Ғылым мен бастауыш білім берудің қазіргі заманғы проблемалары пәнінен дәрістер кешені
Лекция №1
Лекция тақырыбы: «Ғылым мен бастауыш білім берудің қазіргі заманғы проблемалары» пәніне кіріспе.
Лекция №2
Лекция тақырыбы: «Бастауыш білім беру педагогикасының әдіснамалық негіздері»
Лекция №3
Лекция тақырыбы: «Бастауыш білім беру педагогикасындағы ғылыми.зерттеу әдістері»
Лекция №4
Лекция тақырыбы: «Бастауыш білім беру педагогика саласы ғылыми білімдерді игеру әдістері»
Лекция №5
Лекция тақырыбы: «Білімнің ғылыми даму жолдарын жоспарлау»
Лекция №6
Лекция тақырыбы: «Білімдендіру инновациялары, ғылыми жобалар, олардың тиімділігі»
Лекция №7
Лекция тақырыбы: «Бастауыш білім берудегі мониторинг . ғылым мен тәжірибенің проблемасы ретінде».
Лекция №8
Лекция тақырыбы: «Бастауыш білім берудегі нәтижені анықтау, мазмұнын айқындау бағалау тұғырлары»
Лекция тақырыбы: «Ғылым мен бастауыш білім берудің қазіргі заманғы проблемалары» пәніне кіріспе.
Лекция №2
Лекция тақырыбы: «Бастауыш білім беру педагогикасының әдіснамалық негіздері»
Лекция №3
Лекция тақырыбы: «Бастауыш білім беру педагогикасындағы ғылыми.зерттеу әдістері»
Лекция №4
Лекция тақырыбы: «Бастауыш білім беру педагогика саласы ғылыми білімдерді игеру әдістері»
Лекция №5
Лекция тақырыбы: «Білімнің ғылыми даму жолдарын жоспарлау»
Лекция №6
Лекция тақырыбы: «Білімдендіру инновациялары, ғылыми жобалар, олардың тиімділігі»
Лекция №7
Лекция тақырыбы: «Бастауыш білім берудегі мониторинг . ғылым мен тәжірибенің проблемасы ретінде».
Лекция №8
Лекция тақырыбы: «Бастауыш білім берудегі нәтижені анықтау, мазмұнын айқындау бағалау тұғырлары»
Ғылым дамуының басты шарты – жаңа деректермен үздіксіз толығып бару. Ал деректердің жинақталуы мен олардың түсініктемесі ғылыми негізделген зерттеу əдістеріне тəуелді келеді. Әдістер, өз кезегінде, ғылым аймағында əдіснама атауын алған теориялық принциптердің бірлікті тобымен міндетті байланыста болады.
Қазіргі заман ғылымында əдіснама деп ғылыми-танымдық іс-əрекеттердің түзілу принциптері, формалары мен тəсілдері жөніндегі білімді айтамыз. Ғылым əдіснамасы зерттеу жүйесіндегі құрылымдық бірліктердің –нысаны, талдау пəні, зерттеу міндеттері, зерттеу құралдар тобы т.б. сипаттамасын береді. Сонымен, бірге зерттеу міндеттерінің шешімін табу процесіндегі əрекеттер бірізділігін белгілейді. Осыдан, педагогика əдіснамасын педагогикалық таным жəне болмысты қайта жасаудың теориялық ережелер топтамасы ретінде қарастырған жөн.
Əрқандай əдіснама қалыпты көрсетпе-нұсқау жəне реттестіру қызметтерін атқарады. Дегенмен, əдіснамалық білім екі күйде іске асырылуы мүмкін: дескриптивтік не прескриптивтік.
Дескриптивтік əдіснама – ғылыми білімдердің құрылымы мен ғылыми таным заңдылықтары жөніндегі білім ретінде зерттеу процесіне бағыт-бағдар береді, ал прескриптивтік əдіснама – зерттеу іс-əрекеттерін реттеп барудың жол жобасын белгілеп, көрсетеді. Дəстүрлі əдіснамалық талдауда ғылыми іс-əрекеттерді жүзеге асыру тиімділігімен танылған ұсыныстары жəне ережелеріне байланысты құрастыру міндеттері басымдау болса, ал дескриптивті талдауда ғылыми таным процесінде іске асырылған зерттеу əрекеттерін қайталап баяндау, түсіндіру қызметтері атқарылады.
Қазіргі заман ғылымында əдіснама деп ғылыми-танымдық іс-əрекеттердің түзілу принциптері, формалары мен тəсілдері жөніндегі білімді айтамыз. Ғылым əдіснамасы зерттеу жүйесіндегі құрылымдық бірліктердің –нысаны, талдау пəні, зерттеу міндеттері, зерттеу құралдар тобы т.б. сипаттамасын береді. Сонымен, бірге зерттеу міндеттерінің шешімін табу процесіндегі əрекеттер бірізділігін белгілейді. Осыдан, педагогика əдіснамасын педагогикалық таным жəне болмысты қайта жасаудың теориялық ережелер топтамасы ретінде қарастырған жөн.
Əрқандай əдіснама қалыпты көрсетпе-нұсқау жəне реттестіру қызметтерін атқарады. Дегенмен, əдіснамалық білім екі күйде іске асырылуы мүмкін: дескриптивтік не прескриптивтік.
Дескриптивтік əдіснама – ғылыми білімдердің құрылымы мен ғылыми таным заңдылықтары жөніндегі білім ретінде зерттеу процесіне бағыт-бағдар береді, ал прескриптивтік əдіснама – зерттеу іс-əрекеттерін реттеп барудың жол жобасын белгілеп, көрсетеді. Дəстүрлі əдіснамалық талдауда ғылыми іс-əрекеттерді жүзеге асыру тиімділігімен танылған ұсыныстары жəне ережелеріне байланысты құрастыру міндеттері басымдау болса, ал дескриптивті талдауда ғылыми таным процесінде іске асырылған зерттеу əрекеттерін қайталап баяндау, түсіндіру қызметтері атқарылады.
Дәріс тезистері
Лекция №1
Лекция тақырыбы: Ғылым мен бастауыш білім берудің қазіргі заманғы
проблемалары пәніне кіріспе.
Лекция жоспары:
1. Ғылымның дамуы заңдылық ретінде;
2. Педагогика ғылымы салаларының көптүрлілігі мен жіктелуі туралы жалпы
түсінік;
3. Педагогика ғылымының әдіснамалық негіздері;
4. Ғылыми-педагогикалық әдіснамалық тұғырлар.
Педагогика əдіснамасы жөнінде түсінік
Ғылым дамуының басты шарты – жаңа деректермен үздіксіз толығып бару.
Ал деректердің жинақталуы мен олардың түсініктемесі ғылыми негізделген
зерттеу əдістеріне тəуелді келеді. Әдістер, өз кезегінде, ғылым аймағында
əдіснама атауын алған теориялық принциптердің бірлікті тобымен міндетті
байланыста болады.
Қазіргі заман ғылымында əдіснама деп ғылыми-танымдық іс-əрекеттердің
түзілу принциптері, формалары мен тəсілдері жөніндегі білімді айтамыз.
Ғылым əдіснамасы зерттеу жүйесіндегі құрылымдық бірліктердің –нысаны,
талдау пəні, зерттеу міндеттері, зерттеу құралдар тобы т.б. сипаттамасын
береді. Сонымен, бірге зерттеу міндеттерінің шешімін табу процесіндегі
əрекеттер бірізділігін белгілейді. Осыдан, педагогика əдіснамасын
педагогикалық таным жəне болмысты қайта жасаудың теориялық ережелер
топтамасы ретінде қарастырған жөн.
Əрқандай əдіснама қалыпты көрсетпе-нұсқау жəне реттестіру қызметтерін
атқарады. Дегенмен, əдіснамалық білім екі күйде іске асырылуы мүмкін:
дескриптивтік не прескриптивтік.
Дескриптивтік əдіснама – ғылыми білімдердің құрылымы мен ғылыми таным
заңдылықтары жөніндегі білім ретінде зерттеу процесіне бағыт-бағдар береді,
ал прескриптивтік əдіснама – зерттеу іс-əрекеттерін реттеп барудың жол
жобасын белгілеп, көрсетеді. Дəстүрлі əдіснамалық талдауда ғылыми іс-
əрекеттерді жүзеге асыру тиімділігімен танылған ұсыныстары жəне ережелеріне
байланысты құрастыру міндеттері басымдау болса, ал дескриптивті талдауда
ғылыми таным процесінде іске асырылған зерттеу əрекеттерін қайталап
баяндау, түсіндіру қызметтері атқарылады.
Əдіснамалық білімдер тобы төрт деңгейлі келеді (Э.Г. Юдин):
философиялық, жалпы білімдік, нақты ғылымдық жəне технологиялық.
Əдіснаманың ең жоғары философиялық деңгейі танымның жалпы принциптері мен
бүкіл ғылымның категориялар құрылымын негіздейді. Осыдан философиялық
білімдердің барша жүйесі əдіснамалық қызмет атқарады. Екінші – жалпы
ғылымдық əдіснама деңгейінде ғылымдардың баршасында не көпшілігінде
қолданылуы мүмкін теориялық тұжырымдарды белгілейді. Үшінші деңгей – нақты
ғылым əдіснамасы қандай да нақты ғылыми пəн аймағында қолданылатын зерттеу
əдістері мен принциптерінің жиынтығын құрайды. Нақты ғылым əдіснамасы
белгілі саладағы ғылыми тануға тəн болған проблемаларды, сондай-ақ
жоғарылау келген əдіснамалық деңгейлерге байланысты алға тартылатын
мəселелерді де қамтиды, мысалы: педагогикалық зерттеулердегі жүйелестіру
мен жобалау (моделдеу) проблемалары. Төртінші деңгей – технологиялық
əдіснама –зерттеу əдістері мен техникасын белгілеп, деректі эмпирикалық
материалдарды жинақтап, алғашқы өңдеуден өткізіп, кейін оларды ғылыми
білімдер өрісіне қосу қызметтерінен хабар береді. Бұл деңгейдегі
əдіснамалық білім нақты көрсетпе-нұсқау сипатына ие. Əдіснаманың барша
деңгейлері күрделі жүйеде бірігіп, өзара сабақтастықпен байланысты келеді.
Ал əрқандай əдіснамалық деп танылған білімнің мазмұндық негізі философиялық
деңгейден іздестіріледі, себебі таным процесі мен болмысты қайта жасау
əрекеттерінің дүниетаным, көзқарас бағдары осы философиямен айқындалады.
Педагогиканың философиялық негіздемесі
Қазіргі кезеңде адам зерттеулеріне байланысты əрқилы ғылымдар
əдіснамасы сипатында көптеген философиялық бағыт-бағдарлар, теориялық
көзқарастар бір қатар жасауда. Солардың ішінен бүгінгі педагогикада өз
орнын тапқан келесі философиялық білімдерді ажыратуға болады:
экзистенциализм, прагматизм, неотизм, неопозитивизм, диалектикалық
материализм ж.т.б.
Экзистенциализм немесе адамның тіршілік, болмыс толғаныстары
философиясы. Бұл бағытты дəріптеуші көрнекті өкілдер: Н.А. Бердяев, Л.И.
Шестов (Ресей), М. Хайдеттер, Г. Ясперс (Германия), Ж. Сатр, А. Камю
(Франция), Э. Брейзах, П. Тиллих (АҚШ) т.б. Экзистенциализмнің негізгі
ұғымы- тіршілік – өз меніне шомған жекеленген адам болмысы.
Экзистенциалистер түсінігінде шынайы дүниенің мəні оның субъектті сипатта
болуына тəуелді. Олар тікелей объектив білімдер мен объектив шындықты
мойындамайды. Сырттай дүние əр адамның ішкі мені тарапынан қалай
қабылданса, солай танылуы тиіс.
Экзистенциалистер қазіргі қоғамның жеке адамды күйреуге соқтыратын,
оның өзіндік ерекшелігін жойып, қауымнан аласталуына жəне т.б.себепші
келеңсіздіктерін алға тартады. Мұндай қиыншылықтан құтылудың жолын олар əр
адамның өзін-өзі кемелдендіру əрекетімен байланыстырады. Осыдан, мектептің
мақсаты, экзистенциалистердің пікірінше, оқушыларды өзін-өзі қалыптастыруға
үйретіп, өз менін жасауға қажет тəрбие, білім беру.
Шынайы білімдерге қарсы тұруымен аталған бағыт теоретиктері мектеп
бағдарламалары мен оқулықтарына қарсылық білдіреді. Білім құндылығы мен
қажеттілігі əр нақты тұлға үшін өзіндік маңызға ие болуынан мұғалімнің
міндеті оқу, тəрбие материалын игеруде оқушыға толық еркіндік беріп, оның
ынта-ықыласы мен қызығуларына жол ашу. Заттар мен құбылыстар мəнін ұғыну
оқушы еркінде. Ал ұғу процесі санаға негізделмей, бала сезімдері, арманы
мен сеніміне орай іске асырылады. Экзистенциализм жекелеп оқытудың
философиялық негіздемесі ретінде танылып отыр.
Неотомизм – орта ғасырлық діни философ Фома Аквинскийден бастауын
алған əдіснамалық бағыт. Бұл ағымның ерекшелігі – сана объективтігін
мойындайды. Бірақ мұның астарында сыр бар: сана неотомистер үшін діни
догмаларды дəлелдеу мен шіркеудің адамдарға болған ықпалын күшейте түсу
құралы ретінде ғана қажет.
Ғылыми білімдердің адамдар өміріне жан-жақты, берік енуін мойындаудан,
неотомистер ортағасырлық Ф.Аквинский идеяларын осы заман жағдайлары мен
талаптарына сəйкестендіре қолдануға мəжбүр болып отыр. Алайда олар
танымында дүние екі талай: заттасқан жəне рухани. Заттасқан болмыс- ең
төмен деңгейлі, өлі, мақсаты мен мəні жоқ дүние – оны зерттейтін ғылым.
Эмпирикалық деректерді жинауға бағдарланған ғылым дүние мəнін ашуда
қауқарсыз, себебі ол мəн Алланың қолында. Сондықтанда анайы шындық,
неотомистердің пікірінше, Жаратқан ақылымен ғана танылады, оның аяны
арқасында ғана пенде санасына қонады.
Адам – екі тарапты, қосарланып жүретін заттасқан жəне рухани дүниеден
тұрады. Соңғысы жоғары құндылық ретінде танылып, тұлғаның адамгершілік
сипатын көрсетеді. Бұл адамға мəңгі өмір берген Алла тартуы.
Неотомистер мектептің шектен тыс ақыл-ойға тəуелділігін
(рационалдығын) сынап, оны баланың санаға дейін тума берілген астарын
қалайтын табиғи мүмкіндіктерін (сүйіспеншілік, бақыт, еркіндік пен өмір
мəнінің негізі) жадтан шығарғандығымен айыптайды. Сондықтан барша оқу жəне
тəрбие жүйесі баладағы Алладан дарыған санаға дейінгі ұмтылысты дамытуға
бағытталуы қажет.
XIX-XX ғ.ғ. тоғысында химия, биология жəне т.б. жаратылыстану
ғылымдарының өрістей дамуымен философия сахнасында жаңа – позитивистік
бағыт пайда болды. Бұл бағыт өкілдері табиғаттану пəндері мен оларда
қолданылатын əдістерді əсіре дəріптеп, сандық зерттелген дəйектерді ғана
дұрыс та дəлелді деп таниды. Таптық күрес, қоғам дамуы, əлеуметтік
қайшылықтармен байланысты проблемаларды тіпті де жалған, ғылыми деректеуге
келмейді деп жариялады. Позитивистер үшін бірден бір мəнді ғылымдар – бұл
математика мен табиғаттану, ал қоғамдық ғылымдар- шындыққа сиыспайтын
ертегі.
Неопозитивизм мəндік тұрғыдан өз негізі позитивизмді қолдай отырып,
қазіргі заман ұғымдары мен терминдерін пайдалануымен осы дəуір
философиясында елеулі орын иеледі. Педагогика əлсіздігін, неопозитивистер,
оның шынайы деректермен іс-əрекеттерге орынды мəн бермей, пайдасыз идеялар
мен абстракцияға бой ұрғандығынан көреді. Олар білім беру жолында мазмұнға
емес, əдістерге елеулі мəн беріп, оқу мен тəрбиеде негізгі нəрсе білім
емес, ал оны ұғу мен игеру əдістері - деген тұжырымды алға тартты.
Неопозитивизмнің көрнекті өкілі- ірі атомшы ғалым, АҚШ-тың саяси қайраткері
– Дж. Конант. Оның Бүгінгі Америка орта мектебі, Американ мұғалімдерін
дайындау атты еңбектері АҚШ педагогикасының өркендеуіне зор үлесін қосты.
Прагматизм философиялық ағым ретінде XIX-XX ғ.ғ. шектерінде пайда
болды. Ғылым, техника жəне өндірістің қарқынды дамуы материалистік
философияның тұғырын бекіте түсіп, абсолюттік идеализмнің негіздеріне ақау
салды. Прагматистік бағытты қалаушылар идеализм мен материализмнен
бөлектенген жаңа философияны ұстанатынын жария етті. Прагматизмдегі басты
ұғым- тəжірибе, іс(грекше прагма), осыдан олар болмыс танудың негізі
жеке адамның іс-тəжірибесінде деп біледі де объектив білімдерді мойындаудан
бас тартады. Олардың пікірінше, адамның практикалық іс-əрекетінің
нəтижесінде алынған, ол үшін құндылықты болған білімдер ғана шынайы сипатта
болуы мүмкін.
Прагматизмнің аса көрнекті өкілі- американдық ғалым-Дж.Дьюи. Оның
шығармашылығымен жүзеге келген прагматикалық педагогика көптеген елдердің,
əсіресе АҚШ-тың мектептік білім жүйесінің қалыпқа түсіп, өркендеуіне зор
ықпал жасады, əлі де ықпал жасауда. Өзінің көптеген педагогикалық
еңбектерінде Дж.Дьюи ескі, схоластикалық мектепті сынай отырып, оқу мен
тəрбиеге орай аса маңызды болған бірқатар принциптерді алға тартты. Олардың
ішіндегі бала белсенділігін дамыту, бала оқуының ықпалды мотиві- қызығуға
дем беру принциптерінің орындалуын білім игертудегі басты міндет деп
есептеді.
Прагматизмнің тірек ұғымы тəжірибеге сүйене отырып, Дж.Дьюи оқу
процесінің негізі баланың жекеленген іс-əрекеттік тəжірибесінде болатынын
уағыздады. Оның ойынша, оқу-білім мақсаты балаға тумадан берілген
инстинкттер мен қабілеттердің өзіндік көрінуіне ықпал жасау. Дж.Дьюи жəне
оның ізбасарлары (Т.Брамельд, А.Маслоу, Э.Келли жəне т.б.) инабаттылық
тəрбиесі мəселелерін де осы жекеленген тəжірибе тұрғысынан қарастыруды
дəріптейді. Адам өз əрекет-қылығын басқаруда алдын ала жоспарланған
принциптер мен ережелерге тəуелді болмай, нақты жағдай мен көзделген
мақсатқа орай белгілі əрекетке кірісуі қажет екендігін мақұлдайды. Жеке
табысқа жету жолында жəрдем бергеннің бəрін прагматистер ізгілік нышаны
ретінде таниды.
Диалектикалық материализм табиғат, қоғам жəне ойлау процестерінің
жалпы қозғалыс жəне даму заңдылықтары жөніндегі философиялық білім ретінде
XIXғ. 40-жылдарында туындады. Ол XXғ., əсіресе социализм елдерінде кең өріс
тапты. Бұл бағыттың көрнекті өкілдері – К.Маркс жəне Ф.Энгельс қоғам
тарихын танудың құралы материализмді жариялай отырып, теориялық таным үшін
қоғамдық тəжірибенің рөлін негіздеді, материализм мен диалектиканы табиғи
ұштастыққа келтірді.
Диалектикалық материализмнің негізгі тұжырымдары келесідей: материя –
бірінші, ал сана – одан туындаушы, материяның (адам миының) дамуы
нəтижесінде пайда болатын өнім (материалистік монизм принципі); объектив
дүние мен сана құбылыстары себепті шарттасқан, өзара байланысты жəне
тəуелді (детерминизм принципі); барша заттар мен құбылыстар қозғалыс
жағдайында болып, дамиды жəне өзгеріске келеді.
Диалектикалық материализм философиясында аса маңызды орын диалектика
заңдарына берілген: сандық өзгерістердің сапалық ауысуы, қарама-қарсылық
бірлігі мен күресі, жоқты жоққа шығару.
Диалектикалық материализм педагогикасының негізгі идеялық ұстанымы-
тұлға қоғамдық қатынастардың объекті де, субъекті де. Адамның тұлғалық
дамуы мен кемелденуі сыртқы жағдайлармен себепті тəуелділікте
(детерминирован), сонымен бірге сол нақты адамның табиғи болмысына
байланысты. Тұлға дамуында жетекшілік рөл – тəжірибеде. Ал тəрбие тарихи
жəне таптық сипатқа ие болған күрделі əлеуметтік процесс. Тұлға жəне адам
іс-əрекеті ажырамас тұтастық құрайды, яғни тұлға іс-əрекетте, еңбекте
көрінеді жəне қалыптасады.
Жаңаланған дəуір педагогикасы философиялық деңгейлі əрқилы əдіснаманы
өз ғылыми зерттеулерінің бас қаруы ретінде міндетті түрде қолданып,
пайдалануы қажет.
Педагогиканың жалпы ғылымдық əдіснамасы
Жалпығылымдық əдіснама қоршаған болмыс құбылыстары мен процестерінің
жалпыланған байланысы жəне өзара шарттастығына негізделген жүйеліліктен
танылуы мүмкін. Ол əрбір зерттеуші мен практикті белгілі құрылымға, сондай-
ақ өзінің жасау заңдылықтарына ие өмір құбылыстарының белгілі жүйесіне
бағдарлайды.
Жүйелілік мəніне орай əрқандай салыстырмалы дербес бірліктер өз
бетінше шектелмей, өзара байланысқан даму мен қозғалыста қарастырылады.
Осыдан ол жүйені құраушы элементтерде көріне бермейтін біріктіруші жүйе
қасиеттері мен сапалық белгілерді анықтауға көмектеседі. Жүйеліліктің
заттасқан жəне тарихи қырлары келесідей зерттеу принциптерін бірлікте іске
асыруды қажет етеді: тарихилық, нақтылық, көптарапты байланыстар мен дамуды
ескеру.
Жүйелілікті білуден педагогикалық теория, эксперимент пен практика
тұтастығы орындалады.
Теориялық негізде жобаланған экспериментте біршама тексерілген ғылыми
білімдер мен тұжырымдардың шынайылылығы практика міндеті мен талаптарына
орай өлшестіріледі. Практикадан білімнің жаңа іргелі проблемалары
туындайды. Сонымен, теория практикалық шешімдердің дұрыстығына арқау
болады, ал білім тəжірибесіне байланысты ұланғайыр проблемалар мен
міндеттер іргелі дəстүрлерді қажет ететін жаңа сұрақтардың туындауына жол
ашады.
Педагогикалық зерттеулердің əдіснамалық принциптері
Ғылыми-педагогикалық зерттеулер жүргізуде төмендегідей принциптерді
басшылыққа алу қажет:
• Педагогикалық құбылыстардың шынайылылығы мен шарттасқандығын ескеру,
себебі дүниедегінің бəрі өзінің ішкі объектив заңдары, қарама-
қарсылықтары жəне себепті-салдарлы байланыстарына орай жасайды əрі
дамиды;
• Құбылыстарды даму барысында зерттеу;
• Бір құбылысты екіншілерімен өзара қатынаста байланыстыра зерттеу;
• Зерттеу процесінде қалаған ғылыми проблеманың шешімі бірін-бірі
толықтырып отырушы көптеген əдістер кешенімен орындалатынын естен
шығармау;
• Зерттеу əдістері зерттелетін құбылыстың мəн-мағынасына сай келуі;
• Даму процесін сол дамудың қозғаушы күші жəне даму көзі саналатын оның
қарама-қарсылықтарына негізделген өзіндік қозғалыс жəне өзіндік даму
ретінде қарастыру;
• Сынақталушыға, білім-тəрбие процесіне зиян келтіретін, адамгершілік-
инабаттылық талаптарына қайшы болатын эксперименттерді өткізбеу.
Білім берудегі әдістеме
Білім берудің жекелеген процестеріндегі педагогика қызметтің нақты
тәсілдерін, жолдарын, техникаларын сипаттау.
Әдістемелік жұмыс
Білім беру мекемелерінде оқытушылар мен тәрбиешілердің үздіксіз білім
алу жүйесінің бір бөлігі. Әдістемелік жұмыс мектептегі оқу әдістемелік
процесті жоғары деңгейге жеткізу мен сол дәрежеде ұстауға бағытталған. Ол
оқу жылы бойы жұргізіледі және педагогтердің күнделікті тәжірибесімен
шектес орындалады Педагогикалық анализдің, теориялық және эксперименталдық
зерттеулердің дамуына ықпал етеді.
Әдістемелік жұмыс мақсаты
• Оқушыларды оқыту мен тәрбиелеудің ең оңтайлы әдістері мен жолдарын
игеру;
• Педагогтің оқу-тәрбие жұмысын жүргізуі мен ұйымдастыруына қатысты
жалпы дидактикалық және әдістемелік дайындығының деңгейін көтеру;
• Педагогика ұжымның мүшелерінің тәжірибе алмасулары және озық
педагогика тәжірибені анықтап, оны насихаттау.
Ғылым әдіснамасы
Ғылыми білімнің құрылымын, ғылыми танымның әдістері мен құралдарын,
білімді негіздеу және дамыту тәсілдерін зерттейтін ғылымтанудың бөлігі.
Педагогика әдіснамасы
Педагогикалық білім және оны игеру процесі, яғни, педагогикалық таным
туралы ілім. Ол:
• Педагогикалық білімнің оның ішінде педагогикалық проблематиканың;
• Құрылымы мен қызметі жөнінде ілімді қамтиды;
• Әдістемелік мәні бар бастапқы, өзекті, іргелі философиялық
теорияларды; тұғырнамаларды, болжамдарды;
• Педагогикалық танымның әдістері жөнінде ілімді.
Тәрбие әдістері
Оқушылардың жеке тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру процесінде олардың
санасының қажеттілік - мотивациялық саласын дамыту үшін, мінез-құлық
дағдылары мен әдеттерін қалыптастыру үшін, сонымен бірге оларды түзету мен
жетілдіру үшін қолданылатын тәрбие жұмысының өзіндік тәсілдері мен
жолдарының жиынтығы.
Ұлттық психиканы зерттеу әдістері
Адамдардың ұлтық-психологиялық ерекшеліктерін зерттейтін біркелкі
тәсілдер мен әдістер. Бұл тәсілдердің арасында жиірек қолданылатындары:
• Бақылау;
• Эксперимент;
• Әңгімелесу;
• Сұрақтар қою;
• Іс нәтижесін талдап-жинастыру;
• Тән қасиеттерін сұрыптау және ерікті суреттеу әдістері;
• Этникалық стереотиптерді зерттеу әдістері;
• Модель жасау әдісі және т.б.
Этникалық стереотиптерді зерттеудің әдістері
Этникалық қауымдастықтар туралы тұрақты құндылықтар бағыты,
ұстанымдар, түсініктер (шынайы не бұрмаланған) және олар туралы түсініктер
психологиясы.
Педагогикалық зерттеу әдістері
Педагогикада, шындық өмірді теориялық және эмприкалық тану мен білудің
операциялары, тәсілдері мен процедуралары. Педагогикалық зерттеу әдістері
жүйесі зерттеушінің басшылыққа алатын қағидасымен, оның зерттейтін
дүниесінің құрылымы мен негізі туралы түсінігімен, жалпы методологиялық
бағытымен, нақты зерттеу әдістері мақсаттары мен міндеттерімен байланысты
анықталады. Қазіргі заманда зерттеу әдістері жүйесі мен оны жіктеуі туралы
мәселе шешімін тапқан жоқ. Бірақ авторлардың көбі жекелеген әдістерді бір-
бірінен бөлуге болмайтынын, керсінше оларды өзара байланыста қарау қажет
екенін айтады. Қазіргі педагогиканың ғылым ретіндегі қалыптасқан заманында,
оның әрі де дамуы үшін ғылыми танымның теориялық және эмприкалық
айырмашылықтарына байланысты әдістерді бөлудің маңызы өте зор. Эмприкалық
зерттеу әдістері қатарына педагогикада мыналарды жатқызады:
• Байқау (бағалау шкалаларын қолданумен);
• Педагогикалық тәжірибені жалпылау;
• Эксперимент әдісі (табиғи және лабораториялық);
• Сауалнама жургізу;
• Интервью жүргізу;
• Педагогикалық құжаттардың мазмұнын анализдеу;
• Жобалық әдістер;
• Тестілеу;
• Ауызша, жазбаша және практикалық емтихандар;
• Шкалалау т.б.
Теориялық зерттеу әдістеріне жататындар:
• Анализ;
• Синтез;
• Индукция;
• Дедукция;
• Модельдеу;
• Ой эксперименті;
• Формализация әдісі т.б.
Бағыттандырылмаған байланыс әдісі
Әлеуметтік педагогиканың бейімделмеген, психикалық тұрғыдан бетімен
жіберілген балалармен және жеткіншектермен жұмыста қолданылатын әдісі. Оны
іске асырғанда баланың проблемасының мәнін түсіну мен оларды шешудің
жолдарын анықтау үшін метафоралар, түрлі оқиғалар, сиқырлы ертегілер, мақал-
мәтелдер т.б. қолданылады.
Қазіргі заманғы педагогикалық технологиялар білімді ұйымдастырудың
мейлінше жетілдірілген формаларын жасау және оларды оқытуда қолдану үшін
жағдай туғызады. Дегенмен қазіргі кездегі оқыту әдістемелерінде, маман
даярлауда жаңа оқыту технологияларының мүмкіндіктері толық жеткілікті түрде
қолданылмауда, бұл өз кезегінде олардың дамуының қол жеткен деңгейімен, осы
кезде қалыптасқан оқыту әдістемелері мен технологияларының арасында қарама-
қайшылықтың пайда болуына алып келеді. Бұл қайшылықты шешу үшін педагогика
ғылымы мен оқыту теориясынан терең ойластырылған, дербес білім беру
міндеттерін шешуге бағытталған жаңа инновациялық білім беру
технологияларын құру қажет.
Қоғамда болып жатқан әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге сәйкес білім
беру мақсаты мен міндеттері оқушыларды әлемдік даму деңгейіке сәйкес
келетін белгілі бір біліммен қаруландыруды және ұлттық, сана-сезімін
тәрбиелеуді көздейді.
Бұл міндетті шешу және қазіргі кезде білім берудің мемлекеттік
стандарттарының жасалуы, оқушылардың стандарт деңгейінен кем емес білім
алуының талап етілуі оқытудың дәстүрлі әдіс-тәсілдерін өзгертіп, озық
технологияларды қолдануды, мұғалімдердің әдістемелік даярлықтарына
қойылатын талаптар деңгейін көтеріп, олардың оқытудың жаңаша әдіс-
тәсілдерін, жаңа технологияларын меңгеруін қажет етеді. Ал, жаңа
технологияны меңгерудің қажетті шарттарының бірі - мұғалімнің кәсіптік
білімін жетілдіду болып табылады.
Мұғалімнің өздігінше кәсіби білім көтеруі - жалпы мәдениет пен кәсіби
тілектерін өтеу, танымдық мүддесін қанағаттандыру максатында арнайы жүйелі
түрде ұйымдастырылған, жан-жақты, жеке және кәсіби маңызды та-нымдық
қызмет. Бұл мұғалімнің шығармашылық қабілеті мен кәсіби шеберлігінің
қалыптасуына тығыз байланысты, оның кәсіби өсуі мен педагогикалық
қызметінің қорытындысына тікелей бағытталған көпсатылы қызмет болып
табылады. Түптеп келгенде, бул тәрбиеленушілердің жеке тұлға болып
қалыптасуына игі әсерін тигізері сөзсіз. Бастауыш сынып мұғалімдерінің өз
бетінше білім жетілдіру қызметі мен соған деген әзірлікті біз жүйелілік пен
іс-әрекет ұстанымдарына негізделген құрылымдық модель ретінде қарастырамыз.
Онда біріншіден, оку-тәрбие процесі көп деңгейлі әрекетті жұйе ретінде, ал
екіншіден қызметтік жуйе ретінде қарастырылады. Мұғалімнің өз бетімен
кәсіби білім жетшдіруге дайын болуы білім жетілдіру қызметін жүзеге асыру
үшін қажетті іс-әрекет пен амалдарды қолдана отырып, өз кәсібі мен
тәрбиеленушісіне деген эмоционалды бағалау қарым-қатынасын айқындайтын
деңгейі арқылы анықталады. Өзі жеке тұлға болып қалыптасқан адам ғана
езгеден де соны керіп, дамыта алады. Өзін маман әрі жеке тұлға ретінде
көрсете алатын мұғалім ешуақытта өзінің жақсы қасиет, қабілеттерін саналы
түрде дамытып, жетілдіруден жалықпайды. Жеке тұлғаның өз менін қалай
көрсете білуі, оның қаншалықты саналылығын жәие жетілу деңгейін байқатады.
Өзінің танымы мен сезімін бағалауы негізінде жеке қызметі мен іс-әрекетін
басқаруға бағытталған адам психикасының ерекше процесі оның сана-сезім
ерекшелігі болып табылады. Саиа-сезім адамның өзін-өзі бағалауына тығыз
байланысты. Өзін-өзі бағалай алмайтын адамньщ өмірден өз орнын табуы екі
талай. Педагогикалық рефлексия - бұл тек өзіне және өзінің іс-әрекетіне
баға беру ғана емес, соны-мен бірге педагогикалык, қарым-қатынасқа түскен
өзге жандардың да өз-өздерін қалай түсінетіндіктерін байқау, өзін-өзі тану,
өзінің әлсіз жақтары мен потенциалдық мүмкіндіктерін аша білу үшін қажет.
Өзіндік талдау жасаудың маңызы мұғалімнің мінсіздікке жетуге ұмтылу
факторы ретінде қаралатындығында. Өзін-өзі тексеру деп мұғалімнің өз іс-
әрекеті мен жалпы педагогикалық қызмет құбылыстарын салыстыра отырып,
езінің педагогикалык, қызметіне жасаған талдауын айтуға болады. Өз
қызметіне талдау жасап отыру мұғалімге қызмет бабында туындап отыратын
қиындықтарды сезініп, оларды шешудің мақсатқа жеткізер кәсіби жолдарын
табуына көмектеседі. Қиындықтар мұғалімнің дайындық сипатының жеке
ерекшелігіне, оның кәсіби бағыттылығына, сынып пен жеке балалардың
ерекшеліктеріне бзйланысты педагогикалық процестің кез келген буынында
пайда болып отырады. Қиындықтардың туу себептерін анықтай білу - мұғалімге
өзінің педагогикалық қызметінің барысында өз білімін жетілдіру мен өзін-өзі
тәрбиелеу жолдарын белгілеуге жәрдемдеседі.
Бастауыш сынып мұғалімдерінің өз бетімен білім жетілдіру қызметі әр түрлі
мазмұндық және функционалдық қурамдас бөліктерден тұрады.
Мазмұндық құрамдас бөлікке жалпы мәдениеттілік, пәндік, психологиялық-
педагогикалық және әдістемелік жағы-нан өз білімін көтеруі жатады. Бастау-
ыш сынып мұғалімінің жалпы мәдениеттілік білім көтеруі жалпы педагогикалық
құндылыққа толы ақпаратты қабылдау, соған ие болуға арналған. Мұғалімнің өз
білімін көтеруі өте күрделі құбылыс, өйткені айналаны қор-шаған ортаның өзі
- бағалы педагогикалық білім көзі болып табылады. Әсіресе, бастауыш сынып
мұғалімінің өз білімін көтеру ісінде арнайы кәсіби жұмысты жалпы ағарту
ісінен ажырату қиындығы жиі кездеседі. Бастауыш сынып мұғалімінің сынып
жетекшісі әрі бірнеше пән мұғалімі ретінде қызмет етуі, оның пәндік және
жалпы мәдени білімдерінің күштерін біріктіре пайдалануына жағдай жасайды.
Мұғалімнің пәндік білім көтеруі өз мамандығына байланысты әдебиеттерді оқу,
арнайы курс, семинарларға қатысу арқылы жүзеге асады. Ал, өз білімін
психологиялық-педагогикалық жағынан көтеруі — педагогикалық және
психологиялық әдебиеттермен тереңірек танысып, оқып үйрену болып табылады.
Осы бағытты арнайы зерттеу мен одан алын-ған нәтижелерге сүйене отырып, бұл
аспектінің білім көтерудің өте бір әлсіз буыны екеніне көзіміз жетті.
Мұғалімнің әдістемелік жағынан білім көтеруі пәннің оқытылу әдістемесін
одан әрі тереңдету, нақтылау, өңдеу, кеңейту болып табылады. Бұл арнайы
әдістемелік әдебиетті, оқулықтарды, педагогикалык тәжірибені оқып үйрену
арқылы, өз кызметін талдап қорыту арқылы жүзеге асырылады. Бұл бағыт
көптеген мұғалімдерде жиі байқалады, бірақ барлық жағдайда бірдей алынған
ақпарат саналы түрде шығармашылық тұрғыдан өңделмей, сын тұрғысынан
талданбай, тек еліктеушілік сипатта қала береді.
Мұғалімнің өз білімін жетілдіруінің төрт түрлі қызметі айқындалған, олар:
жалпы мәдениеттілік тұрғысынан білім көтеру, педагогикалық перспективті
және өзектілік тұрғысынан білім көтеру, мұғалім өмірінің табиғи қажеттілігі
болып табылатын тұрақты танымдық қызмет тұрғысынан жалпы мәдениеттілік
білім көтеру, бұл ешқандай ұйымдастыруды, жоспарлауды талап етпейтін,
мұғалім өмірінің күнделікті тіршілігіне айналған әдеби кітап оқу,
күнделікті баспасөзді бақылап отыру, балалар әдебиетімен танысу, әртүрлі
танымдық және ақпараттық телехабарларды көру, радио тыңдау, кино -
театрларға, көрмелерге, мұражайларға барып тұру, лекторий, курстарға
қатысып, экскурсия т.б., шығып отыру.
Мұғалімнің өз бетінше білім көтеруіне педагогикалық баспасөз бен жаңа
шыққан кітаптарды оқып, танысып отыру және оларды жүйелеу, оқу-тәрбие
процесінде пайдалану үшін әр түрлі материалдарды топтастырып, жинақтап
отыру жатады. Кәсіби шеберлігі шыңдалып қалыптасқан мұғалім үшін бул да
оның өмірінің кәдімгі үйреншікті тірлігіне айналады. Кәсіби перспективтік
өздігінше білім алу - бұл мұғалімнің өзінің педагогикалық қызметінің
нәтижесін талдау негізінде пайда болған белгілі бір психологиялық,
педагогикалық немесе әдістемелік мәселе төңірегінде ұзақ уақыт бойы жұмыс
істеуі.
Болашақ мұғалімдердің дидактикалық дайындығын арттыру үшін оларды
оқыту үрдісінің зандылықтары туралы психологиялық тұжырымдармен, белгілі
теориялармен қаруландыру қажет. Соңғы курстың студенттері мен мұғалімдер
арнаулы пәндерден алған білім, дағдыларының сапасы мен деңгейі психология,
педагогика, әдістемелік пәндеріне қарағанда жоғары екенін айтады. Осыдан
келіп болашақ мұғалімдердің дидактикалық дайындығының ойдағыдай, ал
біліктілік деңгейінің жоғары болмауының себептері айқындала түседі.
Сондай-ақ, бастауыш мектеп мұғалімінің жұмысын талдауда мұғалімдік
шеберлік деп аталатын интефальді (біріктірілген) сапа алдыңғы орынға
шығады. Педагогикалық шеберліктің анықтамасы көп. Ең жалпы мағынада ол —
тәрбиелеу мен оқытуды жоғары және ұдайы жетілдіру өнері. Шеберліктің
негізіне мұғалімнің жеке модениеті, білімі мен ой-өрісінің педагогикалық
техникамен, сондай-ақ алдыңғы озық тәжірибемен үштасып, қорытьглуы
альғнған. Шеберлікті меңгеру үшін көп нөрсені білу және істей алу қажет.
Теорияны білу, оқу-тәрбие процесінің тиімді технологиясын пайдалана білу,
оларды нақты жағдай үшін дүрыс тандау, тиісті деңгей мен сапаны белгілеу,
болжау және жобалай алу қажет.
Педагогикалық шеберлікті құрайтындар аз емес. Ол, ең алдымен, оқу
процесін барлык, тіпті жағымсыз жағдайлардың өзінде қажетті деңгейдегі
тәрбиелік даму және білімге қол жеткізуге болатындай етіп ұйымдастыру
білігінен көрінеді.
Мұғалімнің шеберлігі, әсіресе, сабақтарда үйрете білуден байқалады.
Шеберліктің тағы бір маңызды көрсеткіші - ол, оқушылардың
белсенділігін арттыра алуы, олардың қабілеттерін, өз бетімен жұмыс істеуін,
білуге құмарлығын дамытуы, балаларды сабақта ойлануға мәжбүр ете білуі.
Оқыту процесінде тәрбие жұмысын тиімді жүргізе білу, оқушыда жоғары
адамгершілікті, патриотизм сезімін, еңбексүйгіштік, дербестікті
қалыптастыру білігі педагогтік шеберліктің тағы бір элементін құрайды.
Осылайша, бастауыш мектеп мүғалімі қазіргі қоғам талаптарын ескеріп,
өзінің алдына педагогикалық міндеттерді қоя және шеше білетін, оқыту мен
торбиенің озық технологияларын меңгерген, білім беру процесін баскара
алатын, тәжірибеде педагогикалық ситуацияларды оқушы түлғасының дамуына
бағыштап жобалай және жүзеге асыра алатын бәсекеге қабілетті, шығармашыл
тұлға болуы қажет.
Сонымен, жаңа формация мұғалімін модельдеу проблемасын талдау, болашақ
мұғалімдердің оқу үдерісіндегі іс-әрекетінің мазмұны мен құрылымын талдау
қазіргі заманғы жаңа формация мектептерінде жүмыс істеуге қабілетті болашақ
мұғалімдерді кәсіби даярлаудың мазмұны мен тәсілдеріне өзіндік өзгерістер
енгізуге мүмкіндік береді.
Қоғам дамуының қазіргі кезеңі адам қызметінің басым бөлігін
ақпараттандырумен, компьютерлендірумен ерекшеленеді. Соған байланысты
мұғалімдердің қызмет аясы кеңейіп, ақпараттық-компьютерлік іс-әрекетінің
практикалық сұранысы артуда. Қоғамдық прогрестегі жетістіктер болашақ
ұрпақтың білімі мен төрбиесіндегі жетістіктерге, ал ол өз кезегінде жаңа
формация мұғалімінің білік деңгейіне байланысты. Сондықтан да,
мұғалімдердің инновациялық біліктілігі проблемасы аса назар аударуды талап
етеді.
Жаңа формация мұғалімі пәнді жақсы білумен қоса, стандарт талап етіп
отырған құзыреттіліктерді жете меңгеруі тиіс, жеке тұлғаны жан-жақты
қалыптастыру мәселесі де психологиялық-педагогикалық тұрғыда шешілуі
керектігі де теориялық тұрғыда анықталды, яғни философиялық, психологиялық,
педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерді, іргелі ғылыми-зерттеу жұмыстарын
талдау ізденіс жұмыстарының бағыттарын анықтауға мүмкіндік береді.
Қандай да болмасын ғылым салаларының пайда болуы және дамуы қоғамның
өмірлік қажеттілігінен туады. Мысалы, химия, физика, биология - өзімізді
қоршаған табиғатты тану ғылымдары ретінде, философия, эканомика негіздері –
қоғамдық құбылыстарды, психология – жеке тұлғаның санасы мен мінез-құлқық
ерекшеліктерін тану қажеттілігінен пайда болды.
Педагогика ғылыми пән ретінде қоғамдық құрылыс пен өндірісті сақтап
дамытуға, өсіп келе жатқан ұрпақты мақсатты түрде неғұрлым нәтижелі
даярлауға деген қоғамның қажеттігінен туған. Философиялық ой-пікірлерден
бастау алған педагогика тәрбиеге байланысты бірте-бірте жинақталған
теориялар мен қағидалар және фактілерді ой елегінен өткізіп, тәрбиенің
мәнін даму заңдылықтарын түсіндірудің басты құралы, әртүрлі педагогикалық
құбылыстарды жан-жақты зертеудің ғылыми және әдістемелік негізіне айналды.
Педагогикалық ойлардың дамып жетілуі ертедегі шығыс елдерінің
(Египет, Вавилон, ‡нді, Қытай) философиялық жүйесінде қалыптасып, ежелгі
грек философиясының өкілдерінің еңбектерінде саясат, тәрбие, мемлекет, жеке
адам туралы құнды пікірлермен жалғасын тапты.
Мұндай тәрбиелік тағлымдар мен педагогикалық ойлар және оқу үрдісінің
үлгілі тұжырымдары бұл кітапта күні бүгінге дейінгі әлеуметтік-қоғамдық
дәуірде үштасып, өзінің тарихи шешімін тауып отыр.
Авторлардың ондағы көздеген мақсаты бұрын ешбір педагогикалық оқулыққа
енгізілмеген орта ғасыр ғұламаларының оқу-ағарту, тәрбие және білім беру
саласындағы еңбектерінің тарихи маңызы және ой-пікірлерімен бүгінгі жас
мамандарды таныстырып, алдыңғы тарауларда алған білімдерін тереңдетіп,
ұштастыра оқытуды көздейді.Шығыс ойшылдарының педагогикалық ой-пікірлерінің
пайда болуы мен қалыптасуы. Ғылыми танымның екінші деңгейі-теориялық
деңгейде зерттелетін нысанаға, құбылысқа тиесілі жақтары, байланыстары
және заңдылықтары неғұрлым тереңдетілген мәнді сатыда іске асады. Өйткені
теориялық деңгей- ғылыми танымдағы ең жоғры саты. Ол зерттеушіге зерттеу
әдістері мен ғылыми нәтижелер арсындағы себеп-салдарлық тәуелділікті
айқындауға, эмпирикалық деректерден педагогикалық зандылықтарды анықтауға
көмектеседі. Теориялық танымның нэтижелері - болжам, теория, заңдар.
Кез келген зерттеу жұмысы өзекті мәселені анықтаудан басталады.
Проолеманың пайда болу сипатына қарамастан, оған талдау, нақты турдеу
негіздеу теориялық зерттеуден басталады.
1 .Салыстырмалы тарихи талдау әдісі зерттеушіні озінің тақырыбы бойынша
әдебиетпен танысу, тарихи зерттеулер, ғылыми монографиялар және
публикациялармен танысуға мүмкіндік береді. Зерттеуші оның дамуын,
проблемаға әртүрлі тұғырмен келу жодарын салыстырып, талдап, колданған
зерттеулердегі ғылыми ұғымдармен танысып, оның мәніне көзқарасын білдіріп,
қорытынды жасайды.
2. Үлгілеу (моделирование) әдісі - зерттелетін үдеріс және құбылыс сурет,
сызба, қысқаша сөздік, сипаттама түрінде берілетін көрнекі-бейнелі
сипатта болады. Үлгіні дайындау Үдерісін сипаттайтын негізгі ұғым
үлгілеу болып табылады. Кей жағдайда педагогикалық құбылыс
матрица, символ, матеикалық формула түрінде де беріледі. Модель
зерітелетін құбылысты толық бейнелеп көрсетпейді, тек оның
идеализациясы, оңіайланған түрі. Моделде зерттеушінің шартты белгілері мен
шығармашылық жорамалы көрінеді. Бұл бірақ (моделирование) үлгілеудің
ғылыми құндылығын түсірмейді, негізінен іріктеліп, жүйелі және өзін-өзі
анықтайтын байланысты және факторларды көрсетеді. Үлгі құру кезінде оның
зерттеу
Нысанасының түпнұсқаға сай келуін қадағалау кажет. Үлгі үнемі түсіндіру
анықтау құралы бола отырып, танымдық рөл атқарады.
Себепті теріеулік талдау. Себеп бұл құбылыс, яғни басқа құбылысты
өзгертеді немесе пайда болуына себеп болады. Себепті туындатын және
өзгертетін құбылысты тергеу деп атылынады. Себеп-салдар - себеп
құбылысы тергеу құбылысын шығарады. Себеп пен тергеу күрделі өзара
байланысты кұбылыс. Тергеу тек себепті шығарып қоймай, себеп болған
фактілерді
Анықтап, тауып, талдап, түсіндіріп зерітелетін мәселеге тереңнен еніп дұрыс
қорытынды жасауға көмектеседі.
Теориялық деңгей әдістері:
1. Формализация- білім мазмұнын белгілермен беру, нақты ойды формула,
ереже, символмен беру. Кез келген формалды жүйені құру үшін: 1)
әріптерді беру қажет, яғни нақты белгілеулерді енгізу қажет; 2)
осы альфавиттердің белгілеулерін сөз және формула шығатын
ережелерді беру қажет; 3) берілген жүйенің бір сөзінен
немесс
формуласынан екінші сөзді немесе формулаға көшуге болатын
ережелерді беру қажет.
2. Идеализация - зерттеу мақсатына сәйкес зерттеуші нысанаға нақты бір
өзгерісті ойша енгізуді айтады. Таным әдісі ретінде идеализацияның
жағымды мәні теориялық кұрылымды жан- жақты зерттей отырып, реалды
нысаналар мен құбылыстарды
тиімді зерттеуге септігін тигізеді.
3. Аксиоматикалық әдіс - ғылыми теорияның құрылу амалы, оның негізінде
бастапқы аксиома болады. Логикалық жолмен дәлелденеді.
4. Гипотетикалық-дедуктивті әдіс - болжамдардың бір-бірімен дедуктивті
байланысын құрайтын жүйе құру.
5. Әдебиет көздерін зерттеу - зерттеудің бастапқы құрамды бөлігі болып
табылады. Зерттеу мәселесі бойынша әдебиеттерді білу зерттеуші
мәдениетінің, оның ғылыи адалдығы мен зерттеу нәтижелерінің
құндылығының шарты болып табылады.
6. Талдау әдісі – зерттеліп отырған объектіні бөлек зерттеу үшін құрамды
бөліктерге бөліп карау.
7. Жинақтау (синтез) әдісі - біріктіру, біртұтас етіп қарау үшін зерттеу
объектісінің бөліктерін біріктіру. Талдаудың эмпирикалық
материалды механикалық бөлу; тұтастың құрамындағы элементтердің
өзара қатынасын формаларын анықтау; білім құрылымын ашу; зерттеу
объектісінің сипаты мен динамикасын айқындау сияқты түрлері бар.
8. Абстракциялаудың екі түрі бар: талдап қорыту және жекелеп бөлу.
Талдап қорыту - көптеген бірыңғай заттар мен құбылыстардың
жалпы, бірдей белгілерін анықтау Дәріптеушілік-
дерексіздендірудің бір түрі, оны ғылыми танымның жеке тәсілі
ретінде қарастыруға болады.
9. Тұжырым жасаудың индуктивті және дедуктивті әдістері - бұл
әдістің көмегімен эмпирикалық деректер қорытындыланып,
жекеден жалпыға қарай және керісінше жалпыдан жекеге қарай қисынды
салдарлар айқындалады
10. Ұқсастыру әдісі - заттар мен құбылыстардын жалпылығын айқындау үшін
қолданылады.
11. Болжау әдісі – зерттеушінің қатысынсыз педагогикалық жүйе немесе
білім беру жүйесінің қозғалысын керсету үшін қолданылады.
12. Математикалық және статистикалық әдіс – педагогикалық құбылыстар мен
олардың сапалық өзгерістері арасындағы сандық тәуелділікті анықтау
үшін қолданылады.
13. Тіркеу әдісі - педагогикалық зерттеулер ішіндегі кең тараған әдіс, ол
зерттеу объектісінің белгілі бір қасиеттерін ашып, есептеу үшін
қолданылады. Теориялық әдістердің бұл тобы эмперикалық деректерге және
олардың теорияны құрастыруға ықпал еіуіне терең талдау жасап,
ондағы заңдылықтарды ашуға, сыртқы факторларды түсіндіруге
бағытталған.
Ғылыми үшінші деңгейі ең жоғарғы деңгей – әдістемелік деңгей. Ғылыми
–педагогикалық зерттеудің жоғарыда аталып өткен әдістері таным іс
-әрексті құралдарының ішіндегі бірегейлері ғана. Зерттеудің бұл әдістері
нақты зерітеу міндеттерін шешуде қолданылатын ең негізгілері.
Тәрбие, білім беру және оқыту практикасының пайда болып, дамуы және
әр тарихи дәуірдегі педагогикалық ой-пікірлер мен теорияларды жүйелеп
зерделеу үрдісінде қалыптасқан қоғамдық ғылымдар арасында өз орнын тапқан
ғылым. Педагогика тарихы ғылым ретінде тарих және педагогика ғылымдары
бірлігінде, кейін келе философия салалары - әлеуметтану, мәдениеттану және
этнография пәндерімен кіріктіре байланысу негізінде ауқымын кеңейтіп
дамуда. Ал, Қазақстан педагогика тарихы болса дүние жүзілік тарихи-
педагогикалық үрдіспен өзара органикалық байланыста және оның құрамдас бір
бөлігі болып, өзінің даму жолында ерте кезден осы күнге дейінгі аралықта әр
тарихи кезеңіндегі мектеп пен педагогикалық ойларды талдап, тәрбие мен
білім беру мәселесінің дамуын зерделейтін педагогика ғылымдарының бір
саласы болып саналады.
Тарихы - әр тарихи дәуірдегі, әлеуметтік- экономикалық жағдайлар,
тарихи-педагогикалық идеялар мен ойларды, жас ұрпақты тәрбиелеу мен білім
берудегі мектеп тарихының генезисін, өзара ықпалын, кемшіліктері мен
жетістіктерін, оқушыларды дамыту үрдісіндегі мақсатты ұйымдастырылған
қисынды шаралар мен шарттар, белгілері мен заңдылықтарын талдау негізінде
жүйелеп, болашақ мұғалімдердің педагогикалық дүниетанымдары мен
шығармашылық ойлау қабілеттерін қалыптастырады.
Курстың мақсаты – жас ұрпақтарға тәрбие мен білім берудегі
дүниежүзіндегі педагогикалық ойлар мен практиканың пайда болып, тарихи
қалыптасуы мен дамуынан ақпараттар жинақтап және болашақ мұғалімдердің
педагогика тарихының негізгі категорияларынан: тәрбие, білім беру, оқыту,
ағарту, білім беру жүйесі, мектеп, педагогикалық ой-пікірлер, педагогикалық
көзқарастар, педагогикалық теория, этнопедагогика, халықтық тәрбие т.б.
ұғым-түсініктерін қалыптастырып, олардың тарихи-педагогикалық мұраларға
деген ынталы қызығушылықтарын арттырып, жалпы адамзаттық рухани
құндылықтарды, ұлттық тәлім-тәрбиенің мазмұндық жүйесін игеріп, одан әрі
жетілдіруде педагогикалық дүниетанымын және педагогикалық ойлау
бейімділіктерін дамытады.
Бастауыш білім берудің методологиясын басты міндеттері:
- бүкіл дүниежүзілік тарихи-педагогикалық үрдістің қозғаушы күштері мен
даму белгілерін, факторлары мен алғы шарттарын, оның бірлігі мен жан-жақты
байланысын, сонымен бірге, бастау көзі мен зерделеу әдіс-тәсілдерін және
өткен өмірдегі құнды педагогикалық ой-пікірлер мен бағыттарын сұрыптап
түсініктерін қалыптастыру;
- әртүрлі тілдегі және өзіндік мәдениеті бар халықтардың әр тарихи
дәуірлердегі білімдерінің мән-жайы, мүмкіндіктері мен ауқымы, оны іс-жүзіне
асырудың жолдары мен құралдары, дәрежесі мен жағдайы, педагогикалық
білімнің өзгешеліктері мен мазмұндық ерекшеліктерін айқындап, тәрбие мен
оқыту мәселелерін шешудің шаралары жайлы студенттердің ұғым түсініктерін
тереңдетіп, одан әрі толықтыруға объективті жағдайлар жасау;
- білім берудің мақсат-міндеттерін белгілеу мен оны ұйымдастырудың әр
жақты амалдары мен тәсілдерін саналы іскерлікпен пайдалана білуге және
оларды нақты педагогикалық дәстүрлермен ұштастырып, “адам-қоғам-табиғат”
жүйелік байланысын тану және адамгершілік, эстетикалық т.б. әр салалы
тәрбие үрдістерімен ұштастыра білу, студенттердің жүйелі тарихи-
педагогикалық білімдері мен әдістемелік іскерліктерін тәрбиелеуге мүмкіндік
туғызу.
Ғылым әр уақытта жаңа фактілермен толықтырылып отырғандықтан ғана
дамиды. Олардың жинақталып қалған кездерінде ғылыми-зерттеу әдістері арқылы
талданғанда және теориялық ұстанымдарға негізделіп зерделенгенде ғылымда
оны әдіснама деп атайды.
Философиялық энциклопедиялық сөздікте әдіснама – бұл “теориялық және
практикалық іс-әрекеттерді құру мен ұйымдастырудың ұстанымдар мен
құрылымдар жүйесі” деген анықтама беріледі.
Қазіргі ғылыми әдебиеттерді талдағаннан түсінгеніміздей, әдіснама
деген ұғым, бұл ғылыми-танымдық іс-әрекеттерді құрудың ұстанымдары,
формалары мен амалдары туралы ілім.
Ғылым әдіснамасы жалпы ғылыми-зерттеу компоненттеріне сипаттама
беріп, оның нысаны, талдау пәні, зерттеу құралдары мен мақсат-міндеттерін
анықтау үрдісінде зерттеушінің біртіндеп жүйелікпен жүргізетін іс-
әрекеттерін көз алдына елестетіп, ұстаған зерттеу бағыт-бағдарының сапалық
нәтижелеріне жетуге жағдай туғызатын нақты жол.
Жоғарыда келтірілген анықтамалардан шығатын тұжырым, педагогика
ғылымының әдіснамасы педагогикалық таным мен шындықты, яғни тұтас
педагогикалық үдерісті дамыту немесе өзгерту туралы теориялық қағидалар мен
тарихи-педагогикалық жүйелердің жиынтық байланыстарын қарастырады.
Әдіснамалық білімдер құрылымын Э.Г.Юдин төрт деңгейге: философиялық,
жалпы ғылыми, нақты ғылыми, технологиялық деп бөледі. Біріншісі,
философиялық әдіснаманың деңгейлік мазмұны таным ұстанымы мен ғылымның
категориялық аппаратын құраса, сонымен бірге философиялық білім жүйесі
әдіснамалық қызметтерін атқарады. Екінші деңгейде жалпы ғылыми-әдіснама
теориялық тұжырымдаманы құрып, көптеген ғылыми пәндерге бағыт-бағдар
береді. Үшінші деңгей – нақты ғылыми әдіснама, бұл арнайы ғылыми пәннің
әдістерін айқындап, зерттеудің ұстанымдары мен ұйымдастыру жолдарын
белгілейді. Төртінші деңгей – технологиялық әдіснама, зерттеудің әдістемесі
мен техникасын құрайды. Мысалы, тәжірибелік-эксперимент материалдарын
жинақтау, оларды алғашқы талдау, қорытындылау, ұсыныстар беру, т.б. жатады.
Сонымен, әдіснаманың барлық деңгейлері бір-бірін толықтырып тұратын жүйені
құрастырады.
Ал, педагогика тарихы мәселесіне байланысты алғанда жалпы білімдер
әдіснамасы (педагогика) жеке білімге (педагогика тарихы) қатысты
әдіснамалық бағдар ұсынады. Жалпы қағидалар (теория, ұстанымдар) жеке
қағидаларды түсіндіріп, бағалап, олардың бағыт-бағдарын, жолдарын айқындап
береді (Ж.Әбділдин, Б.Гершунский, Н.Никандров). Нақтылай келгенде, нақты-
ғылыми әдіснама ретінде оның заңдары, заңдылықтар мен ұстанымдары
педагогика тарихына, оның ішіндегі қазақ педагогика тарихына әдіснамалық
негіз болады.
Әдіснамалық белгілеріне қарай педагогика тарихы әдіснамалық деңгейі
бойынша жеке ғылымилық тұрғысынан педагогика ғылымы дейміз; пәндік мазмұны
жағынан педагогика тарихы білімдерін жинақтаса, педагогикалық пәндер
жүйесінде педагогика тарихы (пәні, оның міндеттері, ерекшеліктері) сипатына
қарай танымдық құралдар мен практикалық әдіс-тәсілдерін, қазақ педагогика
тарихының ұғымдық құрылымын анықтаумен қатар басқа ғылымдардың (этнология,
этнопсихология, фольклор, мәдениет теориялары, т.б.) жетістіктерін,
амалдарын зерттеу жұмыстарында пайдаланады.
Педагогика тарихының әдіснамалық негізі философиялық диалектика, ол
ғылыми әдіснама ретінде жеке тұлға және таным теорияларының қалыптасып
дамуына негіз болып, шындықты бейнелеудің басты жолдарын анықтайды. Яғни,
жеке тұлғаның жан-жақты қалыптасуында, оған сан-салалы әлеуметтік
байланыстар жиынтығының ықпалды әсер етуінен, бір жағынан, әрбір адам
қоғамдық қарым-қатынастардың жемісі болса, екінші жағынан, қоғамдық
дамытуда өзіндік үлес қосатын жеке тұлға болып қалыптасады.
Қоғамның тарихи әлеуметтік-мәдени дамуында жеке тұлғаның жан-жақты
қалыптастырудағы басты философиялық қағидалар бар. Олар: бүкіл адамзат
қоғамының даму тарихында, ғылыми-зерттеу жұмыстары дәлелдегендей, адам және
оны тәрбиелеудің мәселелері өзектілігімен (Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев,
Д.В.Эльконин, С.Жақыпов, т.б.) анықталады: философиялық, тарихи,
әлеуметтік, психологиялық және педагогикалық ғылыми зерттеулерді
ретроспективті талдау жасау нәтижесінде, адамның тұлғалық құрылымында
ерекше орын алатын басты қасиет: адамның өзін-өзі тануы, айналасындағы
адамдармен қарым-қатынасы және олармен рухани-адамгершілікті байланыстар
(Ж.Әбділдин, В.Г.Афанасьев, Г.С.Батышев, Ә.Нысанбаев т.б.) жасайды: әрбір
тарихи әлеуметтік-мәдени орта жағдайында адамның мораль тұрғысынан
қалыптасуына өзі өмір сүріп отырған қоғамның және әлеуметтік ортаның, шағын
ортаның (отбасы, мектеп, жора-жолдастары, т.б.) тәрбиелік ықпалы
(Б.Т.Ананьев, В.Н.Мясищев, Б.Ф.Ломов, М.Мұқанов, т.б.) зор.
Бастауыш білім берудің методологиясы мақсат-міндеттері, әдіснамасы, тарихи-
педагогикалық зерттеу әдістері
Сонымен ғылымның әдіснамасы – бұл қағидалар, қорытындылар,
ұстанымдар, танымдық әдістер арқылы әр жақты жағдайлар тоғысында шындықты
бейнелеу ақиқатын зерделеп түсіндіретін ілім. Ал, педагогика тарихы
әдіснамасы әр тарихи дәуірдегі педагогикалық білім мен тәрбиені, ойлар мен
идеяларды талдап жүйелеу, оларды ұғындыру технологиясы (тұжырымдар жасау)
арқылы педагогикалық үрдіске өзгерістер енгізу немесе жетілдіру мақсатында
пайдаланатын педагогика ғылымының бір саласы.
Педагогика тарихы әдіснамасы төмендегідей жүйелі құрылымнан тұрады:
- тарихи-педагогикалық білім құрылымы мен қызметтері жайлы ілім;
- педагогикалық идеялар, ой-пікірлер, іс-тәжірибелер, үлгілер, негізгі
педагогикалық қағидалар (идея, теория, тұжырымдама, болжамдар);
- тарихи-педагогикалық білім мен тәрбиені өңдеп жетілдіру арқылы
педагогикалық үрдіске ендіру туралы ілім.
Осындай үлгіні (модель) психологиялық, педагогикалық ғылымдарда және
олардың салалары мен басқа ғылымдардың байланысында қолданылуымен қатар
тарихи-педагогикалық, психологиялық және педагогикалық ғылыми-зерттеу
жұмыстары да жалпы ғылыми ұстанымдарға негізделіп жүргізіледі. Ғылыми
зерттеу ұстанымдары мен оларға қойылатын талаптар әдіснамалық білімде
ерекше орын алады. Өйткені, олар тарихи-педагогикалық білімді, теория мен
практиканы біріктіріп білім беру мекемелеріне ғылыми негізделген бағдар
береді.
4. Қандай бір ғылыми жұмыстары болмасын, олардың тіректі ұстанымдар
қатарына жататын ең басты, негізгі әдіснамалық ұстаным – жүйелік амал.
Сондықтан жүйелік амалы жалпы ғылыми-әдіснамалық зерттеудің бір құралы
ретінде оқу-тәрбие үрдісінің және бір-бірімен байланысты құбылыстарды
жүйелі зерттеуге өзіндік сапалылығымен сипатталатын ғылыми амал. Жүйелік
амалдың мәні төменде көрсетілген қағидаларда айқындалып, жүйелі
объектілердің сапасын және оны жетілдіру жолдарын анықтауға көмектеседі.
Олар:
- сыртқы ортаға байланысты жүйенің тұтастығы және оны ортамен бірлікте
зерттеу. Мысалы, білім берудің мәселесін жүйелік амалы арқылы зерттегенде,
бұл тақырыпты еліміздегі әлеуметтік және экономикалық даму үрдісімен және
қоғамның сұранысына орай ұштастыра зерттейміз;
- тұтас педагогикалық үрдісті бөлшектеп элементтерге бөлу, өйткені,
элементтердің сапалық қасиеттері белгілі бір жүйеге жатуына байланысты. Ал,
жүйенің сапалық қасиеті, оның элементтерінің өзара байланысындағы
нәтижелері кейде бір-бірімен ұштаспай жатуы мүмкін;
- барлық жүйенің элементтері бір-бірімен өзара байланыста болғанымен,
олардың ішінен ең басты анықтаушы жүйе құрушы элементін іріктеп алу керек;
- элементтердің жиынтығы объект жүйесінің құрылымы мен ұйымдастыру
технологиясы жайлы түсініктер аламыз;
- жүйе элементтерінің бір-бірімен байланыстарын арнайы реттеу және
олардың өзгерістерін басқару (мақсат қою, құралдарды таңдау, бақылау және
түзету, қорытындысын талдау) қажет.
Жалпы ғылыми ұстанымдардың бірі – зерттеудің тұжырымдамалық бірлік
ұстанымы дейміз. Зерттеуші оған ғылыми тұжырымдамасын жасап немесе басқа
зерттеушінің тұжырымдамалық идеясына негіздеп, ізденіс жүргізер алдында оны
қорғау, зерттеу барысында алдына қойған мақсат, міндеттерін ғылыми болжамын
анықтап, ғылыми ізденісін жүргізсе, нақты ғылыми жетістерге жетуге болады.
Ол үшін алғашқы ғылыми болжамын тексеріп, дамытып, қажет болса іздену
жұмысына түзетулер енгізіп, тұжырымдамасын жетілдіреді. Әлеуметтік-
педагогикалық үрдістердің ішкі және сыртқы факторларының қызметтері мен
дамуы, олардың элементтері мен қарым-қатынастары жүйелік тұрғыдан зерттелуі
тиіс.
Жоғарыда аталған әдіснамалық ұстанымдарының ішіндегі зерттеу
амалдарының ең бастысы - ақиқаттылық ұстаным, зерттеу объектісі жайлы
шындықты бейнелеу, оның әрбір құбылысына ықпал жасаған, дамытқан
факторларды, шарттарды есепке алып зерттегенде, зерттеу құралдары мен
тәсілдерді дұрыс қолданып, жиналған фактілерді бағалай білу, қорытындысын
шығаруда ақиқатты ұғым-түсініктер жасауға мүмкіндіктер туғызады.
Әрине, ақиқатты тану ұстанымы зерттеу жұмысының алғашқы болжамын,
қисынын және оның қорытындысына дәлелді талап қоятын болғандықтан
фактілерді іріктеп жүйелеуде, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Лекция №1
Лекция тақырыбы: Ғылым мен бастауыш білім берудің қазіргі заманғы
проблемалары пәніне кіріспе.
Лекция жоспары:
1. Ғылымның дамуы заңдылық ретінде;
2. Педагогика ғылымы салаларының көптүрлілігі мен жіктелуі туралы жалпы
түсінік;
3. Педагогика ғылымының әдіснамалық негіздері;
4. Ғылыми-педагогикалық әдіснамалық тұғырлар.
Педагогика əдіснамасы жөнінде түсінік
Ғылым дамуының басты шарты – жаңа деректермен үздіксіз толығып бару.
Ал деректердің жинақталуы мен олардың түсініктемесі ғылыми негізделген
зерттеу əдістеріне тəуелді келеді. Әдістер, өз кезегінде, ғылым аймағында
əдіснама атауын алған теориялық принциптердің бірлікті тобымен міндетті
байланыста болады.
Қазіргі заман ғылымында əдіснама деп ғылыми-танымдық іс-əрекеттердің
түзілу принциптері, формалары мен тəсілдері жөніндегі білімді айтамыз.
Ғылым əдіснамасы зерттеу жүйесіндегі құрылымдық бірліктердің –нысаны,
талдау пəні, зерттеу міндеттері, зерттеу құралдар тобы т.б. сипаттамасын
береді. Сонымен, бірге зерттеу міндеттерінің шешімін табу процесіндегі
əрекеттер бірізділігін белгілейді. Осыдан, педагогика əдіснамасын
педагогикалық таным жəне болмысты қайта жасаудың теориялық ережелер
топтамасы ретінде қарастырған жөн.
Əрқандай əдіснама қалыпты көрсетпе-нұсқау жəне реттестіру қызметтерін
атқарады. Дегенмен, əдіснамалық білім екі күйде іске асырылуы мүмкін:
дескриптивтік не прескриптивтік.
Дескриптивтік əдіснама – ғылыми білімдердің құрылымы мен ғылыми таным
заңдылықтары жөніндегі білім ретінде зерттеу процесіне бағыт-бағдар береді,
ал прескриптивтік əдіснама – зерттеу іс-əрекеттерін реттеп барудың жол
жобасын белгілеп, көрсетеді. Дəстүрлі əдіснамалық талдауда ғылыми іс-
əрекеттерді жүзеге асыру тиімділігімен танылған ұсыныстары жəне ережелеріне
байланысты құрастыру міндеттері басымдау болса, ал дескриптивті талдауда
ғылыми таным процесінде іске асырылған зерттеу əрекеттерін қайталап
баяндау, түсіндіру қызметтері атқарылады.
Əдіснамалық білімдер тобы төрт деңгейлі келеді (Э.Г. Юдин):
философиялық, жалпы білімдік, нақты ғылымдық жəне технологиялық.
Əдіснаманың ең жоғары философиялық деңгейі танымның жалпы принциптері мен
бүкіл ғылымның категориялар құрылымын негіздейді. Осыдан философиялық
білімдердің барша жүйесі əдіснамалық қызмет атқарады. Екінші – жалпы
ғылымдық əдіснама деңгейінде ғылымдардың баршасында не көпшілігінде
қолданылуы мүмкін теориялық тұжырымдарды белгілейді. Үшінші деңгей – нақты
ғылым əдіснамасы қандай да нақты ғылыми пəн аймағында қолданылатын зерттеу
əдістері мен принциптерінің жиынтығын құрайды. Нақты ғылым əдіснамасы
белгілі саладағы ғылыми тануға тəн болған проблемаларды, сондай-ақ
жоғарылау келген əдіснамалық деңгейлерге байланысты алға тартылатын
мəселелерді де қамтиды, мысалы: педагогикалық зерттеулердегі жүйелестіру
мен жобалау (моделдеу) проблемалары. Төртінші деңгей – технологиялық
əдіснама –зерттеу əдістері мен техникасын белгілеп, деректі эмпирикалық
материалдарды жинақтап, алғашқы өңдеуден өткізіп, кейін оларды ғылыми
білімдер өрісіне қосу қызметтерінен хабар береді. Бұл деңгейдегі
əдіснамалық білім нақты көрсетпе-нұсқау сипатына ие. Əдіснаманың барша
деңгейлері күрделі жүйеде бірігіп, өзара сабақтастықпен байланысты келеді.
Ал əрқандай əдіснамалық деп танылған білімнің мазмұндық негізі философиялық
деңгейден іздестіріледі, себебі таным процесі мен болмысты қайта жасау
əрекеттерінің дүниетаным, көзқарас бағдары осы философиямен айқындалады.
Педагогиканың философиялық негіздемесі
Қазіргі кезеңде адам зерттеулеріне байланысты əрқилы ғылымдар
əдіснамасы сипатында көптеген философиялық бағыт-бағдарлар, теориялық
көзқарастар бір қатар жасауда. Солардың ішінен бүгінгі педагогикада өз
орнын тапқан келесі философиялық білімдерді ажыратуға болады:
экзистенциализм, прагматизм, неотизм, неопозитивизм, диалектикалық
материализм ж.т.б.
Экзистенциализм немесе адамның тіршілік, болмыс толғаныстары
философиясы. Бұл бағытты дəріптеуші көрнекті өкілдер: Н.А. Бердяев, Л.И.
Шестов (Ресей), М. Хайдеттер, Г. Ясперс (Германия), Ж. Сатр, А. Камю
(Франция), Э. Брейзах, П. Тиллих (АҚШ) т.б. Экзистенциализмнің негізгі
ұғымы- тіршілік – өз меніне шомған жекеленген адам болмысы.
Экзистенциалистер түсінігінде шынайы дүниенің мəні оның субъектті сипатта
болуына тəуелді. Олар тікелей объектив білімдер мен объектив шындықты
мойындамайды. Сырттай дүние əр адамның ішкі мені тарапынан қалай
қабылданса, солай танылуы тиіс.
Экзистенциалистер қазіргі қоғамның жеке адамды күйреуге соқтыратын,
оның өзіндік ерекшелігін жойып, қауымнан аласталуына жəне т.б.себепші
келеңсіздіктерін алға тартады. Мұндай қиыншылықтан құтылудың жолын олар əр
адамның өзін-өзі кемелдендіру əрекетімен байланыстырады. Осыдан, мектептің
мақсаты, экзистенциалистердің пікірінше, оқушыларды өзін-өзі қалыптастыруға
үйретіп, өз менін жасауға қажет тəрбие, білім беру.
Шынайы білімдерге қарсы тұруымен аталған бағыт теоретиктері мектеп
бағдарламалары мен оқулықтарына қарсылық білдіреді. Білім құндылығы мен
қажеттілігі əр нақты тұлға үшін өзіндік маңызға ие болуынан мұғалімнің
міндеті оқу, тəрбие материалын игеруде оқушыға толық еркіндік беріп, оның
ынта-ықыласы мен қызығуларына жол ашу. Заттар мен құбылыстар мəнін ұғыну
оқушы еркінде. Ал ұғу процесі санаға негізделмей, бала сезімдері, арманы
мен сеніміне орай іске асырылады. Экзистенциализм жекелеп оқытудың
философиялық негіздемесі ретінде танылып отыр.
Неотомизм – орта ғасырлық діни философ Фома Аквинскийден бастауын
алған əдіснамалық бағыт. Бұл ағымның ерекшелігі – сана объективтігін
мойындайды. Бірақ мұның астарында сыр бар: сана неотомистер үшін діни
догмаларды дəлелдеу мен шіркеудің адамдарға болған ықпалын күшейте түсу
құралы ретінде ғана қажет.
Ғылыми білімдердің адамдар өміріне жан-жақты, берік енуін мойындаудан,
неотомистер ортағасырлық Ф.Аквинский идеяларын осы заман жағдайлары мен
талаптарына сəйкестендіре қолдануға мəжбүр болып отыр. Алайда олар
танымында дүние екі талай: заттасқан жəне рухани. Заттасқан болмыс- ең
төмен деңгейлі, өлі, мақсаты мен мəні жоқ дүние – оны зерттейтін ғылым.
Эмпирикалық деректерді жинауға бағдарланған ғылым дүние мəнін ашуда
қауқарсыз, себебі ол мəн Алланың қолында. Сондықтанда анайы шындық,
неотомистердің пікірінше, Жаратқан ақылымен ғана танылады, оның аяны
арқасында ғана пенде санасына қонады.
Адам – екі тарапты, қосарланып жүретін заттасқан жəне рухани дүниеден
тұрады. Соңғысы жоғары құндылық ретінде танылып, тұлғаның адамгершілік
сипатын көрсетеді. Бұл адамға мəңгі өмір берген Алла тартуы.
Неотомистер мектептің шектен тыс ақыл-ойға тəуелділігін
(рационалдығын) сынап, оны баланың санаға дейін тума берілген астарын
қалайтын табиғи мүмкіндіктерін (сүйіспеншілік, бақыт, еркіндік пен өмір
мəнінің негізі) жадтан шығарғандығымен айыптайды. Сондықтан барша оқу жəне
тəрбие жүйесі баладағы Алладан дарыған санаға дейінгі ұмтылысты дамытуға
бағытталуы қажет.
XIX-XX ғ.ғ. тоғысында химия, биология жəне т.б. жаратылыстану
ғылымдарының өрістей дамуымен философия сахнасында жаңа – позитивистік
бағыт пайда болды. Бұл бағыт өкілдері табиғаттану пəндері мен оларда
қолданылатын əдістерді əсіре дəріптеп, сандық зерттелген дəйектерді ғана
дұрыс та дəлелді деп таниды. Таптық күрес, қоғам дамуы, əлеуметтік
қайшылықтармен байланысты проблемаларды тіпті де жалған, ғылыми деректеуге
келмейді деп жариялады. Позитивистер үшін бірден бір мəнді ғылымдар – бұл
математика мен табиғаттану, ал қоғамдық ғылымдар- шындыққа сиыспайтын
ертегі.
Неопозитивизм мəндік тұрғыдан өз негізі позитивизмді қолдай отырып,
қазіргі заман ұғымдары мен терминдерін пайдалануымен осы дəуір
философиясында елеулі орын иеледі. Педагогика əлсіздігін, неопозитивистер,
оның шынайы деректермен іс-əрекеттерге орынды мəн бермей, пайдасыз идеялар
мен абстракцияға бой ұрғандығынан көреді. Олар білім беру жолында мазмұнға
емес, əдістерге елеулі мəн беріп, оқу мен тəрбиеде негізгі нəрсе білім
емес, ал оны ұғу мен игеру əдістері - деген тұжырымды алға тартты.
Неопозитивизмнің көрнекті өкілі- ірі атомшы ғалым, АҚШ-тың саяси қайраткері
– Дж. Конант. Оның Бүгінгі Америка орта мектебі, Американ мұғалімдерін
дайындау атты еңбектері АҚШ педагогикасының өркендеуіне зор үлесін қосты.
Прагматизм философиялық ағым ретінде XIX-XX ғ.ғ. шектерінде пайда
болды. Ғылым, техника жəне өндірістің қарқынды дамуы материалистік
философияның тұғырын бекіте түсіп, абсолюттік идеализмнің негіздеріне ақау
салды. Прагматистік бағытты қалаушылар идеализм мен материализмнен
бөлектенген жаңа философияны ұстанатынын жария етті. Прагматизмдегі басты
ұғым- тəжірибе, іс(грекше прагма), осыдан олар болмыс танудың негізі
жеке адамның іс-тəжірибесінде деп біледі де объектив білімдерді мойындаудан
бас тартады. Олардың пікірінше, адамның практикалық іс-əрекетінің
нəтижесінде алынған, ол үшін құндылықты болған білімдер ғана шынайы сипатта
болуы мүмкін.
Прагматизмнің аса көрнекті өкілі- американдық ғалым-Дж.Дьюи. Оның
шығармашылығымен жүзеге келген прагматикалық педагогика көптеген елдердің,
əсіресе АҚШ-тың мектептік білім жүйесінің қалыпқа түсіп, өркендеуіне зор
ықпал жасады, əлі де ықпал жасауда. Өзінің көптеген педагогикалық
еңбектерінде Дж.Дьюи ескі, схоластикалық мектепті сынай отырып, оқу мен
тəрбиеге орай аса маңызды болған бірқатар принциптерді алға тартты. Олардың
ішіндегі бала белсенділігін дамыту, бала оқуының ықпалды мотиві- қызығуға
дем беру принциптерінің орындалуын білім игертудегі басты міндет деп
есептеді.
Прагматизмнің тірек ұғымы тəжірибеге сүйене отырып, Дж.Дьюи оқу
процесінің негізі баланың жекеленген іс-əрекеттік тəжірибесінде болатынын
уағыздады. Оның ойынша, оқу-білім мақсаты балаға тумадан берілген
инстинкттер мен қабілеттердің өзіндік көрінуіне ықпал жасау. Дж.Дьюи жəне
оның ізбасарлары (Т.Брамельд, А.Маслоу, Э.Келли жəне т.б.) инабаттылық
тəрбиесі мəселелерін де осы жекеленген тəжірибе тұрғысынан қарастыруды
дəріптейді. Адам өз əрекет-қылығын басқаруда алдын ала жоспарланған
принциптер мен ережелерге тəуелді болмай, нақты жағдай мен көзделген
мақсатқа орай белгілі əрекетке кірісуі қажет екендігін мақұлдайды. Жеке
табысқа жету жолында жəрдем бергеннің бəрін прагматистер ізгілік нышаны
ретінде таниды.
Диалектикалық материализм табиғат, қоғам жəне ойлау процестерінің
жалпы қозғалыс жəне даму заңдылықтары жөніндегі философиялық білім ретінде
XIXғ. 40-жылдарында туындады. Ол XXғ., əсіресе социализм елдерінде кең өріс
тапты. Бұл бағыттың көрнекті өкілдері – К.Маркс жəне Ф.Энгельс қоғам
тарихын танудың құралы материализмді жариялай отырып, теориялық таным үшін
қоғамдық тəжірибенің рөлін негіздеді, материализм мен диалектиканы табиғи
ұштастыққа келтірді.
Диалектикалық материализмнің негізгі тұжырымдары келесідей: материя –
бірінші, ал сана – одан туындаушы, материяның (адам миының) дамуы
нəтижесінде пайда болатын өнім (материалистік монизм принципі); объектив
дүние мен сана құбылыстары себепті шарттасқан, өзара байланысты жəне
тəуелді (детерминизм принципі); барша заттар мен құбылыстар қозғалыс
жағдайында болып, дамиды жəне өзгеріске келеді.
Диалектикалық материализм философиясында аса маңызды орын диалектика
заңдарына берілген: сандық өзгерістердің сапалық ауысуы, қарама-қарсылық
бірлігі мен күресі, жоқты жоққа шығару.
Диалектикалық материализм педагогикасының негізгі идеялық ұстанымы-
тұлға қоғамдық қатынастардың объекті де, субъекті де. Адамның тұлғалық
дамуы мен кемелденуі сыртқы жағдайлармен себепті тəуелділікте
(детерминирован), сонымен бірге сол нақты адамның табиғи болмысына
байланысты. Тұлға дамуында жетекшілік рөл – тəжірибеде. Ал тəрбие тарихи
жəне таптық сипатқа ие болған күрделі əлеуметтік процесс. Тұлға жəне адам
іс-əрекеті ажырамас тұтастық құрайды, яғни тұлға іс-əрекетте, еңбекте
көрінеді жəне қалыптасады.
Жаңаланған дəуір педагогикасы философиялық деңгейлі əрқилы əдіснаманы
өз ғылыми зерттеулерінің бас қаруы ретінде міндетті түрде қолданып,
пайдалануы қажет.
Педагогиканың жалпы ғылымдық əдіснамасы
Жалпығылымдық əдіснама қоршаған болмыс құбылыстары мен процестерінің
жалпыланған байланысы жəне өзара шарттастығына негізделген жүйеліліктен
танылуы мүмкін. Ол əрбір зерттеуші мен практикті белгілі құрылымға, сондай-
ақ өзінің жасау заңдылықтарына ие өмір құбылыстарының белгілі жүйесіне
бағдарлайды.
Жүйелілік мəніне орай əрқандай салыстырмалы дербес бірліктер өз
бетінше шектелмей, өзара байланысқан даму мен қозғалыста қарастырылады.
Осыдан ол жүйені құраушы элементтерде көріне бермейтін біріктіруші жүйе
қасиеттері мен сапалық белгілерді анықтауға көмектеседі. Жүйеліліктің
заттасқан жəне тарихи қырлары келесідей зерттеу принциптерін бірлікте іске
асыруды қажет етеді: тарихилық, нақтылық, көптарапты байланыстар мен дамуды
ескеру.
Жүйелілікті білуден педагогикалық теория, эксперимент пен практика
тұтастығы орындалады.
Теориялық негізде жобаланған экспериментте біршама тексерілген ғылыми
білімдер мен тұжырымдардың шынайылылығы практика міндеті мен талаптарына
орай өлшестіріледі. Практикадан білімнің жаңа іргелі проблемалары
туындайды. Сонымен, теория практикалық шешімдердің дұрыстығына арқау
болады, ал білім тəжірибесіне байланысты ұланғайыр проблемалар мен
міндеттер іргелі дəстүрлерді қажет ететін жаңа сұрақтардың туындауына жол
ашады.
Педагогикалық зерттеулердің əдіснамалық принциптері
Ғылыми-педагогикалық зерттеулер жүргізуде төмендегідей принциптерді
басшылыққа алу қажет:
• Педагогикалық құбылыстардың шынайылылығы мен шарттасқандығын ескеру,
себебі дүниедегінің бəрі өзінің ішкі объектив заңдары, қарама-
қарсылықтары жəне себепті-салдарлы байланыстарына орай жасайды əрі
дамиды;
• Құбылыстарды даму барысында зерттеу;
• Бір құбылысты екіншілерімен өзара қатынаста байланыстыра зерттеу;
• Зерттеу процесінде қалаған ғылыми проблеманың шешімі бірін-бірі
толықтырып отырушы көптеген əдістер кешенімен орындалатынын естен
шығармау;
• Зерттеу əдістері зерттелетін құбылыстың мəн-мағынасына сай келуі;
• Даму процесін сол дамудың қозғаушы күші жəне даму көзі саналатын оның
қарама-қарсылықтарына негізделген өзіндік қозғалыс жəне өзіндік даму
ретінде қарастыру;
• Сынақталушыға, білім-тəрбие процесіне зиян келтіретін, адамгершілік-
инабаттылық талаптарына қайшы болатын эксперименттерді өткізбеу.
Білім берудегі әдістеме
Білім берудің жекелеген процестеріндегі педагогика қызметтің нақты
тәсілдерін, жолдарын, техникаларын сипаттау.
Әдістемелік жұмыс
Білім беру мекемелерінде оқытушылар мен тәрбиешілердің үздіксіз білім
алу жүйесінің бір бөлігі. Әдістемелік жұмыс мектептегі оқу әдістемелік
процесті жоғары деңгейге жеткізу мен сол дәрежеде ұстауға бағытталған. Ол
оқу жылы бойы жұргізіледі және педагогтердің күнделікті тәжірибесімен
шектес орындалады Педагогикалық анализдің, теориялық және эксперименталдық
зерттеулердің дамуына ықпал етеді.
Әдістемелік жұмыс мақсаты
• Оқушыларды оқыту мен тәрбиелеудің ең оңтайлы әдістері мен жолдарын
игеру;
• Педагогтің оқу-тәрбие жұмысын жүргізуі мен ұйымдастыруына қатысты
жалпы дидактикалық және әдістемелік дайындығының деңгейін көтеру;
• Педагогика ұжымның мүшелерінің тәжірибе алмасулары және озық
педагогика тәжірибені анықтап, оны насихаттау.
Ғылым әдіснамасы
Ғылыми білімнің құрылымын, ғылыми танымның әдістері мен құралдарын,
білімді негіздеу және дамыту тәсілдерін зерттейтін ғылымтанудың бөлігі.
Педагогика әдіснамасы
Педагогикалық білім және оны игеру процесі, яғни, педагогикалық таным
туралы ілім. Ол:
• Педагогикалық білімнің оның ішінде педагогикалық проблематиканың;
• Құрылымы мен қызметі жөнінде ілімді қамтиды;
• Әдістемелік мәні бар бастапқы, өзекті, іргелі философиялық
теорияларды; тұғырнамаларды, болжамдарды;
• Педагогикалық танымның әдістері жөнінде ілімді.
Тәрбие әдістері
Оқушылардың жеке тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру процесінде олардың
санасының қажеттілік - мотивациялық саласын дамыту үшін, мінез-құлық
дағдылары мен әдеттерін қалыптастыру үшін, сонымен бірге оларды түзету мен
жетілдіру үшін қолданылатын тәрбие жұмысының өзіндік тәсілдері мен
жолдарының жиынтығы.
Ұлттық психиканы зерттеу әдістері
Адамдардың ұлтық-психологиялық ерекшеліктерін зерттейтін біркелкі
тәсілдер мен әдістер. Бұл тәсілдердің арасында жиірек қолданылатындары:
• Бақылау;
• Эксперимент;
• Әңгімелесу;
• Сұрақтар қою;
• Іс нәтижесін талдап-жинастыру;
• Тән қасиеттерін сұрыптау және ерікті суреттеу әдістері;
• Этникалық стереотиптерді зерттеу әдістері;
• Модель жасау әдісі және т.б.
Этникалық стереотиптерді зерттеудің әдістері
Этникалық қауымдастықтар туралы тұрақты құндылықтар бағыты,
ұстанымдар, түсініктер (шынайы не бұрмаланған) және олар туралы түсініктер
психологиясы.
Педагогикалық зерттеу әдістері
Педагогикада, шындық өмірді теориялық және эмприкалық тану мен білудің
операциялары, тәсілдері мен процедуралары. Педагогикалық зерттеу әдістері
жүйесі зерттеушінің басшылыққа алатын қағидасымен, оның зерттейтін
дүниесінің құрылымы мен негізі туралы түсінігімен, жалпы методологиялық
бағытымен, нақты зерттеу әдістері мақсаттары мен міндеттерімен байланысты
анықталады. Қазіргі заманда зерттеу әдістері жүйесі мен оны жіктеуі туралы
мәселе шешімін тапқан жоқ. Бірақ авторлардың көбі жекелеген әдістерді бір-
бірінен бөлуге болмайтынын, керсінше оларды өзара байланыста қарау қажет
екенін айтады. Қазіргі педагогиканың ғылым ретіндегі қалыптасқан заманында,
оның әрі де дамуы үшін ғылыми танымның теориялық және эмприкалық
айырмашылықтарына байланысты әдістерді бөлудің маңызы өте зор. Эмприкалық
зерттеу әдістері қатарына педагогикада мыналарды жатқызады:
• Байқау (бағалау шкалаларын қолданумен);
• Педагогикалық тәжірибені жалпылау;
• Эксперимент әдісі (табиғи және лабораториялық);
• Сауалнама жургізу;
• Интервью жүргізу;
• Педагогикалық құжаттардың мазмұнын анализдеу;
• Жобалық әдістер;
• Тестілеу;
• Ауызша, жазбаша және практикалық емтихандар;
• Шкалалау т.б.
Теориялық зерттеу әдістеріне жататындар:
• Анализ;
• Синтез;
• Индукция;
• Дедукция;
• Модельдеу;
• Ой эксперименті;
• Формализация әдісі т.б.
Бағыттандырылмаған байланыс әдісі
Әлеуметтік педагогиканың бейімделмеген, психикалық тұрғыдан бетімен
жіберілген балалармен және жеткіншектермен жұмыста қолданылатын әдісі. Оны
іске асырғанда баланың проблемасының мәнін түсіну мен оларды шешудің
жолдарын анықтау үшін метафоралар, түрлі оқиғалар, сиқырлы ертегілер, мақал-
мәтелдер т.б. қолданылады.
Қазіргі заманғы педагогикалық технологиялар білімді ұйымдастырудың
мейлінше жетілдірілген формаларын жасау және оларды оқытуда қолдану үшін
жағдай туғызады. Дегенмен қазіргі кездегі оқыту әдістемелерінде, маман
даярлауда жаңа оқыту технологияларының мүмкіндіктері толық жеткілікті түрде
қолданылмауда, бұл өз кезегінде олардың дамуының қол жеткен деңгейімен, осы
кезде қалыптасқан оқыту әдістемелері мен технологияларының арасында қарама-
қайшылықтың пайда болуына алып келеді. Бұл қайшылықты шешу үшін педагогика
ғылымы мен оқыту теориясынан терең ойластырылған, дербес білім беру
міндеттерін шешуге бағытталған жаңа инновациялық білім беру
технологияларын құру қажет.
Қоғамда болып жатқан әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге сәйкес білім
беру мақсаты мен міндеттері оқушыларды әлемдік даму деңгейіке сәйкес
келетін белгілі бір біліммен қаруландыруды және ұлттық, сана-сезімін
тәрбиелеуді көздейді.
Бұл міндетті шешу және қазіргі кезде білім берудің мемлекеттік
стандарттарының жасалуы, оқушылардың стандарт деңгейінен кем емес білім
алуының талап етілуі оқытудың дәстүрлі әдіс-тәсілдерін өзгертіп, озық
технологияларды қолдануды, мұғалімдердің әдістемелік даярлықтарына
қойылатын талаптар деңгейін көтеріп, олардың оқытудың жаңаша әдіс-
тәсілдерін, жаңа технологияларын меңгеруін қажет етеді. Ал, жаңа
технологияны меңгерудің қажетті шарттарының бірі - мұғалімнің кәсіптік
білімін жетілдіду болып табылады.
Мұғалімнің өздігінше кәсіби білім көтеруі - жалпы мәдениет пен кәсіби
тілектерін өтеу, танымдық мүддесін қанағаттандыру максатында арнайы жүйелі
түрде ұйымдастырылған, жан-жақты, жеке және кәсіби маңызды та-нымдық
қызмет. Бұл мұғалімнің шығармашылық қабілеті мен кәсіби шеберлігінің
қалыптасуына тығыз байланысты, оның кәсіби өсуі мен педагогикалық
қызметінің қорытындысына тікелей бағытталған көпсатылы қызмет болып
табылады. Түптеп келгенде, бул тәрбиеленушілердің жеке тұлға болып
қалыптасуына игі әсерін тигізері сөзсіз. Бастауыш сынып мұғалімдерінің өз
бетінше білім жетілдіру қызметі мен соған деген әзірлікті біз жүйелілік пен
іс-әрекет ұстанымдарына негізделген құрылымдық модель ретінде қарастырамыз.
Онда біріншіден, оку-тәрбие процесі көп деңгейлі әрекетті жұйе ретінде, ал
екіншіден қызметтік жуйе ретінде қарастырылады. Мұғалімнің өз бетімен
кәсіби білім жетшдіруге дайын болуы білім жетілдіру қызметін жүзеге асыру
үшін қажетті іс-әрекет пен амалдарды қолдана отырып, өз кәсібі мен
тәрбиеленушісіне деген эмоционалды бағалау қарым-қатынасын айқындайтын
деңгейі арқылы анықталады. Өзі жеке тұлға болып қалыптасқан адам ғана
езгеден де соны керіп, дамыта алады. Өзін маман әрі жеке тұлға ретінде
көрсете алатын мұғалім ешуақытта өзінің жақсы қасиет, қабілеттерін саналы
түрде дамытып, жетілдіруден жалықпайды. Жеке тұлғаның өз менін қалай
көрсете білуі, оның қаншалықты саналылығын жәие жетілу деңгейін байқатады.
Өзінің танымы мен сезімін бағалауы негізінде жеке қызметі мен іс-әрекетін
басқаруға бағытталған адам психикасының ерекше процесі оның сана-сезім
ерекшелігі болып табылады. Саиа-сезім адамның өзін-өзі бағалауына тығыз
байланысты. Өзін-өзі бағалай алмайтын адамньщ өмірден өз орнын табуы екі
талай. Педагогикалық рефлексия - бұл тек өзіне және өзінің іс-әрекетіне
баға беру ғана емес, соны-мен бірге педагогикалык, қарым-қатынасқа түскен
өзге жандардың да өз-өздерін қалай түсінетіндіктерін байқау, өзін-өзі тану,
өзінің әлсіз жақтары мен потенциалдық мүмкіндіктерін аша білу үшін қажет.
Өзіндік талдау жасаудың маңызы мұғалімнің мінсіздікке жетуге ұмтылу
факторы ретінде қаралатындығында. Өзін-өзі тексеру деп мұғалімнің өз іс-
әрекеті мен жалпы педагогикалық қызмет құбылыстарын салыстыра отырып,
езінің педагогикалык, қызметіне жасаған талдауын айтуға болады. Өз
қызметіне талдау жасап отыру мұғалімге қызмет бабында туындап отыратын
қиындықтарды сезініп, оларды шешудің мақсатқа жеткізер кәсіби жолдарын
табуына көмектеседі. Қиындықтар мұғалімнің дайындық сипатының жеке
ерекшелігіне, оның кәсіби бағыттылығына, сынып пен жеке балалардың
ерекшеліктеріне бзйланысты педагогикалық процестің кез келген буынында
пайда болып отырады. Қиындықтардың туу себептерін анықтай білу - мұғалімге
өзінің педагогикалық қызметінің барысында өз білімін жетілдіру мен өзін-өзі
тәрбиелеу жолдарын белгілеуге жәрдемдеседі.
Бастауыш сынып мұғалімдерінің өз бетімен білім жетілдіру қызметі әр түрлі
мазмұндық және функционалдық қурамдас бөліктерден тұрады.
Мазмұндық құрамдас бөлікке жалпы мәдениеттілік, пәндік, психологиялық-
педагогикалық және әдістемелік жағы-нан өз білімін көтеруі жатады. Бастау-
ыш сынып мұғалімінің жалпы мәдениеттілік білім көтеруі жалпы педагогикалық
құндылыққа толы ақпаратты қабылдау, соған ие болуға арналған. Мұғалімнің өз
білімін көтеруі өте күрделі құбылыс, өйткені айналаны қор-шаған ортаның өзі
- бағалы педагогикалық білім көзі болып табылады. Әсіресе, бастауыш сынып
мұғалімінің өз білімін көтеру ісінде арнайы кәсіби жұмысты жалпы ағарту
ісінен ажырату қиындығы жиі кездеседі. Бастауыш сынып мұғалімінің сынып
жетекшісі әрі бірнеше пән мұғалімі ретінде қызмет етуі, оның пәндік және
жалпы мәдени білімдерінің күштерін біріктіре пайдалануына жағдай жасайды.
Мұғалімнің пәндік білім көтеруі өз мамандығына байланысты әдебиеттерді оқу,
арнайы курс, семинарларға қатысу арқылы жүзеге асады. Ал, өз білімін
психологиялық-педагогикалық жағынан көтеруі — педагогикалық және
психологиялық әдебиеттермен тереңірек танысып, оқып үйрену болып табылады.
Осы бағытты арнайы зерттеу мен одан алын-ған нәтижелерге сүйене отырып, бұл
аспектінің білім көтерудің өте бір әлсіз буыны екеніне көзіміз жетті.
Мұғалімнің әдістемелік жағынан білім көтеруі пәннің оқытылу әдістемесін
одан әрі тереңдету, нақтылау, өңдеу, кеңейту болып табылады. Бұл арнайы
әдістемелік әдебиетті, оқулықтарды, педагогикалык тәжірибені оқып үйрену
арқылы, өз кызметін талдап қорыту арқылы жүзеге асырылады. Бұл бағыт
көптеген мұғалімдерде жиі байқалады, бірақ барлық жағдайда бірдей алынған
ақпарат саналы түрде шығармашылық тұрғыдан өңделмей, сын тұрғысынан
талданбай, тек еліктеушілік сипатта қала береді.
Мұғалімнің өз білімін жетілдіруінің төрт түрлі қызметі айқындалған, олар:
жалпы мәдениеттілік тұрғысынан білім көтеру, педагогикалық перспективті
және өзектілік тұрғысынан білім көтеру, мұғалім өмірінің табиғи қажеттілігі
болып табылатын тұрақты танымдық қызмет тұрғысынан жалпы мәдениеттілік
білім көтеру, бұл ешқандай ұйымдастыруды, жоспарлауды талап етпейтін,
мұғалім өмірінің күнделікті тіршілігіне айналған әдеби кітап оқу,
күнделікті баспасөзді бақылап отыру, балалар әдебиетімен танысу, әртүрлі
танымдық және ақпараттық телехабарларды көру, радио тыңдау, кино -
театрларға, көрмелерге, мұражайларға барып тұру, лекторий, курстарға
қатысып, экскурсия т.б., шығып отыру.
Мұғалімнің өз бетінше білім көтеруіне педагогикалық баспасөз бен жаңа
шыққан кітаптарды оқып, танысып отыру және оларды жүйелеу, оқу-тәрбие
процесінде пайдалану үшін әр түрлі материалдарды топтастырып, жинақтап
отыру жатады. Кәсіби шеберлігі шыңдалып қалыптасқан мұғалім үшін бул да
оның өмірінің кәдімгі үйреншікті тірлігіне айналады. Кәсіби перспективтік
өздігінше білім алу - бұл мұғалімнің өзінің педагогикалық қызметінің
нәтижесін талдау негізінде пайда болған белгілі бір психологиялық,
педагогикалық немесе әдістемелік мәселе төңірегінде ұзақ уақыт бойы жұмыс
істеуі.
Болашақ мұғалімдердің дидактикалық дайындығын арттыру үшін оларды
оқыту үрдісінің зандылықтары туралы психологиялық тұжырымдармен, белгілі
теориялармен қаруландыру қажет. Соңғы курстың студенттері мен мұғалімдер
арнаулы пәндерден алған білім, дағдыларының сапасы мен деңгейі психология,
педагогика, әдістемелік пәндеріне қарағанда жоғары екенін айтады. Осыдан
келіп болашақ мұғалімдердің дидактикалық дайындығының ойдағыдай, ал
біліктілік деңгейінің жоғары болмауының себептері айқындала түседі.
Сондай-ақ, бастауыш мектеп мұғалімінің жұмысын талдауда мұғалімдік
шеберлік деп аталатын интефальді (біріктірілген) сапа алдыңғы орынға
шығады. Педагогикалық шеберліктің анықтамасы көп. Ең жалпы мағынада ол —
тәрбиелеу мен оқытуды жоғары және ұдайы жетілдіру өнері. Шеберліктің
негізіне мұғалімнің жеке модениеті, білімі мен ой-өрісінің педагогикалық
техникамен, сондай-ақ алдыңғы озық тәжірибемен үштасып, қорытьглуы
альғнған. Шеберлікті меңгеру үшін көп нөрсені білу және істей алу қажет.
Теорияны білу, оқу-тәрбие процесінің тиімді технологиясын пайдалана білу,
оларды нақты жағдай үшін дүрыс тандау, тиісті деңгей мен сапаны белгілеу,
болжау және жобалай алу қажет.
Педагогикалық шеберлікті құрайтындар аз емес. Ол, ең алдымен, оқу
процесін барлык, тіпті жағымсыз жағдайлардың өзінде қажетті деңгейдегі
тәрбиелік даму және білімге қол жеткізуге болатындай етіп ұйымдастыру
білігінен көрінеді.
Мұғалімнің шеберлігі, әсіресе, сабақтарда үйрете білуден байқалады.
Шеберліктің тағы бір маңызды көрсеткіші - ол, оқушылардың
белсенділігін арттыра алуы, олардың қабілеттерін, өз бетімен жұмыс істеуін,
білуге құмарлығын дамытуы, балаларды сабақта ойлануға мәжбүр ете білуі.
Оқыту процесінде тәрбие жұмысын тиімді жүргізе білу, оқушыда жоғары
адамгершілікті, патриотизм сезімін, еңбексүйгіштік, дербестікті
қалыптастыру білігі педагогтік шеберліктің тағы бір элементін құрайды.
Осылайша, бастауыш мектеп мүғалімі қазіргі қоғам талаптарын ескеріп,
өзінің алдына педагогикалық міндеттерді қоя және шеше білетін, оқыту мен
торбиенің озық технологияларын меңгерген, білім беру процесін баскара
алатын, тәжірибеде педагогикалық ситуацияларды оқушы түлғасының дамуына
бағыштап жобалай және жүзеге асыра алатын бәсекеге қабілетті, шығармашыл
тұлға болуы қажет.
Сонымен, жаңа формация мұғалімін модельдеу проблемасын талдау, болашақ
мұғалімдердің оқу үдерісіндегі іс-әрекетінің мазмұны мен құрылымын талдау
қазіргі заманғы жаңа формация мектептерінде жүмыс істеуге қабілетті болашақ
мұғалімдерді кәсіби даярлаудың мазмұны мен тәсілдеріне өзіндік өзгерістер
енгізуге мүмкіндік береді.
Қоғам дамуының қазіргі кезеңі адам қызметінің басым бөлігін
ақпараттандырумен, компьютерлендірумен ерекшеленеді. Соған байланысты
мұғалімдердің қызмет аясы кеңейіп, ақпараттық-компьютерлік іс-әрекетінің
практикалық сұранысы артуда. Қоғамдық прогрестегі жетістіктер болашақ
ұрпақтың білімі мен төрбиесіндегі жетістіктерге, ал ол өз кезегінде жаңа
формация мұғалімінің білік деңгейіне байланысты. Сондықтан да,
мұғалімдердің инновациялық біліктілігі проблемасы аса назар аударуды талап
етеді.
Жаңа формация мұғалімі пәнді жақсы білумен қоса, стандарт талап етіп
отырған құзыреттіліктерді жете меңгеруі тиіс, жеке тұлғаны жан-жақты
қалыптастыру мәселесі де психологиялық-педагогикалық тұрғыда шешілуі
керектігі де теориялық тұрғыда анықталды, яғни философиялық, психологиялық,
педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерді, іргелі ғылыми-зерттеу жұмыстарын
талдау ізденіс жұмыстарының бағыттарын анықтауға мүмкіндік береді.
Қандай да болмасын ғылым салаларының пайда болуы және дамуы қоғамның
өмірлік қажеттілігінен туады. Мысалы, химия, физика, биология - өзімізді
қоршаған табиғатты тану ғылымдары ретінде, философия, эканомика негіздері –
қоғамдық құбылыстарды, психология – жеке тұлғаның санасы мен мінез-құлқық
ерекшеліктерін тану қажеттілігінен пайда болды.
Педагогика ғылыми пән ретінде қоғамдық құрылыс пен өндірісті сақтап
дамытуға, өсіп келе жатқан ұрпақты мақсатты түрде неғұрлым нәтижелі
даярлауға деген қоғамның қажеттігінен туған. Философиялық ой-пікірлерден
бастау алған педагогика тәрбиеге байланысты бірте-бірте жинақталған
теориялар мен қағидалар және фактілерді ой елегінен өткізіп, тәрбиенің
мәнін даму заңдылықтарын түсіндірудің басты құралы, әртүрлі педагогикалық
құбылыстарды жан-жақты зертеудің ғылыми және әдістемелік негізіне айналды.
Педагогикалық ойлардың дамып жетілуі ертедегі шығыс елдерінің
(Египет, Вавилон, ‡нді, Қытай) философиялық жүйесінде қалыптасып, ежелгі
грек философиясының өкілдерінің еңбектерінде саясат, тәрбие, мемлекет, жеке
адам туралы құнды пікірлермен жалғасын тапты.
Мұндай тәрбиелік тағлымдар мен педагогикалық ойлар және оқу үрдісінің
үлгілі тұжырымдары бұл кітапта күні бүгінге дейінгі әлеуметтік-қоғамдық
дәуірде үштасып, өзінің тарихи шешімін тауып отыр.
Авторлардың ондағы көздеген мақсаты бұрын ешбір педагогикалық оқулыққа
енгізілмеген орта ғасыр ғұламаларының оқу-ағарту, тәрбие және білім беру
саласындағы еңбектерінің тарихи маңызы және ой-пікірлерімен бүгінгі жас
мамандарды таныстырып, алдыңғы тарауларда алған білімдерін тереңдетіп,
ұштастыра оқытуды көздейді.Шығыс ойшылдарының педагогикалық ой-пікірлерінің
пайда болуы мен қалыптасуы. Ғылыми танымның екінші деңгейі-теориялық
деңгейде зерттелетін нысанаға, құбылысқа тиесілі жақтары, байланыстары
және заңдылықтары неғұрлым тереңдетілген мәнді сатыда іске асады. Өйткені
теориялық деңгей- ғылыми танымдағы ең жоғры саты. Ол зерттеушіге зерттеу
әдістері мен ғылыми нәтижелер арсындағы себеп-салдарлық тәуелділікті
айқындауға, эмпирикалық деректерден педагогикалық зандылықтарды анықтауға
көмектеседі. Теориялық танымның нэтижелері - болжам, теория, заңдар.
Кез келген зерттеу жұмысы өзекті мәселені анықтаудан басталады.
Проолеманың пайда болу сипатына қарамастан, оған талдау, нақты турдеу
негіздеу теориялық зерттеуден басталады.
1 .Салыстырмалы тарихи талдау әдісі зерттеушіні озінің тақырыбы бойынша
әдебиетпен танысу, тарихи зерттеулер, ғылыми монографиялар және
публикациялармен танысуға мүмкіндік береді. Зерттеуші оның дамуын,
проблемаға әртүрлі тұғырмен келу жодарын салыстырып, талдап, колданған
зерттеулердегі ғылыми ұғымдармен танысып, оның мәніне көзқарасын білдіріп,
қорытынды жасайды.
2. Үлгілеу (моделирование) әдісі - зерттелетін үдеріс және құбылыс сурет,
сызба, қысқаша сөздік, сипаттама түрінде берілетін көрнекі-бейнелі
сипатта болады. Үлгіні дайындау Үдерісін сипаттайтын негізгі ұғым
үлгілеу болып табылады. Кей жағдайда педагогикалық құбылыс
матрица, символ, матеикалық формула түрінде де беріледі. Модель
зерітелетін құбылысты толық бейнелеп көрсетпейді, тек оның
идеализациясы, оңіайланған түрі. Моделде зерттеушінің шартты белгілері мен
шығармашылық жорамалы көрінеді. Бұл бірақ (моделирование) үлгілеудің
ғылыми құндылығын түсірмейді, негізінен іріктеліп, жүйелі және өзін-өзі
анықтайтын байланысты және факторларды көрсетеді. Үлгі құру кезінде оның
зерттеу
Нысанасының түпнұсқаға сай келуін қадағалау кажет. Үлгі үнемі түсіндіру
анықтау құралы бола отырып, танымдық рөл атқарады.
Себепті теріеулік талдау. Себеп бұл құбылыс, яғни басқа құбылысты
өзгертеді немесе пайда болуына себеп болады. Себепті туындатын және
өзгертетін құбылысты тергеу деп атылынады. Себеп-салдар - себеп
құбылысы тергеу құбылысын шығарады. Себеп пен тергеу күрделі өзара
байланысты кұбылыс. Тергеу тек себепті шығарып қоймай, себеп болған
фактілерді
Анықтап, тауып, талдап, түсіндіріп зерітелетін мәселеге тереңнен еніп дұрыс
қорытынды жасауға көмектеседі.
Теориялық деңгей әдістері:
1. Формализация- білім мазмұнын белгілермен беру, нақты ойды формула,
ереже, символмен беру. Кез келген формалды жүйені құру үшін: 1)
әріптерді беру қажет, яғни нақты белгілеулерді енгізу қажет; 2)
осы альфавиттердің белгілеулерін сөз және формула шығатын
ережелерді беру қажет; 3) берілген жүйенің бір сөзінен
немесс
формуласынан екінші сөзді немесе формулаға көшуге болатын
ережелерді беру қажет.
2. Идеализация - зерттеу мақсатына сәйкес зерттеуші нысанаға нақты бір
өзгерісті ойша енгізуді айтады. Таным әдісі ретінде идеализацияның
жағымды мәні теориялық кұрылымды жан- жақты зерттей отырып, реалды
нысаналар мен құбылыстарды
тиімді зерттеуге септігін тигізеді.
3. Аксиоматикалық әдіс - ғылыми теорияның құрылу амалы, оның негізінде
бастапқы аксиома болады. Логикалық жолмен дәлелденеді.
4. Гипотетикалық-дедуктивті әдіс - болжамдардың бір-бірімен дедуктивті
байланысын құрайтын жүйе құру.
5. Әдебиет көздерін зерттеу - зерттеудің бастапқы құрамды бөлігі болып
табылады. Зерттеу мәселесі бойынша әдебиеттерді білу зерттеуші
мәдениетінің, оның ғылыи адалдығы мен зерттеу нәтижелерінің
құндылығының шарты болып табылады.
6. Талдау әдісі – зерттеліп отырған объектіні бөлек зерттеу үшін құрамды
бөліктерге бөліп карау.
7. Жинақтау (синтез) әдісі - біріктіру, біртұтас етіп қарау үшін зерттеу
объектісінің бөліктерін біріктіру. Талдаудың эмпирикалық
материалды механикалық бөлу; тұтастың құрамындағы элементтердің
өзара қатынасын формаларын анықтау; білім құрылымын ашу; зерттеу
объектісінің сипаты мен динамикасын айқындау сияқты түрлері бар.
8. Абстракциялаудың екі түрі бар: талдап қорыту және жекелеп бөлу.
Талдап қорыту - көптеген бірыңғай заттар мен құбылыстардың
жалпы, бірдей белгілерін анықтау Дәріптеушілік-
дерексіздендірудің бір түрі, оны ғылыми танымның жеке тәсілі
ретінде қарастыруға болады.
9. Тұжырым жасаудың индуктивті және дедуктивті әдістері - бұл
әдістің көмегімен эмпирикалық деректер қорытындыланып,
жекеден жалпыға қарай және керісінше жалпыдан жекеге қарай қисынды
салдарлар айқындалады
10. Ұқсастыру әдісі - заттар мен құбылыстардын жалпылығын айқындау үшін
қолданылады.
11. Болжау әдісі – зерттеушінің қатысынсыз педагогикалық жүйе немесе
білім беру жүйесінің қозғалысын керсету үшін қолданылады.
12. Математикалық және статистикалық әдіс – педагогикалық құбылыстар мен
олардың сапалық өзгерістері арасындағы сандық тәуелділікті анықтау
үшін қолданылады.
13. Тіркеу әдісі - педагогикалық зерттеулер ішіндегі кең тараған әдіс, ол
зерттеу объектісінің белгілі бір қасиеттерін ашып, есептеу үшін
қолданылады. Теориялық әдістердің бұл тобы эмперикалық деректерге және
олардың теорияны құрастыруға ықпал еіуіне терең талдау жасап,
ондағы заңдылықтарды ашуға, сыртқы факторларды түсіндіруге
бағытталған.
Ғылыми үшінші деңгейі ең жоғарғы деңгей – әдістемелік деңгей. Ғылыми
–педагогикалық зерттеудің жоғарыда аталып өткен әдістері таным іс
-әрексті құралдарының ішіндегі бірегейлері ғана. Зерттеудің бұл әдістері
нақты зерітеу міндеттерін шешуде қолданылатын ең негізгілері.
Тәрбие, білім беру және оқыту практикасының пайда болып, дамуы және
әр тарихи дәуірдегі педагогикалық ой-пікірлер мен теорияларды жүйелеп
зерделеу үрдісінде қалыптасқан қоғамдық ғылымдар арасында өз орнын тапқан
ғылым. Педагогика тарихы ғылым ретінде тарих және педагогика ғылымдары
бірлігінде, кейін келе философия салалары - әлеуметтану, мәдениеттану және
этнография пәндерімен кіріктіре байланысу негізінде ауқымын кеңейтіп
дамуда. Ал, Қазақстан педагогика тарихы болса дүние жүзілік тарихи-
педагогикалық үрдіспен өзара органикалық байланыста және оның құрамдас бір
бөлігі болып, өзінің даму жолында ерте кезден осы күнге дейінгі аралықта әр
тарихи кезеңіндегі мектеп пен педагогикалық ойларды талдап, тәрбие мен
білім беру мәселесінің дамуын зерделейтін педагогика ғылымдарының бір
саласы болып саналады.
Тарихы - әр тарихи дәуірдегі, әлеуметтік- экономикалық жағдайлар,
тарихи-педагогикалық идеялар мен ойларды, жас ұрпақты тәрбиелеу мен білім
берудегі мектеп тарихының генезисін, өзара ықпалын, кемшіліктері мен
жетістіктерін, оқушыларды дамыту үрдісіндегі мақсатты ұйымдастырылған
қисынды шаралар мен шарттар, белгілері мен заңдылықтарын талдау негізінде
жүйелеп, болашақ мұғалімдердің педагогикалық дүниетанымдары мен
шығармашылық ойлау қабілеттерін қалыптастырады.
Курстың мақсаты – жас ұрпақтарға тәрбие мен білім берудегі
дүниежүзіндегі педагогикалық ойлар мен практиканың пайда болып, тарихи
қалыптасуы мен дамуынан ақпараттар жинақтап және болашақ мұғалімдердің
педагогика тарихының негізгі категорияларынан: тәрбие, білім беру, оқыту,
ағарту, білім беру жүйесі, мектеп, педагогикалық ой-пікірлер, педагогикалық
көзқарастар, педагогикалық теория, этнопедагогика, халықтық тәрбие т.б.
ұғым-түсініктерін қалыптастырып, олардың тарихи-педагогикалық мұраларға
деген ынталы қызығушылықтарын арттырып, жалпы адамзаттық рухани
құндылықтарды, ұлттық тәлім-тәрбиенің мазмұндық жүйесін игеріп, одан әрі
жетілдіруде педагогикалық дүниетанымын және педагогикалық ойлау
бейімділіктерін дамытады.
Бастауыш білім берудің методологиясын басты міндеттері:
- бүкіл дүниежүзілік тарихи-педагогикалық үрдістің қозғаушы күштері мен
даму белгілерін, факторлары мен алғы шарттарын, оның бірлігі мен жан-жақты
байланысын, сонымен бірге, бастау көзі мен зерделеу әдіс-тәсілдерін және
өткен өмірдегі құнды педагогикалық ой-пікірлер мен бағыттарын сұрыптап
түсініктерін қалыптастыру;
- әртүрлі тілдегі және өзіндік мәдениеті бар халықтардың әр тарихи
дәуірлердегі білімдерінің мән-жайы, мүмкіндіктері мен ауқымы, оны іс-жүзіне
асырудың жолдары мен құралдары, дәрежесі мен жағдайы, педагогикалық
білімнің өзгешеліктері мен мазмұндық ерекшеліктерін айқындап, тәрбие мен
оқыту мәселелерін шешудің шаралары жайлы студенттердің ұғым түсініктерін
тереңдетіп, одан әрі толықтыруға объективті жағдайлар жасау;
- білім берудің мақсат-міндеттерін белгілеу мен оны ұйымдастырудың әр
жақты амалдары мен тәсілдерін саналы іскерлікпен пайдалана білуге және
оларды нақты педагогикалық дәстүрлермен ұштастырып, “адам-қоғам-табиғат”
жүйелік байланысын тану және адамгершілік, эстетикалық т.б. әр салалы
тәрбие үрдістерімен ұштастыра білу, студенттердің жүйелі тарихи-
педагогикалық білімдері мен әдістемелік іскерліктерін тәрбиелеуге мүмкіндік
туғызу.
Ғылым әр уақытта жаңа фактілермен толықтырылып отырғандықтан ғана
дамиды. Олардың жинақталып қалған кездерінде ғылыми-зерттеу әдістері арқылы
талданғанда және теориялық ұстанымдарға негізделіп зерделенгенде ғылымда
оны әдіснама деп атайды.
Философиялық энциклопедиялық сөздікте әдіснама – бұл “теориялық және
практикалық іс-әрекеттерді құру мен ұйымдастырудың ұстанымдар мен
құрылымдар жүйесі” деген анықтама беріледі.
Қазіргі ғылыми әдебиеттерді талдағаннан түсінгеніміздей, әдіснама
деген ұғым, бұл ғылыми-танымдық іс-әрекеттерді құрудың ұстанымдары,
формалары мен амалдары туралы ілім.
Ғылым әдіснамасы жалпы ғылыми-зерттеу компоненттеріне сипаттама
беріп, оның нысаны, талдау пәні, зерттеу құралдары мен мақсат-міндеттерін
анықтау үрдісінде зерттеушінің біртіндеп жүйелікпен жүргізетін іс-
әрекеттерін көз алдына елестетіп, ұстаған зерттеу бағыт-бағдарының сапалық
нәтижелеріне жетуге жағдай туғызатын нақты жол.
Жоғарыда келтірілген анықтамалардан шығатын тұжырым, педагогика
ғылымының әдіснамасы педагогикалық таным мен шындықты, яғни тұтас
педагогикалық үдерісті дамыту немесе өзгерту туралы теориялық қағидалар мен
тарихи-педагогикалық жүйелердің жиынтық байланыстарын қарастырады.
Әдіснамалық білімдер құрылымын Э.Г.Юдин төрт деңгейге: философиялық,
жалпы ғылыми, нақты ғылыми, технологиялық деп бөледі. Біріншісі,
философиялық әдіснаманың деңгейлік мазмұны таным ұстанымы мен ғылымның
категориялық аппаратын құраса, сонымен бірге философиялық білім жүйесі
әдіснамалық қызметтерін атқарады. Екінші деңгейде жалпы ғылыми-әдіснама
теориялық тұжырымдаманы құрып, көптеген ғылыми пәндерге бағыт-бағдар
береді. Үшінші деңгей – нақты ғылыми әдіснама, бұл арнайы ғылыми пәннің
әдістерін айқындап, зерттеудің ұстанымдары мен ұйымдастыру жолдарын
белгілейді. Төртінші деңгей – технологиялық әдіснама, зерттеудің әдістемесі
мен техникасын құрайды. Мысалы, тәжірибелік-эксперимент материалдарын
жинақтау, оларды алғашқы талдау, қорытындылау, ұсыныстар беру, т.б. жатады.
Сонымен, әдіснаманың барлық деңгейлері бір-бірін толықтырып тұратын жүйені
құрастырады.
Ал, педагогика тарихы мәселесіне байланысты алғанда жалпы білімдер
әдіснамасы (педагогика) жеке білімге (педагогика тарихы) қатысты
әдіснамалық бағдар ұсынады. Жалпы қағидалар (теория, ұстанымдар) жеке
қағидаларды түсіндіріп, бағалап, олардың бағыт-бағдарын, жолдарын айқындап
береді (Ж.Әбділдин, Б.Гершунский, Н.Никандров). Нақтылай келгенде, нақты-
ғылыми әдіснама ретінде оның заңдары, заңдылықтар мен ұстанымдары
педагогика тарихына, оның ішіндегі қазақ педагогика тарихына әдіснамалық
негіз болады.
Әдіснамалық белгілеріне қарай педагогика тарихы әдіснамалық деңгейі
бойынша жеке ғылымилық тұрғысынан педагогика ғылымы дейміз; пәндік мазмұны
жағынан педагогика тарихы білімдерін жинақтаса, педагогикалық пәндер
жүйесінде педагогика тарихы (пәні, оның міндеттері, ерекшеліктері) сипатына
қарай танымдық құралдар мен практикалық әдіс-тәсілдерін, қазақ педагогика
тарихының ұғымдық құрылымын анықтаумен қатар басқа ғылымдардың (этнология,
этнопсихология, фольклор, мәдениет теориялары, т.б.) жетістіктерін,
амалдарын зерттеу жұмыстарында пайдаланады.
Педагогика тарихының әдіснамалық негізі философиялық диалектика, ол
ғылыми әдіснама ретінде жеке тұлға және таным теорияларының қалыптасып
дамуына негіз болып, шындықты бейнелеудің басты жолдарын анықтайды. Яғни,
жеке тұлғаның жан-жақты қалыптасуында, оған сан-салалы әлеуметтік
байланыстар жиынтығының ықпалды әсер етуінен, бір жағынан, әрбір адам
қоғамдық қарым-қатынастардың жемісі болса, екінші жағынан, қоғамдық
дамытуда өзіндік үлес қосатын жеке тұлға болып қалыптасады.
Қоғамның тарихи әлеуметтік-мәдени дамуында жеке тұлғаның жан-жақты
қалыптастырудағы басты философиялық қағидалар бар. Олар: бүкіл адамзат
қоғамының даму тарихында, ғылыми-зерттеу жұмыстары дәлелдегендей, адам және
оны тәрбиелеудің мәселелері өзектілігімен (Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев,
Д.В.Эльконин, С.Жақыпов, т.б.) анықталады: философиялық, тарихи,
әлеуметтік, психологиялық және педагогикалық ғылыми зерттеулерді
ретроспективті талдау жасау нәтижесінде, адамның тұлғалық құрылымында
ерекше орын алатын басты қасиет: адамның өзін-өзі тануы, айналасындағы
адамдармен қарым-қатынасы және олармен рухани-адамгершілікті байланыстар
(Ж.Әбділдин, В.Г.Афанасьев, Г.С.Батышев, Ә.Нысанбаев т.б.) жасайды: әрбір
тарихи әлеуметтік-мәдени орта жағдайында адамның мораль тұрғысынан
қалыптасуына өзі өмір сүріп отырған қоғамның және әлеуметтік ортаның, шағын
ортаның (отбасы, мектеп, жора-жолдастары, т.б.) тәрбиелік ықпалы
(Б.Т.Ананьев, В.Н.Мясищев, Б.Ф.Ломов, М.Мұқанов, т.б.) зор.
Бастауыш білім берудің методологиясы мақсат-міндеттері, әдіснамасы, тарихи-
педагогикалық зерттеу әдістері
Сонымен ғылымның әдіснамасы – бұл қағидалар, қорытындылар,
ұстанымдар, танымдық әдістер арқылы әр жақты жағдайлар тоғысында шындықты
бейнелеу ақиқатын зерделеп түсіндіретін ілім. Ал, педагогика тарихы
әдіснамасы әр тарихи дәуірдегі педагогикалық білім мен тәрбиені, ойлар мен
идеяларды талдап жүйелеу, оларды ұғындыру технологиясы (тұжырымдар жасау)
арқылы педагогикалық үрдіске өзгерістер енгізу немесе жетілдіру мақсатында
пайдаланатын педагогика ғылымының бір саласы.
Педагогика тарихы әдіснамасы төмендегідей жүйелі құрылымнан тұрады:
- тарихи-педагогикалық білім құрылымы мен қызметтері жайлы ілім;
- педагогикалық идеялар, ой-пікірлер, іс-тәжірибелер, үлгілер, негізгі
педагогикалық қағидалар (идея, теория, тұжырымдама, болжамдар);
- тарихи-педагогикалық білім мен тәрбиені өңдеп жетілдіру арқылы
педагогикалық үрдіске ендіру туралы ілім.
Осындай үлгіні (модель) психологиялық, педагогикалық ғылымдарда және
олардың салалары мен басқа ғылымдардың байланысында қолданылуымен қатар
тарихи-педагогикалық, психологиялық және педагогикалық ғылыми-зерттеу
жұмыстары да жалпы ғылыми ұстанымдарға негізделіп жүргізіледі. Ғылыми
зерттеу ұстанымдары мен оларға қойылатын талаптар әдіснамалық білімде
ерекше орын алады. Өйткені, олар тарихи-педагогикалық білімді, теория мен
практиканы біріктіріп білім беру мекемелеріне ғылыми негізделген бағдар
береді.
4. Қандай бір ғылыми жұмыстары болмасын, олардың тіректі ұстанымдар
қатарына жататын ең басты, негізгі әдіснамалық ұстаным – жүйелік амал.
Сондықтан жүйелік амалы жалпы ғылыми-әдіснамалық зерттеудің бір құралы
ретінде оқу-тәрбие үрдісінің және бір-бірімен байланысты құбылыстарды
жүйелі зерттеуге өзіндік сапалылығымен сипатталатын ғылыми амал. Жүйелік
амалдың мәні төменде көрсетілген қағидаларда айқындалып, жүйелі
объектілердің сапасын және оны жетілдіру жолдарын анықтауға көмектеседі.
Олар:
- сыртқы ортаға байланысты жүйенің тұтастығы және оны ортамен бірлікте
зерттеу. Мысалы, білім берудің мәселесін жүйелік амалы арқылы зерттегенде,
бұл тақырыпты еліміздегі әлеуметтік және экономикалық даму үрдісімен және
қоғамның сұранысына орай ұштастыра зерттейміз;
- тұтас педагогикалық үрдісті бөлшектеп элементтерге бөлу, өйткені,
элементтердің сапалық қасиеттері белгілі бір жүйеге жатуына байланысты. Ал,
жүйенің сапалық қасиеті, оның элементтерінің өзара байланысындағы
нәтижелері кейде бір-бірімен ұштаспай жатуы мүмкін;
- барлық жүйенің элементтері бір-бірімен өзара байланыста болғанымен,
олардың ішінен ең басты анықтаушы жүйе құрушы элементін іріктеп алу керек;
- элементтердің жиынтығы объект жүйесінің құрылымы мен ұйымдастыру
технологиясы жайлы түсініктер аламыз;
- жүйе элементтерінің бір-бірімен байланыстарын арнайы реттеу және
олардың өзгерістерін басқару (мақсат қою, құралдарды таңдау, бақылау және
түзету, қорытындысын талдау) қажет.
Жалпы ғылыми ұстанымдардың бірі – зерттеудің тұжырымдамалық бірлік
ұстанымы дейміз. Зерттеуші оған ғылыми тұжырымдамасын жасап немесе басқа
зерттеушінің тұжырымдамалық идеясына негіздеп, ізденіс жүргізер алдында оны
қорғау, зерттеу барысында алдына қойған мақсат, міндеттерін ғылыми болжамын
анықтап, ғылыми ізденісін жүргізсе, нақты ғылыми жетістерге жетуге болады.
Ол үшін алғашқы ғылыми болжамын тексеріп, дамытып, қажет болса іздену
жұмысына түзетулер енгізіп, тұжырымдамасын жетілдіреді. Әлеуметтік-
педагогикалық үрдістердің ішкі және сыртқы факторларының қызметтері мен
дамуы, олардың элементтері мен қарым-қатынастары жүйелік тұрғыдан зерттелуі
тиіс.
Жоғарыда аталған әдіснамалық ұстанымдарының ішіндегі зерттеу
амалдарының ең бастысы - ақиқаттылық ұстаным, зерттеу объектісі жайлы
шындықты бейнелеу, оның әрбір құбылысына ықпал жасаған, дамытқан
факторларды, шарттарды есепке алып зерттегенде, зерттеу құралдары мен
тәсілдерді дұрыс қолданып, жиналған фактілерді бағалай білу, қорытындысын
шығаруда ақиқатты ұғым-түсініктер жасауға мүмкіндіктер туғызады.
Әрине, ақиқатты тану ұстанымы зерттеу жұмысының алғашқы болжамын,
қисынын және оның қорытындысына дәлелді талап қоятын болғандықтан
фактілерді іріктеп жүйелеуде, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz