогикалық тәжірибелермен дәлелденді.
Б.Г.Ананьев [1], Л.В.Занков [2], Д.Б.Эльконин[3-5] және т.б.
зерттеушілердің еңбектерінен бастауыш мектеп оқушыларының мүмкіндіктерін
жеткіліксіз бағалау орын алғанын байқауға болады. Арнайы ұйымдастырылған
оқыту болған жағдайда психикалық дамудың неғұрлым жоғары деңгейіне қол
жеткізуге мүмкіндік бар. Бастауыш сыныптарда дұрыс ұйымдастырылған оқыту-
білімдерді, икемдіктер мен дағдыларды игерудің сапасына түбегейлі ықпал
етеді; шамадан тыс жүктемелердің азаюына, жалпы алғанда оң оқу мотивациясын
тәрбиелеп шығаруға әкеледі. Көп жылдар бойы бастауыш мектептің міндеті тек
балаларды оқу мен жазуға машықтандыру, санаудың қарапайым дағдыларына
үйрету, қоршаған әлем туралы түсініктерін кеңейту деп есептелінді. Бірақ,
оқушыға педагогикалық ықпал ету объектісінің рөлі ғана бөлінетін оқытудың
дәстүрлі жүйесі тұлғаның шығармашылық жағынан дамуы үшін қажетті
жағдайларды қамтамасыз ете алмайды. Осы жағдаяттарға байланысты
Қазақстанның бастауыш мектебі тұжырымдамасы қайта қаралды. Оның тұтас білім
беру жүйесінің іргетасының негізіне дамыта білім беру алынды.
Яғни, бастауыш мектептің жаңа мазмұны жаңа нысандағы, жаңа
технологияны игерген мұғалімді талап етеді. Мұндай мұғалімнің сабағының
негізгі міндеті оқушыларға білім беру емес, танымдық іс-әрекет мотивациясын
арттырудың негізінде бастауыш мектеп оқушыларының жеке, дербес әрекетін
ұйымдастыру болып табылады. Соңғы зерттеулер (Н.Н.Демиденко [6],
Т.А.Капитонова [7], И.В. Архипова[8], У.Б.Төлешова [9], Е.Бекболғанов
[10]), А.Қапашов [11], Ш.Қайыпова [12], баланың ойлау дербестігінің
дамуымен қатар, оның сөйлеу қабілетінің дамитындығын көрсетті, ол ойды
ұйымдастырып, нақтылайды, оның маңыздысын қосалқысынан бөліп қарап,
неғұрлым жалпылап білдіру мүмкіндігін береді. Сонымен қатар, ойдың дамуы
оқушының тәрбиелілігіне ықпал етеді.
Осыған байланысты қазіргі кезеңде мектеп алдында тұрған негізгі
міндеттердің бірі- оқушылардың танымдық іс-әрекетінің мотивациясын
қалыптастыру болып табылады. Бұл мәселені оқушыны оқытудың бастапқы
кезеңінде шешу қажеттілігі туындайды, себебі, дәл осы сатыда оның жеке
тұлғалық қасиеттерінің негізі қалыптасады.
Мотивация, оқу мотивациясы, танымдық іс-әрекет мотивациясы мәселелері
С.С.Смаилов [13], Л.С.Выготский [14-16], Ж.Нұрбекова [17], С.Л.Рубинштейн
[18-20], А.Н. Леонтьев [21-25], Л.И. Божович [26-28], А.В. Запорожец [29-
31], Б.Г.Ананьев [32], А.К. Маркова [33], және т.б. психолог
зерттеулердің назарында болды. Тұлғаның барлық өмір сатыларындағы дамуын
олар индивидтік әрекеттің дербес және саналы субъектісіне айналу процесі
ретінде қарастырды. Оқытудың психологиялық-педагогикалық шарттарын зерттеу,
оң танымдық мотивацияны оқытудың алғашқы жылдарынан бастап дамыту қашанда
маңызды болып, әлі де өз өзектілігін жоғалтпады.
А.К.Маркова: Мұғалім оқушыларға оқыту процесінің жеке
мәнін ашып көрсетудің (адам не үшін, қандай мақсат үшін оқитындығын)
қажеттілігін, кәсіби қызмет үшін, алдағы қоғамдық өмірдегі әлеуметтік өзара
әрекеттер мен қатынастар үшін мектепте оқудың маңыздылығын ашу
қажеттілігін көрсету өте маңызды,- деп жазды [33].
Қазіргі уақытта педагогикалық психологияда оқу мотивациясы бойынша
біршама үлкен тәжірибелік материал жинақталған (Н.Е.Седова [34], Т.И. Лях
[35], К.П. Вальдес [36], М.Б. Поторочина [37], В.Д. Голиков [38], Г.И.
Ибрагимова [39], С.Н. Кивчун [40], М.З. Диняева [41]) . Осылайша, мектеп
оқушыларын мәселелік-дамытушы оқыту саласындағы психологтардың
зерттеулерінен байқайтынымыздай, бұл әдістің қолайлы жағдайлары жаңа білім
алуға ұмтылуға және өз танымдық іс-әрекетінің әдістеріне деген
қызығушылықтан көрініс табатын танымдық мотивацияның жеткілікті шамада
жоғарғы деңгейін қалыптастыру мүмкіндігін береді (А.М.Матюшкин [42-44]).
А.М.Матюшкин мотивтерді танымдық белсенділіктің неғұрлым жалпы құрылымдық
элементтері ретінде қарастырды. Ол оқытудың белгілі жағдайларында: Тиісті
оқу міндеттерін шешу барысында танымдық қажеттіліктердің пайда болуының
алғы шарты болып табылатын жағдайлар туындайды- деп жазды [42]).
Проблемалық оқыту элементтерін қолдану жағдайларындағы педагогикалық
зерттеулердің нәтижесінде алынған фактілер де толыққанды оқу мотивациясын
тәрбиелеудің мүмкіндік көрсетті. М.И. Махмудов [45], К.Сатыбалдина,
Тарасинка [46] Р Ю.К.Бабанский [47], И.Я.Лернер [48], және т.б.
ғалымдардың пікірлері мен тәжірибелеріне сүйеніп, бағытталған түзету
жұмысын атқару арқылы, тіпті, артта қалушы оқушылардың мотивациялық
саласында алға жылжуға қол жеткізуге болады, ал бұл олардың оқуындағы оң
нәтижені береді (Н.А.Менчинская [49], Н.Г.Морозова [50], Л.С.Славина
[51], И.Ю.Кулагина [52] жєне т.б).
Танымдық мотивацияның дамуымен тікелей байланысты болатын және бала
тұлғасының шынайы дамуының критерийлері болып табылатын білімдерді өз
бетінше алу әдістерін қалыптастыруға бірқатар зерттеулер жүргізілген (Л.И.
Божович [53-55], Н.Г.Морозова [56],С.С.Смаилов [57], Мустафинава Ф. [58])
Л.С.Славина [59], Н.А.Менчинская [60], Г.И.Щукина [61] және т.б.).
Мектеп оқушылардың шығармашылық түрлендіруші әрекетке деген ішкі
қажеттілігін, дайындығын, білімдерді іс жүзінде қолдана білу икемділігін
қалыптастыруы тиіс. Бұл міндетті түрде баланың танымдық іс-әрекетінің
қолданылмаған мүмкіндіктерін ашып көрсетуге көмектесетін балаларға тәрбие
беру мен оқытудың жаңа жолдарын іздеуге әкеп соқтырады. Осындай танымдық
мүмкіндіктердің бірі – оң мотивацияны, яғни оқуға жеке қатынасын, еңбекке
дайындығын, өз Отанының игілігіне кәсіби қызмет етуге деген қызығушылықты
қалыптастыру.
Осылайша, оқушылардың оқу мотивациясын зерттеу мәселесі оқытуды дұрыс
ұйымдастыру үшін үлкен маңызға ие. Оқушылардың мотивациялық саласының
қалыптасуы айтарлықтай дәрежеде тұтастай педагогикалық үрдістің
табыстылығын анықтайды.
Педагогика ғылымы дамуының қазіргі кезеңінде қоғам талап ететін дербес
шығармашылық тұлғаны тәрбиелеу мен дамытуға деген қажеттілік пен
оқушылардың танымдық іс-әрекет мотивациясы деңгейінің төмендей бастауы
аралығында, бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекет мотивациясын
қалыптастырудың теориялық негіздері мен мектептің оқу-тәрбие үдерісінде
оқушылардың бейім қаблеттерін дамытудың педагогикалық шарттары мен
құралдарының жеткілікті шамада зерттеліп-дайындалмауының арасында қарама-
қайшылық орын алуда. Бұл қарама-қайшылықтарды шешу зерттеудің проблемасы-
бастауыш мектеп оқушыларының танымдық іс-әрекет мотивациясының орнығуы мен
одан әрі дамуына тиімді ықпал ететін педагогикалық шарттарды ќарастыруды
міндеттейді.
Мәселенің өзекті маңыздылығы, оның педагогика ғылымының
теориясында, сондай-ақ, бастауыш мектепте тәжірибесінде де жеткілікті
дәрежеде зерттелмеуі, біздің зерттеуіміздің тақырыбын: Бастауыш сынып
оқушыларының танымдық іс-әркетін мотивацияландырудың педагогикалық
шарттары деп белгілеуімізге себеп болды.
Зерттеу мақсаты: оқу-тәрбие үдерісінде бастауыш сынып оқушыларының
танымдық іс-әрекеттерін мотивацияландыруды теориялық негіздеу және
педагогикалық шарттарын анықтау, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беру.
Зерттеу пәні: оқу-тәрбие үдерісінде бастауыш сынып оқушыларының
танымдық іс-әрекеттерін мотивацияландырудың педагогикалық шарттары.
Зерттеу нысаны: Бастауыш мектеп оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу міндеттері:
- танымдық іс-әрекеттер мотивациясының теориялық негізін айқындау;
- оқу-тәрбие үдерісіндегі танымдық іс-әрекеттер мотивациясының құрылымдық-
мазмұндық нобайын жасау, өлшемдері мен көрсеткіштерін, деңгейлерін
негіздеу;
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеттер мотивациясын
қалыптастырудың педагогикалық шарттарын анықтау және әдістемелік жасау;
- оқу тәрбие үдерісінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеттер
мотивациясын қалыптастыруды тәжірибелік-экспериментте тексеру және
нәтижесін шығару.
Зерттеу әдістері: - психологиялық-педагогикалық еңбектерді
ғылыми-теориялық тұрғыдан зерттеу;
- белгіленген мәселе бойынша озық педагогикалық тәжірибелерді талдау
және қорытындылау;
- тәжірибелік-экспериментті ұйымдастыру(сауалнама, тестілеу, бақылау,
сұхбаттасу, әңгімелесу) тәуелсіз сараптамалар мен өзін-өзі бағалау;
-зерттеудің нәтижелерін, алынған мәліметтерді статистикалық өңдеу,
оларды талдау және қорытындылау;
Зерттеудің теориялық мәні мен ғылыми жаңалығы:
- бастауыш мектептің оқу үдерісіндегі оқушылардың танымдық іс- әрекет
мотивациясының ғылыми-теориялық негізі анықталды;
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекет мотивациясы
қалыптасуының критерийлерін белгілеп, өлшемдері мен деңгейлері сұрыпталды;
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеттер мотивациясын
қалыптастырудың педагогикалық шарттары айқындалды.
- бастауыш мектеп оқушыларының танымдық іс-әрекетінің оң мотивациясын
қалыптастырудың практикалық- ғылыми әдістемелік жүйесі жасалынды.
Зерттеудің практикалық маңызы: дипломдық жұмыстың теориялық
тұрғыда негізделген, сыналған, іс жүзінде тексеруден өткен материалдарын,
оның қорытындылары мен нәтижелерін бастауыш мектеп оқушыларының танымдық
әрекетін мотивацияландыруды қалыптастыру үшін пайдалану оқушылардың білім
игеру үрдісін қарқындандырып оқу сапасының артуына негіз болады.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
І Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекет мотивациясын
қалыптастырудың педагогикалық теориялық негізі
1.1 Оқушылардың танымдық іс-әрекет мотивациясын қалыптастырудың негізі.
Бастауыш сынып оқушысының танымдық іс-әрекеті мен оған итермелейтін себеп
– салдар немесе түрткі болатын жағдайлардың мән-мағынасын мүмкіндігінше
ғылыми-теориялық және ғылымдардың ықпалдастығы мен олардың әрқайсысының
зерттеу нысындарындағы алынған қорытынды жиынтықтарының негізделулеріне
сүйене отырып, деңгейлік сапа, сандық көрсеткіштік белгілерімен салыстыра
анықтау шындыққа жақындықтау ете түсетіні анық. Әсіресе, бұндай жағдайлар
бастауыш білім беру кезеңіндегі оқу іс-әрекетінің күрделілігімен көрінуі
және ондағы шешімі табылуға тиісті келелі мәселелердің түйінін табу, оң
нәтижеге қол жеткізу және оның құбылмалылығына ғылыми тұрғыдан жиі қарау
заңды нәрсе. Құбылмалылығы дегенде қоғамдық құрылымның өзгеруі, ғылым мен
техниканың жаңа белеске көтерілуі, жаңалықтардың ашылуы, ғылымның түрленуі
мен олардың сапалық құрылымдарының пайда болып, өркен жайуы кез келген
мемлекеттегі білім беру жүйесін реформалауға, оқушыларға берілетін тәрбие
мен білім жүйесінің келесі бір белеске , заман талабына сай деңгейлік өсуін
қарастырып, оны білім алуға тасымалдап жеткізу барысында әр түрлі ғылым
салаларының зерттеу әдістері мен жетістіктеріне сүйене отырып
тасымалдаудың әрі оқушының объекті негізінде емес субъктік қарым-
қатынастыққа жетелеу, итермелеу іс-әрекеті жүзеге асырылуын басшылыққа
алады.
Осы тұрғыдан келгенде педагогика ғылымы бастауыш білім беру кезеңі
алдында, оқушының жеке тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру міндетін қойып,
оны шешумен айналысады.
Бұндай түйіні күрделі мәселенің шешімі әліде болса толығымен табылмай
келеді.
Осы негіздегі өзікті мәселенің шешімі қоғам дамуының денгейі мен
әлеуметтік-көпшіліктің сұраныс талаптарына үйлесімді жүйеленген білім
көлемі оқу мен тәрбиелеудің басты қағидаларымен ұстанымдарына сәйкес
іріктеліп, оны оқушыларға игерту үдерісінде педогогикалық психологиялық
жаңа бағыттарының негізге алу қойған мақсатқа қол жеткізу барысында
ұйымдастырылуды нақты тиянақтауды қажетсінетін қыры мен сыры көп жұмыс
сондықтан бастауыш сынып оқушыларына берілетін білім негіздерін анықталған
деректер жүйесімен жаттанды түрде оқытып, қажеттік іскерлік, дағдыны
үстүріт қалыптастырып қоймай біліктілікке баулып білімді оқушылардың сапалы
түрде өз бетінше игеруіне үйретіп, шығармашылық пен ізденімпаздыққа
жетелеу, бастауыш сынып оқушысының бойына белсенді өмірлік ұстанымдарымен
алғашқы көз қарасты, өз ісіне деген үлкен жауаптылықты, сенімділікті, ой
еңбегімен дене еңбегіне саналы қарым- қатынасты, түрлі тәрбие қырларын
қалыптастыру мен сөзбен істің бірлігіне негізделген күрделі танымдық іс-
әрекетті айқындауды педогогика және психология ғылымдарының жетістіктерімен
жаңа бағыттылығын қажетсінеді.
Бұған сүйену оқушының өзін-өзі тануына, тұлғалы қырының қалыптасуы мен
жеке санасының өсуіне, мен деген сенімдігінің артуына мүмкіндік туғызу
жаңа педогогикалық парадигманың негізін құрайды.
Оқушылардың танымдық іс-әрекетінің және оның себеп-салдары мен түрткі
боларлық жағдайларындағы күрделі мәселе педагогика ғылымының даму
тарихындағы шәкіртке, оқушыға тәрбие мен білім беру жолында ықпал жасау
керектігі жөніндегі озық ойлы пікірлердің сол заманнан бүгінге дейін
жалғасып келеді яғни ,бұл заман талабына сай ғылыми тұрғыдан шешілуді талап
ететін күрделі мәселе екені анық оған филосф, психолог, педагог және озық
ойлы жеке тұлғалардың ой пікірлерін талдау.
Білімнің түрлі салаларындағы ғалымдардың, философтардың,
психологтардың, педагогтардың оқудың мотивациясы, оқушылардың танымдық
дербестігі мәселелеріне деген терең және үздіксіз қызығушылығы мәселенің
қазіргі таңдағы өзектілігін көрсетеді.
Пифагор мектебінің өкілдерінің өзі – Аристоксен мен Архит және де
басқа ғалымдар білімдерді өз бетімен игеру үшін оқушы өз еркімен оқуы, яғни
онда білім алуға ниет (мотив) болуы қажет деп тұжырымдаған. Олай болатын
болса, Ғылымдар мен өнерлерді зерттеу дұрыс болады және мақсатқа
жетелейді, ал егер ол еріксіз, мәжбүрлеп жүретін болса, әлсіз және
нәтижесіз болады.
Сократтың пікірінше, білім берудің негізгі мақсаты тұлғаның
моральдық тұрғыдан жетілуі мен оның қабілеттерінің дамуы. Оқушылардың
танымдық іс-әрекетіне арнайы жетекшілік жасау қажеттілігі туралы,
оқытудың арнайы әдісін – эвристикалық әңгімені алғаш рет Сократ
әзірлеп жасады.
Аристотель өзінің Жан туралы деп аталатын еңбегінде адамға
қуаныш пен қанағаттану сезімін беретін тіршілік үшін қажетті нормалар мен
ережелерді игеру бойынша әрекет қана табысты болады деп тұжырымдады. Сол
себепті бұл әрекет енжар жаттау арқылы емес, адамның белсенді
практикасының барысында, оның дербес жұмысының барысында жүзеге асырылуы
қажет.
Сенсуалистік негізде құрылған оқытудың дамытушы әдістемесінің ғылыми
негіздерін Я.А.Коменский қалады. Ол біздің уақытта өзектілігін жоғалтпаған
оқыту үдерісін белсендендірудің ыңғайларын әзірледі. Танымның бастауы
қашан да сезімнен шығуы тиіс, себебі бұрын санада, сезімдерде
бейнеленбеген сондықтан еш нәрсе болмайды. Яғни, оқуды заттар туралы сөзбен
айтудан емес, оқушының дербес ойлауын дамытатын пәндік бақылаудан бастау
қажет.
Швейцариялық педагог И.Г.Песталоци оқушылар өз білімдерінің қорын
байытатын және ақыл күштерін қарқынды арттыратын білім беру жүйесі ғана
жоғары нәтижелікке ие деп санады. Дамыта оқытудың жалпы психологиялық көзін
ізденумен айналыса келе, ғалым тек білімдерді дербес игерумен, оқуға
қызығушылық арқылы ғана адамға табиғатпен тағайындалған нысанды табуға
болады деп есептеген. Балалар сөйлеуді белсенді игеруі, өз бетінше өлшей,
санай білуі тиіс. Білімдермен қатар бір уақытта икемдіктер де қалыптасады.
Сана іс барысында неғұрлым жақсы дамиды, онда қандай да қателік бірден
білінеді.
Дамыта оқыту түсінігін дидактикаға А. Дистервег ендірді. Адамның
рухани күштері мен қабілеттерінің дамуы оның тарапынан бұл бағыттағы күш
салуларынсыз мүмкін болмайды деп тұжырымдай келе, Дистервег дербестікті
оқытудың аса маңызды принциптерінің бірі деп санады. Ол ақылдың, еріктің,
жадының, ойлаудың және адамның басқа қасиеттерінің дамуының негізі болып
табылады. Оқытуды сабақта ойлау билік ететіндей етіп құрған жөн,
оқытудың белсенді әдістерін кеңінен қолдану, оқушыны өз бетінше ойлап,
ізденіп, өзін көрсететіндей, өзінің қалғып жатқан күштерін дамытатындай
етіп, жұмыс істеуге мәжбүрлеу қажет,- деп жазды . Кез- келген әдіс, егер
ол тек қабылдампаздыққа үйретсе жаман және егер дербестікке итермелесе,
жақсы.
К.Д.Ушинский оқуды мағынаға толы балалардың айтарлықтай еңбегі
ретінде қарастырды. Ол оқу ойын емес деп ерекше атап өтті: ойнай келе тек
жеті жасқа толмаған кішкентай балаларды ғана оқытуға болады, одан кейін
ғылым салмақты, оған ғана тән қалыпқа түсуі тиіс . Оқу еңбегін оқушылар
өз бетімен дербес оқып, мұғалім оларға жетекшілік жасап, тек материалды
ғана емес, оқытудың тәсілдерін игеруге көмектесетіндей, олардың ойын дамыту
бойынша жұмысты жүргізетіндей етіп ұйымдастыру қажет, оқушыға тек белгілі
бір танымдарды ғана табыстап қоймай, оның өз бетінше, мұғалімсіз жаңа
білімдерді игеру қабілетін және қалауын дамыту қажет болатындығын үнемі
есте сақтаған жөн.
Кеңестік қоғам жүйесін орнату төңкерісі алдындағы кезеңнің озық
педагогика үлгісі өз бетінше дамытушы оқыту идеясын ұстанды. Ол оқушы тек
қана тәрбие объектісі болып қана қоймай, сонымен бірге оқу-тәрбие
үдерісінің субъектісі болып табылады деп есептеді. Сондықтан оны тек оқуға
ғана емес, оларды өз бетінше игеру әдістеріне де үйрету қажет. Осындай
көзқарастарды ұстанушылардың бірі - В.П.Вахтеров өзінің Жаңа педагогика
негіздері атты еңбегінде баланы тек қазірде ақиқат деп танылатынға ғана
емес, ең алдымен, ақиқатты қалай ашу қажеттігіне үйрету қажет,-деп жазды.
Догмалық оқытуға қарсы шыға отырып, ол белсенді әдістерді қолдануды, оларды
дербестік пен шығармашылыққа үйретуді талап етті. Мұғалім міндеттерді
қояды, материалдарды береді, ал оқушы өзі өз күштерімен оған дейін ашылған
не жасалғанды жаңадан іздейді, ашады не игереді. Сонымен бірге, тек білім
алып қана қоймай, өз бетімен қалай білім алып, бақылап, ашып, жасап,
салыстыруды да және т.б. үйренеді. Ол әдіске үйренеді. Оқушылардың өз
бетінше жұмыс істеу дағдылары қалыптасады, олардың танымдық қабілеттері,
ойлау, сөйлеу қабілеті дамиды.
Сол сияқты П.Ф.Каптерев те өз бетінше дамытатын оқыту идеясын
ұстанды. Ол педагогикалық үрдіс баланың өз бетінше дамуы мен өз-өзін
жетілдіруіне ықпал ететін құрал деп есептеді. Дидактикалық очерктер деп
аталатын еңбегінде П.Ф.Каптерев оқушылардың ақыл-ой дербестігін, өзіндік
бастамашылығын қоздыруға септігін тигізетін дамытушы оқыту әдістерін
қарастырды. Ол назарды, біріншіден, орынды эвристикалық нысанға бөледі,
яғни мектепке өмір рухын, еңбек пен әрекет рухын ендіреді. Оқушылардың
эвристикалық нысан бойынша танымдық іс-әрекеті бірте-бірте жүзеге асады;
басында олар жеке фактілермен, заттармен және құбылыстармен танысады,
олардың пайда болу көздерін анықтайды, сапасы мен қатынастарын талдайды;
одан кейін әрбір дерек бойынша қорытындылар жасалады. Одан әрі синтез,
алынған қорытындыларды біріктіру мен тұжырымдауды қалыптастыру жүреді.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекетін қалыптастыруда оқу
үдерісін тиімді етудің жолын қарастыру қажеттілігі туындайды. Бұнда
оқушылардың оқу-білімге көз қарасын, өмір сүру мен қоршаған орта,
дүниетанымының қажеттілігіне біртіндеп айналдыру ,оқушы тұлғасының бұл
негіздегі ерекшелігін қалыптастыру бірінші мәселе болуға тиіс.
Оқушы жеке тұлға ретінде танып оның өмірге белсенді ұстанымын,
ізгіліктік мініз-құлқының қажетті жағдайына айналатындай етіп қалай
қалыптастыру керек? Тұлғаның өзіндік белсенділігінің қандай қырларын осы
үдеріспен байланыстыруға болады? Бұл сұраққа оқушының танымдық іс-әрекеті
алдымен ойлау белсенділігіне, сыртқы әсер ішкі белсенділіктің нығайуына
себепші, оның өтуіне бақылау жасаушы орта болып саналатындығына байланысты
деуге болады.. Көрсетілген іс-әрекеттің табысты болуы ықпал ететін фактор
бұл бір ғана емес, өз бетінше ойлауда ерекше орын алады. Яғни, мектеп
оқушыларға тек білімді ұйымдастырып беретін орта немесе арнайы мекеме
ретінде ғана емес, олардың өз бетінше ойлауға үйрететін әрі
тәрбиелейтіндігін ескерген жөн, ал бұл өз кезеніңде коғамдық санат
қалыптастыру, келешекте толыққанды белсенді азамат болуға баулу екендігін
атап өту керек.
Осы тұрғыдан келе отырып оқушылардың танымдық іс-әрекетінің
денгейлік көрсеткіші жас ерекшеліктеріне үйлесімді болып артуы мен
жетілуіне себепші, түрткі боларлық жағдайларды тудыра отырып ойлау
белсенділігінің ерекшелігін ескеріп, содан кейін ғана өз бетінше әрекет
етуін арттыру қажет. Бұл оқушының танымдық іс-әрекетіндегі шығармашылық
ойлау дәрежесіне алып келмек. Ойлау көпшілік психологтардың пайымдауынша
концентірлік шеңбер кейіпінде болмақ деп түсіндіріледі сондай ақ бұл
бастапқы денгей болып табылмақ. Ал әрі қарай ойлаудың дамуы басқа деңгейге
көтерілмек.
Оқушының танымдық іс-әрекет мотивациясының психологиялық құрылымын
қарастырғанда шығармашылық ойлау жеке көрсетілген.
Танымдық іс-әрекет мотивациясының ықпалы мен немесе әсерімен өтеін
үдерістерді тануда, қырларын қалыптастыруда олардың өзара байланысы мен
өзара шарттылығын ескеру қажет. Оқу үдерісінде бұл ерекше орын алады,
себебі жалпыны қарастыру дараны қарастырмайынша мүмкін емес,өйткені жалпы
дарадан құрылып, ол дараның мінінің ашылуымен анықталады.
Көрсетіліп аталғандар түгелімен оқушының танымдық іс-әрекет
мотивациясының ерекшеліктеріне және оған ықпал ету әсерімен белсенді
етудегі шығармашылық ойлау денгейлері қалыптасатын кешенді тәсіл қажет
ететіндігің білдіреді. Оқу үдерісінде аталған ойлау денгейлерін
қалыптастыруға дидактикалық қандай орта қажет екенің білген соң,соған
сәйкес танымдық іс-әрекет мотивациясының түрлі жолымен жүзеге асыруға
болады.
Оқушының танымдық іс-әрекет мотивациясын қарқынды ету барысында қатысты
кешенді тәсілдердің бірі ретінде жаңа білімді белсенді қабылдауға даярлығын
алуға болады. Бұл оқушылардың танымдық іс-әрекетіндегі белсенді ойлаудың
бейнесін көрсетеді.Шешімі табылуға тиісті келелі мәселелерді туғыза отырып
өз бетінше ойлауды туғызу, үйрету. Яғни, шығармашылық ойлау- оқушылардың
түрлі танымдық іс-әрекетінің мәселесін шешуде түрлі әдіс тәсілдерді
іздестіру барысында жүзеге асырылып, мотивациясының шығу тегі мен
бағыттылығына негізделеді.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекетін белсенді етудің
психологиялық моделінен үдерісті жүзеге асырудың педогогикалық қырын
берілген жағдай үшін концентрлік шеңбер деп түсінбеу керек.Бұндағы ойлауды
белсенді етудегі басты нәрсе-дидактикалық құрал. Бұл оқушылардың жаңа
білімді қабылдауға әрекетімен оған әзірлігін, өз бетінше ойлауды
қалыптастыру үшін қолдануға болады. Сондай-ақ оқушылардың танымдық іс-
әрекет мотивациясының бейнелік қырын бастауышта оқылатын жеке пәндердің оқу
материалдарының мазмұны мен оқу ерекшілігіне, жеке пәндерді оқыту
әдістемесінің ғылыми негізіне және тағы басқа түрлі ықпал ететін жағдайлар
мен себептерге де байланысты екені анық. Сондықтан біз мүмкіндігінше
педогогика ғылымының теориясы тұрғысынан талдаулар жасап түсініктер беруге
бағытталамыз.
Міне, оқушының танымдық белсенділігі, дербестігінің жалпы
мәселесінің жеке аспектілері, оқытудағы баланың мүдделері мен
қажеттіліктерін ескеру барлық дәуірдегі педагогтардың қызығушылығын
тудырған. Дегенмен, тек жиырмасыншы ғасырда ғана танымдық іс-әрекет
мотивациясын дамытуға бағытталған тұтас теорияларды құрудың алғашқы
әрекеттері пайда болды.
Адамның мотивациялық саласы, оған деген қызығушылық өте үлкен
болғанына қарамастан, әлі күнге дейін жеткілікті шамада зерттелмеген. Шетел
психологиясындағы мотивтерді зерттеу салыстырмалы тұрғыдан біраз уақыт
бұрын басталды. Қазіргі уақытқа қарай мотивацияның ондаған зерттелген
теориялық концепциялары жасалған, олардың көбісі ежелгі ойшылдардың адам
психикасы жайлы түсініктерінен тамыр алады.
Кеңес психологтары адамның әрекеті мен мінез-құлқындағы
мотивацияның мәніне ерте көңіл бөлді. 1921 жылдың өзінде А.Р.Лурия:
Ќазіргі заманда адамды қозғаушы, оны түрлі әрекеттерге итермелейтін, оның
мінез-құлқына әсер ететін және солайша үлкен әлеуметтік құбылыстар мен
тарихи оқиғаларға ықпал ететін стимулдар ретіндегі қажеттіліктер туралы
мәселеге көп көңіл бөлінуде -деп жазды.
Қажеттіліктер мәселесінің адамның санасымен – адамгершілік
мотивтермен, саналы мақсаттар, ниеттермен өзара байланыста зерттелуі кеңес
психологиясында тұлғаны ұғынудағы материалистік ыңғаймен байланысты.
Мотивация мәселесінің теориялық зерттелуін С.Л.Рубинштейн [18-20; 93],
Л.С. Выготский [14-16], А.Н.Леонтьев [21-23], Л.И.Божович [26-28],
А.В.Запорожец [29-31], Б.Г.Ананьев [1; 32] және т.б. жүзеге асырды .
Л.С.Выготский адамның мотивациялық саласын зерттеудің
маңыздылығына ерекше тоқтала отырып, баланың ұмтылыстарын, мотивтерін,
қажеттіліктерін, мүдделерін, баланың ойын әрекетін белсендендіретін
қозғаушы күштер ретінде атап , бұл оның белсенді дамуына әсерін тигізеді
деп жазды.
Аса танымал кеңес психологы С.Л. Рубинштейн де мотивацияға маңызды
ден қойып, оны әрекетпен бірлікте қарастырды. Психология негіздерінде
жалпы мотивтердің ішінен ол оқу мотивтерін ерекше бөліп қарастырды, себебі
ол оқуды үйрену, білімдер мен дағдыларды игеру, ол үшін тек нәтиже ғана
емес, мақсат та болатын әрекеттің ерекше түрі ретінде қарады .
С.Л. Рубинштейн оқу мотивациясы тұлғаның тәрбиелік аспектіде өз-
өзінің алдындағы міндеттеме ретінде, өз-өзін жетілдіру үшін, дамуын
ынталандырады деп бөліп көрсетті. Психикалық дамудың кезеңдеріне үстемдік
етуші мотивтердің өзгермелі динамикасымен байланыстыра келе, ол былай деп
жазды: Дамудың түрлі кезеңдерінде кейбір мотивтер заңды түрде неғұрлым
тиімді түрткі болып шығады. Педагогтың маңызды міндеті дамудың әрбір
кезеңінде, сәйкесінше ол оқушылар алдына қоятын міндетті қайта құрастырып
және қайта сараптап, ол үшін неғұрлым барабар мотивтерді табуда. Оқудың
саналылығы біріншіден, бос нысандар мен негізсіз ережелерді формальды,
механикалық жаттауға қарама-қарсы – оқу барысында игерілетін ережелердің
мағыналық мазмұнының негіздерін түсінуді талап етеді. Оқудың мотивтерінен,
оқушылардың оқуға деген қатынасынан айтарлықтай көрініс табады. Оқушы
шындығында жұмысқа кірісуі үшін оның алдына оқу әрекетінің барысында
қойылатын міндеттер тек түсінікті болып қана қоймай, іштен қабылданған
болуы тиіс, яғни олар оқушы үшін жеке маңызға ие болуы тиіс. Жоғарыда
айтылғаннан көретініміз, С.Л.Рубинштейннің мотивация туралы ережелері
психология дамуының қазіргі кезінде де өз өзектілігін жоғалтқан жоқ.
Мотивацияны зерттеудегі үлкен ғылыми үлесті көрнекті кеңес психологы А.Н.
Леонтьев те қосты, оның теориялық позицияларына тұтас психологиялық мектеп
негізделеді. А.Н. Леонтьев қажеттіліктерді дамыту және олардың санаға
қатынасы мәселесінің бірегей шешімін ұсынды. Оның болжамы мотивтерді
қажеттіліктер нақтыланатын объектілер (қабылданатын, көрінетін, ойша
табатын) ретінде түсінуге негізделді. Бұл мотивтер қажеттіліктердің, олар
көрініс тапқан пәндік мазмұнын құрайды. Мотив, - А.Н. Леонтьевтің
анықтауынша, - бұл белгілі бір қажеттілікке жасап беретін және адамның
әрекетін туындататын және бағыттайтын объект [23,20]. Оның пікірінше,
мотивтер екі қызметті атқарады: біріншісі - мотивтердің әрекетті тудырып,
бағыттайтындығында, екіншісі – олардың әрекетке субъективті жеке мағына
беретіндігінде. Яғни, әрекеттің мағынасы оның мотивімен белгіленеді. Бұдан
шығатыны, субъект пәнмен қалай әрекет жасайтындығы тек оның субъектіге
қандай қатынаста тұратындығына ғана емес, оның қандай қажеттіліктеріне
жауап беретіндігіне байланысты болады [23,22]. Осы секілді жалпы теориялық
қорытынды зерттеушінің назарын адам әрекетіне мағына беретін және осылайша
оның барысына ықпал ететін мотивтерге бағыттайды. А.Н.Леонтьевтің теориялық
ережелері оқушыны тек оқу әрекетінің субъектісі ретінде ғана емес, оның
мотивациялық саласының субъектісі ретінде қарастыру мүмкіндігін берді. Бұл
оқушының оқу әрекетінің мотивациялық саласына қатысты белсенді позициясының
пайда болуын, оқушы үшін оқудың мағынасының қалыптасуын түсіндіреді.
Демек, мотивтер әрекеттерді тудыра келе, сонымен бірге, оған жеке
мағына береді. Оларды А.Н. Леонтьев жетекші емес мағына құрушы деп атайды,
әрі қатар тұратын мотивтер қосымша факторлар (жағымды немесе жағымсыз)
рөлін атқарады. Бұл мотивтер иерархиясының мәні болып табылады, оған
А.Н.Леонтьев ерекше мән берген [21].
Тұлғаның мотивтері – тудыру қызметіндегі тұлғаның қажеттіліктері (немесе
қажеттіліктер жүйесі). Батыс, сондай-ақ, Отандық психологияда атақты
американдық психолог А. Маслоудың қажеттіліктер концепциясы танымал болып
табылады. Ол адам қажеттіліктерінің бірнеше тобын бөліп, оларды тиісті
қажеттіліктердің әлеуметтік байланыстылығы дәрежесіне қарай белгілі
иерархиялық жүйеге тізеді.
А.Маслоудың қажеттіліктер жүйесінің құрылымын негізге ала отырып, біздің
қоғамның тіршілік әрекетінің қазіргі жағдайларында тұтастай алғанда ерекше
рөлді атқаратын адамның келесі қажеттіліктеріне бөліп қарауға болады.
Мотив-адамды қандай да әрекетке бағыттайтын, қажетін өтеуге
талпындыратын қозғаушы күш. Қажет- адамның ойлау қызметін тудыратын негізгі
себептердің бірі, олай болса адамның қажеттері іс-әрекетінің негізгі
мотивтері бастамасы болып табылады.
Адамның тіршілік әрекетінің негізін базалық, өмірлік, негізгі, шынайы,
табиғи, физиологиялық қажеттіліктер: ауаға, тағамға және басқа
энергетикаға, киімге, баспанаға деген қажеттіліктер, табиғи мұқтаждықтарды
орындауға деген қажеттіліктер құрайды. Бұл қажеттіліктерді жүзеге асырудың
нысандары мен әдістері әлеуметтік, мәдени сипатқа ие болды.
Нақты әлеуметтік-мазмұндық мәнге, жүзеге асырудың нысандарына, құралдары
мен тәсілдеріне ие. Басқа шынайы, табиғи қажеттіліктердің санына, сонымен
қатар, келесілер жатады:
- қауіпсіздікке, қорғанышқа деген қажеттіліктер;
- нақты социумға қатыстылыққа деген қажеттіліктер (отбасына, кәсіби
әлеуметтік топқа, этносқа, қоғамға, елге және т.б.);
Адамның психикалық қызметтерін, оның тұлғалық құрылымдарының қалыптасуы мен
дамуындағы айрықша зор мәнге, қарым-қатынасқа және оқшаулануға деген
қажеттіліктерге ие болды.
Басқа адамдармен қатынасуға деген қажеттіліктер адамның негізгі,
базалық қажеттіліктерінің бірі болып табылады. Бұл қажеттіліктерді жүзеге
асыру арқылы адамның әлеуметтік нормаларды, ережелерді, құндылықтарды
игеру, әлеуметтік тәжірибеге ие болуы жүреді, тұлғаның адамгершілік, саяси,
құқықтық және басқа да әлеуметтендірілуі жүзеге асырылады, оның
субъективтілігі қалыптасады. Қатынас арқылы адам басқа адамдарды және өз-
өзін тануға үйренеді, өзінің коммуникативті әлеуетін толықтырады,
өндірістік және басқа да өмір үшін маңызды міндеттерді неғұрлым табысты
шешеді.
Қатынасқа деген қажеттілік адамның қоғамдық табиғатының көрініс
табуының нысандарының бірі болып табылады. Бұл қажеттілік адамның туған
кезінен бастап әрекет етіп, өмірдің барлық кезеңдерінде қызметін атқарады.
Ол түрлі нысандар арқылы жүзеге асады: бала мен ананың эмоционалдық-
эмпатиялық қатынасы, ойындық, танымдық, педагогикалық, кәсіби қатынас және
т.б.
Қатынасқа деген қажеттілікпен қатар, оқшаулануға деген қажеттілік те
өз әрекетін көрсетеді, оны жүзеге асыру тұлғаның дамуы мен өз-өзін дамытуы,
орнығуы мен әлеуметтендірілуі үшін қосымша мүмкіндіктер береді.
Адамның тіршілік әрекеті мен тұтас қоғам үшін ерекше рөлге
адамның этникалық қажеттіліктері ие болады, олардың негізін үш жетекші
биологиялықќа байланысты қажеттілік құрайды:
-өз-өзін аман сақтауға;
- ұрпақ қалдыруға;
-түрді сақтауға деген қажеттілік; оның нысандары ретінде ананың өз
балаларын қорғау инстинкті, өз халқының басқа адамдары үшін өзін құрбан ету
және т.б. қажеттіліктер.
Негізгі қажеттіліктердің қатарына өз-өзін анықтау, актуализациялау
мен қоршаған ортаның, бірінші кезекте маңызды адамдардың мойындауына деген
қажеттіліктер жатады.
Әлеуметтік тіршілік көзі ретіндегі еңбекке деген қажеттілік ерекше
орынға ие болды. Бұл қажеттілік адамның барлық басқа қажеттіліктерін
игілендіре түседі, оларды шынайы әлеуметтік мағынамен толтырады, ал тұлға
бұлай болған жағдайда әлеуметтік тұрғыдан маңызға ие, қоғамның дамуы мен
жетілу мүдделеріне сәйкес келетіндей болып түрленеді.
Адамның қалыпты, табысты өмірі мен әрекетін қамтамасыз етудегі маңызды
рөлді танымға және өз-өзін тануға деген қажеттіліктер, әділеттікке деген
қажеттіліктер, эстетикалық қажеттіліктер атқарады.
Тұлғаның қажеттіліктері иерархиясында ең жоғары сатыда тұратын адамның
әлеуметтік қажеттіліктерінің қатарына дамуға және өз-өзін дамытуға,
жетілуге, өз бетінше жетілуге деген қажеттіліктер жатады. Әр адамға белгілі
бір дәрежеде барынша дені сау, ақылды, мейірімді, әдемі, күшті және т.б.
болуға деген ұмтылыс тән келеді.
Тұлғаның осындай ұмтылыстарын жүзеге асыруға тек қана адамның өмірі
мен қызметінің сыртқы жағдайлары, шарттары ғана емес, сонымен бірге, ішкі,
жеке алғышарттар да (мотивтер, қабілеттер, тұлғаның еріктік дайындығы)
ықпал етеді. Сонымен бірге, тұлғаға өз дамуының деңгейі мен динамикасын
анықтап, бақылап, қадағалау мүмкіндігін беретін тұлғаның өз-өзіне баға беру
әрекеті маңызды рөлге ие.
Адамның өміріне, әрекеті мен мінез-құлқына айтарлықтай ықпал ететін
адамның жетекші қажеттіліктері осындай. Бұл қажеттіліктер олардың
байланыстары мен өзара қатынастарында белгілі иерархиялық орналасуда
болады, олардың актуализациясы өмірдің жағдайларына, сондай-ақ иерархиялық
өзара қатынастар жүйесіндегі орнына байланысты болды. Мәселен, басында
аталған қажеттіліктер кейінгі қажеттіліктерге қарағанда үнемі
қанағаттандыруды талап етеді, соңғылары алдыңғы қажеттіліктерді
қанағаттандырғаннан кейін неғұрлым белсенді және күшті әрекет ете бастайды.
Неғұрлым жоғары деңгейдегі қажеттіліктерді қанағаттандырудың әдістері
төменгі деңгейдегі қажеттіліктерді қанағаттандыру әдістеріне қарағанда
неғұрлым алуан түрлі келеді. Сонымен қатар, адам үнемі белгілі бір
қажеттіліктердің әрекетін бастан кешіреді: жүзеге асырған қажеттіліктің
орнын басқа актуализацияланған қажеттілік басады, ол көптеген басқа
қажеттіліктердің жүйесінде сол секілді көрініс табады [95,82]
Жалпылама тұрпатта А.Маслоу бойынша қажеттіліктер иерархиясы схема
түрінде 1-суретте көрсетілген.
1.кесте.А. Маслоу бойынша тұлға қажеттіліктерінің иерархиялық схемасы.
А.Маслоу ұсынған қажеттіліктер жүйесі адамның әлеммен өзара
әрекеттесуінің мүмкін болатын принципін көрсетеді, ...физиологиялық
қажеттіліктер қауіпсіздік қажеттіліктерінен қарағанда күштірек, ал олар өз-
өзін актуализациялау қажеттіліктеріне қарағанда күштірек [95,81]. Бөліп
көрсетілген иерархиялық деңгейлер дискретті болып табылмайды, яғни
қажеттіліктер иерархиясының неғұрлым жоғары деңгейі адамның мінез-құлқына
әсер ете бастауы үшін неғұрлым төменгі деңгейдің қажеттіліктерін толығымен
қанағаттандыру міндетті емес.
Осылайша, мотивтер – адамның белгілі бір қажеттіліктерін
актуализациялаумен байланысты болатын әрекетке, мінез-құлыққа деген ішкі
психикалық түрткілер деп анықтауға болады.
Психологияда өзара байланысты тұлғаның тіршілік ету, мінез-құлқы мен
әрекетінің мотивтерінің екі тобы болады:
- мақсат мотивтері, генерализацияланған мотивтер.Олардың мазмұны
қажеттіліктердің мәнін сипаттайды және сол себепті тұлғаның ұмтылыстарының
бағыттылығын сипаттайды. Бұл мотивтің күші адам үшін оның
қажеттіліктерінің пәнінің маңыздылығы дәрежесімен байланысты болды;
- мақсатқа қол жеткізудің жолдарын, құралдарын, әдістерін таңдау
мотивтері: құралдық мотивтер. Бұл мотивтер тек тұлғаның қажеттілікті
қалпымен ғана емес, оның дайындық дәрежесімен, берілген жағдайларда алға
қойылған мақсаттарды жүзеге асыру бойынша табысты әрекет етудің басқа
мүмкіншіліктерінің болуына байланысты болады. Мотивтердің бірінші және
екінші тобы жиынтығында тұлғаның белгілі бір жағдайлардағы әрекеті мен
мінез-құлқының мотивациясын құрайды және тек бір-біріне әсер етіп қана
қоймай, бір-бірін өзгерте алады.
А.Н.Леонтьев мотивацияны зерттеуге көп көңіл бөлді, ол психологияда
зерттелетін құбылыстарға бетіне қаншалықты тереңірек енетін болса,
соншалықты шынайы өмірлік міндеттерге сай келеді, соншалықты адам
өміріндегі мотивтер мәселесінің маңыздылығы айқын көрініс табатыны нақты.
Егер мотивация мәселесіне психикалық даму тұрғысынан келетін болсақ, онда,
А.Н.Леонтьев атап көрсеткендей, адам тұлғасының қалыптасуы өз психологиялық
көрінісін оның мотивациялық саласының дамуынан табады. А.Н.Леонтьев нақты
тәжірибелік зерттеулер негізделетін теориялық базаны құрды. Оның теориялық
концепциялары берік материалистік іргетасқа негізделеді және адамның
мотивациялық саласын диалектика, оның даму динамикасы тұрғысынан қарау
мүмкіндігін береді [21, 80].
Л.И.Божовичтің [26,163] жетекшілігімен жүргізілген зерттеу жұмыстары
ерекше маңызға ие болды, онда оқушылардың оқу әрекетінің мотивтері
зерттелді. Бұл мотивация мәселесіндегі жаңа аспект еді. Оның жұмыстарында
қойылған міндет – зерттеудің пәні ретінде мотивтердің өзін, олардың пайда
болуы мен дамуын, олардың өзгеруі мен оқу әрекетінің барысындағы жас
ерекшеліктерінің тұрғысынан кеңеюін қарастыру. Бұл әрекет бүкіл мектеп
жасының бойына жетекші әрекет болып табылады, ал бұдан шығатыны оны
тудыратын мотивтер балалардың психикалық дамуы үшін айтарлықтай маңызға ие
болып, оқушының оқу әрекеті алуан түрлі мотивтердің тұтас жүйесінен
туындайтындығы анықталды.
Мектеп жасындағы балалар үшін және жеке алғандағы әрбір бала үшін барлық
мотивтер бірдей түрткілік күшке ие болмайды. Олардың кейбіреулері негізгі,
ал басқалары- екінші орындағы, қосалқы болып табылады. Барлық мотивтерді
екі үлкен категорияға бөлуге болады: бірі- оқу процесінің мазмұнымен, оның
орындалу барысымен байланысты, ал басқалары – баланың қоршаған ортамен
неғұрлым кең өзара әрекеттесуімен байланысты. Біріншілерін Л.И.Божович оқу
мотивтері деп, екіншілерін- әлеуметтік мотивтер деп атайды. Біріншілеріне
балаларға арналған танымдық мүдделер, интеллектуалдық белсенділікке деген
қажеттіліктер жатады; екіншілері – баланың басқа адамдармен қатынастарға
деген қажеттіліктерімен, олардың баға беруі мен қолдауына деген
қажеттіліктермен, оқушының қолы жетерлік қоғамдық қатынастар жүйесінде
белгілі бір орынға ие болу құндылығына байланысты. Зерттеу мотивтердің осы
екі категориясы оқу әрекетін табысты жүзеге асыру үшін қажет болатындығын
анықтады. Сонымен бірге, мотивтердің белгілі бір категориясы баланың
дамуының түрлі кезеңдерінде өз ерекшеліктеріне ие болатындығы да анықталды.
Түрлі сыныптардағы оқушылардың оқу мотивацияның осы ерекшеліктеріне талдау
жасау мотивтердің жасына қарай өзгеруінің заңдылықты барысын айқындау
мүмкіндігін берді. Мектепке енді келген балаларда кең әлеуметтік мотивтер
ересек мектепке дейінгі жаста пайда болатын айналасындағылардың арасында
жаңа орынға ие болу қажеттілігін сипаттайды. Кең әлеуметтік мотивтер бұл
жаста өте үлкен маңызға ие болатындығы соншалықты, олар белгілі шамада оқу
әрекетінің өзіне деген тікелей қызығушылықты белгілейді [26,164].
Л.И.Божовичтің жетекшілігімен жүргізілген танымдық қызығушылықтардың
қалыптасуын арнайы зерттеу, өз кезегінде, олардың оқушылардың жастық
дамуының түрлі кезеңдеріндегі өзіндік ерекшеліктерін анықтады. Зерттеу
мәліметтері бойынша, оқытудың басында балалардың танымдық қызығушылықтары
әлі тұрақты емес, оларға белгілі ситуативтілік тән келеді. Танымдық
қызығушылықтың осындай деңгейі эпизодтық деп аталады. Жүргізілген
зерттеулерді енгізгенде Л.И.Божович оқушының мотивация саласы құрылымының
дамуының негізгі бағыттарын құрастырды. Автордың ойынша, ол (құрылым)
басымды мотивтердің мазмұны бойынша ауысуымен, жанама қажеттіліктердің
рөлінің артуымен және олардың одан да күрделі иерархияландырылуымен
сипатталады. Л.И. Божович тұлғаның дамуының барысында мотивациялық
иерархияның рөлі артатындығына ерекше көңіл бөледі. Тұлғаның жалпы
құрылымында мотивтердің тұрақты иерархиясы тұлғаның бағыттылығын, сондай-
ақ, оған тән көптеген ерекшеліктерді анықтайтын орталық өзектік құрылым
ретінде қарастырады [26,165].
А.И. Божовичтің өз-өзіне баға беруге мінез құлықтың ерекше өзіндік адами
түрткі ретінде қарастыратын көзқарастары көңіл бөлуге тұрарлық. Өз-өзіне
баға берудің қалыптасуы сана-сезімнің даму процесімен тығыз байланысты. Өз-
өзіне баға берудің арқасында субъектің қоршаған шындықпен жаңа қарым-
қатынастары пайда болады. Бұл қатынастар адамның белсенді және дербес түрде
өз-өзін жасай бастайтындығымен сипатталады. Осылайша, өз-өзіне баға беру
тұлғаның өз-өзін тәрбиелеуінің жетекші стимулдары ретінде қызмет атқарады
[26,166].
Л.И. Божовичтің және оның қызметкерлерінің зерттеулері кеңес
психологиясының мотивациялық саланың дамуы туралы концепциясына едәуір үлес
қосты: алғаш рет психологияда оқушылардың мотивациялық саласы тәжірибелік
зерттеуге салынды, сонымен бірге, мектеп оқушыларының мотивациясының жастық
даму динамикасы көрсетілді; мотивтердің екі категориясы енгізілді:
әлеуметтік және нақты оқу мотивтері, олардың динамикасы мен дамуының
иерархиялық сатылары көрсетілді [26,169].
А.В. Запорожецтің [31, 155] жетекшілігімен жүргізілген зерттеулер
интеллектуалдық әрекеттердің орнығуының ішкі түрткілік стимулдарын, атап
айтсақ, танымдық мүдделерді дамыту мен тәрбиелеуге айтарлықтай ықпал етті.
А.В. Запорожецтің және оның қызметкерлерінің еңбектерінде оқу танымдық
қызығушылықтың қалыптасуының тұлғаның жалпы бағыттылығына тәуелді
болатындығы анықталды. Сонымен қатар, ойлау процестерінің жүруінің әрекет
мотивтеріне тәуелділігі нақтыланды. А.В.Запорожецтің және оның
қызметкерлерінің еңбектері мәселенің одан әрі теориялық зерттелуіне
айтарлықтай үлесін қосты. Ең алдымен, бұл баланың интеллектуалдық әрекеті
мен бұл әрекетті ынталандыратын мотивтер арасындағы тәуелділікті анықтауға
қатысты. Сонымен қатар, зерттеу жұмыстарында тұлғаның жалпы бағыттылығының
оқу танымдық қызығушылықты қалыптастыруға тигізетін әсерінің маңызы нақты
көрсетілген.
Б.Г. Ананьев мотивацияның тұлғаның жалпы даму құрылымына тәуелді
болатындығы жайлы атап көрсетті. Оның Адам тәрбиенің субъектісі және
объектісі ретінде деген еңбегінде оқыту жағдайларының (бағаның, оған
тұлғаның оң және теріс реакцияларының, сондай-ақ, тұлғаның өз-өзіне беретін
бағасының ролі) оң не теріс оқу мотивациясын қалыптастыруға тигізетін
ықпалы туралы ойы өрістетіледі. Баланың сана-сезімінің даму проблемасы
туралы [32, 105] еңбегінде Б.Г. Ананьев жалпылама түрде оқу
мотивациясының қалыптасуының негізгі жолдарын белгіледі. Ол оқушының сана-
сезімін тәрбиелеудің түбегейлі құралы ретінде оқушыларда оң танымдық
мотивацияны тәрбиелеуді, ересек мектеп жасына қарай қалыптасатын ой-еңбек
әрекетінің бір түрі ретіндегі оның оқуға деген қатынасын басты орынға
қойды. Б.Г. Ананьев сонымен қатар, оқушылардың сана-сезімінің жоғары
деңгейіне тек бастауыш сынып оқушыларында толыққанды оқу мотивтерін ұзақ
уақыт бойына тәрбиелеу арқылы ғана қол жеткізуге болады деп атап өтті. Ол
бастауыш сынып оқушыларына олардың өздері туралы оқушы ретіндегі
түсініктерін қалыптастыру қажет деп санады. Баланы осы секілді оқулық
сана-сезімге баулу – ұзақ және табанды педагогикалық еңбектің міндеті. Бала
объективті түрде өз орны мен міндеттері бойынша оқушы болып қана қоймай,
субъективті түрде оған айналады және оқушының барлық интеллектуалдық
әрекеті белсендендіріледі. Оқу әрекеті мотивациясын тәрбиелеу, Б.Г.
Ананьевтің пікірінше, сана мен барлық психикалық процестердің
белсендендірілуі үшін ерекше маңызға ие болды. Оқушының интеллектуалдық
процестерінің рефлективті құрылымын қалыптастыра келе, оқушылардың дербес
жұмысы оқушының сана-сезімінің дамуына тәуелді бола бастайды [32,119].
Мотивация-тұлғаның құрылымындағы жетекші орынға ие бола отырып,
тұлғаның белсенділік қабілетінің көрсеткіші және оның бағыттарын анықтаушы
күш яғни қозғалыс. Мотивация түсінігін нақтылау мүмкіндіктері негізінде,
оны құрамдаушылардың психологиялық мазмұнының мәнін ашып көрсету бойынша да
неғұрлым күрделі түсініктердің бірі болып табылады: Алты логикалық
байланысқан түсінікті бөліп қарастыруға болады: қажеттіліктер –бағыттылық-
мотивтер-мақсаттар-нәтижелер- бағалар, олар түсініктік жүйенің осы негізін
құрайды.
Осылайша, мотивтер мақсаттармен арақатынаста болады. Мақсаттардың
тұлғалық мотивтермен байланысы былайша түсіндірілуі мүмкін: мотив- түрткі
(ұғыну), ал мақсат- әрекет пен мінез-құлықтың болжанылатын, көрінетін
нәтижесі. Мотивтер, әдетте тек белгілі қажеттіліктер болған жағдайда ғана
және қолда бар мотивацияға сәйкес қойылатын мақсаттардың пайда болуына
дейін пайда болады [97]. Мотивация ғана адамдарды қажетті бағытта қозғалуға
итермелейді. Адамның тұтастығы оның субъективті белсенділігінен бөлінбейді,
оның көзі адамның мотивациялық саласы болып табылады. Оны зерттей келе,
біз осылайша тұлғаны да зерттейміз.
Олар зерттеліп отырған мәселенің теориялық негізін сұрыптады, оның
негізгі бағыттары мен принциптерін анықтады; шетелдік және отандық
психологтардың мотивацияны зерттеулерінің арасындағы айырмашылықтарды нақты
айқындады.
Қажеттіліктер мен мотивтер оқу әрекетінің негізін қалаушы құрамдаушылары
болып табылады. Сол себепті оқу мотивациясы мәселесі психологиялық-
педагогикалық зерттеулерде маңызды орынға ие болды.
Сонымен қатар, біз өз зерттеу жұмысымызда А.К. Маркова жасаған оқу
мотивінің анықтамасын басшылыққа алдық, оның мәнісі мынада: Оқу мотиві -
бұл оқушының оқу әрекетінің түрлі жақтарына бағыттылығы. Мұндай анықтама
А.Н.Леонтьевтің негізгі анықтамаларына сәйкес келеді, сонымен бірге, бұл
анықтама біз үшін жұмыс барысында қолданылатын анықтама және біздің
зерттеуге бағытталған психологиялық-педагогикалық міндеттерге жауап
береді. Жұмысымыздағы негізгі көңіл оқу әрекетінің өзімен тікелей, бастауыш
мектеп оқушыларының танымдық іс-әрекетінің мазмұны жєне процесімен
байланысты мотивацияны зерттеуге бөлінген. Осылайша баланың белсенділігін
арттырудың, оның танымдық мүмкіндіктерін ашу жолдарының бірі оң мотивацияны
қалыптастыру болып табылады, яғни баланың оқу әрекетінің жеке қатынасын,
оның бұл әрекетке қызығушылығы білімдерді, икемдіктер мен дағдыларды игеру
барысындағы дербестікті танытуды қалыптастыру. А.К.Маркованың пайымдауынша,
мотивация көптеген өзгеретін және бір- бірімен қарым қатынастарға түсетін
тараптардан (қоғамдық идеялар, оқушы үшін оқудың мәні, мақсаттар,
эмоциялар, мүдделер және т.б.) қалыптасады. Біз үшін біздің нақты
зерттеуіміз де мотивтер ретінде қарастыратын мүдделермен, қатынастармен,
эмоциялармен, мақсаттармен және т.б. туындайтын оқу-танымдық іс-әрекетке
қатысты, маңызды болып келеді.
Оқушылардың оқу танымдық іс-әрекетінің көп мотивтілігін реттік қатар
бойынша яғни, бірінен кейін бірі орналасады деп, түсінуге болмайды, олар
иерархиялық қарым-қатынастарға түседі. Мотивтердің иерархиясында жетекші,
олардың дамуының, қалыптасуының ағымдағы кезеңінде басты орынға ие
мотивтер; және бағынышты жағдайдағы (өзара бағынышты) мотивтер болады.
Мотивтердің иерархиясы динамикалық құбылыс болып табылады.
Иерархия-(грек сөзі hieros-қасиетті, аrche- билік) Бүтін, тұтас
нәрсенің бөлімі, бөлшектердің жоғарыдан төмен орналасу тәртібі. Бұл ұғым
ғылымға 19-ғасырдың екінші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
педагогикалық шарттары
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекет мотивациясын
қалыптастырудың педагогикалық теориялық негіздері.
1. Оқушылардың танымдық іс-әрекет мотивациясын қалыптастырудың негізі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекет мотивациясының мазмұндық,
құрылымдық
нобайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекет мотивациясының
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
2 Оқу-тәрбие үдерісінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-
әрекеттерін мотивацияландырудың педагогикалық шарттары.
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекет мотивациясының
шарттарының қалыптасу деңгейін анықтау ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..73
2.2. Жеке өз іс-тәжірибиемнен сабақ жоспарларының үлгілері ... ... ..
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Біздің қоғам жаңа нарықтық қатынастарды игеру мен ақпараттық
сұраныстардың қарқынды өсіп келе жатқан ағыны. Жақандық компьютерлік
жүйелерге ауысу, технологиялық процестердің жылдам өрбуі заман талабына сай
адамдарды үнемі өз білімдерін , өзін-өзі тәрбиелеуге итермелейді. Қазіргі
таңда мектепке білімсіз, тәжірибесіз атқарушыларды емес, әлеуметтік
тұрғыдан белсенді, шығармашылықпен айналысып, еркін ойлайтын, жаңа
ақпаратты өз бетінше игеріп, оған баға бере отырып, таңдау жасау барысында
тиімді шешімдер қабылдауға қабілетті адамдарды тәрбиелеу талаптары қойылып
отыр.
Білім беру жүйесінің мазмұны қоғамның ағымдағы және болашақ
қажеттіліктерін, адам танымының ерекшеліктерін бейнелеп, әлеуметтік даму
ағымын есепке алудың негізінде қоғамда қабылданған білім берудің даму
тұжырымдамасына сәйкес келуі тиіс.
Президент Н.Ә. Назарбаев Білім беру саласы ақпараттық қоғамда
экономикалық саламен елеулі түрде астасады, ал білім берік қызметі
ақпараттық қоғамның экономикалық дамуының аса маңызды құрамдасына, артта
қалушылықты еңсерудің факторына айналады.-деп жазды. Білім беру ұғымының
өзі өзгеруде және кеңейуде.
Бүгінде республикамызды өркендету үшін экономиканы, мәдениетті,
ғылымды дамыту мақсатында шығармашылық әрекетке қабілетті, дербес, белсенді
және бастамашыл жоғары деңгейдегі мамандар қажет. Әсіресе, бастауыш
мектептің мұғалімдері осындай қасиеттерге ие болуы тиіс; себебі, бастапқы
буында баланың жеке басының қарқынды дамуы жүреді. Бастауыш сынып
оқушыларын тек оқу қызметінің негіздеріне ғана үйретіп қоймай, уақыт
талабына сай – ойдың дербестігіне, танымдық әрекетке, белсенділікке және
тағы да басқа көптеген нәрселерге баулу ќажет. Бұл тұжырым бастауыш
мектепті оқу-танымдық іс-әрекет мотивтерін дамытуға бағыттайтын көптеген
зерттеулердің нәтижелерімен және педагогикалық тәжірибелермен дәлелденді.
Б.Г.Ананьев [1], Л.В.Занков [2], Д.Б.Эльконин[3-5] және т.б.
зерттеушілердің еңбектерінен бастауыш мектеп оқушыларының мүмкіндіктерін
жеткіліксіз бағалау орын алғанын байқауға болады. Арнайы ұйымдастырылған
оқыту болған жағдайда психикалық дамудың неғұрлым жоғары деңгейіне қол
жеткізуге мүмкіндік бар. Бастауыш сыныптарда дұрыс ұйымдастырылған оқыту-
білімдерді, икемдіктер мен дағдыларды игерудің сапасына түбегейлі ықпал
етеді; шамадан тыс жүктемелердің азаюына, жалпы алғанда оң оқу мотивациясын
тәрбиелеп шығаруға әкеледі. Көп жылдар бойы бастауыш мектептің міндеті тек
балаларды оқу мен жазуға машықтандыру, санаудың қарапайым дағдыларына
үйрету, қоршаған әлем туралы түсініктерін кеңейту деп есептелінді. Бірақ,
оқушыға педагогикалық ықпал ету объектісінің рөлі ғана бөлінетін оқытудың
дәстүрлі жүйесі тұлғаның шығармашылық жағынан дамуы үшін қажетті
жағдайларды қамтамасыз ете алмайды. Осы жағдаяттарға байланысты
Қазақстанның бастауыш мектебі тұжырымдамасы қайта қаралды. Оның тұтас білім
беру жүйесінің іргетасының негізіне дамыта білім беру алынды.
Яғни, бастауыш мектептің жаңа мазмұны жаңа нысандағы, жаңа
технологияны игерген мұғалімді талап етеді. Мұндай мұғалімнің сабағының
негізгі міндеті оқушыларға білім беру емес, танымдық іс-әрекет мотивациясын
арттырудың негізінде бастауыш мектеп оқушыларының жеке, дербес әрекетін
ұйымдастыру болып табылады. Соңғы зерттеулер (Н.Н.Демиденко [6],
Т.А.Капитонова [7], И.В. Архипова[8], У.Б.Төлешова [9], Е.Бекболғанов
[10]), А.Қапашов [11], Ш.Қайыпова [12], баланың ойлау дербестігінің
дамуымен қатар, оның сөйлеу қабілетінің дамитындығын көрсетті, ол ойды
ұйымдастырып, нақтылайды, оның маңыздысын қосалқысынан бөліп қарап,
неғұрлым жалпылап білдіру мүмкіндігін береді. Сонымен қатар, ойдың дамуы
оқушының тәрбиелілігіне ықпал етеді.
Осыған байланысты қазіргі кезеңде мектеп алдында тұрған негізгі
міндеттердің бірі- оқушылардың танымдық іс-әрекетінің мотивациясын
қалыптастыру болып табылады. Бұл мәселені оқушыны оқытудың бастапқы
кезеңінде шешу қажеттілігі туындайды, себебі, дәл осы сатыда оның жеке
тұлғалық қасиеттерінің негізі қалыптасады.
Мотивация, оқу мотивациясы, танымдық іс-әрекет мотивациясы мәселелері
С.С.Смаилов [13], Л.С.Выготский [14-16], Ж.Нұрбекова [17], С.Л.Рубинштейн
[18-20], А.Н. Леонтьев [21-25], Л.И. Божович [26-28], А.В. Запорожец [29-
31], Б.Г.Ананьев [32], А.К. Маркова [33], және т.б. психолог
зерттеулердің назарында болды. Тұлғаның барлық өмір сатыларындағы дамуын
олар индивидтік әрекеттің дербес және саналы субъектісіне айналу процесі
ретінде қарастырды. Оқытудың психологиялық-педагогикалық шарттарын зерттеу,
оң танымдық мотивацияны оқытудың алғашқы жылдарынан бастап дамыту қашанда
маңызды болып, әлі де өз өзектілігін жоғалтпады.
А.К.Маркова: Мұғалім оқушыларға оқыту процесінің жеке
мәнін ашып көрсетудің (адам не үшін, қандай мақсат үшін оқитындығын)
қажеттілігін, кәсіби қызмет үшін, алдағы қоғамдық өмірдегі әлеуметтік өзара
әрекеттер мен қатынастар үшін мектепте оқудың маңыздылығын ашу
қажеттілігін көрсету өте маңызды,- деп жазды [33].
Қазіргі уақытта педагогикалық психологияда оқу мотивациясы бойынша
біршама үлкен тәжірибелік материал жинақталған (Н.Е.Седова [34], Т.И. Лях
[35], К.П. Вальдес [36], М.Б. Поторочина [37], В.Д. Голиков [38], Г.И.
Ибрагимова [39], С.Н. Кивчун [40], М.З. Диняева [41]) . Осылайша, мектеп
оқушыларын мәселелік-дамытушы оқыту саласындағы психологтардың
зерттеулерінен байқайтынымыздай, бұл әдістің қолайлы жағдайлары жаңа білім
алуға ұмтылуға және өз танымдық іс-әрекетінің әдістеріне деген
қызығушылықтан көрініс табатын танымдық мотивацияның жеткілікті шамада
жоғарғы деңгейін қалыптастыру мүмкіндігін береді (А.М.Матюшкин [42-44]).
А.М.Матюшкин мотивтерді танымдық белсенділіктің неғұрлым жалпы құрылымдық
элементтері ретінде қарастырды. Ол оқытудың белгілі жағдайларында: Тиісті
оқу міндеттерін шешу барысында танымдық қажеттіліктердің пайда болуының
алғы шарты болып табылатын жағдайлар туындайды- деп жазды [42]).
Проблемалық оқыту элементтерін қолдану жағдайларындағы педагогикалық
зерттеулердің нәтижесінде алынған фактілер де толыққанды оқу мотивациясын
тәрбиелеудің мүмкіндік көрсетті. М.И. Махмудов [45], К.Сатыбалдина,
Тарасинка [46] Р Ю.К.Бабанский [47], И.Я.Лернер [48], және т.б.
ғалымдардың пікірлері мен тәжірибелеріне сүйеніп, бағытталған түзету
жұмысын атқару арқылы, тіпті, артта қалушы оқушылардың мотивациялық
саласында алға жылжуға қол жеткізуге болады, ал бұл олардың оқуындағы оң
нәтижені береді (Н.А.Менчинская [49], Н.Г.Морозова [50], Л.С.Славина
[51], И.Ю.Кулагина [52] жєне т.б).
Танымдық мотивацияның дамуымен тікелей байланысты болатын және бала
тұлғасының шынайы дамуының критерийлері болып табылатын білімдерді өз
бетінше алу әдістерін қалыптастыруға бірқатар зерттеулер жүргізілген (Л.И.
Божович [53-55], Н.Г.Морозова [56],С.С.Смаилов [57], Мустафинава Ф. [58])
Л.С.Славина [59], Н.А.Менчинская [60], Г.И.Щукина [61] және т.б.).
Мектеп оқушылардың шығармашылық түрлендіруші әрекетке деген ішкі
қажеттілігін, дайындығын, білімдерді іс жүзінде қолдана білу икемділігін
қалыптастыруы тиіс. Бұл міндетті түрде баланың танымдық іс-әрекетінің
қолданылмаған мүмкіндіктерін ашып көрсетуге көмектесетін балаларға тәрбие
беру мен оқытудың жаңа жолдарын іздеуге әкеп соқтырады. Осындай танымдық
мүмкіндіктердің бірі – оң мотивацияны, яғни оқуға жеке қатынасын, еңбекке
дайындығын, өз Отанының игілігіне кәсіби қызмет етуге деген қызығушылықты
қалыптастыру.
Осылайша, оқушылардың оқу мотивациясын зерттеу мәселесі оқытуды дұрыс
ұйымдастыру үшін үлкен маңызға ие. Оқушылардың мотивациялық саласының
қалыптасуы айтарлықтай дәрежеде тұтастай педагогикалық үрдістің
табыстылығын анықтайды.
Педагогика ғылымы дамуының қазіргі кезеңінде қоғам талап ететін дербес
шығармашылық тұлғаны тәрбиелеу мен дамытуға деген қажеттілік пен
оқушылардың танымдық іс-әрекет мотивациясы деңгейінің төмендей бастауы
аралығында, бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекет мотивациясын
қалыптастырудың теориялық негіздері мен мектептің оқу-тәрбие үдерісінде
оқушылардың бейім қаблеттерін дамытудың педагогикалық шарттары мен
құралдарының жеткілікті шамада зерттеліп-дайындалмауының арасында қарама-
қайшылық орын алуда. Бұл қарама-қайшылықтарды шешу зерттеудің проблемасы-
бастауыш мектеп оқушыларының танымдық іс-әрекет мотивациясының орнығуы мен
одан әрі дамуына тиімді ықпал ететін педагогикалық шарттарды ќарастыруды
міндеттейді.
Мәселенің өзекті маңыздылығы, оның педагогика ғылымының
теориясында, сондай-ақ, бастауыш мектепте тәжірибесінде де жеткілікті
дәрежеде зерттелмеуі, біздің зерттеуіміздің тақырыбын: Бастауыш сынып
оқушыларының танымдық іс-әркетін мотивацияландырудың педагогикалық
шарттары деп белгілеуімізге себеп болды.
Зерттеу мақсаты: оқу-тәрбие үдерісінде бастауыш сынып оқушыларының
танымдық іс-әрекеттерін мотивацияландыруды теориялық негіздеу және
педагогикалық шарттарын анықтау, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беру.
Зерттеу пәні: оқу-тәрбие үдерісінде бастауыш сынып оқушыларының
танымдық іс-әрекеттерін мотивацияландырудың педагогикалық шарттары.
Зерттеу нысаны: Бастауыш мектеп оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу міндеттері:
- танымдық іс-әрекеттер мотивациясының теориялық негізін айқындау;
- оқу-тәрбие үдерісіндегі танымдық іс-әрекеттер мотивациясының құрылымдық-
мазмұндық нобайын жасау, өлшемдері мен көрсеткіштерін, деңгейлерін
негіздеу;
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеттер мотивациясын
қалыптастырудың педагогикалық шарттарын анықтау және әдістемелік жасау;
- оқу тәрбие үдерісінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеттер
мотивациясын қалыптастыруды тәжірибелік-экспериментте тексеру және
нәтижесін шығару.
Зерттеу әдістері: - психологиялық-педагогикалық еңбектерді
ғылыми-теориялық тұрғыдан зерттеу;
- белгіленген мәселе бойынша озық педагогикалық тәжірибелерді талдау
және қорытындылау;
- тәжірибелік-экспериментті ұйымдастыру(сауалнама, тестілеу, бақылау,
сұхбаттасу, әңгімелесу) тәуелсіз сараптамалар мен өзін-өзі бағалау;
-зерттеудің нәтижелерін, алынған мәліметтерді статистикалық өңдеу,
оларды талдау және қорытындылау;
Зерттеудің теориялық мәні мен ғылыми жаңалығы:
- бастауыш мектептің оқу үдерісіндегі оқушылардың танымдық іс- әрекет
мотивациясының ғылыми-теориялық негізі анықталды;
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекет мотивациясы
қалыптасуының критерийлерін белгілеп, өлшемдері мен деңгейлері сұрыпталды;
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеттер мотивациясын
қалыптастырудың педагогикалық шарттары айқындалды.
- бастауыш мектеп оқушыларының танымдық іс-әрекетінің оң мотивациясын
қалыптастырудың практикалық- ғылыми әдістемелік жүйесі жасалынды.
Зерттеудің практикалық маңызы: дипломдық жұмыстың теориялық
тұрғыда негізделген, сыналған, іс жүзінде тексеруден өткен материалдарын,
оның қорытындылары мен нәтижелерін бастауыш мектеп оқушыларының танымдық
әрекетін мотивацияландыруды қалыптастыру үшін пайдалану оқушылардың білім
игеру үрдісін қарқындандырып оқу сапасының артуына негіз болады.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
І Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекет мотивациясын
қалыптастырудың педагогикалық теориялық негізі
1.1 Оқушылардың танымдық іс-әрекет мотивациясын қалыптастырудың негізі.
Бастауыш сынып оқушысының танымдық іс-әрекеті мен оған итермелейтін себеп
– салдар немесе түрткі болатын жағдайлардың мән-мағынасын мүмкіндігінше
ғылыми-теориялық және ғылымдардың ықпалдастығы мен олардың әрқайсысының
зерттеу нысындарындағы алынған қорытынды жиынтықтарының негізделулеріне
сүйене отырып, деңгейлік сапа, сандық көрсеткіштік белгілерімен салыстыра
анықтау шындыққа жақындықтау ете түсетіні анық. Әсіресе, бұндай жағдайлар
бастауыш білім беру кезеңіндегі оқу іс-әрекетінің күрделілігімен көрінуі
және ондағы шешімі табылуға тиісті келелі мәселелердің түйінін табу, оң
нәтижеге қол жеткізу және оның құбылмалылығына ғылыми тұрғыдан жиі қарау
заңды нәрсе. Құбылмалылығы дегенде қоғамдық құрылымның өзгеруі, ғылым мен
техниканың жаңа белеске көтерілуі, жаңалықтардың ашылуы, ғылымның түрленуі
мен олардың сапалық құрылымдарының пайда болып, өркен жайуы кез келген
мемлекеттегі білім беру жүйесін реформалауға, оқушыларға берілетін тәрбие
мен білім жүйесінің келесі бір белеске , заман талабына сай деңгейлік өсуін
қарастырып, оны білім алуға тасымалдап жеткізу барысында әр түрлі ғылым
салаларының зерттеу әдістері мен жетістіктеріне сүйене отырып
тасымалдаудың әрі оқушының объекті негізінде емес субъктік қарым-
қатынастыққа жетелеу, итермелеу іс-әрекеті жүзеге асырылуын басшылыққа
алады.
Осы тұрғыдан келгенде педагогика ғылымы бастауыш білім беру кезеңі
алдында, оқушының жеке тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру міндетін қойып,
оны шешумен айналысады.
Бұндай түйіні күрделі мәселенің шешімі әліде болса толығымен табылмай
келеді.
Осы негіздегі өзікті мәселенің шешімі қоғам дамуының денгейі мен
әлеуметтік-көпшіліктің сұраныс талаптарына үйлесімді жүйеленген білім
көлемі оқу мен тәрбиелеудің басты қағидаларымен ұстанымдарына сәйкес
іріктеліп, оны оқушыларға игерту үдерісінде педогогикалық психологиялық
жаңа бағыттарының негізге алу қойған мақсатқа қол жеткізу барысында
ұйымдастырылуды нақты тиянақтауды қажетсінетін қыры мен сыры көп жұмыс
сондықтан бастауыш сынып оқушыларына берілетін білім негіздерін анықталған
деректер жүйесімен жаттанды түрде оқытып, қажеттік іскерлік, дағдыны
үстүріт қалыптастырып қоймай біліктілікке баулып білімді оқушылардың сапалы
түрде өз бетінше игеруіне үйретіп, шығармашылық пен ізденімпаздыққа
жетелеу, бастауыш сынып оқушысының бойына белсенді өмірлік ұстанымдарымен
алғашқы көз қарасты, өз ісіне деген үлкен жауаптылықты, сенімділікті, ой
еңбегімен дене еңбегіне саналы қарым- қатынасты, түрлі тәрбие қырларын
қалыптастыру мен сөзбен істің бірлігіне негізделген күрделі танымдық іс-
әрекетті айқындауды педогогика және психология ғылымдарының жетістіктерімен
жаңа бағыттылығын қажетсінеді.
Бұған сүйену оқушының өзін-өзі тануына, тұлғалы қырының қалыптасуы мен
жеке санасының өсуіне, мен деген сенімдігінің артуына мүмкіндік туғызу
жаңа педогогикалық парадигманың негізін құрайды.
Оқушылардың танымдық іс-әрекетінің және оның себеп-салдары мен түрткі
боларлық жағдайларындағы күрделі мәселе педагогика ғылымының даму
тарихындағы шәкіртке, оқушыға тәрбие мен білім беру жолында ықпал жасау
керектігі жөніндегі озық ойлы пікірлердің сол заманнан бүгінге дейін
жалғасып келеді яғни ,бұл заман талабына сай ғылыми тұрғыдан шешілуді талап
ететін күрделі мәселе екені анық оған филосф, психолог, педагог және озық
ойлы жеке тұлғалардың ой пікірлерін талдау.
Білімнің түрлі салаларындағы ғалымдардың, философтардың,
психологтардың, педагогтардың оқудың мотивациясы, оқушылардың танымдық
дербестігі мәселелеріне деген терең және үздіксіз қызығушылығы мәселенің
қазіргі таңдағы өзектілігін көрсетеді.
Пифагор мектебінің өкілдерінің өзі – Аристоксен мен Архит және де
басқа ғалымдар білімдерді өз бетімен игеру үшін оқушы өз еркімен оқуы, яғни
онда білім алуға ниет (мотив) болуы қажет деп тұжырымдаған. Олай болатын
болса, Ғылымдар мен өнерлерді зерттеу дұрыс болады және мақсатқа
жетелейді, ал егер ол еріксіз, мәжбүрлеп жүретін болса, әлсіз және
нәтижесіз болады.
Сократтың пікірінше, білім берудің негізгі мақсаты тұлғаның
моральдық тұрғыдан жетілуі мен оның қабілеттерінің дамуы. Оқушылардың
танымдық іс-әрекетіне арнайы жетекшілік жасау қажеттілігі туралы,
оқытудың арнайы әдісін – эвристикалық әңгімені алғаш рет Сократ
әзірлеп жасады.
Аристотель өзінің Жан туралы деп аталатын еңбегінде адамға
қуаныш пен қанағаттану сезімін беретін тіршілік үшін қажетті нормалар мен
ережелерді игеру бойынша әрекет қана табысты болады деп тұжырымдады. Сол
себепті бұл әрекет енжар жаттау арқылы емес, адамның белсенді
практикасының барысында, оның дербес жұмысының барысында жүзеге асырылуы
қажет.
Сенсуалистік негізде құрылған оқытудың дамытушы әдістемесінің ғылыми
негіздерін Я.А.Коменский қалады. Ол біздің уақытта өзектілігін жоғалтпаған
оқыту үдерісін белсендендірудің ыңғайларын әзірледі. Танымның бастауы
қашан да сезімнен шығуы тиіс, себебі бұрын санада, сезімдерде
бейнеленбеген сондықтан еш нәрсе болмайды. Яғни, оқуды заттар туралы сөзбен
айтудан емес, оқушының дербес ойлауын дамытатын пәндік бақылаудан бастау
қажет.
Швейцариялық педагог И.Г.Песталоци оқушылар өз білімдерінің қорын
байытатын және ақыл күштерін қарқынды арттыратын білім беру жүйесі ғана
жоғары нәтижелікке ие деп санады. Дамыта оқытудың жалпы психологиялық көзін
ізденумен айналыса келе, ғалым тек білімдерді дербес игерумен, оқуға
қызығушылық арқылы ғана адамға табиғатпен тағайындалған нысанды табуға
болады деп есептеген. Балалар сөйлеуді белсенді игеруі, өз бетінше өлшей,
санай білуі тиіс. Білімдермен қатар бір уақытта икемдіктер де қалыптасады.
Сана іс барысында неғұрлым жақсы дамиды, онда қандай да қателік бірден
білінеді.
Дамыта оқыту түсінігін дидактикаға А. Дистервег ендірді. Адамның
рухани күштері мен қабілеттерінің дамуы оның тарапынан бұл бағыттағы күш
салуларынсыз мүмкін болмайды деп тұжырымдай келе, Дистервег дербестікті
оқытудың аса маңызды принциптерінің бірі деп санады. Ол ақылдың, еріктің,
жадының, ойлаудың және адамның басқа қасиеттерінің дамуының негізі болып
табылады. Оқытуды сабақта ойлау билік ететіндей етіп құрған жөн,
оқытудың белсенді әдістерін кеңінен қолдану, оқушыны өз бетінше ойлап,
ізденіп, өзін көрсететіндей, өзінің қалғып жатқан күштерін дамытатындай
етіп, жұмыс істеуге мәжбүрлеу қажет,- деп жазды . Кез- келген әдіс, егер
ол тек қабылдампаздыққа үйретсе жаман және егер дербестікке итермелесе,
жақсы.
К.Д.Ушинский оқуды мағынаға толы балалардың айтарлықтай еңбегі
ретінде қарастырды. Ол оқу ойын емес деп ерекше атап өтті: ойнай келе тек
жеті жасқа толмаған кішкентай балаларды ғана оқытуға болады, одан кейін
ғылым салмақты, оған ғана тән қалыпқа түсуі тиіс . Оқу еңбегін оқушылар
өз бетімен дербес оқып, мұғалім оларға жетекшілік жасап, тек материалды
ғана емес, оқытудың тәсілдерін игеруге көмектесетіндей, олардың ойын дамыту
бойынша жұмысты жүргізетіндей етіп ұйымдастыру қажет, оқушыға тек белгілі
бір танымдарды ғана табыстап қоймай, оның өз бетінше, мұғалімсіз жаңа
білімдерді игеру қабілетін және қалауын дамыту қажет болатындығын үнемі
есте сақтаған жөн.
Кеңестік қоғам жүйесін орнату төңкерісі алдындағы кезеңнің озық
педагогика үлгісі өз бетінше дамытушы оқыту идеясын ұстанды. Ол оқушы тек
қана тәрбие объектісі болып қана қоймай, сонымен бірге оқу-тәрбие
үдерісінің субъектісі болып табылады деп есептеді. Сондықтан оны тек оқуға
ғана емес, оларды өз бетінше игеру әдістеріне де үйрету қажет. Осындай
көзқарастарды ұстанушылардың бірі - В.П.Вахтеров өзінің Жаңа педагогика
негіздері атты еңбегінде баланы тек қазірде ақиқат деп танылатынға ғана
емес, ең алдымен, ақиқатты қалай ашу қажеттігіне үйрету қажет,-деп жазды.
Догмалық оқытуға қарсы шыға отырып, ол белсенді әдістерді қолдануды, оларды
дербестік пен шығармашылыққа үйретуді талап етті. Мұғалім міндеттерді
қояды, материалдарды береді, ал оқушы өзі өз күштерімен оған дейін ашылған
не жасалғанды жаңадан іздейді, ашады не игереді. Сонымен бірге, тек білім
алып қана қоймай, өз бетімен қалай білім алып, бақылап, ашып, жасап,
салыстыруды да және т.б. үйренеді. Ол әдіске үйренеді. Оқушылардың өз
бетінше жұмыс істеу дағдылары қалыптасады, олардың танымдық қабілеттері,
ойлау, сөйлеу қабілеті дамиды.
Сол сияқты П.Ф.Каптерев те өз бетінше дамытатын оқыту идеясын
ұстанды. Ол педагогикалық үрдіс баланың өз бетінше дамуы мен өз-өзін
жетілдіруіне ықпал ететін құрал деп есептеді. Дидактикалық очерктер деп
аталатын еңбегінде П.Ф.Каптерев оқушылардың ақыл-ой дербестігін, өзіндік
бастамашылығын қоздыруға септігін тигізетін дамытушы оқыту әдістерін
қарастырды. Ол назарды, біріншіден, орынды эвристикалық нысанға бөледі,
яғни мектепке өмір рухын, еңбек пен әрекет рухын ендіреді. Оқушылардың
эвристикалық нысан бойынша танымдық іс-әрекеті бірте-бірте жүзеге асады;
басында олар жеке фактілермен, заттармен және құбылыстармен танысады,
олардың пайда болу көздерін анықтайды, сапасы мен қатынастарын талдайды;
одан кейін әрбір дерек бойынша қорытындылар жасалады. Одан әрі синтез,
алынған қорытындыларды біріктіру мен тұжырымдауды қалыптастыру жүреді.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекетін қалыптастыруда оқу
үдерісін тиімді етудің жолын қарастыру қажеттілігі туындайды. Бұнда
оқушылардың оқу-білімге көз қарасын, өмір сүру мен қоршаған орта,
дүниетанымының қажеттілігіне біртіндеп айналдыру ,оқушы тұлғасының бұл
негіздегі ерекшелігін қалыптастыру бірінші мәселе болуға тиіс.
Оқушы жеке тұлға ретінде танып оның өмірге белсенді ұстанымын,
ізгіліктік мініз-құлқының қажетті жағдайына айналатындай етіп қалай
қалыптастыру керек? Тұлғаның өзіндік белсенділігінің қандай қырларын осы
үдеріспен байланыстыруға болады? Бұл сұраққа оқушының танымдық іс-әрекеті
алдымен ойлау белсенділігіне, сыртқы әсер ішкі белсенділіктің нығайуына
себепші, оның өтуіне бақылау жасаушы орта болып саналатындығына байланысты
деуге болады.. Көрсетілген іс-әрекеттің табысты болуы ықпал ететін фактор
бұл бір ғана емес, өз бетінше ойлауда ерекше орын алады. Яғни, мектеп
оқушыларға тек білімді ұйымдастырып беретін орта немесе арнайы мекеме
ретінде ғана емес, олардың өз бетінше ойлауға үйрететін әрі
тәрбиелейтіндігін ескерген жөн, ал бұл өз кезеніңде коғамдық санат
қалыптастыру, келешекте толыққанды белсенді азамат болуға баулу екендігін
атап өту керек.
Осы тұрғыдан келе отырып оқушылардың танымдық іс-әрекетінің
денгейлік көрсеткіші жас ерекшеліктеріне үйлесімді болып артуы мен
жетілуіне себепші, түрткі боларлық жағдайларды тудыра отырып ойлау
белсенділігінің ерекшелігін ескеріп, содан кейін ғана өз бетінше әрекет
етуін арттыру қажет. Бұл оқушының танымдық іс-әрекетіндегі шығармашылық
ойлау дәрежесіне алып келмек. Ойлау көпшілік психологтардың пайымдауынша
концентірлік шеңбер кейіпінде болмақ деп түсіндіріледі сондай ақ бұл
бастапқы денгей болып табылмақ. Ал әрі қарай ойлаудың дамуы басқа деңгейге
көтерілмек.
Оқушының танымдық іс-әрекет мотивациясының психологиялық құрылымын
қарастырғанда шығармашылық ойлау жеке көрсетілген.
Танымдық іс-әрекет мотивациясының ықпалы мен немесе әсерімен өтеін
үдерістерді тануда, қырларын қалыптастыруда олардың өзара байланысы мен
өзара шарттылығын ескеру қажет. Оқу үдерісінде бұл ерекше орын алады,
себебі жалпыны қарастыру дараны қарастырмайынша мүмкін емес,өйткені жалпы
дарадан құрылып, ол дараның мінінің ашылуымен анықталады.
Көрсетіліп аталғандар түгелімен оқушының танымдық іс-әрекет
мотивациясының ерекшеліктеріне және оған ықпал ету әсерімен белсенді
етудегі шығармашылық ойлау денгейлері қалыптасатын кешенді тәсіл қажет
ететіндігің білдіреді. Оқу үдерісінде аталған ойлау денгейлерін
қалыптастыруға дидактикалық қандай орта қажет екенің білген соң,соған
сәйкес танымдық іс-әрекет мотивациясының түрлі жолымен жүзеге асыруға
болады.
Оқушының танымдық іс-әрекет мотивациясын қарқынды ету барысында қатысты
кешенді тәсілдердің бірі ретінде жаңа білімді белсенді қабылдауға даярлығын
алуға болады. Бұл оқушылардың танымдық іс-әрекетіндегі белсенді ойлаудың
бейнесін көрсетеді.Шешімі табылуға тиісті келелі мәселелерді туғыза отырып
өз бетінше ойлауды туғызу, үйрету. Яғни, шығармашылық ойлау- оқушылардың
түрлі танымдық іс-әрекетінің мәселесін шешуде түрлі әдіс тәсілдерді
іздестіру барысында жүзеге асырылып, мотивациясының шығу тегі мен
бағыттылығына негізделеді.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекетін белсенді етудің
психологиялық моделінен үдерісті жүзеге асырудың педогогикалық қырын
берілген жағдай үшін концентрлік шеңбер деп түсінбеу керек.Бұндағы ойлауды
белсенді етудегі басты нәрсе-дидактикалық құрал. Бұл оқушылардың жаңа
білімді қабылдауға әрекетімен оған әзірлігін, өз бетінше ойлауды
қалыптастыру үшін қолдануға болады. Сондай-ақ оқушылардың танымдық іс-
әрекет мотивациясының бейнелік қырын бастауышта оқылатын жеке пәндердің оқу
материалдарының мазмұны мен оқу ерекшілігіне, жеке пәндерді оқыту
әдістемесінің ғылыми негізіне және тағы басқа түрлі ықпал ететін жағдайлар
мен себептерге де байланысты екені анық. Сондықтан біз мүмкіндігінше
педогогика ғылымының теориясы тұрғысынан талдаулар жасап түсініктер беруге
бағытталамыз.
Міне, оқушының танымдық белсенділігі, дербестігінің жалпы
мәселесінің жеке аспектілері, оқытудағы баланың мүдделері мен
қажеттіліктерін ескеру барлық дәуірдегі педагогтардың қызығушылығын
тудырған. Дегенмен, тек жиырмасыншы ғасырда ғана танымдық іс-әрекет
мотивациясын дамытуға бағытталған тұтас теорияларды құрудың алғашқы
әрекеттері пайда болды.
Адамның мотивациялық саласы, оған деген қызығушылық өте үлкен
болғанына қарамастан, әлі күнге дейін жеткілікті шамада зерттелмеген. Шетел
психологиясындағы мотивтерді зерттеу салыстырмалы тұрғыдан біраз уақыт
бұрын басталды. Қазіргі уақытқа қарай мотивацияның ондаған зерттелген
теориялық концепциялары жасалған, олардың көбісі ежелгі ойшылдардың адам
психикасы жайлы түсініктерінен тамыр алады.
Кеңес психологтары адамның әрекеті мен мінез-құлқындағы
мотивацияның мәніне ерте көңіл бөлді. 1921 жылдың өзінде А.Р.Лурия:
Ќазіргі заманда адамды қозғаушы, оны түрлі әрекеттерге итермелейтін, оның
мінез-құлқына әсер ететін және солайша үлкен әлеуметтік құбылыстар мен
тарихи оқиғаларға ықпал ететін стимулдар ретіндегі қажеттіліктер туралы
мәселеге көп көңіл бөлінуде -деп жазды.
Қажеттіліктер мәселесінің адамның санасымен – адамгершілік
мотивтермен, саналы мақсаттар, ниеттермен өзара байланыста зерттелуі кеңес
психологиясында тұлғаны ұғынудағы материалистік ыңғаймен байланысты.
Мотивация мәселесінің теориялық зерттелуін С.Л.Рубинштейн [18-20; 93],
Л.С. Выготский [14-16], А.Н.Леонтьев [21-23], Л.И.Божович [26-28],
А.В.Запорожец [29-31], Б.Г.Ананьев [1; 32] және т.б. жүзеге асырды .
Л.С.Выготский адамның мотивациялық саласын зерттеудің
маңыздылығына ерекше тоқтала отырып, баланың ұмтылыстарын, мотивтерін,
қажеттіліктерін, мүдделерін, баланың ойын әрекетін белсендендіретін
қозғаушы күштер ретінде атап , бұл оның белсенді дамуына әсерін тигізеді
деп жазды.
Аса танымал кеңес психологы С.Л. Рубинштейн де мотивацияға маңызды
ден қойып, оны әрекетпен бірлікте қарастырды. Психология негіздерінде
жалпы мотивтердің ішінен ол оқу мотивтерін ерекше бөліп қарастырды, себебі
ол оқуды үйрену, білімдер мен дағдыларды игеру, ол үшін тек нәтиже ғана
емес, мақсат та болатын әрекеттің ерекше түрі ретінде қарады .
С.Л. Рубинштейн оқу мотивациясы тұлғаның тәрбиелік аспектіде өз-
өзінің алдындағы міндеттеме ретінде, өз-өзін жетілдіру үшін, дамуын
ынталандырады деп бөліп көрсетті. Психикалық дамудың кезеңдеріне үстемдік
етуші мотивтердің өзгермелі динамикасымен байланыстыра келе, ол былай деп
жазды: Дамудың түрлі кезеңдерінде кейбір мотивтер заңды түрде неғұрлым
тиімді түрткі болып шығады. Педагогтың маңызды міндеті дамудың әрбір
кезеңінде, сәйкесінше ол оқушылар алдына қоятын міндетті қайта құрастырып
және қайта сараптап, ол үшін неғұрлым барабар мотивтерді табуда. Оқудың
саналылығы біріншіден, бос нысандар мен негізсіз ережелерді формальды,
механикалық жаттауға қарама-қарсы – оқу барысында игерілетін ережелердің
мағыналық мазмұнының негіздерін түсінуді талап етеді. Оқудың мотивтерінен,
оқушылардың оқуға деген қатынасынан айтарлықтай көрініс табады. Оқушы
шындығында жұмысқа кірісуі үшін оның алдына оқу әрекетінің барысында
қойылатын міндеттер тек түсінікті болып қана қоймай, іштен қабылданған
болуы тиіс, яғни олар оқушы үшін жеке маңызға ие болуы тиіс. Жоғарыда
айтылғаннан көретініміз, С.Л.Рубинштейннің мотивация туралы ережелері
психология дамуының қазіргі кезінде де өз өзектілігін жоғалтқан жоқ.
Мотивацияны зерттеудегі үлкен ғылыми үлесті көрнекті кеңес психологы А.Н.
Леонтьев те қосты, оның теориялық позицияларына тұтас психологиялық мектеп
негізделеді. А.Н. Леонтьев қажеттіліктерді дамыту және олардың санаға
қатынасы мәселесінің бірегей шешімін ұсынды. Оның болжамы мотивтерді
қажеттіліктер нақтыланатын объектілер (қабылданатын, көрінетін, ойша
табатын) ретінде түсінуге негізделді. Бұл мотивтер қажеттіліктердің, олар
көрініс тапқан пәндік мазмұнын құрайды. Мотив, - А.Н. Леонтьевтің
анықтауынша, - бұл белгілі бір қажеттілікке жасап беретін және адамның
әрекетін туындататын және бағыттайтын объект [23,20]. Оның пікірінше,
мотивтер екі қызметті атқарады: біріншісі - мотивтердің әрекетті тудырып,
бағыттайтындығында, екіншісі – олардың әрекетке субъективті жеке мағына
беретіндігінде. Яғни, әрекеттің мағынасы оның мотивімен белгіленеді. Бұдан
шығатыны, субъект пәнмен қалай әрекет жасайтындығы тек оның субъектіге
қандай қатынаста тұратындығына ғана емес, оның қандай қажеттіліктеріне
жауап беретіндігіне байланысты болады [23,22]. Осы секілді жалпы теориялық
қорытынды зерттеушінің назарын адам әрекетіне мағына беретін және осылайша
оның барысына ықпал ететін мотивтерге бағыттайды. А.Н.Леонтьевтің теориялық
ережелері оқушыны тек оқу әрекетінің субъектісі ретінде ғана емес, оның
мотивациялық саласының субъектісі ретінде қарастыру мүмкіндігін берді. Бұл
оқушының оқу әрекетінің мотивациялық саласына қатысты белсенді позициясының
пайда болуын, оқушы үшін оқудың мағынасының қалыптасуын түсіндіреді.
Демек, мотивтер әрекеттерді тудыра келе, сонымен бірге, оған жеке
мағына береді. Оларды А.Н. Леонтьев жетекші емес мағына құрушы деп атайды,
әрі қатар тұратын мотивтер қосымша факторлар (жағымды немесе жағымсыз)
рөлін атқарады. Бұл мотивтер иерархиясының мәні болып табылады, оған
А.Н.Леонтьев ерекше мән берген [21].
Тұлғаның мотивтері – тудыру қызметіндегі тұлғаның қажеттіліктері (немесе
қажеттіліктер жүйесі). Батыс, сондай-ақ, Отандық психологияда атақты
американдық психолог А. Маслоудың қажеттіліктер концепциясы танымал болып
табылады. Ол адам қажеттіліктерінің бірнеше тобын бөліп, оларды тиісті
қажеттіліктердің әлеуметтік байланыстылығы дәрежесіне қарай белгілі
иерархиялық жүйеге тізеді.
А.Маслоудың қажеттіліктер жүйесінің құрылымын негізге ала отырып, біздің
қоғамның тіршілік әрекетінің қазіргі жағдайларында тұтастай алғанда ерекше
рөлді атқаратын адамның келесі қажеттіліктеріне бөліп қарауға болады.
Мотив-адамды қандай да әрекетке бағыттайтын, қажетін өтеуге
талпындыратын қозғаушы күш. Қажет- адамның ойлау қызметін тудыратын негізгі
себептердің бірі, олай болса адамның қажеттері іс-әрекетінің негізгі
мотивтері бастамасы болып табылады.
Адамның тіршілік әрекетінің негізін базалық, өмірлік, негізгі, шынайы,
табиғи, физиологиялық қажеттіліктер: ауаға, тағамға және басқа
энергетикаға, киімге, баспанаға деген қажеттіліктер, табиғи мұқтаждықтарды
орындауға деген қажеттіліктер құрайды. Бұл қажеттіліктерді жүзеге асырудың
нысандары мен әдістері әлеуметтік, мәдени сипатқа ие болды.
Нақты әлеуметтік-мазмұндық мәнге, жүзеге асырудың нысандарына, құралдары
мен тәсілдеріне ие. Басқа шынайы, табиғи қажеттіліктердің санына, сонымен
қатар, келесілер жатады:
- қауіпсіздікке, қорғанышқа деген қажеттіліктер;
- нақты социумға қатыстылыққа деген қажеттіліктер (отбасына, кәсіби
әлеуметтік топқа, этносқа, қоғамға, елге және т.б.);
Адамның психикалық қызметтерін, оның тұлғалық құрылымдарының қалыптасуы мен
дамуындағы айрықша зор мәнге, қарым-қатынасқа және оқшаулануға деген
қажеттіліктерге ие болды.
Басқа адамдармен қатынасуға деген қажеттіліктер адамның негізгі,
базалық қажеттіліктерінің бірі болып табылады. Бұл қажеттіліктерді жүзеге
асыру арқылы адамның әлеуметтік нормаларды, ережелерді, құндылықтарды
игеру, әлеуметтік тәжірибеге ие болуы жүреді, тұлғаның адамгершілік, саяси,
құқықтық және басқа да әлеуметтендірілуі жүзеге асырылады, оның
субъективтілігі қалыптасады. Қатынас арқылы адам басқа адамдарды және өз-
өзін тануға үйренеді, өзінің коммуникативті әлеуетін толықтырады,
өндірістік және басқа да өмір үшін маңызды міндеттерді неғұрлым табысты
шешеді.
Қатынасқа деген қажеттілік адамның қоғамдық табиғатының көрініс
табуының нысандарының бірі болып табылады. Бұл қажеттілік адамның туған
кезінен бастап әрекет етіп, өмірдің барлық кезеңдерінде қызметін атқарады.
Ол түрлі нысандар арқылы жүзеге асады: бала мен ананың эмоционалдық-
эмпатиялық қатынасы, ойындық, танымдық, педагогикалық, кәсіби қатынас және
т.б.
Қатынасқа деген қажеттілікпен қатар, оқшаулануға деген қажеттілік те
өз әрекетін көрсетеді, оны жүзеге асыру тұлғаның дамуы мен өз-өзін дамытуы,
орнығуы мен әлеуметтендірілуі үшін қосымша мүмкіндіктер береді.
Адамның тіршілік әрекеті мен тұтас қоғам үшін ерекше рөлге
адамның этникалық қажеттіліктері ие болады, олардың негізін үш жетекші
биологиялықќа байланысты қажеттілік құрайды:
-өз-өзін аман сақтауға;
- ұрпақ қалдыруға;
-түрді сақтауға деген қажеттілік; оның нысандары ретінде ананың өз
балаларын қорғау инстинкті, өз халқының басқа адамдары үшін өзін құрбан ету
және т.б. қажеттіліктер.
Негізгі қажеттіліктердің қатарына өз-өзін анықтау, актуализациялау
мен қоршаған ортаның, бірінші кезекте маңызды адамдардың мойындауына деген
қажеттіліктер жатады.
Әлеуметтік тіршілік көзі ретіндегі еңбекке деген қажеттілік ерекше
орынға ие болды. Бұл қажеттілік адамның барлық басқа қажеттіліктерін
игілендіре түседі, оларды шынайы әлеуметтік мағынамен толтырады, ал тұлға
бұлай болған жағдайда әлеуметтік тұрғыдан маңызға ие, қоғамның дамуы мен
жетілу мүдделеріне сәйкес келетіндей болып түрленеді.
Адамның қалыпты, табысты өмірі мен әрекетін қамтамасыз етудегі маңызды
рөлді танымға және өз-өзін тануға деген қажеттіліктер, әділеттікке деген
қажеттіліктер, эстетикалық қажеттіліктер атқарады.
Тұлғаның қажеттіліктері иерархиясында ең жоғары сатыда тұратын адамның
әлеуметтік қажеттіліктерінің қатарына дамуға және өз-өзін дамытуға,
жетілуге, өз бетінше жетілуге деген қажеттіліктер жатады. Әр адамға белгілі
бір дәрежеде барынша дені сау, ақылды, мейірімді, әдемі, күшті және т.б.
болуға деген ұмтылыс тән келеді.
Тұлғаның осындай ұмтылыстарын жүзеге асыруға тек қана адамның өмірі
мен қызметінің сыртқы жағдайлары, шарттары ғана емес, сонымен бірге, ішкі,
жеке алғышарттар да (мотивтер, қабілеттер, тұлғаның еріктік дайындығы)
ықпал етеді. Сонымен бірге, тұлғаға өз дамуының деңгейі мен динамикасын
анықтап, бақылап, қадағалау мүмкіндігін беретін тұлғаның өз-өзіне баға беру
әрекеті маңызды рөлге ие.
Адамның өміріне, әрекеті мен мінез-құлқына айтарлықтай ықпал ететін
адамның жетекші қажеттіліктері осындай. Бұл қажеттіліктер олардың
байланыстары мен өзара қатынастарында белгілі иерархиялық орналасуда
болады, олардың актуализациясы өмірдің жағдайларына, сондай-ақ иерархиялық
өзара қатынастар жүйесіндегі орнына байланысты болды. Мәселен, басында
аталған қажеттіліктер кейінгі қажеттіліктерге қарағанда үнемі
қанағаттандыруды талап етеді, соңғылары алдыңғы қажеттіліктерді
қанағаттандырғаннан кейін неғұрлым белсенді және күшті әрекет ете бастайды.
Неғұрлым жоғары деңгейдегі қажеттіліктерді қанағаттандырудың әдістері
төменгі деңгейдегі қажеттіліктерді қанағаттандыру әдістеріне қарағанда
неғұрлым алуан түрлі келеді. Сонымен қатар, адам үнемі белгілі бір
қажеттіліктердің әрекетін бастан кешіреді: жүзеге асырған қажеттіліктің
орнын басқа актуализацияланған қажеттілік басады, ол көптеген басқа
қажеттіліктердің жүйесінде сол секілді көрініс табады [95,82]
Жалпылама тұрпатта А.Маслоу бойынша қажеттіліктер иерархиясы схема
түрінде 1-суретте көрсетілген.
1.кесте.А. Маслоу бойынша тұлға қажеттіліктерінің иерархиялық схемасы.
А.Маслоу ұсынған қажеттіліктер жүйесі адамның әлеммен өзара
әрекеттесуінің мүмкін болатын принципін көрсетеді, ...физиологиялық
қажеттіліктер қауіпсіздік қажеттіліктерінен қарағанда күштірек, ал олар өз-
өзін актуализациялау қажеттіліктеріне қарағанда күштірек [95,81]. Бөліп
көрсетілген иерархиялық деңгейлер дискретті болып табылмайды, яғни
қажеттіліктер иерархиясының неғұрлым жоғары деңгейі адамның мінез-құлқына
әсер ете бастауы үшін неғұрлым төменгі деңгейдің қажеттіліктерін толығымен
қанағаттандыру міндетті емес.
Осылайша, мотивтер – адамның белгілі бір қажеттіліктерін
актуализациялаумен байланысты болатын әрекетке, мінез-құлыққа деген ішкі
психикалық түрткілер деп анықтауға болады.
Психологияда өзара байланысты тұлғаның тіршілік ету, мінез-құлқы мен
әрекетінің мотивтерінің екі тобы болады:
- мақсат мотивтері, генерализацияланған мотивтер.Олардың мазмұны
қажеттіліктердің мәнін сипаттайды және сол себепті тұлғаның ұмтылыстарының
бағыттылығын сипаттайды. Бұл мотивтің күші адам үшін оның
қажеттіліктерінің пәнінің маңыздылығы дәрежесімен байланысты болды;
- мақсатқа қол жеткізудің жолдарын, құралдарын, әдістерін таңдау
мотивтері: құралдық мотивтер. Бұл мотивтер тек тұлғаның қажеттілікті
қалпымен ғана емес, оның дайындық дәрежесімен, берілген жағдайларда алға
қойылған мақсаттарды жүзеге асыру бойынша табысты әрекет етудің басқа
мүмкіншіліктерінің болуына байланысты болады. Мотивтердің бірінші және
екінші тобы жиынтығында тұлғаның белгілі бір жағдайлардағы әрекеті мен
мінез-құлқының мотивациясын құрайды және тек бір-біріне әсер етіп қана
қоймай, бір-бірін өзгерте алады.
А.Н.Леонтьев мотивацияны зерттеуге көп көңіл бөлді, ол психологияда
зерттелетін құбылыстарға бетіне қаншалықты тереңірек енетін болса,
соншалықты шынайы өмірлік міндеттерге сай келеді, соншалықты адам
өміріндегі мотивтер мәселесінің маңыздылығы айқын көрініс табатыны нақты.
Егер мотивация мәселесіне психикалық даму тұрғысынан келетін болсақ, онда,
А.Н.Леонтьев атап көрсеткендей, адам тұлғасының қалыптасуы өз психологиялық
көрінісін оның мотивациялық саласының дамуынан табады. А.Н.Леонтьев нақты
тәжірибелік зерттеулер негізделетін теориялық базаны құрды. Оның теориялық
концепциялары берік материалистік іргетасқа негізделеді және адамның
мотивациялық саласын диалектика, оның даму динамикасы тұрғысынан қарау
мүмкіндігін береді [21, 80].
Л.И.Божовичтің [26,163] жетекшілігімен жүргізілген зерттеу жұмыстары
ерекше маңызға ие болды, онда оқушылардың оқу әрекетінің мотивтері
зерттелді. Бұл мотивация мәселесіндегі жаңа аспект еді. Оның жұмыстарында
қойылған міндет – зерттеудің пәні ретінде мотивтердің өзін, олардың пайда
болуы мен дамуын, олардың өзгеруі мен оқу әрекетінің барысындағы жас
ерекшеліктерінің тұрғысынан кеңеюін қарастыру. Бұл әрекет бүкіл мектеп
жасының бойына жетекші әрекет болып табылады, ал бұдан шығатыны оны
тудыратын мотивтер балалардың психикалық дамуы үшін айтарлықтай маңызға ие
болып, оқушының оқу әрекеті алуан түрлі мотивтердің тұтас жүйесінен
туындайтындығы анықталды.
Мектеп жасындағы балалар үшін және жеке алғандағы әрбір бала үшін барлық
мотивтер бірдей түрткілік күшке ие болмайды. Олардың кейбіреулері негізгі,
ал басқалары- екінші орындағы, қосалқы болып табылады. Барлық мотивтерді
екі үлкен категорияға бөлуге болады: бірі- оқу процесінің мазмұнымен, оның
орындалу барысымен байланысты, ал басқалары – баланың қоршаған ортамен
неғұрлым кең өзара әрекеттесуімен байланысты. Біріншілерін Л.И.Божович оқу
мотивтері деп, екіншілерін- әлеуметтік мотивтер деп атайды. Біріншілеріне
балаларға арналған танымдық мүдделер, интеллектуалдық белсенділікке деген
қажеттіліктер жатады; екіншілері – баланың басқа адамдармен қатынастарға
деген қажеттіліктерімен, олардың баға беруі мен қолдауына деген
қажеттіліктермен, оқушының қолы жетерлік қоғамдық қатынастар жүйесінде
белгілі бір орынға ие болу құндылығына байланысты. Зерттеу мотивтердің осы
екі категориясы оқу әрекетін табысты жүзеге асыру үшін қажет болатындығын
анықтады. Сонымен бірге, мотивтердің белгілі бір категориясы баланың
дамуының түрлі кезеңдерінде өз ерекшеліктеріне ие болатындығы да анықталды.
Түрлі сыныптардағы оқушылардың оқу мотивацияның осы ерекшеліктеріне талдау
жасау мотивтердің жасына қарай өзгеруінің заңдылықты барысын айқындау
мүмкіндігін берді. Мектепке енді келген балаларда кең әлеуметтік мотивтер
ересек мектепке дейінгі жаста пайда болатын айналасындағылардың арасында
жаңа орынға ие болу қажеттілігін сипаттайды. Кең әлеуметтік мотивтер бұл
жаста өте үлкен маңызға ие болатындығы соншалықты, олар белгілі шамада оқу
әрекетінің өзіне деген тікелей қызығушылықты белгілейді [26,164].
Л.И.Божовичтің жетекшілігімен жүргізілген танымдық қызығушылықтардың
қалыптасуын арнайы зерттеу, өз кезегінде, олардың оқушылардың жастық
дамуының түрлі кезеңдеріндегі өзіндік ерекшеліктерін анықтады. Зерттеу
мәліметтері бойынша, оқытудың басында балалардың танымдық қызығушылықтары
әлі тұрақты емес, оларға белгілі ситуативтілік тән келеді. Танымдық
қызығушылықтың осындай деңгейі эпизодтық деп аталады. Жүргізілген
зерттеулерді енгізгенде Л.И.Божович оқушының мотивация саласы құрылымының
дамуының негізгі бағыттарын құрастырды. Автордың ойынша, ол (құрылым)
басымды мотивтердің мазмұны бойынша ауысуымен, жанама қажеттіліктердің
рөлінің артуымен және олардың одан да күрделі иерархияландырылуымен
сипатталады. Л.И. Божович тұлғаның дамуының барысында мотивациялық
иерархияның рөлі артатындығына ерекше көңіл бөледі. Тұлғаның жалпы
құрылымында мотивтердің тұрақты иерархиясы тұлғаның бағыттылығын, сондай-
ақ, оған тән көптеген ерекшеліктерді анықтайтын орталық өзектік құрылым
ретінде қарастырады [26,165].
А.И. Божовичтің өз-өзіне баға беруге мінез құлықтың ерекше өзіндік адами
түрткі ретінде қарастыратын көзқарастары көңіл бөлуге тұрарлық. Өз-өзіне
баға берудің қалыптасуы сана-сезімнің даму процесімен тығыз байланысты. Өз-
өзіне баға берудің арқасында субъектің қоршаған шындықпен жаңа қарым-
қатынастары пайда болады. Бұл қатынастар адамның белсенді және дербес түрде
өз-өзін жасай бастайтындығымен сипатталады. Осылайша, өз-өзіне баға беру
тұлғаның өз-өзін тәрбиелеуінің жетекші стимулдары ретінде қызмет атқарады
[26,166].
Л.И. Божовичтің және оның қызметкерлерінің зерттеулері кеңес
психологиясының мотивациялық саланың дамуы туралы концепциясына едәуір үлес
қосты: алғаш рет психологияда оқушылардың мотивациялық саласы тәжірибелік
зерттеуге салынды, сонымен бірге, мектеп оқушыларының мотивациясының жастық
даму динамикасы көрсетілді; мотивтердің екі категориясы енгізілді:
әлеуметтік және нақты оқу мотивтері, олардың динамикасы мен дамуының
иерархиялық сатылары көрсетілді [26,169].
А.В. Запорожецтің [31, 155] жетекшілігімен жүргізілген зерттеулер
интеллектуалдық әрекеттердің орнығуының ішкі түрткілік стимулдарын, атап
айтсақ, танымдық мүдделерді дамыту мен тәрбиелеуге айтарлықтай ықпал етті.
А.В. Запорожецтің және оның қызметкерлерінің еңбектерінде оқу танымдық
қызығушылықтың қалыптасуының тұлғаның жалпы бағыттылығына тәуелді
болатындығы анықталды. Сонымен қатар, ойлау процестерінің жүруінің әрекет
мотивтеріне тәуелділігі нақтыланды. А.В.Запорожецтің және оның
қызметкерлерінің еңбектері мәселенің одан әрі теориялық зерттелуіне
айтарлықтай үлесін қосты. Ең алдымен, бұл баланың интеллектуалдық әрекеті
мен бұл әрекетті ынталандыратын мотивтер арасындағы тәуелділікті анықтауға
қатысты. Сонымен қатар, зерттеу жұмыстарында тұлғаның жалпы бағыттылығының
оқу танымдық қызығушылықты қалыптастыруға тигізетін әсерінің маңызы нақты
көрсетілген.
Б.Г. Ананьев мотивацияның тұлғаның жалпы даму құрылымына тәуелді
болатындығы жайлы атап көрсетті. Оның Адам тәрбиенің субъектісі және
объектісі ретінде деген еңбегінде оқыту жағдайларының (бағаның, оған
тұлғаның оң және теріс реакцияларының, сондай-ақ, тұлғаның өз-өзіне беретін
бағасының ролі) оң не теріс оқу мотивациясын қалыптастыруға тигізетін
ықпалы туралы ойы өрістетіледі. Баланың сана-сезімінің даму проблемасы
туралы [32, 105] еңбегінде Б.Г. Ананьев жалпылама түрде оқу
мотивациясының қалыптасуының негізгі жолдарын белгіледі. Ол оқушының сана-
сезімін тәрбиелеудің түбегейлі құралы ретінде оқушыларда оң танымдық
мотивацияны тәрбиелеуді, ересек мектеп жасына қарай қалыптасатын ой-еңбек
әрекетінің бір түрі ретіндегі оның оқуға деген қатынасын басты орынға
қойды. Б.Г. Ананьев сонымен қатар, оқушылардың сана-сезімінің жоғары
деңгейіне тек бастауыш сынып оқушыларында толыққанды оқу мотивтерін ұзақ
уақыт бойына тәрбиелеу арқылы ғана қол жеткізуге болады деп атап өтті. Ол
бастауыш сынып оқушыларына олардың өздері туралы оқушы ретіндегі
түсініктерін қалыптастыру қажет деп санады. Баланы осы секілді оқулық
сана-сезімге баулу – ұзақ және табанды педагогикалық еңбектің міндеті. Бала
объективті түрде өз орны мен міндеттері бойынша оқушы болып қана қоймай,
субъективті түрде оған айналады және оқушының барлық интеллектуалдық
әрекеті белсендендіріледі. Оқу әрекеті мотивациясын тәрбиелеу, Б.Г.
Ананьевтің пікірінше, сана мен барлық психикалық процестердің
белсендендірілуі үшін ерекше маңызға ие болды. Оқушының интеллектуалдық
процестерінің рефлективті құрылымын қалыптастыра келе, оқушылардың дербес
жұмысы оқушының сана-сезімінің дамуына тәуелді бола бастайды [32,119].
Мотивация-тұлғаның құрылымындағы жетекші орынға ие бола отырып,
тұлғаның белсенділік қабілетінің көрсеткіші және оның бағыттарын анықтаушы
күш яғни қозғалыс. Мотивация түсінігін нақтылау мүмкіндіктері негізінде,
оны құрамдаушылардың психологиялық мазмұнының мәнін ашып көрсету бойынша да
неғұрлым күрделі түсініктердің бірі болып табылады: Алты логикалық
байланысқан түсінікті бөліп қарастыруға болады: қажеттіліктер –бағыттылық-
мотивтер-мақсаттар-нәтижелер- бағалар, олар түсініктік жүйенің осы негізін
құрайды.
Осылайша, мотивтер мақсаттармен арақатынаста болады. Мақсаттардың
тұлғалық мотивтермен байланысы былайша түсіндірілуі мүмкін: мотив- түрткі
(ұғыну), ал мақсат- әрекет пен мінез-құлықтың болжанылатын, көрінетін
нәтижесі. Мотивтер, әдетте тек белгілі қажеттіліктер болған жағдайда ғана
және қолда бар мотивацияға сәйкес қойылатын мақсаттардың пайда болуына
дейін пайда болады [97]. Мотивация ғана адамдарды қажетті бағытта қозғалуға
итермелейді. Адамның тұтастығы оның субъективті белсенділігінен бөлінбейді,
оның көзі адамның мотивациялық саласы болып табылады. Оны зерттей келе,
біз осылайша тұлғаны да зерттейміз.
Олар зерттеліп отырған мәселенің теориялық негізін сұрыптады, оның
негізгі бағыттары мен принциптерін анықтады; шетелдік және отандық
психологтардың мотивацияны зерттеулерінің арасындағы айырмашылықтарды нақты
айқындады.
Қажеттіліктер мен мотивтер оқу әрекетінің негізін қалаушы құрамдаушылары
болып табылады. Сол себепті оқу мотивациясы мәселесі психологиялық-
педагогикалық зерттеулерде маңызды орынға ие болды.
Сонымен қатар, біз өз зерттеу жұмысымызда А.К. Маркова жасаған оқу
мотивінің анықтамасын басшылыққа алдық, оның мәнісі мынада: Оқу мотиві -
бұл оқушының оқу әрекетінің түрлі жақтарына бағыттылығы. Мұндай анықтама
А.Н.Леонтьевтің негізгі анықтамаларына сәйкес келеді, сонымен бірге, бұл
анықтама біз үшін жұмыс барысында қолданылатын анықтама және біздің
зерттеуге бағытталған психологиялық-педагогикалық міндеттерге жауап
береді. Жұмысымыздағы негізгі көңіл оқу әрекетінің өзімен тікелей, бастауыш
мектеп оқушыларының танымдық іс-әрекетінің мазмұны жєне процесімен
байланысты мотивацияны зерттеуге бөлінген. Осылайша баланың белсенділігін
арттырудың, оның танымдық мүмкіндіктерін ашу жолдарының бірі оң мотивацияны
қалыптастыру болып табылады, яғни баланың оқу әрекетінің жеке қатынасын,
оның бұл әрекетке қызығушылығы білімдерді, икемдіктер мен дағдыларды игеру
барысындағы дербестікті танытуды қалыптастыру. А.К.Маркованың пайымдауынша,
мотивация көптеген өзгеретін және бір- бірімен қарым қатынастарға түсетін
тараптардан (қоғамдық идеялар, оқушы үшін оқудың мәні, мақсаттар,
эмоциялар, мүдделер және т.б.) қалыптасады. Біз үшін біздің нақты
зерттеуіміз де мотивтер ретінде қарастыратын мүдделермен, қатынастармен,
эмоциялармен, мақсаттармен және т.б. туындайтын оқу-танымдық іс-әрекетке
қатысты, маңызды болып келеді.
Оқушылардың оқу танымдық іс-әрекетінің көп мотивтілігін реттік қатар
бойынша яғни, бірінен кейін бірі орналасады деп, түсінуге болмайды, олар
иерархиялық қарым-қатынастарға түседі. Мотивтердің иерархиясында жетекші,
олардың дамуының, қалыптасуының ағымдағы кезеңінде басты орынға ие
мотивтер; және бағынышты жағдайдағы (өзара бағынышты) мотивтер болады.
Мотивтердің иерархиясы динамикалық құбылыс болып табылады.
Иерархия-(грек сөзі hieros-қасиетті, аrche- билік) Бүтін, тұтас
нәрсенің бөлімі, бөлшектердің жоғарыдан төмен орналасу тәртібі. Бұл ұғым
ғылымға 19-ғасырдың екінші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz