Бастауыш мектепте білімді бағалау жүйесін жетілдіру
КІРІСПЕ
1. БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ БІЛІМДІ БАҒАЛАУДЫҢ ҒЫЛЫМИ.ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Оқушылардың білім сапасын бағалауға қойылатын талаптар және оларды ғылыми тұрғыдан негіздеу
1.2 Қазақстан Республикасында бастауыш мектепте білімді бағалау жүйесінің жайы мен ерекшеліктері
2. БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ БІЛІМІН БАҒАЛАУДАҒЫ ӘЛЕМДІК ЖӘНЕ ОТАНДЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУЫ
2.1 TIMSS және PISA бағдарламалары бойынша бастауыш мектепте білімді бағалау мазмұны мен ұйымдастыру формалары
2.2 Бастауыш мектепте білімді бағалаудың қолайлы әдістері мен әдістемелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ БІЛІМДІ БАҒАЛАУДЫҢ ҒЫЛЫМИ.ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Оқушылардың білім сапасын бағалауға қойылатын талаптар және оларды ғылыми тұрғыдан негіздеу
1.2 Қазақстан Республикасында бастауыш мектепте білімді бағалау жүйесінің жайы мен ерекшеліктері
2. БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ БІЛІМІН БАҒАЛАУДАҒЫ ӘЛЕМДІК ЖӘНЕ ОТАНДЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУЫ
2.1 TIMSS және PISA бағдарламалары бойынша бастауыш мектепте білімді бағалау мазмұны мен ұйымдастыру формалары
2.2 Бастауыш мектепте білімді бағалаудың қолайлы әдістері мен әдістемелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ХХІ ғасырдың 2001 жылдарынан бастап қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында білім беру саласындағы жүргізіліп жатқан реформалар еліміздегі білім беру сапасының әлемдік деңгейге сәйкес келуін қамтамасыз ету, сол арқылы әлемдік сұранысқа жауап бере алатын мамандарды даярлау және бәсекеге қабілетті білім мен мәдениет беру мәселесінің өзектілігін үздіксіз жариялап келеді. Елімізде қабылданған «Қазақстан Республикасының білім туралы заңы», «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2015 жылға дейінгі тұжырымдамасы», «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы», «Қазақстан Республикасында үздіксіз педагогикалық білім беру тұжырымдамасы» т.б. нормативті құжаттары негізінде білім берудің жаңа сапалық деңгейіне көтерілу тек білім мазмұнын анықтаумен ғана емес, білімнің сапалығын бағалау жүйесін де өзгеріс енгізу қажеттігін мемлекеттік деңгейдегі мәселе дәрежесіне көтерді.
1. Педагогика /Абай атындағы Қазақ Педагогикалық Университеті,
Дәріс курсы. - Алматы, 2003
2. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, Астана, 2010
3. Асанов Н: Университеттік білім беру жүйесіндегі оқу үрдісін басқарудың педагогикалық негіздері // Докторл.диссерт. авторефераты, - Алматы, 2004
4. ӘбиевЖ.Ә.,т.б. Педагогика.-Алматы,2004
5. Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии.-Москва, 1989
6. Байбекова М.Оқыту процесіндегі бағалау //Ұлағат, №1 1999
7.Богословский В., т.б. Жалпы психология.- Алматы,1980
8. Қараев Ж.А., Искакова Г.О. “Управление качеством обучения в контексте личностно-деятельностного подхода”// Менеджмент в образовании, 1\2006
9. Гершунский Б.С. Философия образования для XXI века.- Москва, 1998 г.
10. Дайрабаев Е., Дайрабаева А.Педагогика пәнінің негіздері / Оқу құралы.- Алматы, 2005
11. Қараев Ж.А., Кобдикова Ж.У. Оценка деятельности учащихся в условиях применения педагогической технологии обучения // Вестник высший школы Казахстана, №5, 1998
12. Қобдикова Ж.У.Педагогические технологии как форм оценки знании учащихся// Автореферат доктрс. диссерт.- Алматы, 2008
13. Қобдикова Ж.У. Педагогическая технология уровневой дифференциации обучения в средней школе. /Монография. Алматы, 2000
14. Құдайкулов С.М. Социально-педагогические основы измерения и оценки качества профессиональной деятельности учителей-предметников.- Алматы, 2005
15. Бұзаубақова К.Ж. Құзыреттілік білім беру жағдайында мұғалімнің инновациялық даярлығын қалыптастыру мазмұны // Жинақ: «Мектепте құзыреттілік білім беруді енгізу жағдайында педагог кадрларды дайындау» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция, Тараз, 2006
16. Қоянбаев Ж., Қоянбаев Б. Педагогика.- Астана, 1998
19. Қоянбаев Ж.,Қоянбаев Б:“Педагогика”. Астана, 1998
20. Лингвистический энциклопедический словарь - А-Я- Москва, 1990
21. Орысша-қазақша сөздік. 1,2 том – Алматы, 1978 .
22. Субетто А.И.: “От квалиметрии человека – к квалиметрии образования” // в книге: Исслед. Центр проблем качества подготовки специалистов.- Москва, 1993
23. Философский энциклопедический словарь. - Москва, 1983
24.Әбілқасымова.А Жоғары мектепте оқытудың дидактикалық жолдары туралы. //Ұлт тағлымы ,2003-№4.-56-54 беттер
25. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы. Астана, 2004.
27. Эрдниев П.М. Обучение математике в начальных классах. - М.: Педагогика, 1978
28. Жақыпова Ф.Н. Модель проблемы формирования кредитный системы обучения в ТарГУ : проблемы формирования (Материалы республиканского семинара г.Тараз : ТарМУ 15-16 апрель 2004.
29. Дүйсембаев Б. М., Байжасарова Г. З., Медетбекова А. А. Физика және астрономия әдістемелік нұсқау.- Алматы: Мектеп.- 2004
30. Досқалиев Қ.С. Білімді есепке алу және бағалау// Қазақстан мектебі, 2005.-№8.- 50-52 б.
31. Қалиғожин А.Т. Білімді есепке алу және бағалау// Қазақстан мектебі, 2000.-№3.- 61-64 б.
33. Менчинская Н.А. Проблемы "самоуправления" познавательной деятельностью и развитие личности//Теоретические проблемы управления познавательной деятельностью человека. - М., 1975.
34. Ажетова. Г. Қазіргі оқу орындарында оқытудың мағынасын жетілдірудің дидактикалық принциптері. // Ұлт тағылымы ,-2003.-№1.- 61-62 беттер
35. Жанпейісова М.М. Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту құралы ретінде.- Ақтөбе РИПКСО, 1999.
36. Әнуар Ж. Оқытудың қазіргі технологияларын оқыту үрдісіне қолдану. ІІ ХХІ ғасыр мектебі, №1-2, 2003.
37. Лактионова С. Н. Тип обучения: к проблеме определения нового дидактического понятия //Поиск.-1997.-№4-С. 101-106. (в соавторстве: И. Баранова).
38. Педагогические технологии: Учебное пособие для студентов пед.спец.-тест/ Под общей ред. В. С. Кукушкина. - Серия «Педагогическое образование». - Ростов-на-Дону: изд.центр «Март», 2002. 320 с.
39. Медеуов Е.У. Кредитная система обучения: трудности перехода. // Вестник НДП.- 2006.№13 с9.
40. Бұзаубақова К.Ж. Қазақстан республикасында білім берудің инновация-лық бағыттары. // халықаралық ғылыми – практикалық конференция материлдары. Көкшетау.-2006.
41. Жұматаева.Е. Мектеп дидактикасының педагогикалық ғылымы негіздері. //Ұлт тағылымы ,2003.- №7.- 61-67 беттер.
42. Абиболлаева.А. Дидактическое условия формирования умение самоконтроля знании студентов университета. // Высшая школа казакстана 2003.- №1.- 47-50 беттер.
43. Основы кредитной системы обучения в Казахстане. / С.Б.Абдыгаппарова, Г.К. Ахметова / С.Р. Ибатуллина, А.А. Кусаинов, Б.А. Мырзалиев, С.М. Омирбаев. /под общ. Ред. Ж.А Кулекеева, Г.Н. Гамарника, Б.С. Абдрасилова. – Алматы: Қазақ университеті. – 2004.–198с.
44. Мәмет С. Студент атану үшін биыл әр үміткер 50 балл жинауы тиіс / Егемен Қазақстан 2006, 1сәуір.
45. Еділқызы Л. ҰБТ дайындық басталып та кетті/ Егемен Қазақстан 2006, 19 мамыр.
46. Беспалько В.П., Татур Ю.Г. Системно-методическое обеспечение учебно-воспитательного процесса подготовки специалистов. - М., 1989.
47. Кларин М.В. Инновации в мировой педагогике: обучение на основе исследования, игры, дискуссии (Анализ зарубежного опыта). - Рига, 1995.
48. Монахов В.М. Технологические основы проектирования и конструирования учебного процесса. Волгоград: Перемена. - 1995.
49.Чошанов Н.Г. Система проектного обучения -как инструмент развития самостоятельности старшеклассников. Саратов, 1997
50.Жанпейісова М.М. Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту құралы ретінде.- Ақтөбе РИПКСО, 1999.
52. Дьяченко В.К. Организационная структура учебного процесса и ее развитие,- М., 1989.
53. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы // Қазақстан мұғалімі. - 2004. - №33-34
54. Қазақстан Республикасының "Білім туралы" Заңы / баптары бойынша тусіндірмелерімен/ және оны жүзеге асыру жөніндегі негізгі құжаттар. - Астана, 2000
55. Хозяйнов Г.И. Педагогическое мастерство преподавателя: Методическое пособие. –М., 1988
56. Пискунов А.И.ү Педагогическое образование: цель, задачи и содержание // Педагогика, 1995, №4, 56-60 бб.
57. Оконь В. Введение в общую дидактику. М.: Высшая школа, 1990
58. Селевко Г.К. Современные образовательные технологии. – М., 1998
59. Балл Г.А. Теория учебных задач. – М.,1990
60. Костылев Ф.Н. Учить по новому / книга для учителя. – М., 2000
61. Решетников П.Е. Нетрадиционная технологическая система подготовки учителей. – М., 2000
62. Корнетов Г.Б. Педагогика. – М., 2003
Дәріс курсы. - Алматы, 2003
2. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, Астана, 2010
3. Асанов Н: Университеттік білім беру жүйесіндегі оқу үрдісін басқарудың педагогикалық негіздері // Докторл.диссерт. авторефераты, - Алматы, 2004
4. ӘбиевЖ.Ә.,т.б. Педагогика.-Алматы,2004
5. Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии.-Москва, 1989
6. Байбекова М.Оқыту процесіндегі бағалау //Ұлағат, №1 1999
7.Богословский В., т.б. Жалпы психология.- Алматы,1980
8. Қараев Ж.А., Искакова Г.О. “Управление качеством обучения в контексте личностно-деятельностного подхода”// Менеджмент в образовании, 1\2006
9. Гершунский Б.С. Философия образования для XXI века.- Москва, 1998 г.
10. Дайрабаев Е., Дайрабаева А.Педагогика пәнінің негіздері / Оқу құралы.- Алматы, 2005
11. Қараев Ж.А., Кобдикова Ж.У. Оценка деятельности учащихся в условиях применения педагогической технологии обучения // Вестник высший школы Казахстана, №5, 1998
12. Қобдикова Ж.У.Педагогические технологии как форм оценки знании учащихся// Автореферат доктрс. диссерт.- Алматы, 2008
13. Қобдикова Ж.У. Педагогическая технология уровневой дифференциации обучения в средней школе. /Монография. Алматы, 2000
14. Құдайкулов С.М. Социально-педагогические основы измерения и оценки качества профессиональной деятельности учителей-предметников.- Алматы, 2005
15. Бұзаубақова К.Ж. Құзыреттілік білім беру жағдайында мұғалімнің инновациялық даярлығын қалыптастыру мазмұны // Жинақ: «Мектепте құзыреттілік білім беруді енгізу жағдайында педагог кадрларды дайындау» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция, Тараз, 2006
16. Қоянбаев Ж., Қоянбаев Б. Педагогика.- Астана, 1998
19. Қоянбаев Ж.,Қоянбаев Б:“Педагогика”. Астана, 1998
20. Лингвистический энциклопедический словарь - А-Я- Москва, 1990
21. Орысша-қазақша сөздік. 1,2 том – Алматы, 1978 .
22. Субетто А.И.: “От квалиметрии человека – к квалиметрии образования” // в книге: Исслед. Центр проблем качества подготовки специалистов.- Москва, 1993
23. Философский энциклопедический словарь. - Москва, 1983
24.Әбілқасымова.А Жоғары мектепте оқытудың дидактикалық жолдары туралы. //Ұлт тағлымы ,2003-№4.-56-54 беттер
25. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы. Астана, 2004.
27. Эрдниев П.М. Обучение математике в начальных классах. - М.: Педагогика, 1978
28. Жақыпова Ф.Н. Модель проблемы формирования кредитный системы обучения в ТарГУ : проблемы формирования (Материалы республиканского семинара г.Тараз : ТарМУ 15-16 апрель 2004.
29. Дүйсембаев Б. М., Байжасарова Г. З., Медетбекова А. А. Физика және астрономия әдістемелік нұсқау.- Алматы: Мектеп.- 2004
30. Досқалиев Қ.С. Білімді есепке алу және бағалау// Қазақстан мектебі, 2005.-№8.- 50-52 б.
31. Қалиғожин А.Т. Білімді есепке алу және бағалау// Қазақстан мектебі, 2000.-№3.- 61-64 б.
33. Менчинская Н.А. Проблемы "самоуправления" познавательной деятельностью и развитие личности//Теоретические проблемы управления познавательной деятельностью человека. - М., 1975.
34. Ажетова. Г. Қазіргі оқу орындарында оқытудың мағынасын жетілдірудің дидактикалық принциптері. // Ұлт тағылымы ,-2003.-№1.- 61-62 беттер
35. Жанпейісова М.М. Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту құралы ретінде.- Ақтөбе РИПКСО, 1999.
36. Әнуар Ж. Оқытудың қазіргі технологияларын оқыту үрдісіне қолдану. ІІ ХХІ ғасыр мектебі, №1-2, 2003.
37. Лактионова С. Н. Тип обучения: к проблеме определения нового дидактического понятия //Поиск.-1997.-№4-С. 101-106. (в соавторстве: И. Баранова).
38. Педагогические технологии: Учебное пособие для студентов пед.спец.-тест/ Под общей ред. В. С. Кукушкина. - Серия «Педагогическое образование». - Ростов-на-Дону: изд.центр «Март», 2002. 320 с.
39. Медеуов Е.У. Кредитная система обучения: трудности перехода. // Вестник НДП.- 2006.№13 с9.
40. Бұзаубақова К.Ж. Қазақстан республикасында білім берудің инновация-лық бағыттары. // халықаралық ғылыми – практикалық конференция материлдары. Көкшетау.-2006.
41. Жұматаева.Е. Мектеп дидактикасының педагогикалық ғылымы негіздері. //Ұлт тағылымы ,2003.- №7.- 61-67 беттер.
42. Абиболлаева.А. Дидактическое условия формирования умение самоконтроля знании студентов университета. // Высшая школа казакстана 2003.- №1.- 47-50 беттер.
43. Основы кредитной системы обучения в Казахстане. / С.Б.Абдыгаппарова, Г.К. Ахметова / С.Р. Ибатуллина, А.А. Кусаинов, Б.А. Мырзалиев, С.М. Омирбаев. /под общ. Ред. Ж.А Кулекеева, Г.Н. Гамарника, Б.С. Абдрасилова. – Алматы: Қазақ университеті. – 2004.–198с.
44. Мәмет С. Студент атану үшін биыл әр үміткер 50 балл жинауы тиіс / Егемен Қазақстан 2006, 1сәуір.
45. Еділқызы Л. ҰБТ дайындық басталып та кетті/ Егемен Қазақстан 2006, 19 мамыр.
46. Беспалько В.П., Татур Ю.Г. Системно-методическое обеспечение учебно-воспитательного процесса подготовки специалистов. - М., 1989.
47. Кларин М.В. Инновации в мировой педагогике: обучение на основе исследования, игры, дискуссии (Анализ зарубежного опыта). - Рига, 1995.
48. Монахов В.М. Технологические основы проектирования и конструирования учебного процесса. Волгоград: Перемена. - 1995.
49.Чошанов Н.Г. Система проектного обучения -как инструмент развития самостоятельности старшеклассников. Саратов, 1997
50.Жанпейісова М.М. Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту құралы ретінде.- Ақтөбе РИПКСО, 1999.
52. Дьяченко В.К. Организационная структура учебного процесса и ее развитие,- М., 1989.
53. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы // Қазақстан мұғалімі. - 2004. - №33-34
54. Қазақстан Республикасының "Білім туралы" Заңы / баптары бойынша тусіндірмелерімен/ және оны жүзеге асыру жөніндегі негізгі құжаттар. - Астана, 2000
55. Хозяйнов Г.И. Педагогическое мастерство преподавателя: Методическое пособие. –М., 1988
56. Пискунов А.И.ү Педагогическое образование: цель, задачи и содержание // Педагогика, 1995, №4, 56-60 бб.
57. Оконь В. Введение в общую дидактику. М.: Высшая школа, 1990
58. Селевко Г.К. Современные образовательные технологии. – М., 1998
59. Балл Г.А. Теория учебных задач. – М.,1990
60. Костылев Ф.Н. Учить по новому / книга для учителя. – М., 2000
61. Решетников П.Е. Нетрадиционная технологическая система подготовки учителей. – М., 2000
62. Корнетов Г.Б. Педагогика. – М., 2003
БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ БІЛІМДІ БАҒАЛАУ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1. БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ БІЛІМДІ БАҒАЛАУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Оқушылардың білім сапасын бағалауға қойылатын талаптар және оларды
ғылыми тұрғыдан негіздеу
9
1.2 Қазақстан Республикасында бастауыш мектепте білімді бағалау жүйесінің
жайы мен ерекшеліктері
29
2. БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ БІЛІМІН БАҒАЛАУДАҒЫ ӘЛЕМДІК ЖӘНЕ ОТАНДЫҚ
ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУЫ
2.1 TIMSS және PISA бағдарламалары бойынша бастауыш мектепте білімді
бағалау мазмұны мен ұйымдастыру формалары 38
2.2 Бастауыш мектепте білімді бағалаудың қолайлы әдістері мен әдістемелері
56
ҚОРЫТЫНДЫ
94
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
102
Кіріспе
ХХІ ғасырдың 2001 жылдарынан бастап қазіргі уақытта Қазақстан
Республикасында білім беру саласындағы жүргізіліп жатқан реформалар
еліміздегі білім беру сапасының әлемдік деңгейге сәйкес келуін қамтамасыз
ету, сол арқылы әлемдік сұранысқа жауап бере алатын мамандарды даярлау және
бәсекеге қабілетті білім мен мәдениет беру мәселесінің өзектілігін
үздіксіз жариялап келеді. Елімізде қабылданған Қазақстан Республикасының
білім туралы заңы, Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2015
жылға дейінгі тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасында білім беруді
дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан
Республикасында үздіксіз педагогикалық білім беру тұжырымдамасы т.б.
нормативті құжаттары негізінде білім берудің жаңа сапалық деңгейіне
көтерілу тек білім мазмұнын анықтаумен ғана емес, білімнің сапалығын
бағалау жүйесін де өзгеріс енгізу қажеттігін мемлекеттік деңгейдегі мәселе
дәрежесіне көтерді. Осы тұрғыда елімізде оқытудың жаңа педагогикалық
технологиясын пайдалану, кредиттік жүйеге көшу, 12 жылдық оқыту жүйесіне
көшуге дайындық, халықаралық ИСО-9001:2000 стандарттарына сәйкес білім
мазмұнын анықтау, TIMSS, PISA бағдарламалар бойынша білім сапасын
бағалаудың жаңа жүйелерін қолдану мүмкіндіктерін зерттеу т.б. мәселелер
қолға алынуда. Бұл мәселе бойынша Қазақстанда көптеген педагог ғалымдар
зерттеу жұмыстарын жүргізіп, олардың нәтижелерін оқу тәрбие процесінде
еңгізуде. Атап айтқанда Ж.Қараев, М.Жанпейісова, Қ.Жанпейісова, М.Жадрина,
Ж.Қобдикова, М.Тамаи, А.Жайтапова, Ф.Наметқұлова, т.б. ғалымдар білім
сапасын бағалаудың көп деңгейлі түрлерімен қоса білім беру мазмұнын
дифференсациялау арқылы комплексті сатылап бағалау жүйесін еңгізу
қажеттігін қолдайды[5,6,9,11,15]. Қазақ білім академиясының педагог
ғалымдары білім сапасын бағалаудың соңғы нәтижеге бағдарлануын сапалы
бағалауға жатады деп есептеледі (М.Жадрина, Н.Оразақынова, т.б.)[11,19].
Елімізде білім беру сапасын бағалауда көптеген қиыншылықтар мен
кемшіліктер жиі кездесетіні Н.Хмель, А.Сейтешов, Г.Уманов, Т.Сабыров, т.б.
еңбектерінде айтылған[17,16,21,27]. Онда білім сапасын бағалаудың көп
деңгейлі жүйесіне көшу, оның дидактикалық шарттарының анықтау арқылы
көрсетілген. Осындай көзқараста Республикалық білім жетілдіру институтының
ғалымдары (Ж.Қобдикова, Г.Жайтапова, т.б.) білім сапасын бағалаудың
әдістемелік жүйесін жетілдіру қажеттігін, ол үшін жаңа педагогикалық
негізінде оқу тәрбие процесін технологизациялау қажеттігін күн тәртібіне
қояды.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасының 4.3.1. тарауының I сатысы деп – бастауыш білім беру, 1-4
сыныптар деп көрсетілген. Оқудың ұзақтығы – 4 жыл. Оқу 6 жастан басталады.
Бұл жас баланың ақыл ойының дамуы мен әлеуметтік даяарлығы үшін мейлінше
қолайлы кезең болып табылады. Бастауыш мектептің негізгі міндеті – баланың
жеке басын бастапқы қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның қабілеттерін
анықтау және дамыту.
Қазіргі жалпыға білім беру стандартына сәйкес бастауыш мектептің
маңызы мен қызметі оның үздіксіз білім беру жүйесіндегі басқа буындармен
тек сабақтас болуымен ғана емес, ең алдымен, оқушы тұлғасы ұйытқысының
қалыптасуы мен дамуы қуатты жүретін ерекше құнды, қайталанбайтын буын
екендігімен анықталынып негізделген.
Осымен байланысты интеллектуалдық, эмоционалдық, іскерлік, комму-
никативтік жағынан оқушыны айналадағы дүниемен (табиғатпен, басқа
адамдармен, өз-өзімен, т.б.) өзара белсенді әрекеттестік қарым-қатынасқа
дайындау бастауыш сатының негізгі қызметі болып табылады.
Бастауыш сатыда оқушының жалпы және психикалық дамуының бұл сияқты
жеткілікті деңгейіне қол жеткізу үшін, ең алдымен білім берудің мақсат
приоритеті түбегейлі өзгеруі керек: бірінші кезекке, бұрынғыша оқушыны
пәндік білім, біліктердің белгілі бір жиынтығымен қаруландыру емес, оқу
әрекетін қалыптастыру негізінде жеке бас тұлғасын тәрбиелеу мақсаты
қойылады.
Мұғалімнің еңбегінің табысты болуы оның жан-жақты ізденуінде,
творчестволығында. Білімді оқушыға тиянақты, түсінікті бере білу – үлкен
өнер. Сол сияқты білімді дұрыс бағлауда үлкен өнерді талап етеді. Оқушының
білімді қалай игергендігін білудің оқушы өзі үшін де, мұғалім үшін де
маңызы зор. Бұдан білімдерді, шеберліктерді және дағдыларды тексеру көмегі
арқылы жетуге болады. Тексеру дегеніміз ұмытудан сақтандырудың ғана емес,
сондай-ақ білімді неғұрлым берік игерудің маңызды құралы. Тексеру барысында
мұғалім балалардың білімді игеру фактісінің өзін ғана емес, сондай-ақ олар
материалды қаншалықты дұрыс игеріп, қабылданғанын ойлап, есіне сақтай ала
ма, жоқ па соны анықтауға тырысады.
Тексеру мен бағалаудың тәрбиелік маңызы тығыз да, оқудағы дұрыс я
бұрыс емес баға мектеп оқушысын жүйелі жұмыс істеуге итермелейді, оның
мінез-құлқының маңызды сипаты ретінде еңбек сүйгіштік қабілетін
қалыптастыруға жол ашады. Алған, игерген білімді тексеру және бағалаудың
өзіндік ерекшеліктері бар.
Мұғалім оқушының білімін тексеру мен бағалауда оқушының психикасына
әсер еткізбейтіндей әділ бағалауы, білімді дұрыс игергені абзал. Қазіргі
кезеңде білімді тексеру мен бағалау ісі мұғалімнің жауапкершілігіне,
әділдігіне байланысты. Бағалау арқылы оқушылардың білім деңгейін ғана емес,
оның ізгілікке, әділдікке, адамгершілікке, ұжымдылыққа, жауапкершілікке
ұмтылдыру - әрбір мұғалімнің міндеті, яғни бағалау тәрбие құралы.
Білімді тексеру және бағалау мұғалімнен үлкен жауапкершілікті және
әділдікті талап етеді. Білімді бағалаудың моральдық мәні зор. Ал бағаны
дұрыс, орынды пайдаланудың тәрбиелік мәні зор, яғни мұғалім бағаны қалай
болса, солай қоюдан сақтануы керек. Көптеген мұғалімдер осы уақытқа дейін
білімді тексергенде оқушының назарын негізінен материалды сөзбе-сөз айтып
беруіне аударып келеді. Тексеруге бұлай қараудың белгілі негіздері бар.
Әсіресе, бастауыш мектепте оқу материалының бір бөлігі жаттауға және айтып
беруге жатады. Алайда бұл сөзбе-сөз айтып беру білімді тексерудің барысында
басым болуға тиіс деген сөз емес. Егер жай айтып беру басым болса, онда
оқушы оқу материалын жаттап алуға үйреніп кетеді. Ал бұл білімді меңгеруге
жатпайды, яғни оқушы алған білімін практикада қолдана алмайды. Көптеген
мұғалімдер көптен бері-ақ материалды дербес айтып беру тәсілін пайдаланып
келеді. Бұл оқушылардың творчестволықпен оқи білуге талаптану барысында бір
адым алға басқандық.
Алайда, қазіргі уақытта әлемдік білім беру кеңістігіне кемел
біліммен ену үшін халықаралық дәрежедегі білімдік мазмұн мен оны
бағалаудың сапалы жүйесін анықтап оған көшу Қазақстандық педагогика
ғылымының өзекті мәселесі болып отыр. Білім мазмұнына дифференциалды
қатынас орнату арқылы оның түрлі кезеңдік сатыларына сәйкес оқушылардың
білімін бағалаудың дәстүрлі және басқа да формаларының тиімділігін
зерттеп, халықаралық өлшемге сай келетін бағалау жүйесін таңдау
мүмкіндігін анықтау үлкен мәселе деңгейінде қолданылып отыр. Сол себепті
біз өзіміздің дипломдық зерттеу жұмысымыздың тақырыбын “ Бастауыш мектепте
білімді бағалаудың әлемдік және отандық жүйелері ” деп таңдадық.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш мектеп оқушыларының білімін бағалау жүйесін
жетілдірудің тиімді жолдарын анықтау.
Зерттеу объектісі: Бастауыш мектептің оқу-тәрбие процесі.
Зерттеу пәні: Бастауыш сыныптарда оқушылардың білімін бағалау жүйесі.
Зерттеу болжамы: бастауыш сыныптарда оқушылардың білімін бағалауды
белгілі бір жүйеге келтіру және дара ерекшеліктеріне байланысты тиімді
қолдана білу, оқушылардың сабаққа деген ынтасы мен қызығушылықтарын
арттыруға көмектеседі деп ойлаймыз. Білімді бағалаудың түрлі формаларын
өзара салыстыру арқылы олардың тиімділік дәрежесін көрсете аламыз. Сол
себепті қазіргі уақытта әлемдік деңгейде қолданылып жүрген білімді
бағалаудың TIMSSPISA салыстырмалы бағалау жүйелеріне оқу-тәрбие процесінде
қолдану арқылы білімді бағалау жүйесін жетілдіруге болады деп санаймыз.
Зерттеу міндеттері:
1. Зерттеу тақырыбы бойынша әлемдік оқу, әдістемелік әдебиеттерге,
мемлекеттік құжаттарға шолу және зерттеу мәселесінің теориялық
мазмұнына талдау жасау;
2. Қазіргі бастауыш мектепте білімді бағалау жүйесінің қолданылу жайы мен
ерекшеліктерін көрсету;
3. Халықаралық деңгейде қалыптасқан білім сапасын бағалау жүйелерінің
тиімділігі негізінде бастауыш мектеп оқушыларының білімін бағалаудың
тиімді әдістері мен тәсілдерін анықтау.
Зерттеу әдістері: Бақылау әдісі, салыстыру, сұрақ-жауап әдісі, түсіндіру,
жинақтау, талдау әдістері, анкета, тест.
Зерттеу орны: Жамбыл облысы, Талас ауданы, Ойық орта мектебі мектебі.
Қорғауға ұсынылады:
1. Бастауыш мектепте оқушылардың білімін бағалаудың Отандық және
әлемдік жүйелерінің тиімділігі мен ерекшеліктері.
2. Бастауыш сынып оқушыларының білімін бағалаудың альтернативті
түрлері және олардың тиімділік дәрежесі.
1. БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ БІЛІМДІ БАҒАЛАУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Оқушылардың білім сапасын бағалауға қойылатын талаптар және оларды
ғылыми тұрғыдан негіздеу
Әлемде өркениетті қоғамның даму барысында экономиканың, ғылымның
өркендеуіне жоғары білімнің әсері орасан зор. Оның ішінде мәдениет ошағы,
үлттық интеллигенцияны даярлау орталығы, үлттық әлита бастау алатын
-университеттік білім беру жүйесіңде оқу үрдісі әлемдік білім кеңістігінің
талаптарына сәйкес құрылуы қажет-ақ. Дегенмен, соңғы жылдары оқу үрдісінің
қайта құрылуына қарамастан әлі де өз деңгейінде сапалы білім алуға нақты
әсер ете алмай отыр. Оқу үрдісі университеттік білімді үйымдастырудың басты
тетігі болғандықган, болашақ маманның шығармашылық және кәсіби жетілуі оқу
үрдісінің оңтайлы, мазмүлдығ тиімді басқарылуына тікелей байланысты болып
табылады. Оның үстіне 2010 жылдың 7 желтоқсанында қабылданған Қазақстан
Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасында республикамыздың үздіксіз білім беру жүйесіне
сапалы өзгеріс енгізуді міндеттеген болатын[2].
Мектептегі білімді дамытуда оқушылардың білім деңгейін бақылау мен
бағалау ертеден қалыптасқан дағды. Ол не үшін керек? Бағалаудың маңызы
неде? Ол оқушылардың білімдерінід санасы мен үлгерушілік мүмкіндіктерін
тиянақгы түрде анықгау үшін немесе оқыту әдістемесінің, мектептің мұғалім
жүмысының сапасын көрсету үшін қажет пе? Бүл сүрақтардың барлығы
педагогикалық ғылымда квалиметриялық теорияның толық жүргізілмегендігінен
туындап отыр. Біздіңше, жеке түлғалардың іс-әрекеттері о бастағы танымдық
іс-әрекет негізінен келіп шығады. Іс-әреккетті бағалау, бақылау және түзету
жұмыстарының арасында жүреді (бұл өзін-өзі бақылау немесе өзін-өзі түзету
жұмыстары да болуы мүмкін). Сол себепті, кез-келген іс-әрекетті бақылау мен
бағалау қажет.
Оқушылардың іс-әрекетін бағалау тек қана оқу деңгейінің көрсеткіші ғана
емес, -сонымен қатар, ол осы екі субъектінің (мүғалім мен оқушы) арасындағы
оқыту іс-әрекетін дамытудағы өзара қарым-қатынасын, мұғалім іс-әрекетінің
сапасын анықтайтын амал болып саналады. Ендігі жерде біз оқушылардың іс-
әрекетін бағалау жөнінде сөз қозғаймыз.
Баға – оқушы рухын көтереді, оқуға ынтасын арттырады. Ұлы ғалым
Ш.Уалиханов білімнің мәніне, мазмұнына көп көңіл бөлген. Ол былай деген:
Тек ақиқат білім ғана күдік туғызбайды. Ол өмірді бағалауға, тұрмыс құруға
үйретеді.
Бастауыш саты – оқушыда, оның интеллектісі дамуының іргетасы – оқу әрекеті
қалыптасуының қуатты жүретін кезеңі. Оқу әрекетінің мазмұны оқу
тапсырмалары түрінде құрылады. Осы тапсырма түрлерін меңгеру оқушы ойын
тәртіптеп, оның белгілі бір бағытта жүйелі арнамен жүруін қамтамасыз
етеді; жеке тұлғаның негізгі психткалық үрдістері қалыптасып, ырықты зейін,
рефлексия, өзін-өзі бақылау, әрекет-амалдың ішкі жоспары сияқты жаңа
түзілімдер пайда болады. Оқушы әртүрлі оқу тапсырмаларын өздігінен шешіп
орындаудың ортақ тәсілдерін, өз әрекетін бақылап-бағалауды, нәтижесін
эталонмен салыстыруды меңгереді.
Оқу әрекетінің қалыптасуы білім мазмұнының теориялық деңгейін көтеру
ұстанымымен тығыз байланысты. Бұл білім мазмұнындағы ғылыми ұғымдардың
үлесін арттырудағы ғылыми ұғымдардың үлесін арттыруды қажет етеді. Осыдан
объектілер мен құбылыстардың тек сыртқы түрін, белгілерін бақылап қана
көріп тану тәсілін ғана емес, оқушыны ынталандырып шығармашылық әрекетке
жетектейтін ішкі байланыстарды, өзара тәуелділікті, заңдылықтарды өздігінен
ашып, түсініп танитындай әдіс-тәсілдерді қолдануға мүмкіндік туады; оқу
әрекеті арқылы оқушы осындай тәсілдермен жұмыс істеу біліктерін меңгереді.
Бағдарлама – оқытудың мақсаты мен міндеттерін жүзеге асырудың, пәннен
білім берудің стратегиялық бағыттарының тактикалық шешілуі жолдарын нақтылы
көрсететін біртұтас әдістемелік жүйе.
Білім беру бұл – мұғалімнің ісі. Оқушы өмірге, одан әрі білім алуға
өзін мейлінше жақсылап әзірлеу үшін білімдерді игереді. Білімнің ең
алғашқы қайнар көзі бастауыш сыныпта қаланады. Бастауыш сынып оқушыларының
білімі оқытушының жұмысына, шеберлігіне байланысты.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың білімін тексеру мен бағалауда
кездесетін кейбір кемшіліктерді болдырмаудың тиімді жолдарын іздестіру.
Оқушылардың сабаққа деген ынтасы мен қабілетін арттыру үшін білімді бағалау
мен тексерудің жолдарын сабақтарда дайындау әрбір оқушының өз
мүмкінділігін, қабілетін және икемдігін көрсетуіне жағдай жасау, олардың
білімді қызмет істеуіне жағдай жасау – бүгінгі таңдағы оқыту мен білім
берудегі өзекті мәселелердің бірі.
Оқушының қандай білім алып жатқанын анықтау мұғалімнің кәсіптік төл
ісі. Әр уақытта жұмыстың сапа жағын да, сан жағын да есепке алау керек.
Оқушылар мынадай тапсырмаларды орындады, мынадай материалдар бойынша жұмыс
істеді деп құр санын ғана анықтай беру жеткіліксіз болады. Оқушының әрбі р
жеке пәннен білімін бағалағанда мыналар ескеріледі: білім көлемі, үйренген
материалын қаншалықты түсінгендігі, алған білімінің беріктігі, оны оқу
жұмысына және әр түрлі практикалық тапсырмаларға пайдалана білуі, білімін
ауызша және жазбаша баяндай білуі. Білімді бағалағанда әрбір жеке оқу
пәндерінің тиісті өзгешеліктерін еске алып отыру керек.
Баға – оқушы еңбегінің жемісі. Журналға қойылған баға қашанда
объективті әрі ықпалды болуы керек. Оқушы өзінің жұмысына қойылған бағадан
қай жері жақсы, қай жері жаман, қай жерінде кемшілік бар екенін, көңілін
неге көп аударуды қажет екенін, қайткенде білімді толық меңгере алатынын
біле алады. Оқушының біліміне лайық бағадан артық қоылған баға да, кем
қойылған баға оның біліміне, мінез-құлқына теріс әсер етеді. Мысалы,
мұғалім қаталдық көрсетіп, кем баға қоятын болса, мұндай жағдайда
оқушылардың көңілі қалады, жұмыс істеуге ынтасы болмайды, жақсы оқуға
ұмтылмайды. Мұғалім оқушыға бағаны дұрыс қою үшін, олардың біліміне қоятын
талаптарды жақсы білуі керек. Кейбір жағдайларда қойылған бағаға түсінік
беруге тура келеді. Оқушының істеген жұмысына, берген жауабына үш
қойылған болса, бұл бағадан артық баға қоюға бөгет болып тұрған қандай
кемшіліктері бар және оны жою үшін, оқушы не істеуі керек екенін, қандай
жауаптарға төрт не бес қойылатынын жалпы сыныпқа айтып отыру өте
пайдалы. Өйткені оқушылар олардан қандай білім сапасын талап ететінін
мысалдар арқылы түсінетін болады.
Бағалау – бұл барынша кең түсінік. Баға – бағалаудан келіп шығатын
сандық, жиынтық, оқушыларды жақсы оқуға, сауатты, білімді болуға жетелеп
отыратын мұғалім қолындағы қуатты құралының бірі.
Қазіргі кезде мектептерде оқушы іс-әрекетін бағалау үрдісі әділ және
дұрыс жүргізіліп жатқан жоқ. Бүлай болудың да бірнеше себептері бар:
бағалауға арналған әдіс-тәсілдің бір себепке әсер етуі; бағалауды жүзеге
асыру тәртібінің педагогикалық мониторинг талаптарына сай
келмеуі; негізгі білім сапасын (дәлдік, толық, шындық, танымдық, жүйелік
және нақтылық) бағалауда тура есептеу жолының болмауы.
Оқушылардың білімін тексеріп бағалау - педагогикалық үрдіске қатысты мәсе-
лелерді жинақтап қорыту болып табылады. Өйткені оқыту нәтижесінде оқушының
меңгерген білім, білік дағдысы қандайлық дәрежеде екендігін айқындап,
олардың алған білімін тәжірибеде қолдана білу міндеттерін шешуге бағыттай
алу үрдісін бақылап бағдарлаудағы негізгі сала екендігі белгілі.
Бағалау - оқушының меңгерген білім сапасы мен даму деңгейінің
көрсеткіші. Әрине, оқушының дамуындағы сапалық деңгей өлшеуішке салып дәлді
ажытаруға келмейтін күрделі мәселе екені рас, солай болғанымен де оны
есепке алып, тексеріп бағалау оқыту саласындағы басты істердің бірі болып
саналады.
Дидактикадағы ежелден бері белгілі дәстүрлі бақылап, бағалаудың бірнеше
түрі бар. Орта оқу орындарында ағымдағы бақылау, кезеңдік және қорытынды
бақылау деп жіктеледі. Ағымдағы бақылауда нақты сабақ барысында өткен
тақырып бойынша меңгерген нәтиже тексеріліп бағаланады. Кезеңдік бақылауда
оқытылатын пәннің арнаулы тараулары бойынша, немесе тоқсандық, жарты жылдық
көлемдегі білім, білік дағдыларын меңгеруі бағаланады. Қорытынды бақылау
оқушыны сыныптан сыныпқа көшіру қарсаңында өткізіледі және мұндағы басты
мақсат - оқушының алған білімін жинақтап, меңгергенін, алған білімін
келешекте ілгері жалғастыру бағдарының өзектілігі көзделеді[14].
Білімді бағалау әдісі - бақылау арқылы және ауызша, жазбаша
тексеріледі, сондай-ақ сауалнамалық тест, тәжірибе жолымен жүргізіледі.
Бақылау әдісінің міндеті - оқушының күнделікті жұмыс үрдісінің
нәтижесін байқап, даму жүйесін қадағалап, білім деңгейінің дәрежесін
айқындау болып саналады. Бақылаудың көрсеткіші ресми қркаттарға түсіріліп,
мұғалім жинақтап, жалпы баға қоюда есепке алынады.
Бағалауды ауызша өткізу оқушының сабақ барысында, емтиханда,сынақта
мұғалім тарапынан қойылған сұрақтарға жауап беру арқылы жүзеге асырылады.
Сабақтың барысында жүргізілетін сұрақ және оқушыға, топқа тұтас сыныпқа қою
арқылы өткізіледі. Тәжірибелі мұғалімдер сұраудың жолдарын түрлендіріп
үлестірмелі корточка, ойын, техникалық құралдар қолдану арқылы да
ұйымдастырады..
Жазба түрде бақылау бүгінде кең көлемде сипатталып, оқушының білімін
байқауда ардайым зорайып және тиімділігі арта түсуде. Қазіргі дидактикада
техникалық құралдардың мүмкіндігі артқан сайын оның қолданыс аясы да
өрістей түсті де, автоматтық бақылау, перфокарта, баспа материалдарын
пайдалану, басқа да сұрақгарға жауап беру, сұрақты өзінше талдап жазу т.б.
жолдары өрістеуде.
Бағалау оқушының білім деңгейін айқындаумен қатар тәрбиелік мәні зор
болғандықтан қай кезде де оған жауапкершілікпен қарауды талап етеді.
Дәстүрлік бағалаудағы бес балдық жүйемен қатар пәннің белгілі тараулары мен
тақырыптары немесе тұтас курс бойынша сынақ тапсыру, яғни шәкірттің тиісті
мәселені меңгеруі тұрғысындағы еңбегіне бақылау тұжырымдама жасалатын. Ал
оның қорытынды көрсеткіші емтихан арқылы - бес балдық мәндегі өте жақсы,
жақсы, орташа, нашар, өте нашар деген атаулармен жинақталатын. Соңғы он
жылдыкта, әсіресе, жоғары дәрежелі мектептер мен арнаулы орта оқу
орындарында рейтинг жүйесі өрістеді. Рейтинг - ағылшын тіліндегі -
жетістік өлшемі, баға деген мәнде болса, оқу үрдісінде шәкірттің таным
сапасын, нәтижесін бақылап, тексеріп қол жеткен табысын ілгері жетілдірудің
жол-жосығын нұсқап, олардың жауапкершілікпен белсенді түрде еңбектенуіне
бағдар берілетін әдіске айналды[6].
Рейтинг жүйесіндегі модульдік құрылым оқу материалын логикалық тұрғыдан
бөлшектерге топтастырып.немесе пәндік тараулар негізінде блоктарға
біріктіріледі. Модульдің саны оқу пәнінің мазмұнына қарай және оның
көлемдік мөлшеріне лайық белгіленеді. Сондай-ақ модульдік құрылым оқу
материалының белгілі бір кесегі, бөлшегі болса, оқушы мұнда берілген
тапсырманы міндетті түрде орындап, жүзеге асыруға тиіс. Ал оны бақылау,
тексеріп бағалау:
а) күнделікті немесе ағымдық іс-әрекетті бақылау тұрғысында:
ә) аралық (рубеждік) бақылау түрінде;
б) қорытынды мәнде аттестациядан өтеді.
Бүл жүйені тарамдап айтар болсақ, оның мәні:
Күнделікті немесе ағымдағы іс-әрекетті бағалау - белгіленген модуль
бойынша атқарылған жұмыстың барысы мен бағдары қарастырылып, берілген
тапсьірманың нақты орындалуы жөнінде ұйымдастырылған жоба, жоспардың жүзеге
асуына мән беріледі.
Аралық бақылау - әрбір модуль аяқталған кездегі коллоквиум, реферат
қорғау, өзіндік жұмыстардың нәтижесін байқау тұрғысында жүргізіледі немесе
тестілік сауалнама өткізіледі.
Қорытынды бақылауда - ағымдағы, аралық бақылаудың нәтижесін жинактай
отырып сынақ, емтихан өткізіледі немесе тестілік сауалнама арқылы шәкірттің
білім, білік, дағдысы жинақталып бағаланады.
Тестілік сауалнамаға Қазақстьш Республикасында ерекше мән беріліп,
мемлекеттік тұрғыдагы бақылап бағалау деңгейіне дейін көтеріліп, 2004 жылы
орта оқу орнын бітірушілерге ұлттық бірыңғай тестілеу (¥БТ) өткізілді[12].
Педагогика ғылымындағы тест терминінін, кеңірек қанат жаюы соңғы
жылдарда болғанымен де бүл термин психология саласында XIX ғасырдың орта
кезінен бастап орныққан атау. Тест сөзінің төркіні ағылшын тіліндегі
бақылау, сынау деген мәнді білдірсе, бүгінгі үғымдық мағынасы - іскерлікті,
дағдыны, қабілетті, ынтаны анықтайтын көрсеткіш деген түсінікке де айналып
отыр. Сонымен қатар оқыту процесіндегі білім, білік, тәрбие, дамуындағы
деңгейді сипаттайтын көрсеткішке де саналуда. Әдетте, тест - ойлау мен
әрекеттену уақыт шапшаңдығын және күш-жігердің шамасы мен қарқынын байқауда
қолданылады.
Тестте орындалуға тиісті тапсырма нысанасына қарай бірнеше нұсқа
ұсынылады. Оқуша онда көрсетілген дұрыс жауапты айқындайды
немесе нұсқалған сауалнаманы шешеді. Келтірілген нұсқада дұрыс, қате,
ауытқу түріндегі жауап келтіріледі. Сол түжырымдамаларды ажыратуы керек, ал
нәтиже алдын-ала белгіленген үлай бойынша жинақталады. Тестінің жасалуы да,
қолданылуы да, шешілуге тиісті қойылған мақсатқа лайықты етіп құрастыры
лады.
Сонымен тест алған білімнің нәтижесін, дәреже деңгейін есепке алып,
статистикалық мәліметтер арқылы жинақгаудың тиімді жолы деп саналуда.
Орта оқу орындары мен жоғары мектептерде білім беру мәселесінде
сабақтастық болуы керек екендігі ескерілуге тиіс. Бірақ бүл саладағы
ағаттық мынада болып отыр - орты оқу орындарындағы мұғалімдердің абырой-
даңқын көтеру мен білім, білік деңгейі оның неше шәкіртті жоғары оқу
орындарына түсе алғандығымен өлшенетін көрсеткішке айналып, олар келсін-
келмесін сабақ жүргізудегі әдістер мен тәсілдерін жоғары оқу орындарына
икемдеуге бейімдеп алған. Мұнда әкетіп бара жатқан ауытқу жоқ деп
қарағанымызбен де, негізгі мақсаттан ауытқудың зияны да аз емес. Атап
айтқанда, жалпы білім беретін орта оқу орындарындағы мақсат - шәкіртті оқи
білуге, тиісті деректі талдап, талқылап, өзінше ізденіп пайымдау жасай
алуға, ойын дәлелді айтып, сауатты жаза білуге қалыптастыру болса, жоғары
оқу орындарының басты міндеті - тиісті саладан маман дайындап, өндірістер
мен қоғамдық ғылымдарды дамытуға бағытталған кәсіби маман даярлау екендігін
терең ажыратып, нақты түйіндеу жасау екені басты бағдарда ұстануға тиіс[7].
Оқушының үлгерімін айқындайтын көрсеткіш - оларға қойылған баға.
Шәкірттің білім, білік деңгейі баға арқылы сипатталса, оның шындықпен
үйлесімі жөнінде түрлі-түрлі пікірлер бар. Әлемдік деңгейден қарасақ,
мектептегі оқытудың деңгейі, өмірге үйлесімі, мөлшерлік шамасы туралы және
оны айқындауға қойылатын шарттар да әр басқа. Оқушылардың білімін тексеру
тек баға қоюмен шекелмейді, шәкірттің үққаны, білімінің беріктігі,
тереңдігі, дәлділігімен бірге білге деген ынтасы мен ықыласы бірлікте
қарастырылады.
Бірыңғай жүйедегі оқу орындарындағы оқушының үлгерімі жөнінде
педагогикада ғылыми зерттеулер көптеп жазылды. Соларға сүйене келіп
үлгермеушіліктің себеп-салдарын 3 салаға топтауға болады:
Әлеуметтік-әкономикалық ахуалға байланысты - отбасындағы тұрмыс жағдайының
нашарлығы, ата-аналарының педагогикалық сауатының жетпейтіндігі,
әлеуметтік қүлдырау (нашақорлық, жезөкшелік, маскүнемдік т.б.).
Жанұя өміріндегі қолайсыз жағдайлар баланың тәрбие-тәліміне де, үлгеріміне
де ықпал етеді.
Психикалық сипаттағы көрсеткіштерге байланысты балаға түқым қуалау арқылы
берілетін қабілет нышандарындағы ерекшеліктер. Баланың мінез- қүлық
танымдық дамуындағы тектік сипаттардың болатындығы және бірыңғай жағдай
туғызылғанның өзінде де нәтиже әр басқа көрсеткішке
жететіндігі ғылыми дәлелденген ақиқат.
Педагогикалық себеп-салдарға байланысты педагогикалық тұрғыдағы
дөрекілік - мектептегі тәрбие жүмысындағы қателіктер мен
кемшіліктерге байланысты түрлі ауытқуға ұрындырады. Мүғалімнің
кәсіби іс-әрекеті, білімдарлығы жоғары болса, мектеп өміріндегі шешуші
факторға айналып, ол мектепті көркейтеді. Ал мүғалім тарапынан болған
дөрекілік пен бейбастақгық шәкірттің жанын жаралайтындығын дидактогения
ғылымы жан-жақты дәлелдеп, ондай жағдайда психотерапиялық емдеуді қажет
етеді.
Білім-тәрбие саласындағы түрлі олқылықтарға ұшыраудың басты себебін
зерттеушілер бы лай түсіндіреді:
1. Білім беру жүйесіндегі тұрпайылық пен қаталдық, сонымен бірге
білімнің мазмұны барлық адамға бірдей делінгенімен, оқушылардың нақты
қажетін қанағаттандыра алмайды.
2. Оқушыға сезімдік серпіліс туғызбай, дара ерекшеліктер ескерілмей,
құр сөзге құрылған формалар мен әдістемелер таңдаудағы
бірыңғайлық кемшілікке ұрындырмай қоймайды. '
3. Оқытудағы нақгы мақсатты дәл айқындай білмеу және оның
нәтижесін тиімді түрде бақылай алмаушылықган әр түрлі
қателіктер туындайды.
4. Кез-келген көлденең әңгімеге ұрынып, тәрбиелік бағдардағы
жалпылама сөз, жаттандылық оқушының дамуына деген немқұрайлылыққа
соқтырады.
Мұның бәрі мұғалімнің дидактикалық, психологиялық әлсіздігін және
әдістемелік жағынан білім деңгейінің нашарлығын, ізденісінің жетпейтіндігін
көрсетумен қатар, оқыту жұмысындағы сәтсіздік деген тұжырымдық пайымдау
жасатады. Бүл кемшіліктерді жою үшін алдымен үлгермеушілік себебін
айқындауға мән беру қажет. Қазіргі педагогикалық ғылыми зерттеулердегі,
дидактикалық тұжырымдамалардағы сұрыптап көрсетіліп отырған басты тәсіл
мынаған келіп саяды:
Педагогикалық бақылап, барлау тәсіліне мейлінше мән беріп, оқытудың
формалары мен әдістері оқушының белсенділігін
жетілдіруге бағытталып, білімдендірудегі жаңа технологияны тиімді
пайдаланып, оқытудың психологиялық заңдылықтарына сәйкес түлғаның
дара ерекшеліктеріне үйлесімді педагогикалық іс-әрекетке зейін қойып,оны
нақты жүзеге асыруға барынща назар аудару керек.
Педагогикалық диагностика қазіргі оқыту жүйесіндегі білімдендірудің
бағдарын белгілеп, оның нәтижесін жүйелі түрде бағалап, бақылап және кеткен
кемшіліктерді дер кезінде айқындайтын жол. Диагностикада
қолданылатын әдіс: мүғалімнің оқушымен және оның ата-анасымен
әңгімелесу, қиын деп танылған оқушының әрекеттерінен бақылағандарын
мұғалімдік күнделігіне тіркеу, атқарған ісінің нәтижесін жинақтау, кеткен
кемшіліктер мен олқылықгарды талдау және ол жөнінде атқарылатын шараларды
белгілеп, жүзеге асыруға кірісу.
Педагогикалық еммен айықгыру (терапия) жолы -
сабақга үлгермеушілікті болдырмаудағы басты құрал. Ол үшін қосымша сабақ
өткізіп, оның күнтізбесін нақгы белгілеп, үлгермейтін оқушының оған
міндетті түрде қатысуын қамтамасыз ету керек.
Педагогикалық ықпалды әсер ету - оқу саласында сәтсіздікке душарболған
оқушымен дұрыс қарым-қатыңас жасай білумен бірлікте шешіледі.
Тәрбие ісінде кеткен қателікті жою үшін жүргізілетін тәрбие жүмыстарының
жеке оқушыға арналған жоспарын жасап және оған шәкірттің үй-ішін де
қатыстырған жөн. Арнайы тәрбие жұмыстарын жүргізгенде қиын балаларды
тәрбиелеудегі әлеуметтк-педагогикалық, психологиялық ғылыми зерттеулер мен
бүл саладағы игі тәжірибелерді ескеру керек.
Оқушының іс-әрекетін жан-жақты және дұрыс бағалау - өте қиын міндет,
бірақ оны мәселе ретінде қою және шешу қажет. Тек осы жағдайда ғана, оның
жұмысын бағалауға мүмкіндік, тиісті шаралар қолданып оны жақсартуға
мүмкіндік туады.
Білімнің жаңа парадигмасына ауысу шарттарында білімге, қабілеттілікке,
дағдыға деген талаптар маңызды түрде ауысып отырады. Сонымен қатар, білім
сапасының көрсеткіштеріне оқыту үрдісінің сапасы мен білімнің алғы шарттары
да кіреді.
М.М.Поташник білім үрдісі нәтижесінің негізгі 5 түрін анықтайды:
1) біліктілік, қабілетілік және дағдының деңгейі;
2) тұлғалық дамудың көрсеткіштері;
3) білімдегі теріс әсерлер (оқушы денсаулығының нашарлауы);
4) мұғалімнің кәсіби хабардарлығының өзгеруі мен оның жұмысқа деген
қарым-қатынасы;
5) әлеуметтік ортада мектеп беделінің артуы.
Советтік дәуірдегі көптеген ғалымдар оқу-ағарту үрдісінің шексіз соңы
оқушының білімдарлығымен аякталады деп есептейді. И.С.Якиманская оқушының
білімдарлығы оның оқуға машықгануының негізінде қалыптасады деп есептейді.
Оның ойынша, білімдарлық - жеке тұлғаның өзін-өзі жетілдіруге (өзін-өзі
тану, өзін-өзі анықтау) бағытталған іс-әрекеті, қасиеті.
Іс-тәжірибелерде оқу жүйесіндегі жұмысшылар мына үш ұғымды ғылым
саласында тең дәрежеде қолданады: білім сапасы, оқыту сапасы және оқу-
ағарту сапасы. Әрине, бүлар бір-бірімен өзара байланысты және өзара
келісімді ұғымдар. Алайда, біздің зерттеу жұмысымыз сапасының иерархиясы
кбар екендігін аныктап отыр. Демек, білім сапасының да орындалу реті бар:
білім - оқыту - оқу-ағарту.
Ғылыми зерттеу әдебиеттерінде білім - әлеуметтік тәжірибе, адамдардың
фактілер, түсініктер, ереже, заң, теориялар жүйесіндегі іс-тәжірибелік
қызметі.
И.Я.Лернер білімді оқу-ағарту мазмұнының негізгі компоненттерінің
бірі деп анықтайды және оны мына төрт әлементке жіктейді:
1) табиғат, қоғам, техника және адам туралы білім;
2) қызмет тәсілдерін жүзеге асыратын тәжірибе;
3) шығармашылақ іс-әрекет тәжірибесі;
4) адамның әлемге, сонымен қатар, білімге, ізденушілікке деген
қарым- қатынасын анықтайтын сезімдік тәжірибе.
Әрине, ең бірінші әлементсіз оқушының мақсатқа бағытталуы мүмкін емес.
Оларсыз қоғам өзінің алдағы уақытта - өндірісте, әлеуметтік тұрмыста өмір
сүре алмайды. ұдайы өндірістің мұндай мүмкіншілігі білімнің көп үлгілі
функцияларымен алдын-ала келісілгён жағдайда жүзеге асады.
Білімнің бірінші функциясы оқушыларда қазіргі кездегі ғылым деңгейіне
сай әлемнің жалпы суретін қалыптастырады. Білімнің екінші функциясы
оқушылардың өзінің тәжірибелік немесе жан дүниелік іс-әрекетін анықтаудағы
бағыт бағдарды көрсетеді. Оқиғаның даму тенденциялары мен заңдарын біле
және оларды түсіндіре отырып, оқушы осы білімдерге сай оларды орындау
принциптері мен тәсілдерін таңдайды. Ал, үшінші функцияда білім орындау
объектісінің қалыптасуына ықпал етёді. Әрбір аталған білім функциялары сапа
мен білім түрлерін қатар меңгеруді талап етеді.
Баға негізінде оқушының қабілетін ажырату үшін қолданылады. Баға
мектепте тәртіптің нығаюына негізгі әсерін тигізеді. Сонымен қатар бағаның
тигізер теріс ықпалдары да байқалып отырады. Оқушы өмірге, одан білім
алуға, өзін мейлінше жақсылап тәрбиелеуге, өмірге керек болғандықтан
игереді. Олар үшін де, мұғалім үшін де бұлардың оқу материалын қалай
игергендігін білудің маңызы зор. Мұнда білім, шеберлік пен дағдыны
тексерудің көмегі арқылы жүзеге асыруға болады. Тексеру дегеніміз –
ұмытудан сақтандыру ғана емес, сондай-ақ білімдерді берік игерудің де
маңызды құралы. Тексеру барысында мұғалім балалардың білімін игеру
фактісінің өзін ғана емес, сондай-ақ олар материалды қаншалықты дұрыс
игеріп, қабылдағанын есіне ала ма, жоқ па соны анықтауға тырысады. Сол
сияқты мұғалім оның көзқарасын қалыптастыруға ықпал етіп, оқылып отырған
материалды оқушының қатысуын да белгілейді. Бірақ, жоғарыда аталған жүйе
оқушылар тиянақты білім алады. Оқытушының негізгі функциясы өткен сабағының
мазмұнын сұрап отыру осындай тиянақтылық оқушының білім деңгейін және қалай
дайындалғанын білу үшін оқушыға түсіндіріліп, айта білуі керек. Осыдан
келіп қалай білім алғанын білуге болады. Көптеген мұғалімдер оқушылардың
білімін тексергенде оның қандай сабаққа бейім екенін, қабілетінің қандай
екенін еске алып отырады. Кейбір мұғалімдер формальды түрде меңгереді деп
баға қоя салуы мүмкін. Бірақ олардың саны бірең-сараң деп есептейді.
Шынында да солай-ақ болсын. Оқушыға бүгінгі сабақ үлгеріміне қарап екі
қоя салып, келесі сабақта үштікпен жаба салатындар да бар. Бұл тыңғылықты
білім беру емес, бұл баланың білім деңгейінің өсуіне кері әсерін тигізеді.
Өйткені ол өткен тақырыпты түсінбей қалады. Осыдан бала бұлыңғыр түсініктер
пайда болады. Бұл тақырыптың есеп жүйесінде дұрыс емес екі алған
тақырыпты қайта сұрап, оқытып, түсіндіріп екіні жою керек. Ал осы бағалау
мен тексерудегі оқу дағдыларын тексеруде қойылатын әр сыныптың өзіне тән
талаптары бар.
1-сыныпта жалпы баға қойылмайды, баланы ынталандыру мақсатында бес
бағасы алынғанда қойылады, кейін біртіндеп төрт қойылады. Ал үш пен екі
қойылмайды. Себебі ниет пайда болған иненің көзіндей ынтаны, ықыласты
жойып алмау керек.
3-сыныпта бес деген баға мынандай жағдайда қойылады. Егер оқушы
тексті дұрыс оқып, мазмұнын дұрыс түсінсе, 1-ші жарты жылдықта аз буынды
сөздері дауыс толқынынан кідірмей оқыса, оқу жылдамдығы минутына 45-50 сөз
болса, 2-ші жарты жылдықта жылдамдата сөздері дұрыс оқыса.
Оқу жылдамдығы минутына \85 сөз болса, әр бір сөзді анық, әрі сөз
тастамай оқыса, тыныс белгілердің орнын ауыстырмай оқыса, дауыс
интонациясын дұрыс келтіріп оқыса, мұғалімнің сұрақтарға толық жауап берсе
және өлеңдерді мәнерлеп оқып, есте сақтай білсе 5 бағасы қойылады;
4 бағасы егер оқыған текстің мазмұнын түсінсе, 1-ші жарты жылдықта
сөздерді тұтас, қиын сөздерді буын жігімен минутына 45 сөз оқыса, 2-ші
жарты жылдықта 60 сөз оқитын болса. Оқу кезіндегі қателерін тез түзеп, өзі
білмеген тұстамұғалімнің көмегімен қажет етсе; 3 бағасы оқушы оқыған
текстін мұғалімнің көмегімен түсінсе, 1-ші жарты жылдықта сөзді буын
жігімен оқыса, 2-ші жарты жылдықта 40-45 сөз болса, соны оқи алса, текст
мазмұнын жүйелі әңгімелей алмаса, кейбір сөздерді бұзып айтатын, сол сияқты
өлең-тақпақтарды жаттап, оқу кезінде ұмытып, көмек қажет етсе; 2 бағасы
оқушы оқыған тексті жайында түсінігі төмен, мазмұнын көмекші сұрақпен де
айта алмаса, 1-ші жарты жылдықта әріптеп оқыса, минутына 20 сөз оқыса, 2-ші
жарты жылдықта сөздерді буындап оқуда қате жіберсе, жылдамдығы кемісе.
Ұстаздар оқытупроцесін ұйымдастырып және оның нәтижесін бағалау
барысында сабыққа қойылатын талаптарды орындағаны жөн. Олар:
- Әрбір сабақтың мақсаты, мазмұны, құрамы, құралдары ұстазға белгілі
болуы тиіс;
- Әрбір сабақ балаға білім, тәрбие, дамуберуі тиіс;
- Әрбір сабақта ұстаз проблемалық ситуацияны бар мүмкіншілігінше
қолдануға тиіс;
- Әрбір сабақтың дидактикалық міндетін ойластыру керек;
- Әрбір сабақта оқушылардың қызығушылықтарын туғызу керек;
- Оқушылардың дербес және жас ерекшеліктерін ескеру;
- Шамадан тыс тапсырма бермеу, балаға гуманистік тұрғыдан қарау;
- Дарынды балаларды анықтау, ұстаздық қызметтестікті пайдалану.
Баға білімді есепке алу ғана емес, ол тәрбиелік құрал.
Сондықтан, оқушы білімін бағалауда немқұрайлыққа салынуға болмайды.
Оқушының білімін бағалау үшін мынадай жағдайды ескеру қажет:
А) Оқушы білімінің бағалау жақсы жақтарын және кемшіліктерін
дәлелдеу;
Ә) Баға әділетті болуы қажет, оқушының бағасын әдейі төмендетуге,
оған өте жеңіл-желпі қарауға және ымырашылдыққа салынуға болмайды;
Б) Әрбір баға – бұл тек қана білімді есепке алу емес, ол шын
тәрбиелік құрал;
В) Оқушылардың кейбір теріс қылықтары үшін бағаны жазалау құралы
есебінде қарастыруға болмайды.
Оқушылар білімін тексеруді және бағалауды сабақтың әрбір кезеңінде
іске асыруы керек.
Баға балл есебінде көрсетіледі. Келесі кезекте баға және оның
өлшемі қандай, соған тоқталамыз. Қазіргі кезде білім беру саласының барлық
құрылымында оқу-таным әрекетінің сапасын анықтайтын дәстүрлі 5 балдық
жүйеге тараған.
5 бағасы – оқу материалын толық, дәл логикалық, бірізділікпен
айтылған жуапқа қойылады;
4 бағасы – оқу материалын толық біледі, бірақ болар-болмас
кемшілігі бар жауапқа қойылады;
3 бағасы – жауабы негізінен дұрыс, бірақ толық емес, білімінде
кейбір проблемалар еске алынбаған жауапқа қойылады:
2 бағасы – оқушы жауабында қателер, білімінде елеулі кемшіліктер
бар жауапқа қойылады;
1 бағасы – тексерілген оқу материалы бойынша білімі жоқ, толып
жатқан өрескел қателер үшін қойылады.
Зачет (сынақ) – қорытынды бақылаудың айрықша түрі, ол белгілі бір
тарау немесе тақырып бойынша атқарылған оқу жұмыстарының бүкіл өн бойында
мұғалім оқу жұмыстарының барлық түрлерін ескере отыра қойылады. Ол (1959
жылдан еңгізілген) оқу бағдарламасының негізгі бөлімдері және
тақырыптардағы, білім, білік, дағдыларды жүйеге келтіру, тереңдету
міндеттерін шешеді.
Емтихан – оқушылардың білімін қорытынды тексерудің және бағалаудың
арнаулы формасы. Ол (1944 жылдан еңгізілген) оқушылардың білімін жинақтауға
және бір жүйеге келтіруге, оларды оқу жылы бойынша оқуға ынталандырады, оқу
жұмысының сапасын арттыруға көмектеседі.
Мұғалім бағаны қай кезде, кімге қою керектігін білуі керек. Мысалы,
сабақтың басында, өткен материалдарды жақсы меңгеріп, тапсырманы дұрыс
орындап келсе, сабақтың ортасында, ерекше белсенділік танытып, біліктілік
көрсете алса, сабақтың соңында, өте жақсы үлгеретін оқушы жауап берген
кезде аз-кем олқылықтар жіберіп, оны толықтырып айту тапсырма алып, кейін
оны меңгергенін көрсетсе және қалыс келе жатырған оқушының сабақ бойындағы
жұмыстары есепке алынып бағаланады. Сонымен, бағаны сабақтың кез келген
жерінде қоя беруге болады.
Баға – оқушы білімінің басты көрсеткіші.
Бағалау дегеніміз - өлшем. Өлшемді дұрыс қолдану – шәкірт білімін
әділ анықтайтын қазылық жол. Оны ойластырмай үстірт жүргізуге болмайды.
Бағалау туралы айтқанда, оның қалай қолданылатыны туралы баяндау да
орынды. Баға жазба жұмыстарына, ауызша жауаптарға, түрлі тексеру
жұмыстарына, дәптер тазалығына, каллиграфия көркемділігіне қойылады. Соның
ішінде екі баға қою реті бастауыш сыныптарда да кездеседі. Мысалы,
мазмұндама мен шығарма жұмыстары үшін екі баға қойылады. Оның мынадай
себебі бар: бала жазған жазба жұмыстың мазмұны мен сауаттылығы бірдей болып
шыға бермейді, сол кезде мұғалім жазба жұмыстың төменгі жағына Мазмұны
үшін, Сауаттылығы үшін деп екі баға қояды, мазмұнына қойылған бағаны
журналға жазады. Ал бағаны бөлшек сызығын пайдаланып 43 қою бұл жастағы
балалар үшін түсінікті бола бермейді.
Екі баға қою мынадай жағдайларда да болуы мүмкін. Мысалы сабақ
үстінде оқушының тапсырманы орындағаны, дұрыс жауабы үшін тиісті бағасын
алғаннан кейін де кейбір жұмыстар атқарып, өзінің біліктілігін көрсетсе,
журнал мазмұнына қарап, жауап сәйкес келетін тақырып тұсына екінші рет баға
қойылады.
Бағаны түсіндіру кезінде әр бағаның не үшін қойылатынын түсіндірумен
бірге, жазба жұмыстар, суреттер, орындалған тапсырмалар, қолдан жасалған
заттар көрсетіліп, оларды бағалау, оған өздерін қатыстыру жұмыстары
ұйымдастырылады.
Сынып ішіндегі безендіру тақталарының бірінің осы тақырыпқа арналғаны
дұрыс. Мысалы, Қандай бағаны қалайсың?
5 - өте жақсы
4 - жақсы
3 - орташа
2 - жаман
1 - өте жаман
Сабақтағы оқушы білімін бағалау – шығармашылық жұмысты қажет етеді.
Мұғалім еңбегі баланың білім сапасымен өлшенеді десек, бұл жұмыс
педагогикалық және пихологиялық жағынан ойластырылып, сабақтың жауапты бір
кезеңі есебінде жүргізіліп отырылады.
Оқушылардың дайындық деңгейіне
қойылатын талаптар.
Қазақ тілі. 1-сынып.
Білімі мен біліктілігі:
- тақырыптар аясындағы сөздердің үндесім айтылымын меңгеріп, олардың
мағынасын білу;
- сабақ, ойын, тамақ, киімге қатысты сөздерді сөйлем үлгісіне қосып-
алып түрлендіре білу;
- сабақ үстінде мұғалім пайдаланған үйренім (дәріс) сөздер мен
сөйленім үлгілерін түсініп, соған лайық жауап беріп, әрекет жасай
білу;
- қойылған сұрақты, қайтарылған жауапты еркін түсіне білу, өз бетімен
сұрақ беріп, жауап қайтара алу;
- сөйленім үлгілеріне жаңа сөздерді қоса білу, қойылған сұрақты,
қайтарылған жауапты тез және жеңіл түсініп, өзі де шапшаң жауап
қайтара алу, сөйлем әуенін аңғара білу;
- сұрақ-жауап әуенін дұрыс аңғара білу;
- қазақ тілінде есіткенді (екінші біреудің 1-сынып көлеміндегі сөздік
қор мен сөйленім үлгілерін қатаң сақтап оқығаны мен сөйлегенін)
тыңдай білу және жауап беруге немесе еске сақтауға дайын болу.
2-сынып
Білімі мен біліктілігі:
- тақырыптар аясындағы сөздердің үндесім айтылымын меңгеріп, олардың
мағынасын білу;
- сабақ, ойын, тамақ, киім және пән (қазақ тілі математика, еңбекке
баулу, т.б.) сөздерін сөйлем үлгісіне қосып алып түрлендіре білу;
- сабақ кестесін, баға түрлерін, сабақ үстіндегі тәртәп ретіне
қатысты сөздер мен сөйленім үлгілерін меңгеру, айтылым үлгілерін
естіп тани білу;
- күнделікті болатын сабақтар жайлы (болатын күні мен реті) мәлімет
алмаса білу;
- қай сабақтан қандай баға алғанын жеткізе білу;
- сабақ үстінде мұғалім пайдаланған үйренім (дәріс) сөздер мен
сөйленім үлгілерін түсініп, соған лайық жауап беріп, әрекет жасай
білу;
- әріп, сөз жазу дағдысын игеру;
- ана тілінде өткен сабақтардағы сөздер мен сөйленім үлгілерін
қазақша қайталап, негізгі мазмұнын жеткізк білу;
- қойылған сұрақты, қайтарылған жауапты еркін түсіне білу, өз бетімен
сұрақ беріп, жауап қайтара алу;
- сөйленім үлгілеріне жаңа сөздерді қоса білу, қойылған сұрақты,
қайтарылған жауапты тез және жеңіл түсініп, өзі де шапшаң жауап
қайтара, сөйлем әуенін аңғара білу;
- сөз бен сөздің арасын үзбей, сөйленді тұтас оқи білу, сұраққа
жауап, жауапқа сұрақ жаза білу;
- сөйлен әуенін дұрыс аңғарып, соған орай емле белгілерін (леп
белгісі, сұрау белгісі, нүкте т.б.) қоя білу;
- Қазақ тілінде естігенін (екінші біреудің 1-2 сынып деңгейіндегі
сөздік қор мен сөйленім үлгілерін қатаң сақтап оқығаны мен
сөйлегенін) тыңдай білуге және жауап беруге немесе еске сақтауға
дайын болу.
3-сынып
Білімі мен біліктілігі:
- тақырыптар аясындағы сөздердің үндесін айтылымын меңгеріп, олардың
мағынасын білу;
- пән (қазақ тілі, математика, музыка, т.б.) сөздерін сөйлен үлгісіне
қосып-алып түрлендіре білу;
- сабақ кестесін, күнтізбе (күнпарақ) жүйесін, баға түрлерін, сабақ
үстіндегі тәртіп ретіне қатысты сөздер мен сөйленім үлгілерін
меңгеру, айтылым үлгілерін естіп тани білу;
- күнделікті болатын сабақтар жайлы (болатын күні мен реті) мәлімет
алмаса білу;
- әріп, сөз, сөйлем үлгілерін жазу дағдысын игеру;
- ана тілінде өткен сабақтардағы сөздер мен сөйленім үлгілерін
қазақша қайталап, негізгі мазмұнын жеткізе білу;
- Қазақстан табиғатына қатысты сөздерді қазақша айта білу, мағынасын
түсіну;
- қойылған сұрақты, қайтарылған жауапты еркін түсіне білу, өз бетімен
сұрақ беріп, жауап қайтара алу;
- сөйленім үлгілеріне жаңа сөздерді қоса білу, қойылған сұрақты,
қайтарылған жауапты тез және жеңіл түсініп, өзі де шапшаң жауап
қайтара алу, сөйлен әуенін аңғара білу;
- сөз бен сөздің арасын үзбей, сөйлемді тұтас оқи білу, сұраққа
жауап, жауапқа сұрақ жаза білу;
- сөйлем әуенін дұрыс аңғарып, соған орай емле белгілерін қоя білу;
- қазақ тілінде естігенін (2-ші біреудің 1-3 сыныптар деңгейіндегі
сөздік қор мен сөйленім үлгілерін қатаң сақтап оқығаны мен
сөйлегенін) тыңдай білу және жауап беруге немесе еске сақтауға,
жазуға дайын болу.
4- сынып
Білімі мен біліктілігі:
- тақырыптар аясындағы сөздердің үндесім айтылымын меңгеріп, олардың
мағынасын білу;
- сабақ, киім және пән (қазақ тілі т.б.) сөздерін сөйлем үлгісіне
қосып-алып түрлендіре білу;
- сабақ кестесін, күнтізбе (күнпарақ) жүйесін, баға түрлерін, сабақ
үстіндегі тәртіп ретіне қатысты сөздер мен сөйленім үлгілерін
меңгеру, айтылып естіп тани білу;
- күнделікті болатын сабақтар жайлы (болатын күні мен реті) мәлімет
алмаса білу;
- күнтізбе мен күн аттарын пайдалана білу;
- қай сабақтан қандай баға алғанын жеткізе білу;
- сабақ үстінде мұғалім пайдаланған үйренім (дәріс) сөздер мен
сөйленім үлгілерін түсініп, соған лайық жауап беріп, әрекет жасай
білу;
- ана ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1. БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ БІЛІМДІ БАҒАЛАУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Оқушылардың білім сапасын бағалауға қойылатын талаптар және оларды
ғылыми тұрғыдан негіздеу
9
1.2 Қазақстан Республикасында бастауыш мектепте білімді бағалау жүйесінің
жайы мен ерекшеліктері
29
2. БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ БІЛІМІН БАҒАЛАУДАҒЫ ӘЛЕМДІК ЖӘНЕ ОТАНДЫҚ
ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУЫ
2.1 TIMSS және PISA бағдарламалары бойынша бастауыш мектепте білімді
бағалау мазмұны мен ұйымдастыру формалары 38
2.2 Бастауыш мектепте білімді бағалаудың қолайлы әдістері мен әдістемелері
56
ҚОРЫТЫНДЫ
94
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
102
Кіріспе
ХХІ ғасырдың 2001 жылдарынан бастап қазіргі уақытта Қазақстан
Республикасында білім беру саласындағы жүргізіліп жатқан реформалар
еліміздегі білім беру сапасының әлемдік деңгейге сәйкес келуін қамтамасыз
ету, сол арқылы әлемдік сұранысқа жауап бере алатын мамандарды даярлау және
бәсекеге қабілетті білім мен мәдениет беру мәселесінің өзектілігін
үздіксіз жариялап келеді. Елімізде қабылданған Қазақстан Республикасының
білім туралы заңы, Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2015
жылға дейінгі тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасында білім беруді
дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан
Республикасында үздіксіз педагогикалық білім беру тұжырымдамасы т.б.
нормативті құжаттары негізінде білім берудің жаңа сапалық деңгейіне
көтерілу тек білім мазмұнын анықтаумен ғана емес, білімнің сапалығын
бағалау жүйесін де өзгеріс енгізу қажеттігін мемлекеттік деңгейдегі мәселе
дәрежесіне көтерді. Осы тұрғыда елімізде оқытудың жаңа педагогикалық
технологиясын пайдалану, кредиттік жүйеге көшу, 12 жылдық оқыту жүйесіне
көшуге дайындық, халықаралық ИСО-9001:2000 стандарттарына сәйкес білім
мазмұнын анықтау, TIMSS, PISA бағдарламалар бойынша білім сапасын
бағалаудың жаңа жүйелерін қолдану мүмкіндіктерін зерттеу т.б. мәселелер
қолға алынуда. Бұл мәселе бойынша Қазақстанда көптеген педагог ғалымдар
зерттеу жұмыстарын жүргізіп, олардың нәтижелерін оқу тәрбие процесінде
еңгізуде. Атап айтқанда Ж.Қараев, М.Жанпейісова, Қ.Жанпейісова, М.Жадрина,
Ж.Қобдикова, М.Тамаи, А.Жайтапова, Ф.Наметқұлова, т.б. ғалымдар білім
сапасын бағалаудың көп деңгейлі түрлерімен қоса білім беру мазмұнын
дифференсациялау арқылы комплексті сатылап бағалау жүйесін еңгізу
қажеттігін қолдайды[5,6,9,11,15]. Қазақ білім академиясының педагог
ғалымдары білім сапасын бағалаудың соңғы нәтижеге бағдарлануын сапалы
бағалауға жатады деп есептеледі (М.Жадрина, Н.Оразақынова, т.б.)[11,19].
Елімізде білім беру сапасын бағалауда көптеген қиыншылықтар мен
кемшіліктер жиі кездесетіні Н.Хмель, А.Сейтешов, Г.Уманов, Т.Сабыров, т.б.
еңбектерінде айтылған[17,16,21,27]. Онда білім сапасын бағалаудың көп
деңгейлі жүйесіне көшу, оның дидактикалық шарттарының анықтау арқылы
көрсетілген. Осындай көзқараста Республикалық білім жетілдіру институтының
ғалымдары (Ж.Қобдикова, Г.Жайтапова, т.б.) білім сапасын бағалаудың
әдістемелік жүйесін жетілдіру қажеттігін, ол үшін жаңа педагогикалық
негізінде оқу тәрбие процесін технологизациялау қажеттігін күн тәртібіне
қояды.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасының 4.3.1. тарауының I сатысы деп – бастауыш білім беру, 1-4
сыныптар деп көрсетілген. Оқудың ұзақтығы – 4 жыл. Оқу 6 жастан басталады.
Бұл жас баланың ақыл ойының дамуы мен әлеуметтік даяарлығы үшін мейлінше
қолайлы кезең болып табылады. Бастауыш мектептің негізгі міндеті – баланың
жеке басын бастапқы қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның қабілеттерін
анықтау және дамыту.
Қазіргі жалпыға білім беру стандартына сәйкес бастауыш мектептің
маңызы мен қызметі оның үздіксіз білім беру жүйесіндегі басқа буындармен
тек сабақтас болуымен ғана емес, ең алдымен, оқушы тұлғасы ұйытқысының
қалыптасуы мен дамуы қуатты жүретін ерекше құнды, қайталанбайтын буын
екендігімен анықталынып негізделген.
Осымен байланысты интеллектуалдық, эмоционалдық, іскерлік, комму-
никативтік жағынан оқушыны айналадағы дүниемен (табиғатпен, басқа
адамдармен, өз-өзімен, т.б.) өзара белсенді әрекеттестік қарым-қатынасқа
дайындау бастауыш сатының негізгі қызметі болып табылады.
Бастауыш сатыда оқушының жалпы және психикалық дамуының бұл сияқты
жеткілікті деңгейіне қол жеткізу үшін, ең алдымен білім берудің мақсат
приоритеті түбегейлі өзгеруі керек: бірінші кезекке, бұрынғыша оқушыны
пәндік білім, біліктердің белгілі бір жиынтығымен қаруландыру емес, оқу
әрекетін қалыптастыру негізінде жеке бас тұлғасын тәрбиелеу мақсаты
қойылады.
Мұғалімнің еңбегінің табысты болуы оның жан-жақты ізденуінде,
творчестволығында. Білімді оқушыға тиянақты, түсінікті бере білу – үлкен
өнер. Сол сияқты білімді дұрыс бағлауда үлкен өнерді талап етеді. Оқушының
білімді қалай игергендігін білудің оқушы өзі үшін де, мұғалім үшін де
маңызы зор. Бұдан білімдерді, шеберліктерді және дағдыларды тексеру көмегі
арқылы жетуге болады. Тексеру дегеніміз ұмытудан сақтандырудың ғана емес,
сондай-ақ білімді неғұрлым берік игерудің маңызды құралы. Тексеру барысында
мұғалім балалардың білімді игеру фактісінің өзін ғана емес, сондай-ақ олар
материалды қаншалықты дұрыс игеріп, қабылданғанын ойлап, есіне сақтай ала
ма, жоқ па соны анықтауға тырысады.
Тексеру мен бағалаудың тәрбиелік маңызы тығыз да, оқудағы дұрыс я
бұрыс емес баға мектеп оқушысын жүйелі жұмыс істеуге итермелейді, оның
мінез-құлқының маңызды сипаты ретінде еңбек сүйгіштік қабілетін
қалыптастыруға жол ашады. Алған, игерген білімді тексеру және бағалаудың
өзіндік ерекшеліктері бар.
Мұғалім оқушының білімін тексеру мен бағалауда оқушының психикасына
әсер еткізбейтіндей әділ бағалауы, білімді дұрыс игергені абзал. Қазіргі
кезеңде білімді тексеру мен бағалау ісі мұғалімнің жауапкершілігіне,
әділдігіне байланысты. Бағалау арқылы оқушылардың білім деңгейін ғана емес,
оның ізгілікке, әділдікке, адамгершілікке, ұжымдылыққа, жауапкершілікке
ұмтылдыру - әрбір мұғалімнің міндеті, яғни бағалау тәрбие құралы.
Білімді тексеру және бағалау мұғалімнен үлкен жауапкершілікті және
әділдікті талап етеді. Білімді бағалаудың моральдық мәні зор. Ал бағаны
дұрыс, орынды пайдаланудың тәрбиелік мәні зор, яғни мұғалім бағаны қалай
болса, солай қоюдан сақтануы керек. Көптеген мұғалімдер осы уақытқа дейін
білімді тексергенде оқушының назарын негізінен материалды сөзбе-сөз айтып
беруіне аударып келеді. Тексеруге бұлай қараудың белгілі негіздері бар.
Әсіресе, бастауыш мектепте оқу материалының бір бөлігі жаттауға және айтып
беруге жатады. Алайда бұл сөзбе-сөз айтып беру білімді тексерудің барысында
басым болуға тиіс деген сөз емес. Егер жай айтып беру басым болса, онда
оқушы оқу материалын жаттап алуға үйреніп кетеді. Ал бұл білімді меңгеруге
жатпайды, яғни оқушы алған білімін практикада қолдана алмайды. Көптеген
мұғалімдер көптен бері-ақ материалды дербес айтып беру тәсілін пайдаланып
келеді. Бұл оқушылардың творчестволықпен оқи білуге талаптану барысында бір
адым алға басқандық.
Алайда, қазіргі уақытта әлемдік білім беру кеңістігіне кемел
біліммен ену үшін халықаралық дәрежедегі білімдік мазмұн мен оны
бағалаудың сапалы жүйесін анықтап оған көшу Қазақстандық педагогика
ғылымының өзекті мәселесі болып отыр. Білім мазмұнына дифференциалды
қатынас орнату арқылы оның түрлі кезеңдік сатыларына сәйкес оқушылардың
білімін бағалаудың дәстүрлі және басқа да формаларының тиімділігін
зерттеп, халықаралық өлшемге сай келетін бағалау жүйесін таңдау
мүмкіндігін анықтау үлкен мәселе деңгейінде қолданылып отыр. Сол себепті
біз өзіміздің дипломдық зерттеу жұмысымыздың тақырыбын “ Бастауыш мектепте
білімді бағалаудың әлемдік және отандық жүйелері ” деп таңдадық.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш мектеп оқушыларының білімін бағалау жүйесін
жетілдірудің тиімді жолдарын анықтау.
Зерттеу объектісі: Бастауыш мектептің оқу-тәрбие процесі.
Зерттеу пәні: Бастауыш сыныптарда оқушылардың білімін бағалау жүйесі.
Зерттеу болжамы: бастауыш сыныптарда оқушылардың білімін бағалауды
белгілі бір жүйеге келтіру және дара ерекшеліктеріне байланысты тиімді
қолдана білу, оқушылардың сабаққа деген ынтасы мен қызығушылықтарын
арттыруға көмектеседі деп ойлаймыз. Білімді бағалаудың түрлі формаларын
өзара салыстыру арқылы олардың тиімділік дәрежесін көрсете аламыз. Сол
себепті қазіргі уақытта әлемдік деңгейде қолданылып жүрген білімді
бағалаудың TIMSSPISA салыстырмалы бағалау жүйелеріне оқу-тәрбие процесінде
қолдану арқылы білімді бағалау жүйесін жетілдіруге болады деп санаймыз.
Зерттеу міндеттері:
1. Зерттеу тақырыбы бойынша әлемдік оқу, әдістемелік әдебиеттерге,
мемлекеттік құжаттарға шолу және зерттеу мәселесінің теориялық
мазмұнына талдау жасау;
2. Қазіргі бастауыш мектепте білімді бағалау жүйесінің қолданылу жайы мен
ерекшеліктерін көрсету;
3. Халықаралық деңгейде қалыптасқан білім сапасын бағалау жүйелерінің
тиімділігі негізінде бастауыш мектеп оқушыларының білімін бағалаудың
тиімді әдістері мен тәсілдерін анықтау.
Зерттеу әдістері: Бақылау әдісі, салыстыру, сұрақ-жауап әдісі, түсіндіру,
жинақтау, талдау әдістері, анкета, тест.
Зерттеу орны: Жамбыл облысы, Талас ауданы, Ойық орта мектебі мектебі.
Қорғауға ұсынылады:
1. Бастауыш мектепте оқушылардың білімін бағалаудың Отандық және
әлемдік жүйелерінің тиімділігі мен ерекшеліктері.
2. Бастауыш сынып оқушыларының білімін бағалаудың альтернативті
түрлері және олардың тиімділік дәрежесі.
1. БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ БІЛІМДІ БАҒАЛАУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Оқушылардың білім сапасын бағалауға қойылатын талаптар және оларды
ғылыми тұрғыдан негіздеу
Әлемде өркениетті қоғамның даму барысында экономиканың, ғылымның
өркендеуіне жоғары білімнің әсері орасан зор. Оның ішінде мәдениет ошағы,
үлттық интеллигенцияны даярлау орталығы, үлттық әлита бастау алатын
-университеттік білім беру жүйесіңде оқу үрдісі әлемдік білім кеңістігінің
талаптарына сәйкес құрылуы қажет-ақ. Дегенмен, соңғы жылдары оқу үрдісінің
қайта құрылуына қарамастан әлі де өз деңгейінде сапалы білім алуға нақты
әсер ете алмай отыр. Оқу үрдісі университеттік білімді үйымдастырудың басты
тетігі болғандықган, болашақ маманның шығармашылық және кәсіби жетілуі оқу
үрдісінің оңтайлы, мазмүлдығ тиімді басқарылуына тікелей байланысты болып
табылады. Оның үстіне 2010 жылдың 7 желтоқсанында қабылданған Қазақстан
Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасында республикамыздың үздіксіз білім беру жүйесіне
сапалы өзгеріс енгізуді міндеттеген болатын[2].
Мектептегі білімді дамытуда оқушылардың білім деңгейін бақылау мен
бағалау ертеден қалыптасқан дағды. Ол не үшін керек? Бағалаудың маңызы
неде? Ол оқушылардың білімдерінід санасы мен үлгерушілік мүмкіндіктерін
тиянақгы түрде анықгау үшін немесе оқыту әдістемесінің, мектептің мұғалім
жүмысының сапасын көрсету үшін қажет пе? Бүл сүрақтардың барлығы
педагогикалық ғылымда квалиметриялық теорияның толық жүргізілмегендігінен
туындап отыр. Біздіңше, жеке түлғалардың іс-әрекеттері о бастағы танымдық
іс-әрекет негізінен келіп шығады. Іс-әреккетті бағалау, бақылау және түзету
жұмыстарының арасында жүреді (бұл өзін-өзі бақылау немесе өзін-өзі түзету
жұмыстары да болуы мүмкін). Сол себепті, кез-келген іс-әрекетті бақылау мен
бағалау қажет.
Оқушылардың іс-әрекетін бағалау тек қана оқу деңгейінің көрсеткіші ғана
емес, -сонымен қатар, ол осы екі субъектінің (мүғалім мен оқушы) арасындағы
оқыту іс-әрекетін дамытудағы өзара қарым-қатынасын, мұғалім іс-әрекетінің
сапасын анықтайтын амал болып саналады. Ендігі жерде біз оқушылардың іс-
әрекетін бағалау жөнінде сөз қозғаймыз.
Баға – оқушы рухын көтереді, оқуға ынтасын арттырады. Ұлы ғалым
Ш.Уалиханов білімнің мәніне, мазмұнына көп көңіл бөлген. Ол былай деген:
Тек ақиқат білім ғана күдік туғызбайды. Ол өмірді бағалауға, тұрмыс құруға
үйретеді.
Бастауыш саты – оқушыда, оның интеллектісі дамуының іргетасы – оқу әрекеті
қалыптасуының қуатты жүретін кезеңі. Оқу әрекетінің мазмұны оқу
тапсырмалары түрінде құрылады. Осы тапсырма түрлерін меңгеру оқушы ойын
тәртіптеп, оның белгілі бір бағытта жүйелі арнамен жүруін қамтамасыз
етеді; жеке тұлғаның негізгі психткалық үрдістері қалыптасып, ырықты зейін,
рефлексия, өзін-өзі бақылау, әрекет-амалдың ішкі жоспары сияқты жаңа
түзілімдер пайда болады. Оқушы әртүрлі оқу тапсырмаларын өздігінен шешіп
орындаудың ортақ тәсілдерін, өз әрекетін бақылап-бағалауды, нәтижесін
эталонмен салыстыруды меңгереді.
Оқу әрекетінің қалыптасуы білім мазмұнының теориялық деңгейін көтеру
ұстанымымен тығыз байланысты. Бұл білім мазмұнындағы ғылыми ұғымдардың
үлесін арттырудағы ғылыми ұғымдардың үлесін арттыруды қажет етеді. Осыдан
объектілер мен құбылыстардың тек сыртқы түрін, белгілерін бақылап қана
көріп тану тәсілін ғана емес, оқушыны ынталандырып шығармашылық әрекетке
жетектейтін ішкі байланыстарды, өзара тәуелділікті, заңдылықтарды өздігінен
ашып, түсініп танитындай әдіс-тәсілдерді қолдануға мүмкіндік туады; оқу
әрекеті арқылы оқушы осындай тәсілдермен жұмыс істеу біліктерін меңгереді.
Бағдарлама – оқытудың мақсаты мен міндеттерін жүзеге асырудың, пәннен
білім берудің стратегиялық бағыттарының тактикалық шешілуі жолдарын нақтылы
көрсететін біртұтас әдістемелік жүйе.
Білім беру бұл – мұғалімнің ісі. Оқушы өмірге, одан әрі білім алуға
өзін мейлінше жақсылап әзірлеу үшін білімдерді игереді. Білімнің ең
алғашқы қайнар көзі бастауыш сыныпта қаланады. Бастауыш сынып оқушыларының
білімі оқытушының жұмысына, шеберлігіне байланысты.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың білімін тексеру мен бағалауда
кездесетін кейбір кемшіліктерді болдырмаудың тиімді жолдарын іздестіру.
Оқушылардың сабаққа деген ынтасы мен қабілетін арттыру үшін білімді бағалау
мен тексерудің жолдарын сабақтарда дайындау әрбір оқушының өз
мүмкінділігін, қабілетін және икемдігін көрсетуіне жағдай жасау, олардың
білімді қызмет істеуіне жағдай жасау – бүгінгі таңдағы оқыту мен білім
берудегі өзекті мәселелердің бірі.
Оқушының қандай білім алып жатқанын анықтау мұғалімнің кәсіптік төл
ісі. Әр уақытта жұмыстың сапа жағын да, сан жағын да есепке алау керек.
Оқушылар мынадай тапсырмаларды орындады, мынадай материалдар бойынша жұмыс
істеді деп құр санын ғана анықтай беру жеткіліксіз болады. Оқушының әрбі р
жеке пәннен білімін бағалағанда мыналар ескеріледі: білім көлемі, үйренген
материалын қаншалықты түсінгендігі, алған білімінің беріктігі, оны оқу
жұмысына және әр түрлі практикалық тапсырмаларға пайдалана білуі, білімін
ауызша және жазбаша баяндай білуі. Білімді бағалағанда әрбір жеке оқу
пәндерінің тиісті өзгешеліктерін еске алып отыру керек.
Баға – оқушы еңбегінің жемісі. Журналға қойылған баға қашанда
объективті әрі ықпалды болуы керек. Оқушы өзінің жұмысына қойылған бағадан
қай жері жақсы, қай жері жаман, қай жерінде кемшілік бар екенін, көңілін
неге көп аударуды қажет екенін, қайткенде білімді толық меңгере алатынын
біле алады. Оқушының біліміне лайық бағадан артық қоылған баға да, кем
қойылған баға оның біліміне, мінез-құлқына теріс әсер етеді. Мысалы,
мұғалім қаталдық көрсетіп, кем баға қоятын болса, мұндай жағдайда
оқушылардың көңілі қалады, жұмыс істеуге ынтасы болмайды, жақсы оқуға
ұмтылмайды. Мұғалім оқушыға бағаны дұрыс қою үшін, олардың біліміне қоятын
талаптарды жақсы білуі керек. Кейбір жағдайларда қойылған бағаға түсінік
беруге тура келеді. Оқушының істеген жұмысына, берген жауабына үш
қойылған болса, бұл бағадан артық баға қоюға бөгет болып тұрған қандай
кемшіліктері бар және оны жою үшін, оқушы не істеуі керек екенін, қандай
жауаптарға төрт не бес қойылатынын жалпы сыныпқа айтып отыру өте
пайдалы. Өйткені оқушылар олардан қандай білім сапасын талап ететінін
мысалдар арқылы түсінетін болады.
Бағалау – бұл барынша кең түсінік. Баға – бағалаудан келіп шығатын
сандық, жиынтық, оқушыларды жақсы оқуға, сауатты, білімді болуға жетелеп
отыратын мұғалім қолындағы қуатты құралының бірі.
Қазіргі кезде мектептерде оқушы іс-әрекетін бағалау үрдісі әділ және
дұрыс жүргізіліп жатқан жоқ. Бүлай болудың да бірнеше себептері бар:
бағалауға арналған әдіс-тәсілдің бір себепке әсер етуі; бағалауды жүзеге
асыру тәртібінің педагогикалық мониторинг талаптарына сай
келмеуі; негізгі білім сапасын (дәлдік, толық, шындық, танымдық, жүйелік
және нақтылық) бағалауда тура есептеу жолының болмауы.
Оқушылардың білімін тексеріп бағалау - педагогикалық үрдіске қатысты мәсе-
лелерді жинақтап қорыту болып табылады. Өйткені оқыту нәтижесінде оқушының
меңгерген білім, білік дағдысы қандайлық дәрежеде екендігін айқындап,
олардың алған білімін тәжірибеде қолдана білу міндеттерін шешуге бағыттай
алу үрдісін бақылап бағдарлаудағы негізгі сала екендігі белгілі.
Бағалау - оқушының меңгерген білім сапасы мен даму деңгейінің
көрсеткіші. Әрине, оқушының дамуындағы сапалық деңгей өлшеуішке салып дәлді
ажытаруға келмейтін күрделі мәселе екені рас, солай болғанымен де оны
есепке алып, тексеріп бағалау оқыту саласындағы басты істердің бірі болып
саналады.
Дидактикадағы ежелден бері белгілі дәстүрлі бақылап, бағалаудың бірнеше
түрі бар. Орта оқу орындарында ағымдағы бақылау, кезеңдік және қорытынды
бақылау деп жіктеледі. Ағымдағы бақылауда нақты сабақ барысында өткен
тақырып бойынша меңгерген нәтиже тексеріліп бағаланады. Кезеңдік бақылауда
оқытылатын пәннің арнаулы тараулары бойынша, немесе тоқсандық, жарты жылдық
көлемдегі білім, білік дағдыларын меңгеруі бағаланады. Қорытынды бақылау
оқушыны сыныптан сыныпқа көшіру қарсаңында өткізіледі және мұндағы басты
мақсат - оқушының алған білімін жинақтап, меңгергенін, алған білімін
келешекте ілгері жалғастыру бағдарының өзектілігі көзделеді[14].
Білімді бағалау әдісі - бақылау арқылы және ауызша, жазбаша
тексеріледі, сондай-ақ сауалнамалық тест, тәжірибе жолымен жүргізіледі.
Бақылау әдісінің міндеті - оқушының күнделікті жұмыс үрдісінің
нәтижесін байқап, даму жүйесін қадағалап, білім деңгейінің дәрежесін
айқындау болып саналады. Бақылаудың көрсеткіші ресми қркаттарға түсіріліп,
мұғалім жинақтап, жалпы баға қоюда есепке алынады.
Бағалауды ауызша өткізу оқушының сабақ барысында, емтиханда,сынақта
мұғалім тарапынан қойылған сұрақтарға жауап беру арқылы жүзеге асырылады.
Сабақтың барысында жүргізілетін сұрақ және оқушыға, топқа тұтас сыныпқа қою
арқылы өткізіледі. Тәжірибелі мұғалімдер сұраудың жолдарын түрлендіріп
үлестірмелі корточка, ойын, техникалық құралдар қолдану арқылы да
ұйымдастырады..
Жазба түрде бақылау бүгінде кең көлемде сипатталып, оқушының білімін
байқауда ардайым зорайып және тиімділігі арта түсуде. Қазіргі дидактикада
техникалық құралдардың мүмкіндігі артқан сайын оның қолданыс аясы да
өрістей түсті де, автоматтық бақылау, перфокарта, баспа материалдарын
пайдалану, басқа да сұрақгарға жауап беру, сұрақты өзінше талдап жазу т.б.
жолдары өрістеуде.
Бағалау оқушының білім деңгейін айқындаумен қатар тәрбиелік мәні зор
болғандықтан қай кезде де оған жауапкершілікпен қарауды талап етеді.
Дәстүрлік бағалаудағы бес балдық жүйемен қатар пәннің белгілі тараулары мен
тақырыптары немесе тұтас курс бойынша сынақ тапсыру, яғни шәкірттің тиісті
мәселені меңгеруі тұрғысындағы еңбегіне бақылау тұжырымдама жасалатын. Ал
оның қорытынды көрсеткіші емтихан арқылы - бес балдық мәндегі өте жақсы,
жақсы, орташа, нашар, өте нашар деген атаулармен жинақталатын. Соңғы он
жылдыкта, әсіресе, жоғары дәрежелі мектептер мен арнаулы орта оқу
орындарында рейтинг жүйесі өрістеді. Рейтинг - ағылшын тіліндегі -
жетістік өлшемі, баға деген мәнде болса, оқу үрдісінде шәкірттің таным
сапасын, нәтижесін бақылап, тексеріп қол жеткен табысын ілгері жетілдірудің
жол-жосығын нұсқап, олардың жауапкершілікпен белсенді түрде еңбектенуіне
бағдар берілетін әдіске айналды[6].
Рейтинг жүйесіндегі модульдік құрылым оқу материалын логикалық тұрғыдан
бөлшектерге топтастырып.немесе пәндік тараулар негізінде блоктарға
біріктіріледі. Модульдің саны оқу пәнінің мазмұнына қарай және оның
көлемдік мөлшеріне лайық белгіленеді. Сондай-ақ модульдік құрылым оқу
материалының белгілі бір кесегі, бөлшегі болса, оқушы мұнда берілген
тапсырманы міндетті түрде орындап, жүзеге асыруға тиіс. Ал оны бақылау,
тексеріп бағалау:
а) күнделікті немесе ағымдық іс-әрекетті бақылау тұрғысында:
ә) аралық (рубеждік) бақылау түрінде;
б) қорытынды мәнде аттестациядан өтеді.
Бүл жүйені тарамдап айтар болсақ, оның мәні:
Күнделікті немесе ағымдағы іс-әрекетті бағалау - белгіленген модуль
бойынша атқарылған жұмыстың барысы мен бағдары қарастырылып, берілген
тапсьірманың нақты орындалуы жөнінде ұйымдастырылған жоба, жоспардың жүзеге
асуына мән беріледі.
Аралық бақылау - әрбір модуль аяқталған кездегі коллоквиум, реферат
қорғау, өзіндік жұмыстардың нәтижесін байқау тұрғысында жүргізіледі немесе
тестілік сауалнама өткізіледі.
Қорытынды бақылауда - ағымдағы, аралық бақылаудың нәтижесін жинактай
отырып сынақ, емтихан өткізіледі немесе тестілік сауалнама арқылы шәкірттің
білім, білік, дағдысы жинақталып бағаланады.
Тестілік сауалнамаға Қазақстьш Республикасында ерекше мән беріліп,
мемлекеттік тұрғыдагы бақылап бағалау деңгейіне дейін көтеріліп, 2004 жылы
орта оқу орнын бітірушілерге ұлттық бірыңғай тестілеу (¥БТ) өткізілді[12].
Педагогика ғылымындағы тест терминінін, кеңірек қанат жаюы соңғы
жылдарда болғанымен де бүл термин психология саласында XIX ғасырдың орта
кезінен бастап орныққан атау. Тест сөзінің төркіні ағылшын тіліндегі
бақылау, сынау деген мәнді білдірсе, бүгінгі үғымдық мағынасы - іскерлікті,
дағдыны, қабілетті, ынтаны анықтайтын көрсеткіш деген түсінікке де айналып
отыр. Сонымен қатар оқыту процесіндегі білім, білік, тәрбие, дамуындағы
деңгейді сипаттайтын көрсеткішке де саналуда. Әдетте, тест - ойлау мен
әрекеттену уақыт шапшаңдығын және күш-жігердің шамасы мен қарқынын байқауда
қолданылады.
Тестте орындалуға тиісті тапсырма нысанасына қарай бірнеше нұсқа
ұсынылады. Оқуша онда көрсетілген дұрыс жауапты айқындайды
немесе нұсқалған сауалнаманы шешеді. Келтірілген нұсқада дұрыс, қате,
ауытқу түріндегі жауап келтіріледі. Сол түжырымдамаларды ажыратуы керек, ал
нәтиже алдын-ала белгіленген үлай бойынша жинақталады. Тестінің жасалуы да,
қолданылуы да, шешілуге тиісті қойылған мақсатқа лайықты етіп құрастыры
лады.
Сонымен тест алған білімнің нәтижесін, дәреже деңгейін есепке алып,
статистикалық мәліметтер арқылы жинақгаудың тиімді жолы деп саналуда.
Орта оқу орындары мен жоғары мектептерде білім беру мәселесінде
сабақтастық болуы керек екендігі ескерілуге тиіс. Бірақ бүл саладағы
ағаттық мынада болып отыр - орты оқу орындарындағы мұғалімдердің абырой-
даңқын көтеру мен білім, білік деңгейі оның неше шәкіртті жоғары оқу
орындарына түсе алғандығымен өлшенетін көрсеткішке айналып, олар келсін-
келмесін сабақ жүргізудегі әдістер мен тәсілдерін жоғары оқу орындарына
икемдеуге бейімдеп алған. Мұнда әкетіп бара жатқан ауытқу жоқ деп
қарағанымызбен де, негізгі мақсаттан ауытқудың зияны да аз емес. Атап
айтқанда, жалпы білім беретін орта оқу орындарындағы мақсат - шәкіртті оқи
білуге, тиісті деректі талдап, талқылап, өзінше ізденіп пайымдау жасай
алуға, ойын дәлелді айтып, сауатты жаза білуге қалыптастыру болса, жоғары
оқу орындарының басты міндеті - тиісті саладан маман дайындап, өндірістер
мен қоғамдық ғылымдарды дамытуға бағытталған кәсіби маман даярлау екендігін
терең ажыратып, нақты түйіндеу жасау екені басты бағдарда ұстануға тиіс[7].
Оқушының үлгерімін айқындайтын көрсеткіш - оларға қойылған баға.
Шәкірттің білім, білік деңгейі баға арқылы сипатталса, оның шындықпен
үйлесімі жөнінде түрлі-түрлі пікірлер бар. Әлемдік деңгейден қарасақ,
мектептегі оқытудың деңгейі, өмірге үйлесімі, мөлшерлік шамасы туралы және
оны айқындауға қойылатын шарттар да әр басқа. Оқушылардың білімін тексеру
тек баға қоюмен шекелмейді, шәкірттің үққаны, білімінің беріктігі,
тереңдігі, дәлділігімен бірге білге деген ынтасы мен ықыласы бірлікте
қарастырылады.
Бірыңғай жүйедегі оқу орындарындағы оқушының үлгерімі жөнінде
педагогикада ғылыми зерттеулер көптеп жазылды. Соларға сүйене келіп
үлгермеушіліктің себеп-салдарын 3 салаға топтауға болады:
Әлеуметтік-әкономикалық ахуалға байланысты - отбасындағы тұрмыс жағдайының
нашарлығы, ата-аналарының педагогикалық сауатының жетпейтіндігі,
әлеуметтік қүлдырау (нашақорлық, жезөкшелік, маскүнемдік т.б.).
Жанұя өміріндегі қолайсыз жағдайлар баланың тәрбие-тәліміне де, үлгеріміне
де ықпал етеді.
Психикалық сипаттағы көрсеткіштерге байланысты балаға түқым қуалау арқылы
берілетін қабілет нышандарындағы ерекшеліктер. Баланың мінез- қүлық
танымдық дамуындағы тектік сипаттардың болатындығы және бірыңғай жағдай
туғызылғанның өзінде де нәтиже әр басқа көрсеткішке
жететіндігі ғылыми дәлелденген ақиқат.
Педагогикалық себеп-салдарға байланысты педагогикалық тұрғыдағы
дөрекілік - мектептегі тәрбие жүмысындағы қателіктер мен
кемшіліктерге байланысты түрлі ауытқуға ұрындырады. Мүғалімнің
кәсіби іс-әрекеті, білімдарлығы жоғары болса, мектеп өміріндегі шешуші
факторға айналып, ол мектепті көркейтеді. Ал мүғалім тарапынан болған
дөрекілік пен бейбастақгық шәкірттің жанын жаралайтындығын дидактогения
ғылымы жан-жақты дәлелдеп, ондай жағдайда психотерапиялық емдеуді қажет
етеді.
Білім-тәрбие саласындағы түрлі олқылықтарға ұшыраудың басты себебін
зерттеушілер бы лай түсіндіреді:
1. Білім беру жүйесіндегі тұрпайылық пен қаталдық, сонымен бірге
білімнің мазмұны барлық адамға бірдей делінгенімен, оқушылардың нақты
қажетін қанағаттандыра алмайды.
2. Оқушыға сезімдік серпіліс туғызбай, дара ерекшеліктер ескерілмей,
құр сөзге құрылған формалар мен әдістемелер таңдаудағы
бірыңғайлық кемшілікке ұрындырмай қоймайды. '
3. Оқытудағы нақгы мақсатты дәл айқындай білмеу және оның
нәтижесін тиімді түрде бақылай алмаушылықган әр түрлі
қателіктер туындайды.
4. Кез-келген көлденең әңгімеге ұрынып, тәрбиелік бағдардағы
жалпылама сөз, жаттандылық оқушының дамуына деген немқұрайлылыққа
соқтырады.
Мұның бәрі мұғалімнің дидактикалық, психологиялық әлсіздігін және
әдістемелік жағынан білім деңгейінің нашарлығын, ізденісінің жетпейтіндігін
көрсетумен қатар, оқыту жұмысындағы сәтсіздік деген тұжырымдық пайымдау
жасатады. Бүл кемшіліктерді жою үшін алдымен үлгермеушілік себебін
айқындауға мән беру қажет. Қазіргі педагогикалық ғылыми зерттеулердегі,
дидактикалық тұжырымдамалардағы сұрыптап көрсетіліп отырған басты тәсіл
мынаған келіп саяды:
Педагогикалық бақылап, барлау тәсіліне мейлінше мән беріп, оқытудың
формалары мен әдістері оқушының белсенділігін
жетілдіруге бағытталып, білімдендірудегі жаңа технологияны тиімді
пайдаланып, оқытудың психологиялық заңдылықтарына сәйкес түлғаның
дара ерекшеліктеріне үйлесімді педагогикалық іс-әрекетке зейін қойып,оны
нақты жүзеге асыруға барынща назар аудару керек.
Педагогикалық диагностика қазіргі оқыту жүйесіндегі білімдендірудің
бағдарын белгілеп, оның нәтижесін жүйелі түрде бағалап, бақылап және кеткен
кемшіліктерді дер кезінде айқындайтын жол. Диагностикада
қолданылатын әдіс: мүғалімнің оқушымен және оның ата-анасымен
әңгімелесу, қиын деп танылған оқушының әрекеттерінен бақылағандарын
мұғалімдік күнделігіне тіркеу, атқарған ісінің нәтижесін жинақтау, кеткен
кемшіліктер мен олқылықгарды талдау және ол жөнінде атқарылатын шараларды
белгілеп, жүзеге асыруға кірісу.
Педагогикалық еммен айықгыру (терапия) жолы -
сабақга үлгермеушілікті болдырмаудағы басты құрал. Ол үшін қосымша сабақ
өткізіп, оның күнтізбесін нақгы белгілеп, үлгермейтін оқушының оған
міндетті түрде қатысуын қамтамасыз ету керек.
Педагогикалық ықпалды әсер ету - оқу саласында сәтсіздікке душарболған
оқушымен дұрыс қарым-қатыңас жасай білумен бірлікте шешіледі.
Тәрбие ісінде кеткен қателікті жою үшін жүргізілетін тәрбие жүмыстарының
жеке оқушыға арналған жоспарын жасап және оған шәкірттің үй-ішін де
қатыстырған жөн. Арнайы тәрбие жұмыстарын жүргізгенде қиын балаларды
тәрбиелеудегі әлеуметтк-педагогикалық, психологиялық ғылыми зерттеулер мен
бүл саладағы игі тәжірибелерді ескеру керек.
Оқушының іс-әрекетін жан-жақты және дұрыс бағалау - өте қиын міндет,
бірақ оны мәселе ретінде қою және шешу қажет. Тек осы жағдайда ғана, оның
жұмысын бағалауға мүмкіндік, тиісті шаралар қолданып оны жақсартуға
мүмкіндік туады.
Білімнің жаңа парадигмасына ауысу шарттарында білімге, қабілеттілікке,
дағдыға деген талаптар маңызды түрде ауысып отырады. Сонымен қатар, білім
сапасының көрсеткіштеріне оқыту үрдісінің сапасы мен білімнің алғы шарттары
да кіреді.
М.М.Поташник білім үрдісі нәтижесінің негізгі 5 түрін анықтайды:
1) біліктілік, қабілетілік және дағдының деңгейі;
2) тұлғалық дамудың көрсеткіштері;
3) білімдегі теріс әсерлер (оқушы денсаулығының нашарлауы);
4) мұғалімнің кәсіби хабардарлығының өзгеруі мен оның жұмысқа деген
қарым-қатынасы;
5) әлеуметтік ортада мектеп беделінің артуы.
Советтік дәуірдегі көптеген ғалымдар оқу-ағарту үрдісінің шексіз соңы
оқушының білімдарлығымен аякталады деп есептейді. И.С.Якиманская оқушының
білімдарлығы оның оқуға машықгануының негізінде қалыптасады деп есептейді.
Оның ойынша, білімдарлық - жеке тұлғаның өзін-өзі жетілдіруге (өзін-өзі
тану, өзін-өзі анықтау) бағытталған іс-әрекеті, қасиеті.
Іс-тәжірибелерде оқу жүйесіндегі жұмысшылар мына үш ұғымды ғылым
саласында тең дәрежеде қолданады: білім сапасы, оқыту сапасы және оқу-
ағарту сапасы. Әрине, бүлар бір-бірімен өзара байланысты және өзара
келісімді ұғымдар. Алайда, біздің зерттеу жұмысымыз сапасының иерархиясы
кбар екендігін аныктап отыр. Демек, білім сапасының да орындалу реті бар:
білім - оқыту - оқу-ағарту.
Ғылыми зерттеу әдебиеттерінде білім - әлеуметтік тәжірибе, адамдардың
фактілер, түсініктер, ереже, заң, теориялар жүйесіндегі іс-тәжірибелік
қызметі.
И.Я.Лернер білімді оқу-ағарту мазмұнының негізгі компоненттерінің
бірі деп анықтайды және оны мына төрт әлементке жіктейді:
1) табиғат, қоғам, техника және адам туралы білім;
2) қызмет тәсілдерін жүзеге асыратын тәжірибе;
3) шығармашылақ іс-әрекет тәжірибесі;
4) адамның әлемге, сонымен қатар, білімге, ізденушілікке деген
қарым- қатынасын анықтайтын сезімдік тәжірибе.
Әрине, ең бірінші әлементсіз оқушының мақсатқа бағытталуы мүмкін емес.
Оларсыз қоғам өзінің алдағы уақытта - өндірісте, әлеуметтік тұрмыста өмір
сүре алмайды. ұдайы өндірістің мұндай мүмкіншілігі білімнің көп үлгілі
функцияларымен алдын-ала келісілгён жағдайда жүзеге асады.
Білімнің бірінші функциясы оқушыларда қазіргі кездегі ғылым деңгейіне
сай әлемнің жалпы суретін қалыптастырады. Білімнің екінші функциясы
оқушылардың өзінің тәжірибелік немесе жан дүниелік іс-әрекетін анықтаудағы
бағыт бағдарды көрсетеді. Оқиғаның даму тенденциялары мен заңдарын біле
және оларды түсіндіре отырып, оқушы осы білімдерге сай оларды орындау
принциптері мен тәсілдерін таңдайды. Ал, үшінші функцияда білім орындау
объектісінің қалыптасуына ықпал етёді. Әрбір аталған білім функциялары сапа
мен білім түрлерін қатар меңгеруді талап етеді.
Баға негізінде оқушының қабілетін ажырату үшін қолданылады. Баға
мектепте тәртіптің нығаюына негізгі әсерін тигізеді. Сонымен қатар бағаның
тигізер теріс ықпалдары да байқалып отырады. Оқушы өмірге, одан білім
алуға, өзін мейлінше жақсылап тәрбиелеуге, өмірге керек болғандықтан
игереді. Олар үшін де, мұғалім үшін де бұлардың оқу материалын қалай
игергендігін білудің маңызы зор. Мұнда білім, шеберлік пен дағдыны
тексерудің көмегі арқылы жүзеге асыруға болады. Тексеру дегеніміз –
ұмытудан сақтандыру ғана емес, сондай-ақ білімдерді берік игерудің де
маңызды құралы. Тексеру барысында мұғалім балалардың білімін игеру
фактісінің өзін ғана емес, сондай-ақ олар материалды қаншалықты дұрыс
игеріп, қабылдағанын есіне ала ма, жоқ па соны анықтауға тырысады. Сол
сияқты мұғалім оның көзқарасын қалыптастыруға ықпал етіп, оқылып отырған
материалды оқушының қатысуын да белгілейді. Бірақ, жоғарыда аталған жүйе
оқушылар тиянақты білім алады. Оқытушының негізгі функциясы өткен сабағының
мазмұнын сұрап отыру осындай тиянақтылық оқушының білім деңгейін және қалай
дайындалғанын білу үшін оқушыға түсіндіріліп, айта білуі керек. Осыдан
келіп қалай білім алғанын білуге болады. Көптеген мұғалімдер оқушылардың
білімін тексергенде оның қандай сабаққа бейім екенін, қабілетінің қандай
екенін еске алып отырады. Кейбір мұғалімдер формальды түрде меңгереді деп
баға қоя салуы мүмкін. Бірақ олардың саны бірең-сараң деп есептейді.
Шынында да солай-ақ болсын. Оқушыға бүгінгі сабақ үлгеріміне қарап екі
қоя салып, келесі сабақта үштікпен жаба салатындар да бар. Бұл тыңғылықты
білім беру емес, бұл баланың білім деңгейінің өсуіне кері әсерін тигізеді.
Өйткені ол өткен тақырыпты түсінбей қалады. Осыдан бала бұлыңғыр түсініктер
пайда болады. Бұл тақырыптың есеп жүйесінде дұрыс емес екі алған
тақырыпты қайта сұрап, оқытып, түсіндіріп екіні жою керек. Ал осы бағалау
мен тексерудегі оқу дағдыларын тексеруде қойылатын әр сыныптың өзіне тән
талаптары бар.
1-сыныпта жалпы баға қойылмайды, баланы ынталандыру мақсатында бес
бағасы алынғанда қойылады, кейін біртіндеп төрт қойылады. Ал үш пен екі
қойылмайды. Себебі ниет пайда болған иненің көзіндей ынтаны, ықыласты
жойып алмау керек.
3-сыныпта бес деген баға мынандай жағдайда қойылады. Егер оқушы
тексті дұрыс оқып, мазмұнын дұрыс түсінсе, 1-ші жарты жылдықта аз буынды
сөздері дауыс толқынынан кідірмей оқыса, оқу жылдамдығы минутына 45-50 сөз
болса, 2-ші жарты жылдықта жылдамдата сөздері дұрыс оқыса.
Оқу жылдамдығы минутына \85 сөз болса, әр бір сөзді анық, әрі сөз
тастамай оқыса, тыныс белгілердің орнын ауыстырмай оқыса, дауыс
интонациясын дұрыс келтіріп оқыса, мұғалімнің сұрақтарға толық жауап берсе
және өлеңдерді мәнерлеп оқып, есте сақтай білсе 5 бағасы қойылады;
4 бағасы егер оқыған текстің мазмұнын түсінсе, 1-ші жарты жылдықта
сөздерді тұтас, қиын сөздерді буын жігімен минутына 45 сөз оқыса, 2-ші
жарты жылдықта 60 сөз оқитын болса. Оқу кезіндегі қателерін тез түзеп, өзі
білмеген тұстамұғалімнің көмегімен қажет етсе; 3 бағасы оқушы оқыған
текстін мұғалімнің көмегімен түсінсе, 1-ші жарты жылдықта сөзді буын
жігімен оқыса, 2-ші жарты жылдықта 40-45 сөз болса, соны оқи алса, текст
мазмұнын жүйелі әңгімелей алмаса, кейбір сөздерді бұзып айтатын, сол сияқты
өлең-тақпақтарды жаттап, оқу кезінде ұмытып, көмек қажет етсе; 2 бағасы
оқушы оқыған тексті жайында түсінігі төмен, мазмұнын көмекші сұрақпен де
айта алмаса, 1-ші жарты жылдықта әріптеп оқыса, минутына 20 сөз оқыса, 2-ші
жарты жылдықта сөздерді буындап оқуда қате жіберсе, жылдамдығы кемісе.
Ұстаздар оқытупроцесін ұйымдастырып және оның нәтижесін бағалау
барысында сабыққа қойылатын талаптарды орындағаны жөн. Олар:
- Әрбір сабақтың мақсаты, мазмұны, құрамы, құралдары ұстазға белгілі
болуы тиіс;
- Әрбір сабақ балаға білім, тәрбие, дамуберуі тиіс;
- Әрбір сабақта ұстаз проблемалық ситуацияны бар мүмкіншілігінше
қолдануға тиіс;
- Әрбір сабақтың дидактикалық міндетін ойластыру керек;
- Әрбір сабақта оқушылардың қызығушылықтарын туғызу керек;
- Оқушылардың дербес және жас ерекшеліктерін ескеру;
- Шамадан тыс тапсырма бермеу, балаға гуманистік тұрғыдан қарау;
- Дарынды балаларды анықтау, ұстаздық қызметтестікті пайдалану.
Баға білімді есепке алу ғана емес, ол тәрбиелік құрал.
Сондықтан, оқушы білімін бағалауда немқұрайлыққа салынуға болмайды.
Оқушының білімін бағалау үшін мынадай жағдайды ескеру қажет:
А) Оқушы білімінің бағалау жақсы жақтарын және кемшіліктерін
дәлелдеу;
Ә) Баға әділетті болуы қажет, оқушының бағасын әдейі төмендетуге,
оған өте жеңіл-желпі қарауға және ымырашылдыққа салынуға болмайды;
Б) Әрбір баға – бұл тек қана білімді есепке алу емес, ол шын
тәрбиелік құрал;
В) Оқушылардың кейбір теріс қылықтары үшін бағаны жазалау құралы
есебінде қарастыруға болмайды.
Оқушылар білімін тексеруді және бағалауды сабақтың әрбір кезеңінде
іске асыруы керек.
Баға балл есебінде көрсетіледі. Келесі кезекте баға және оның
өлшемі қандай, соған тоқталамыз. Қазіргі кезде білім беру саласының барлық
құрылымында оқу-таным әрекетінің сапасын анықтайтын дәстүрлі 5 балдық
жүйеге тараған.
5 бағасы – оқу материалын толық, дәл логикалық, бірізділікпен
айтылған жуапқа қойылады;
4 бағасы – оқу материалын толық біледі, бірақ болар-болмас
кемшілігі бар жауапқа қойылады;
3 бағасы – жауабы негізінен дұрыс, бірақ толық емес, білімінде
кейбір проблемалар еске алынбаған жауапқа қойылады:
2 бағасы – оқушы жауабында қателер, білімінде елеулі кемшіліктер
бар жауапқа қойылады;
1 бағасы – тексерілген оқу материалы бойынша білімі жоқ, толып
жатқан өрескел қателер үшін қойылады.
Зачет (сынақ) – қорытынды бақылаудың айрықша түрі, ол белгілі бір
тарау немесе тақырып бойынша атқарылған оқу жұмыстарының бүкіл өн бойында
мұғалім оқу жұмыстарының барлық түрлерін ескере отыра қойылады. Ол (1959
жылдан еңгізілген) оқу бағдарламасының негізгі бөлімдері және
тақырыптардағы, білім, білік, дағдыларды жүйеге келтіру, тереңдету
міндеттерін шешеді.
Емтихан – оқушылардың білімін қорытынды тексерудің және бағалаудың
арнаулы формасы. Ол (1944 жылдан еңгізілген) оқушылардың білімін жинақтауға
және бір жүйеге келтіруге, оларды оқу жылы бойынша оқуға ынталандырады, оқу
жұмысының сапасын арттыруға көмектеседі.
Мұғалім бағаны қай кезде, кімге қою керектігін білуі керек. Мысалы,
сабақтың басында, өткен материалдарды жақсы меңгеріп, тапсырманы дұрыс
орындап келсе, сабақтың ортасында, ерекше белсенділік танытып, біліктілік
көрсете алса, сабақтың соңында, өте жақсы үлгеретін оқушы жауап берген
кезде аз-кем олқылықтар жіберіп, оны толықтырып айту тапсырма алып, кейін
оны меңгергенін көрсетсе және қалыс келе жатырған оқушының сабақ бойындағы
жұмыстары есепке алынып бағаланады. Сонымен, бағаны сабақтың кез келген
жерінде қоя беруге болады.
Баға – оқушы білімінің басты көрсеткіші.
Бағалау дегеніміз - өлшем. Өлшемді дұрыс қолдану – шәкірт білімін
әділ анықтайтын қазылық жол. Оны ойластырмай үстірт жүргізуге болмайды.
Бағалау туралы айтқанда, оның қалай қолданылатыны туралы баяндау да
орынды. Баға жазба жұмыстарына, ауызша жауаптарға, түрлі тексеру
жұмыстарына, дәптер тазалығына, каллиграфия көркемділігіне қойылады. Соның
ішінде екі баға қою реті бастауыш сыныптарда да кездеседі. Мысалы,
мазмұндама мен шығарма жұмыстары үшін екі баға қойылады. Оның мынадай
себебі бар: бала жазған жазба жұмыстың мазмұны мен сауаттылығы бірдей болып
шыға бермейді, сол кезде мұғалім жазба жұмыстың төменгі жағына Мазмұны
үшін, Сауаттылығы үшін деп екі баға қояды, мазмұнына қойылған бағаны
журналға жазады. Ал бағаны бөлшек сызығын пайдаланып 43 қою бұл жастағы
балалар үшін түсінікті бола бермейді.
Екі баға қою мынадай жағдайларда да болуы мүмкін. Мысалы сабақ
үстінде оқушының тапсырманы орындағаны, дұрыс жауабы үшін тиісті бағасын
алғаннан кейін де кейбір жұмыстар атқарып, өзінің біліктілігін көрсетсе,
журнал мазмұнына қарап, жауап сәйкес келетін тақырып тұсына екінші рет баға
қойылады.
Бағаны түсіндіру кезінде әр бағаның не үшін қойылатынын түсіндірумен
бірге, жазба жұмыстар, суреттер, орындалған тапсырмалар, қолдан жасалған
заттар көрсетіліп, оларды бағалау, оған өздерін қатыстыру жұмыстары
ұйымдастырылады.
Сынып ішіндегі безендіру тақталарының бірінің осы тақырыпқа арналғаны
дұрыс. Мысалы, Қандай бағаны қалайсың?
5 - өте жақсы
4 - жақсы
3 - орташа
2 - жаман
1 - өте жаман
Сабақтағы оқушы білімін бағалау – шығармашылық жұмысты қажет етеді.
Мұғалім еңбегі баланың білім сапасымен өлшенеді десек, бұл жұмыс
педагогикалық және пихологиялық жағынан ойластырылып, сабақтың жауапты бір
кезеңі есебінде жүргізіліп отырылады.
Оқушылардың дайындық деңгейіне
қойылатын талаптар.
Қазақ тілі. 1-сынып.
Білімі мен біліктілігі:
- тақырыптар аясындағы сөздердің үндесім айтылымын меңгеріп, олардың
мағынасын білу;
- сабақ, ойын, тамақ, киімге қатысты сөздерді сөйлем үлгісіне қосып-
алып түрлендіре білу;
- сабақ үстінде мұғалім пайдаланған үйренім (дәріс) сөздер мен
сөйленім үлгілерін түсініп, соған лайық жауап беріп, әрекет жасай
білу;
- қойылған сұрақты, қайтарылған жауапты еркін түсіне білу, өз бетімен
сұрақ беріп, жауап қайтара алу;
- сөйленім үлгілеріне жаңа сөздерді қоса білу, қойылған сұрақты,
қайтарылған жауапты тез және жеңіл түсініп, өзі де шапшаң жауап
қайтара алу, сөйлем әуенін аңғара білу;
- сұрақ-жауап әуенін дұрыс аңғара білу;
- қазақ тілінде есіткенді (екінші біреудің 1-сынып көлеміндегі сөздік
қор мен сөйленім үлгілерін қатаң сақтап оқығаны мен сөйлегенін)
тыңдай білу және жауап беруге немесе еске сақтауға дайын болу.
2-сынып
Білімі мен біліктілігі:
- тақырыптар аясындағы сөздердің үндесім айтылымын меңгеріп, олардың
мағынасын білу;
- сабақ, ойын, тамақ, киім және пән (қазақ тілі математика, еңбекке
баулу, т.б.) сөздерін сөйлем үлгісіне қосып алып түрлендіре білу;
- сабақ кестесін, баға түрлерін, сабақ үстіндегі тәртәп ретіне
қатысты сөздер мен сөйленім үлгілерін меңгеру, айтылым үлгілерін
естіп тани білу;
- күнделікті болатын сабақтар жайлы (болатын күні мен реті) мәлімет
алмаса білу;
- қай сабақтан қандай баға алғанын жеткізе білу;
- сабақ үстінде мұғалім пайдаланған үйренім (дәріс) сөздер мен
сөйленім үлгілерін түсініп, соған лайық жауап беріп, әрекет жасай
білу;
- әріп, сөз жазу дағдысын игеру;
- ана тілінде өткен сабақтардағы сөздер мен сөйленім үлгілерін
қазақша қайталап, негізгі мазмұнын жеткізк білу;
- қойылған сұрақты, қайтарылған жауапты еркін түсіне білу, өз бетімен
сұрақ беріп, жауап қайтара алу;
- сөйленім үлгілеріне жаңа сөздерді қоса білу, қойылған сұрақты,
қайтарылған жауапты тез және жеңіл түсініп, өзі де шапшаң жауап
қайтара, сөйлем әуенін аңғара білу;
- сөз бен сөздің арасын үзбей, сөйленді тұтас оқи білу, сұраққа
жауап, жауапқа сұрақ жаза білу;
- сөйлен әуенін дұрыс аңғарып, соған орай емле белгілерін (леп
белгісі, сұрау белгісі, нүкте т.б.) қоя білу;
- Қазақ тілінде естігенін (екінші біреудің 1-2 сынып деңгейіндегі
сөздік қор мен сөйленім үлгілерін қатаң сақтап оқығаны мен
сөйлегенін) тыңдай білуге және жауап беруге немесе еске сақтауға
дайын болу.
3-сынып
Білімі мен біліктілігі:
- тақырыптар аясындағы сөздердің үндесін айтылымын меңгеріп, олардың
мағынасын білу;
- пән (қазақ тілі, математика, музыка, т.б.) сөздерін сөйлен үлгісіне
қосып-алып түрлендіре білу;
- сабақ кестесін, күнтізбе (күнпарақ) жүйесін, баға түрлерін, сабақ
үстіндегі тәртіп ретіне қатысты сөздер мен сөйленім үлгілерін
меңгеру, айтылым үлгілерін естіп тани білу;
- күнделікті болатын сабақтар жайлы (болатын күні мен реті) мәлімет
алмаса білу;
- әріп, сөз, сөйлем үлгілерін жазу дағдысын игеру;
- ана тілінде өткен сабақтардағы сөздер мен сөйленім үлгілерін
қазақша қайталап, негізгі мазмұнын жеткізе білу;
- Қазақстан табиғатына қатысты сөздерді қазақша айта білу, мағынасын
түсіну;
- қойылған сұрақты, қайтарылған жауапты еркін түсіне білу, өз бетімен
сұрақ беріп, жауап қайтара алу;
- сөйленім үлгілеріне жаңа сөздерді қоса білу, қойылған сұрақты,
қайтарылған жауапты тез және жеңіл түсініп, өзі де шапшаң жауап
қайтара алу, сөйлен әуенін аңғара білу;
- сөз бен сөздің арасын үзбей, сөйлемді тұтас оқи білу, сұраққа
жауап, жауапқа сұрақ жаза білу;
- сөйлем әуенін дұрыс аңғарып, соған орай емле белгілерін қоя білу;
- қазақ тілінде естігенін (2-ші біреудің 1-3 сыныптар деңгейіндегі
сөздік қор мен сөйленім үлгілерін қатаң сақтап оқығаны мен
сөйлегенін) тыңдай білу және жауап беруге немесе еске сақтауға,
жазуға дайын болу.
4- сынып
Білімі мен біліктілігі:
- тақырыптар аясындағы сөздердің үндесім айтылымын меңгеріп, олардың
мағынасын білу;
- сабақ, киім және пән (қазақ тілі т.б.) сөздерін сөйлем үлгісіне
қосып-алып түрлендіре білу;
- сабақ кестесін, күнтізбе (күнпарақ) жүйесін, баға түрлерін, сабақ
үстіндегі тәртіп ретіне қатысты сөздер мен сөйленім үлгілерін
меңгеру, айтылып естіп тани білу;
- күнделікті болатын сабақтар жайлы (болатын күні мен реті) мәлімет
алмаса білу;
- күнтізбе мен күн аттарын пайдалана білу;
- қай сабақтан қандай баға алғанын жеткізе білу;
- сабақ үстінде мұғалім пайдаланған үйренім (дәріс) сөздер мен
сөйленім үлгілерін түсініп, соған лайық жауап беріп, әрекет жасай
білу;
- ана ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz