“Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту теориясы мен технологиясы” пәнінен дәрістер
1 Лекция тақырыбы: Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту әдістемесі . оқу пәні
2 Лекция тақырыбы: Бастауышта қазақ тілінен білім беру стандарты, бағдарламаларын талдау
3 Лекция тақырыбы: Сауат ашу және тіл дамыту әдістемесі
4 Лекция тақырыбы: Сауат ашу кезіндегі тіл дамыту жұмыстары.
5 Лекция тақырыбы: Сауат ашу жұмысының ерекшеліктері
6.Лекция тақырыбы: Сауат ашу әдісі туралы ұғым
7. Лекция тақырыбы: Сауат ашу кезінде жүргізілетін тіл дамыту жұмыстары
8. Лекция тақырыбы: Дыбысты талдау және әріппен жұмыс жасау тәсілдері
9. Лекция тақырыбы: Грамматика және тіл дамыту
10. Лекция тақырыбы: Грамматика мен тіл дамыту жұмыстарына үйретудің әдіс.тәсілдері
11.Лекция тақырыбы: Грамматикалық талдау
12. Лекция тақырыбы: Грамматика сабақтарында қолданылатын көрнекі құралдар
13. Лекция тақырыбы: Орфографияны оқыту. Сөздікпен жұмыс жасаудың маңызы (фонетика, лексика, грамматика жаттығуларымен байланыс).
14.Лекция тақырыбы: Бастауыш сыныптағы диктант, оның түрлері
15. Лекция тақырыбы: Оқушыларда орфографиялық қателерді болдырмау және оларды түзету жолдары
2 Лекция тақырыбы: Бастауышта қазақ тілінен білім беру стандарты, бағдарламаларын талдау
3 Лекция тақырыбы: Сауат ашу және тіл дамыту әдістемесі
4 Лекция тақырыбы: Сауат ашу кезіндегі тіл дамыту жұмыстары.
5 Лекция тақырыбы: Сауат ашу жұмысының ерекшеліктері
6.Лекция тақырыбы: Сауат ашу әдісі туралы ұғым
7. Лекция тақырыбы: Сауат ашу кезінде жүргізілетін тіл дамыту жұмыстары
8. Лекция тақырыбы: Дыбысты талдау және әріппен жұмыс жасау тәсілдері
9. Лекция тақырыбы: Грамматика және тіл дамыту
10. Лекция тақырыбы: Грамматика мен тіл дамыту жұмыстарына үйретудің әдіс.тәсілдері
11.Лекция тақырыбы: Грамматикалық талдау
12. Лекция тақырыбы: Грамматика сабақтарында қолданылатын көрнекі құралдар
13. Лекция тақырыбы: Орфографияны оқыту. Сөздікпен жұмыс жасаудың маңызы (фонетика, лексика, грамматика жаттығуларымен байланыс).
14.Лекция тақырыбы: Бастауыш сыныптағы диктант, оның түрлері
15. Лекция тақырыбы: Оқушыларда орфографиялық қателерді болдырмау және оларды түзету жолдары
Қазақ тілін оқу барысында балалардың ойы дамиды, дүниетанымы кеңейеді, әдебиет пен өнердің алуан түрлі салаларына қызығып, рухани дамиды. Қазақ тілін оқытудың жетекші принципі ауызша және жазбаша тіл дамыту болып табылады.
Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту әдістемесі кіші жастағы оқушыларды оқыту заңдылықтарын зерттейді: қазақ тілін оқыту мазмұнын анықтайды, мектептегі оқу-әдістемелік топтамамен қамтамасыз етеді, оқушылардың материалды ұғыну процесін, оқу материалын ұғыну барысындағы қиындықтарды және оларды жою жолдарын зерттейді, ұсынылған әдіс-тәсілдердің тиімділігін анықтайды. Әдістемеден терең білім беру – бастауыш сынып мұғалімдерін жоғары кәсіптік деңгейде дайындаудың қажетті шарты.
Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту әдістемесі мынадай бөлімдерді қамтиды:
- Қазақ тілін оқыту әдістемесі -ғылым;
- бастауыш сыныптағы қазақ тілі – оқу пәні;
- сауат ашу әдістемесі;
- әдебиеттік оқу әдістемесі;
- фонетиканы оқыту әдістемесі;
- сөзжасам және грамматиканың әдістемесі;
- орфографияны үйрету әдістемесі;
- тіл дамыту әдістемесі.
Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту әдістемесі кіші жастағы оқушыларды оқыту заңдылықтарын зерттейді: қазақ тілін оқыту мазмұнын анықтайды, мектептегі оқу-әдістемелік топтамамен қамтамасыз етеді, оқушылардың материалды ұғыну процесін, оқу материалын ұғыну барысындағы қиындықтарды және оларды жою жолдарын зерттейді, ұсынылған әдіс-тәсілдердің тиімділігін анықтайды. Әдістемеден терең білім беру – бастауыш сынып мұғалімдерін жоғары кәсіптік деңгейде дайындаудың қажетті шарты.
Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту әдістемесі мынадай бөлімдерді қамтиды:
- Қазақ тілін оқыту әдістемесі -ғылым;
- бастауыш сыныптағы қазақ тілі – оқу пәні;
- сауат ашу әдістемесі;
- әдебиеттік оқу әдістемесі;
- фонетиканы оқыту әдістемесі;
- сөзжасам және грамматиканың әдістемесі;
- орфографияны үйрету әдістемесі;
- тіл дамыту әдістемесі.
1. Аймауытов Ж. Сабақтың комплектстік жүйесінің әдістері. Қызылорда, 1929.
2. Әбдікәрімова Т., Рахметова С., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту әдістемесі. Алматы, 1999.
3. Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту методикасы. Алматы. 1987.
4. Қазыбаев С. Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту. Алматы, 1985.
5. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. Алматы, 1992
6. Әуелбаев Ш. “Әліппе” оқулығына әдістемелік нұсқау. 1992-2000.
7. Бірінші сыныптағы оқыту.А., 1986.
8. Жазыбаев М., Қызықты грамматика. 1969.
9. “Әліппе”, “Әліппе серігі”, “Жазу үлгілеі”, А., 1992-2000
10. “Ана тілі” оқулықтары А., 1988-2000.
11. Рахметова С. Бастауыш сыныптарда оқушылардың тілін ұстарту. Алматы, 1997.
12. Рахметова С., Жаманқұлова П., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту әдістемесі. Алматы, 1998.
13. Сарыбаев Ш. Қазақ тілі методикасының кейбір мәселелері. Алматы, 1959
14. Уәйісова Г. Бастауыш кластарда морфологиялық ұғымдарды оқыту. Алматы, 1994.
15. Уәйісова Г., Жұмабаева Ә. Қазақ тілі оқыту әдістемесі. Алматы, 1999
16. Байқуатова О., Бастауыш мектепте синтаксис материалдарын оқыту.
17. “Қазақ тілі” оқулықтарына әдістемелік нұсқау.(2,3,4, сынып А., 1998-2000)
2. Әбдікәрімова Т., Рахметова С., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту әдістемесі. Алматы, 1999.
3. Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту методикасы. Алматы. 1987.
4. Қазыбаев С. Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту. Алматы, 1985.
5. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. Алматы, 1992
6. Әуелбаев Ш. “Әліппе” оқулығына әдістемелік нұсқау. 1992-2000.
7. Бірінші сыныптағы оқыту.А., 1986.
8. Жазыбаев М., Қызықты грамматика. 1969.
9. “Әліппе”, “Әліппе серігі”, “Жазу үлгілеі”, А., 1992-2000
10. “Ана тілі” оқулықтары А., 1988-2000.
11. Рахметова С. Бастауыш сыныптарда оқушылардың тілін ұстарту. Алматы, 1997.
12. Рахметова С., Жаманқұлова П., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту әдістемесі. Алматы, 1998.
13. Сарыбаев Ш. Қазақ тілі методикасының кейбір мәселелері. Алматы, 1959
14. Уәйісова Г. Бастауыш кластарда морфологиялық ұғымдарды оқыту. Алматы, 1994.
15. Уәйісова Г., Жұмабаева Ә. Қазақ тілі оқыту әдістемесі. Алматы, 1999
16. Байқуатова О., Бастауыш мектепте синтаксис материалдарын оқыту.
17. “Қазақ тілі” оқулықтарына әдістемелік нұсқау.(2,3,4, сынып А., 1998-2000)
Түркістан – 2014 ж.
КІРІСПЕ
Қазақ тілін оқу барысында балалардың ойы дамиды, дүниетанымы
кеңейеді, әдебиет пен өнердің алуан түрлі салаларына қызығып, рухани
дамиды. Қазақ тілін оқытудың жетекші принципі ауызша және жазбаша тіл
дамыту болып табылады.
Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту әдістемесі кіші жастағы
оқушыларды оқыту заңдылықтарын зерттейді: қазақ тілін оқыту мазмұнын
анықтайды, мектептегі оқу-әдістемелік топтамамен қамтамасыз етеді,
оқушылардың материалды ұғыну процесін, оқу материалын ұғыну барысындағы
қиындықтарды және оларды жою жолдарын зерттейді, ұсынылған әдіс-тәсілдердің
тиімділігін анықтайды. Әдістемеден терең білім беру – бастауыш сынып
мұғалімдерін жоғары кәсіптік деңгейде дайындаудың қажетті шарты.
Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту әдістемесі мынадай бөлімдерді
қамтиды:
- Қазақ тілін оқыту әдістемесі -ғылым;
- бастауыш сыныптағы қазақ тілі – оқу пәні;
- сауат ашу әдістемесі;
- әдебиеттік оқу әдістемесі;
- фонетиканы оқыту әдістемесі;
- сөзжасам және грамматиканың әдістемесі;
- орфографияны үйрету әдістемесі;
- тіл дамыту әдістемесі.
Бастауыш сыныпта қазақ тілін оқыту әдістемесі лекция, практикалық-
семинар, студенттердің өзіндік жұмыстары және педагогикалық іс-тәжірибе
арқылы іске асырылады.
Лекцияда әдістеменің негізгі теориялық қағидалары, ең соңғы зерттеу
жұмыстарының нәтижелері және озат тәжірибелері айтылады. Практикалық
сабақтарда бағдарламалар, оқулықтар, оқу-әдістемелік құралдар талданады,
сабақ үлгілері жобаланады т.с.с. Семинар сабақтарында негізгі әдістемелік
еңбектер оқытылады. Студенттердің өзіндік жұмыстарында лекцияда ұсынылған
әдебиеттерді оқып, конспект жасайды.
Студенттер қазақ тілін оқыту әдістемесінен теориялық білімдерін
педагогикалық іс-тәжірибеде іс жүзіне асырады және мамандыққа қажетті
біліктері мен дағдыларын шыңдай түседі.
Оқыту мақсаты:
“Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту теориясы мен технологиясы”
пәнінің басты мақсаты – болашақ бастауыш сынып мұғалімдеріне қазақ тілін
(әліппе, ана тілін, грамматиканы) оқыту әдістемесінің теориясынан жүйелі
білім беру, сабақ жүргізу әдіс-тәсілдерін меңгерту.
Оқыту міндеттері:
• қазақ тілін үйретудің заңдылықтары мен негізгі әдістемелік
ұстанымдарды таныстыру;
• бастауыш сыныпта оқытылатын білім мазмұнын және оқыту жүйесін
білдіру;
• сауат ашу әдістемесін меңгерту;
• оқуға үйрету жолдарымен таныстыру;
• грамматиканы оқыту әдістемесін игерту;
• жазуға үйрету жолдарымен таныстыру;
• тіл дамыту әдіс-тәсілдерін үйрету;
• оқыту барысында шығармашылықпен жұмыс жүргізу жолдарын
көрсету.
Басқа пәндермен байланысы:
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің ғылыми негіздері, басқа ғылым
арасында алатын орны, лингвистика, психология, педагогика, сөйлеу әрекеті
теориясымен, логикамен, әдебиетпен байланысы.
Пәннің обьектісі-бастауыш оқыту педагогикасы мен әдістемесі мамандығы
бойынша ҚР мемлекеттік стандарты талаптарына сәйкес болашақ болашақ
бастауыш мұғалімдерінің жоғары педагогикалық кәсіптік білімінің құрамдасы
ретіндегі әліппе, әдебиеттік оқу, қазақ тілін оқытудан әдістемелік білім,
білік дағды.
Пәнді оқытуда тероялық, практикалық әдіс, әдебиеттермен жұмыс,
салыстыру, көрнекілік әдіс, талдау, жинақтау әдістері пайдаланылады. Қазақ
тілін оқыту әдістемесі - қазақ тілі теориясы мен технологиясы зерттейтін
ғылым.
Әдістемеден терең білім беру-бастауыш сынып мұғалімдерін жоғары кәсіпте
дайындаудың қажетті шарты.
Бастауыш мектепте қазақ тілін оқытудың теориялық негіздері.
Бастауыш мектепте қазақ тілін оқытудың мақсаты мен міндеттері.
Бастауышта қазақ тілін оқытудың мазмұны. Бастауышта қазақ тілін білім
берудің стандарты. Қазақ тілінен мектепке дейінгі дайындық, бастауыш және
негізгі орта мектеп бағдарламаларын талдау. Қазақ тілінен бастауыш мектепте
оқыту әдістері. Басатауыш сыныптарада қазақ тілін оқыту құралдары. Қазақ
тілінен бастауыш сыныптар үшін жасалған оқу-әдістемелік топтама. Бастауыш
сыныптарда қазақ тілін оқытуды ұйымдастыр формалары.
Балаларды қазақ тілін оқуға дайындау. Қазақ тілін оқытудағы сабақтастық
байланыстар. Қазақ тілін оқытудағы пәнішілік және пәнаралық байланыс. Қазақ
тілінен білім, білі дағдыларға әрбір оқу жылының соңындағы бағдарламаылқ
талаптар. Білім, білік, дағдыларды тессеру және бағалау. Бақылау түрлері,
және қазақ тілін оқыту нәтижелерін диагностикалау.
Бастауыш мектепте қазақ тілін оқытудың технологиясы
Сауат ашу технологиясы: Сауат ашу технологиясының мектептегі оқу-тәрбие
жұмысының жалпы жүйесіндегі маңызы, сауат ашу әдістемесінің лингвистикалық
негіз және психофизиалогиялық негізі. Дыбыстық таладау-жинақтау әдісі.
Әдебиеттік оқу технологиясы Оқудың білімдік, тәрбиелік, дамытушылық
маңызы, мақсаты мен міндеттері. Бастауыш мектепке арналған әдебиеттік оқу
топтамасы. Әдебиеттік оқудың түрлері. Оқу дағдысына сипаттама: саналы,
дұрыс, шапашаң, мәнерлеп оқу. Бастауыш сыныптарда мәтінмен жұмыс жасаудың
психологиялық негіздері.
Фонетикалық, сөзжасам және грамматиаканы оқыту технологиясы: Кіші
жастағы оқушыларға грамматиканы оқытудың мәні және оқу-тәрбиелік
міндеттері. Оқушыларда грамматикалық және сөзжасам ұғымдарын
қалыптастырудың әдістемелік негіздері. Грамматикалық ұғымдардың мәні.
Оларды ұғыну қиындықтары. Грамматикалық ұғымдардың мәні. Бастауыш
сыныптарда сөз таптарын оқытудың негідері. Сөз таптарын оқыту барысындағы
тіл дамыту жұмыстары.
Орфографияны оқыту технологиясы: Орфография әдістемесіндегі
грамматикалық және грамматикаға қарсы бағыттар. Орфографиялық дағдылар
қалыптастыру.
Тіл дамыту технологиясы: Тіл дамытудың мақсат, міндеттері мен жолдары.
Сөйлеу туралы ұғым және оларды дамыту. Сөйлеу әрекет ретінде. Оның түрлері
мен қызметі. Оқушылардың сөйлеуіне қойылтын талаптар. Сөйлей- ойлады дамыту
құралы. Сөздікпен жұмыс жасау. Байланыстырып сөйлеу және оны дамыту
міндеттері. Бастауыш сыныптардағы жазбаша іс қағаздарының түрлері. Ресми
сөйлеу жұмысы.
Қазақ тілін оқыту теориясы мен технолгиясын оқыту барысында оқушылардың
әректін ұйымдастыру технологиясы.
Сауат ашу, әдебиеттік оқу, қазақ тілінің қазіргі сабақтарына қойылатын
талаптар. Бастауыш сыныптағы сабақ құрылымына қазіргі көзқарастар. Сабаққа
дайындық және оны жоспарлау. Сауат ашу әдебиеттік оқу, қазақ тілі
сабақтарында оқушылар әрекетін ұйымдастырудың қазіргі педагогиалық
технолгиялары. Оқушылардың оқу-әректін ұйымдастыру. Балалардың ойлауын,
танымдық, шығармашылық қабілетін дамыту. Оқушылардың өздік әрекетіне
жетекшілік жасау.
Сауат ашу, әдебиеттік оқу, қазақ тілінің сыныптан тыс сабақтарында
оқушылар әрекетін ұйымдастыру технологиясы.
Оқушылардың үйдегі оқу жұмысы. Сыныптан тыс сабақ түрлері. Оқушылардың
өздік шығармашылық әрекеттеріне жетекшілік. Дәстүрлі емес және қызықты
жаттығуларды орындау әдіс-тәсілдері. Оқушылардың таңдауы үшін жүргізілетін
курстар. Бастауыш сыныптарда әдебиеттік оқу мен қазақ тілін тереңдетіп
оқыту мүмкіндіктері.
Қазақ тілін оқыту әдістемесі – педагогикалық ғылым. Сауат ашуды, қазақ
тілін бастапқы оқыту жөнінідегі ғылым. Психологиялық, педагогикалық
зерттеулердің оқыту әдістемесін дамытудағы рөлі. Пеадгогикалық практика.
Озат тәжірибелерді зертеу. Зерттеу нәтижелерін практикаға енгізу. Курстық,
дипломдық жұмыстардың орындалуы.
Лекция тезистері
1 Лекция тақырыбы: Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту әдістемесі - оқу
пәні
2. Лекция жоспары:
1. Бастауыш мектепте қазақ тілін оқытудың мақсаты мен міндеттері.
2. Пәннің басқа ғылымдармен байланысы.
3. Қазақ тілін оқыту әдістері.
3. Лекция мақсаты: Бастауыш мектепте қазақ тілін оқытудың мақсаты мен
міндеттері.
Пәннің басқа ғылымдармен байланысы, әдістер туралы мағұлмат беру.
4. Лекция мазмұны:
1. Бастауыш мектепте қазақ тілін оқытудың мақсаты мен міндеттері
Қазақ тілін оқу, білу не үшін керек? Себебі қазақ тілі – қазақ
республикасының мемлекеттік тілі, ол өнеркәсіп пен техниканың, ғылым мен
мәдениеттің және қоғамдық-саяси өмірдің барлық саласын қамтып көрсететін
бай лексикасымен, қалыптасқан жазу жүйесімен және әр түрлі стильдік
тармақтарымен сипатталады.
Қазақ тілі бастауыш, орта мектептерде, жоғары және арнаулы орындарда
арнайы пән ретінде оқытылуда.
Бастауыш сыныптарда балалар қазақ тілі сабақтарында нені білуге тиіс?
Балалар бастауыш сыныптарда оқуға, жазуға үйренеді,ойын анық, дәл
жеткізе алатындай дағдыға, яғни дұрыс сөйлеуге үйренеді.
Сонымен, 050102 - мамандығы бойынша оқитын студенттеріне бастауыш
сыныптарда қазақ тілін оқытудағы мақсат - бастауыш сынып оқушыларын сан
алуан грамматикалық формаларды қолдана білуге үйрету және соның негізінде
олардың тілдерін ұстарту, сондай-ақ жазу дағдыларын бекітіп, сөйлей білуге
төселдіру болып табылады.
Бастауыш мектепте оқытылатын грамматика, оқу, тіл дамыту сабақатарының,
бір жағынан білімдік мәні, екінші жағынан тәрбиелік мәні, үшіншіден баланың
жеке басындағы қасиеттерді дамытып, олардың әлеуметтік бағдарларын айқындай
түсуде орасан зор үлес қосады.
Бастауыш мектепте ана тілінен оқушыларға білім, тәрбие беруден және
оларды дамытуда мынадай қағидалар басшылыққа, алынады:
1. Мұғалім білімдік, тәрбиелік, дамыту жағынан құнды, шәкірт ұғымына сай
келетін, анық та дәл, көркем тілмен жазылған материалдарды іріктеп алып,
қазақ тілі сабақтарында пайдаланып отыруға міндетті;
2. Балаларды дәл, анық, бейнелі сөйлеуге жүйелі түрде, үнемі
дағдыландырады;
3. Көркем шығармалар арқылы білім бере отырып, балалардың сезімдеріне әсер
етіп, совет адамына қажетті моралъдық қасиеттер, адамгершілік мінез –
құлықтардың қалыптасуына жағдай туғызады.
2. Пәннің басқа ғылымдармен байланысы.
Біздің қоғамымыз ілгері дамыған сайын, оқыту процестерінің де мазмұны
жаңарып, әдістері жетілдіріліп келеді. Оқыту процесінде кездесетін
себептілікті, байланыстылықты, бір-біріне тәуелділікті, даму жолдарын нақты
ажырату үшін таным заңдылықтарын жете білудің маңызы зор.
Әрбір пәннің оқыту әдістемесі белгілі бір ғылымға негізделеді.
Мысалы, әдебиетті оқыту әдебиеттану ғылымына, тарихты оқыту тарих ғылымына,
ал қазақ тілін оқыту әдістемесі қазақ тіл біліміне тығыз байланысты
қаралады. Тілде дамымай, өзгеріске ұшырамай, бір қалыпта қалып қоятын
мәңгілік еш нәрсе жоқ, бәрі де өзгереді, дамиды. Сондай өзгеру мен дамуды
тілдің синтаксистік жүйесінен көруге болады.
Мектепте қазақ тілін оқыту барысында оқушының ауызша және жазбаша
тіліне көп көңіл бөлінеді. Мұның өзі тілдің фонетика, орфография және
орфоэпия бөлімдерін саналы меңгеруге байланысты. Бұл тақырыптарды дұрыс
меңгерген оқушы жазба жұмыстарында қате жібермей, сауатты жазатын болады.
Бұлардың бәрі де оқыту процесінде байланыстырып сөйлеуге дағды бере отырып,
ойын жүйелі, дұрыс айта білуге жаттықтырады.
Қазақ тілі біліміндегі сөз тудыру мәселесі біршама зерттеледі. Мұның
мектепке қазақ тілін оқыту әдістемесінде үлкен әсері болды. Әсіресе, қазақ
тілі бағдарламасы мен оқулығына бұл тақырып енгізіліп, сөздің құрамына, сөз
тудыру жұмыстарына баса көңіл бөлінді. Ол оқушылардың сөздік қорының
баюына, орфографиялық дағдыларды меңгеруіне жағдай жасады.
Қорыта келгенде, қазақ тілін оқыту әдістемесі тіл ғылымының осындай
дамуына, оның қойып отырған талаптарына сай жетіліп келеді. Мектепте
оқытылатын қазақ тілі материалдарының қандай саласы болмасын, атап
айтқанда, қазақ тілінің фонетикасы, лексикасы мен фразеологиясы,
орфографиясы мен орфоэпиясы, грамматикасы, сөздердің өзгеруі мен сөздердің
сөйлемдегі тіркесі, сөйлем түрлері мен оның белгілері және қазақ тілінің
жалпы заңдылықтарымен таныстыру-қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізгі
объектісі болып табылады және оның әшқайсысы әдістемелік амал – тәсілдерсіз
оқытылмайды. Сондықтан қазақ тілі мектепке арналған бағдарлама бойынша
белгілі бір пән ретінде танылса, қазақ тілін оқыту әдістемесі оның оқыту
әдістері мен тәсілдерін белгілейтін ғылым демекпіз.
Педагогика ғылымы соңғы жылдары бірсыпыра табыстарға жетті. Әсіресе,
адамның психикасының қоғамдық-тарихи даму табиғатын танып білуде, ой-
санасының жетілуін зерттеу проблемасының айналасында үлкен ғылыми
зерттеулер жүргізілуде.
Психологияның жеке пәндер әдістемесін нақтылап түсіндіруде алатын
орны ерекше. Мысалы, психология грамматикалық ережелерді оқушылардың қалай
меңгеретінін, оны күнделікті практикада қалай жүзеге асыратынын зерттеп,
қазақ тілін оқыту әдістемесінің дамуына ықпалын тигізіп отырады.
Оқу жоспарын жасағанда да, қазақ тілінің бағдарламасы мен
оқулықтарындағы оқу материалдарын іріктеуде де оқушылардың жас ерекшелігі
мен психологиялық ерекшеліктері ескеріліп отырады.
Оқу–тәрбие ісіндегі ең қажетті мәселе – мұғалімнің психологиялық
жағынан дайындығы. Әсіресе, қазақ тіліг оқытуда мынадай психологиялық
ерекшеліәктерді меңгеру қажет болады: біріншіден, сөйлеу процесіндегі
ерекшелік, екіншіден, жеке оқушының ана тілін меңгеру қабілеті ескерілуі
тиіс. Сондықтан қазақ тілін оқытатын мұғалім өз пәнінің ерекшелігіне қарай
психологияны жақсы білуі қажет.
Оқушылардың материалды меңгере алуының психологиялық негізі сабақтың
әрі әсерлі, әрі қызықты өткізілуіне байланысты. Сабақ психологиялық жағынан
неғұрлым әсерлі болса, оқу материалын олар соғұрлым терең түсінеді. Бұл –
мұғалімнің шеберлігіне де қатысты мәселе. Сабақты психологиялық жағынан өте
тартымды етіп құру үшін, негізгі үш жағдайдың болуы шарт: бірінші жағдай –
сабақтың педагогикалық тұрғыдан ойдағыдай болуы. Оған қатысты мәселелер
шартты түрде: мұғалім мен оқушылардың сабақ кезіндегі қарым-қатынасы,
мұғалімнің өзін-өзі ұстау мәнері, оның өнегелі өнегесі, сыртқы келбет-
пішіні, сөйлеу мәдениеті, оқушыларға қатаң талап қоюмен бірге, олардысыйлай
да білу, саналы адамгершілік пен парасаттылыққа баулу т.б. Мұғалімнің
сабақта жеке оқушыны өзіне қарата, зейінін аудара білуі сынып ұжымын тегіс
меңгере алуын қамтамасыз етеді. Сабақтың теориялық жағы негізгі тактілермен
дәлелденіп, оның ғылыми мәні көңілге қонымды болса, ол оқушылардың
логикалық ойлау ынтасын арттырады және сабақ оқушыларға әсерлі болады.
‡шінші жағдай – сабақтың әдістемелік жағынан тиімді болуы. Бұл мұғалімнің
материалды баяндау әдісін шеберлікпен игере алуында, дидактикалық заңды
принциптерді орынды қолдануына, қажетті көрнекі құралдар мен тәжірибе
жұмыстарын тиісті кезінде көрсете білуіне байланысты
3. Қазақ тілін оқыту әдістері
Әдіс – грекше зерттеу жолы деген сөз.Басқаша айтқанда адамның ақыл-
ойының және практикалық қызметінің тәсілі деген мағынаны білдіреді. Әдіс
мынадай түрлерге бөлінеді: 1-әдіс, 2-оқу әдісі, 3-мұлалімнің оқыту әдісі, 4-
оқушылардың білімді үйрену әдісі.
Оқу әдісі – оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру, қабілетін дамыту,
оларға білім, білік және дағдыны меңгерту жолындағы мұғалім мен оқушылардың
өзара біліктегі атқаратын жұмыстарының тәсілі.
Оқу – екі жақты процесс, оған бір жағынан – мұғалім, екніші жағынан –
оқушылар қатысады. Мұғалім оқу жұмысын ұйымдастырып, оған тікелей басшылық
етеді. Ол оқушыларға жаңа білімді түсіндіреді, танымдық қызметін
жандандырады, тапсырма беріп, оның орындалуын қадағалайды. Оқушы еңбегінің
қаншалықты тиімді болып отырғанын ескеріп, білімін бағалайды. Оқу
процесінің табысты болуында мұғалімнің теориялық дайындығы, методикалық
шеберлігі, педагогикалық әдептілігі шешуші роль атқарады.
Мұғалімнің оқыту әдісі деп оқу процесінде оқушылардың ақыл-ой
процесіне басшылық ету және білім беру тәсілдері айтылады, ал, оқушылардың
үйрену методы дегеніміз – олардың білім, білік, дағдыларды меңгеру
тәсілдері. Оқу процесін жүргізу жұмысында басшылық рольді мұғалім атқарады.
Сол себепті мұғалімнен білімділік және методикаға төселген шеберлік талап
теіледі. Ал, оқушылар болса оқу еңбегіне саналы әрі белсенді түрде қатысу
дағдысына жаттығып, оған әбден машықтанған болуы қажет. Осындай екі жақты
белсенді әрекеттің нәтижесінде ғана оқыту процесі көздеген педагогикалық
мақсаттарға жете алады.
Оқыту әдісінің негіздері. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің
методологиялық негізі дүниетаным теориясы болып табылады.
Оқыту әдісінің педагогикалық және психологиялық негіздері де бар.
Біріншіден, оқыту әдісіоқудың мақсаттары мен міндеттеріне негізделеді. Оның
өзі оқушыларды тәрбиелеу мақсаттарынан туындайды.
Екіншіден, қазақ тілін оқыту әдісі дидактика принциптерін өз
табиғатына лайықтап қолданады. Мәселен, теория мен практиканың
байланыстылық принципі қазақ тілін оқытуда кеңінен орын алады.
Үшіншіден, бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту әдісі психология
ғылымына сүйенеді, оның жаңалықтарын негізге алады. Осыған орай балалардың
абстракциялы ойлау қызметінің даму деңгейіне сәйкестіріліп, грамматикалық,
абстракция элементтері енгізіліп келеді. Бұл ретте оқыту методы оқушылардың
жас ерекшелігіне, ақыл-ой дамуына, қабілеті мен талғамына сәйкес
қолданылады.
Төртіншіден, қазақ тілін оқыту әдісі оқу мазмұнына шарттас құралыдаы.
Оқу мазмұнының өзгеруіне байланысты оқыту әдісі де өзгеріп отырады. Мысалы,
сынып сайын оқу материалының бірте-бірте күрделене түсетіндігіне сәйкес
оқыту әдісі де оқушылардың бақылау, ойлау қабілетін дамыта түсетін өздік
жұмыс әдістеріне көбірек орын беріледі.
Бесіншіден, қазақ тілін оқыту әдісі тіл білімі ғылымының зерттеу
әдістеріне тығыз байланысты әрі біршама оған бағынышты келеді. Бірақ ғылыми-
зерттеу әдістері мен оқыту әдісі бірдей емес. Оқыту негізінде, ғылымда анық
танылған білімді баяндау, түсіндіру логикасын көрсетеді, оқушылар ондай
білімді ұғынып меңгереді. Дегенмен оқыту әдісі зерттеу жолын да қолданады.
Оқыту әдісінің жалпы түрлері. Мектептегі оқыту жұмысының алдына
қойылатын түпкі мақсат – тәрбиемен қатар саналы білім, берік практикалық
дағды беру және оларға білімді өздігінен меңгеру жолын, сол білімді
практикада кәдеге асыра алатындай іскерлікті дарыту. Бұл игі мақсат оқыту
тәсілдерін, білімді меңгеру процесінде оқушының өздігінен жұмыс жасауына
себін тигізетін тиімді әдістерді қолдану жолымен жүзеге асады. Осыған
байланысты бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту ісінде өзін практикада
ақтаған – жинақтау, индукция-дедукция, бақылау және эврикалық әдістер
пайдаланылып келеді. Мұғалім сабақта белгілі бір әдіске жетекшелік роль
бергенімен, оны мыңда бір дауа әдіске айналдырып алмауды ойластырады, демек
бір сабақта бірнеше әдістің элементін ендіріп, оқу жүйесін тиімді, тартымды
ұйымдастыру тәсілін іздестіреді.
Талдау-жинақтау – оқытудың жалпы әдісі. Ал оның жеке бөліктері –
салыстыру, таптау, саралау, абстракциялау, тұжырымдау, нақтылау, жүйелеу.
Талдау (анализ) әдісі қазақ тілінің табиғатына лайық келеді.
Оқыту әдісінің индукция және дедукция түрлері оқу материалдарын өту
кезіндегі оқушының ойлау жолдарына қарай қолданылады. Индукция – жеке
оқиғадан, нақты заттардан жалпы ережеге келетін ойлау формасы.
Дедукция – әдісін қолданғанда, жалпы ұғым анықтама заңдылықтарды
танудан жеке ережеге келетін ойлау қызметі орын алады. Бастауыш сынып
оқушыларының психологиялық ерекшеліктеріне қарай жаңа материал көбіне и н
ду к ц и я әдісімен түсіндіріледі.
Эврикалық немесе сұрақ-жауап әдісі. Дидактиктер бұл әдістің өзін үш
түрге бөліп қарастырады. Олар: проблемалық әдіс, ізденісті немесе ішінара
ізденісті әдіс және зерттеу әдісі.
Бастауыш сыныптарда ана тілін оқытуда тіл дамыту әдісі кеңінен
қолданылады. Бұл әдіс оқушыларға ана тілінің сөздік қорын, сөз құрамын,
орфоэпиялық, орфографиялық ерекшеліктерін меңгертуді мақсат етіп қояды.
Сонымен бірге баланы дұрыс сөйлеуге, жазуға, өз ойын айтып беруге үйрету
жолын қарастырады.
5. Бақылау сұрақтары:
1. Бастауыш сыныптарда қазақ тілі не үшін оқытылады.
2. Бастауыш сыныптарға арналған Қазақ тілі, және Ана тілі оқулықтарымен
танысыңыздар.
3. Әдіс ұғымына анықтама беріп, оның әр түрін сипаттаңыз.
4. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің әдістемелік, лингвистикалық негізі
дегенді қалай түсінесіз?
6. Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары
1. Бастауыш сыныптарға арналған Қазақ тілі, және Ана тілі оқулықтарымен
танысу, әр сыныптың тақырыбына көңіл аудару.
7. Лекция тақырыбына сәйкес әдебиеттер тізімі
1. Аймауытов Ж. Сабақтың комплектстік жүйесінің әдістері. Қызылорда, 1929.
2. Әбдікәрімова Т., Рахметова С., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту әдістемесі.
Алматы, 1999.
3. Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту методикасы. Алматы. 1987.
4. Қазыбаев С. Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту. Алматы, 1985.
5. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. Алматы, 1992
6. Әуелбаев Ш. “Әліппе” оқулығына әдістемелік нұсқау. 1992-2000.
7. Бірінші сыныптағы оқыту.А., 1986.
8. Жазыбаев М., Қызықты грамматика. 1969.
9. “Әліппе”, “Әліппе серігі”, “Жазу үлгілеі”, А., 1992-2000
10. “Ана тілі” оқулықтары А., 1988-2000.
2 Лекция тақырыбы: Бастауышта қазақ тілінен білім беру стандарты,
бағдарламаларын талдау
Лекция жоспары:
Қазақ тілін бастауыш мектепте оқыту әдістері.
Қазақ тілінен бастауыш сыныптар үшін жасалған оқу-әдістемелік топтама.
Қазақ тілінен берілген білім, білік, дағдылар туралы.
Лекция мақсаты: Қазақ тілінен бастауыш сыныптар үшін жасалған оқу-
әдістемелік топтама. Қазақ тілін бастауыш мектепте оқыту әдістерін
меігерту.
Лекция мазмұны:
1. Қазақ тілін бастауыш мектепте оқыту әдістері.
Бағдарлама балаларға нені оқыту керектігін көрсетеді, бағдарлама
бойынша оқулықтар жасалады.
Ал бұл материалдар оқушыларға қалай үйретіледі? Белгелі бір пәнді
үйрету барысында оқушылардың әрекетін ұйымдастыруды оқытудың әдісі дейміз.
Оқыту әдістерінің қайсысы болмасын, оқушы мен мұғалімнің ара қатынасын
білдіреді. Бұл олардың бірлесіп әрекет ету тәсілдері болып табылады.
Оқыту әдістерінің дидактикалық жүйесі оқыту жолдарының жалпы
заңдылықтарын көрсетеді.
Оқыту әдістерін зерттеуші ғалымдар, жалпы алғанда, былайша топтайды:
1) балалардың оқу-таным әрекетін ұйымдастыру және оны іске асыру
әдістері; 2) оқу-таным әрекетіне түрткі (мотивация) жасау, әсер ету
әдістері; 3) оқу-таным әрекеттерінің тиімділігін тексеру әдістері.
Бұлардың әрқайсысына бірнеше жекелеген әдіс енеді. Мысалы, 1 топқа
сөздік, көрнекілік және практикалық әдістер (олар қабылдау мен есте
сақтауға негізделеді); индуктивтік, дедуктивтік әдістер (логикалық ойлауға
негізделеді), өздігінен орындау, мұғалімнің басшылығымен орындау әдістері
(қиялға, ерікке негізделеді). Ал ІІ топқа баллардың қызығу мүддесін туғызу,
зейініні жинақтау және оқуда борыш, жауапкершілік туғызу әдістері; ІІІ
топқа ауызша тексеру, жазбаша тексеру, лабораториялық-практикалық тексеру
және өзін-өзі тексеру әдістері енеді.
Қазақ тілін оқыту барысында бұл әдістердің қайсысының қай кезде тиімді
екенін мұғалімнің өзі айқындап, іріктеп қолданады.
2. Қазақ тілінен бастауыш сыныптар үшін жасалған оқу-әдістемелік топтама.
Бастауыш сыныптарда қазақ тілінен мынадай оқу-әдістемелік топтамалар
жасақталған:
Әліппе оқулығы - көп деңгейлі, дамыта оқытылатын, ұлттық ерекшелігі
бар, дәстүрлі мектепке арналған төл оқулық. “Әліппе” оқулығы Ш.Әуелбаевтың
жетекшілігімен ғылыми қызметкер Р.Ізғұтынова, Ә. Наурызбаева және А.
Құлжановалар жазып, 1997 жылы “Атамұра” корпорациясынан басылып шықты.
“Әліппеде” психология, педагогика, лингвистика ғылымы пәндерін
басшылыққа алады.
“Әліппені” оқыту мынадай кезеңдерден тұрады.
1-кезең: “Әліппеге” дейінгі кезең – 2 апта, 14 сағат.
2-кезең: Сауат ашу кезеңі – 98 сағат.
Оқу материалдары осы кезеңдердің ерекшеліктеріне қарай орналасқан.
Ана тілі оқулығы – 1-сынып Ана тілі - интеграциялық оқулық. Оқулықта
оқу материалдардың мазмұны маусымдық-тақырыптық принципке құрылған. Жалпы
сағат саны 126, аптасына 7 сағаттан оқытылады. Оқу-жазу – тіл дамыту
жұмыстарын өзара байланыстыра күнбе-күн ретіне қарай орнын ауыстыра отырып
жүргізу қажет. Оқулықтағы ақын-жазушылардың туындылары соңғы талаптарға
сәйкес, педагогика-психология және әдістемелік ғылымдардың соңғы
жетістіктеріне қарай іріктелген. Оқулықты негізінен 3 топқа бөліп
қарастырамыз, тақырыптары мынадай;
1. Біздің Отанымыз
2. Адам және табиғат
3. Отбасы және балалар
2-сынып Ана тілі 136 сағат, аптасына 4 сағаттан. 2- сыныптқа арналған
оқулыққа іріктеліп алынған материалдар негізінен халық ауыз әдебиеті
үлгілері, көрнекті ақын-жазушыларымыздың шығармалары мен үзінділері,
сонымен бірге танымдық маңызы жоғары кейбір ғылыми очерктер мен үзінділер,
мақалалар болып табылады. Оқулыққа енген материалдар құрылымы жағынан
тақырыптық принципке сәйкес орналастырылған.
3-сынып Ана тілінен 136 сағат, аптасына 4 сағаттан. Әр бөлім сайын
сұрақтар мен тапсырмалар, мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар, жұмбақтар берілген.
Әңгімелер 400-500 сөзден тұрады. Әңгіменің соңында жоспар берілген. Тарих,
ауыз әдебиеті, халық педагогикасымен тәлім-тәрбие, адамгершілік, табиғат
атақты адамдар туралыәңгімелер Абай жолынан үзінділер бар. Сөздік
жұмыстары да қамтылған Жыл аяғында 7-8 мыңдай сөзді меңгеріп, 10-15 өлең
жаттау талап етіледі.
4-сынып Ана тілінен 136 сағат, аптасына 4 сағаттан. 4-сынып
оқулығының материалдар көлемі жағынан күрделірек. Жоғары сыныпта әдебиеттік
оқу курсына үлкен дайындық жасалады.
2–сынып қазақ тілі оқулықтарының мазмұны мен құрылымы. Еліміз егеменді
мемлекет болып танылғаннан бері мектептерде ана тілін оқыту ісін жаңа
талаптарға сай жетілдіру оқушыларлың ана тілінде сөйлеп өз ойын жеткізу
дағдыларын жаңа сатыға көтеру, оқыту барысында ұлттық ерекшеліктерді
ескеру қажеттігіне баса назар аударыла бастады. Соған орай Жалпы
білім беретін қазақ орта мектебінің тұжырымдамалары жасалып,
білім берудің ұлттық – этнопсихологиялық мәселелері зерттелуде. Қазіргі
заман талабына лайық жаңа бағдарламалар әзірленіп, соның алғашқы
нәтижесі – бастауыш сыныпқа арналған оқулықтардың жарық көруі. Солардың
бірі – 2 сыныпқа арналған Қазақ тілі оқулығы.
Қазақ тілі (2- сынып) бұрынғы оқулықтармен салыстырғанда мүлде
жаңа. Оның жаңалығы – біріншіден, бағдарлама талабына орай оқулықта
материалдардың орналасу тәртібі өзгерді. Екінішіден, тілден
берілетін пәндік білім мазмұны жаңартылып, толықтырылды. Ең бастысы,
тілді қоғамдағы қарым-қатынас жасау құралы, қоршаған ортаны танып – білу
құралы ретінде үйрету көзделді. Бұрын балалардың орфографиялық
білім дағдысын қалыптастыру, грамматикалық ұғымдарды меңгертуге
байланыстырып сөйлеуді дамытуға бағытталған жұмыстармен байланыссыз
жүргізілсе немесе грамматикалық ұғымдарды меңгерту тілдің лексикалық
және синтаксистік жүйесін оқытумен ұштастырылмаса, енді осының бәрі де
мақсатқа–оқушылардың өз ойларын мазмұнды, грамматикалық тұрғыдан сауатты,
стильдік жағынан жатық, дәл бейнелеп айта және жаза білу дағдыларына
бағындырылады. Үшіншіден, оқушылардың сөздік қорын молайту, сөз
мағыналарын дұрыс ұғынып, сөздерді орынды жұмсай білу дағдысын
қалыптастыруға айрықша назар аударылады. Басқаша айтқанда, Сөз
тарауы жаңа мазмұнда оқушыларды алғашқы лексикалық ұғымдармен
таныстыру мақсатында қарастырылады. Сөз мағынасына қатысты жүргізілетін
жұмыс оқулықтың ол бойында үздіксіз беріліп отырды.
Төртіншіден, байланыстырып сөйлеуді дамытуға, ойлау қабілетін
жетілдіруге бағытталған Мәтін тарауы оқулыққа жаңадан қосылды. Мәтінмен
жұмыс оқушылардың сөйлеу дағдысы мен машығын қалыптастырудың негізі
бола отырып, өтілген тілдік объектінің лексикалық және
грамматикалық жақтарын тереңірек түсіндіріп , талдай, жинақтай
білуіне, олардың өзара бірлікте болатынын аңғартуға мүмкіндік береді.
Оқулықтың құрылымы мынадай: 1-сыныпта өтілген білім негіздері
еске түсіріліп, жаңғыртылғаннан кейін, 2-сыныпта оқытылатын Тіл
және сөйлеу тақырыбы басталады. Одан әрі Дыбыс пен әріп, Мәтін,
Сөйлем, Сөз және оның құрамы, Сөз таптары тараулары
бағдарламада көрсетілген ретпен орналасқан. Ең соңында Жыл бойы
өткенді қайталау тақырыбы берілген.
Жалпы білім беретін бастауыш сатысындағы оқыту процесі сауат ашудан
басталатыны белгілі. Сауат ашу бойынша білім мазмұны Қазақ тілі
пәнінің білім стандартында (1998ж) бірге қарастырылып келген. Шын
мәнінде, сауат ашу бастауыш сатыда білім негізін қалайтын,
өзіндік мақсаттары мен міндеті, зерттеу объектілері, білім мазмұны бар
пән. Сондықтан да Сауат ашу пәніне ерекше мән беріліп, пәннің Базистік
оқу жоспарындағы орны белгіленіп, жылдық және апталық оқу жүктемесі
көрсетіліп, базалық білім мазмұны айқындалып, дербес Сауат ашу
пәнінің білім стандартының жасалуы бірден бір дұрыс шешім болды.
Сауат ашу пәнінің білім стандарты жалпы білім берудің
мемлекеттік стандартының ережелері мен талаптарына сәйкес, 9-бөлім
бойынша рәсімделеді.
1- бөлімде Сауат ашу пәнінің білім стандартын қолдану саласы
көрсетілді. 2-3 бөлімдерде нормативтік сілтемелер, анықтамалар мен
қысқартулар берліді. Жалпы ережелер деп аталатын 4-бөлімде. Сауат
ашу пәнін оқытудың басты мақсаты – оқушылардың оқу және жазу
дағдыларын қалыптастыру; байланыстырып сөйлеуге үйрету; алғашқы
грамматикалық мағлұматтарды меңгерту; ана тіліне сүйіспеншілікке,
адамгершілікке, отансүйгіштікке тәрбиелеу, шығармашылық қабілеттерін
дамыту деп айқындалады. Ал оқытудың басты міндеттері былайша қойылды:
әліппеге дейінгі кезеңнің міндеттері – оқушыларды оқуға және жазуға
даярлау; сөздік қорын молайту; байланыстырып сөйлеуге үйрету. әліппе
кезеңінің міндеттері – оқушылардың оқу және жазу дағдыларын
қалыптастыру; байланысытырып сөйлеу тілін дамыту.
Әліппеден кейінгі кезеңнің міндеттері – оқушылардың оқу және
жазу дағдыларын жетілдіру; байланыстырып сөйлеу тілін дамыту; алғашқы
грамматикалық мағлұматтарды меңгерту.
Стандарттың 5-бөлімінде пәннің оқу бағдарламасының негізі
берілді.
6-бөлімде Сауат ашу пәні бойынша оқу жүктемесінің көлемі
белгіленді, яғни оқу жылында барлығы 238 сағат, аптасына 7 сағаттан
оқытылатыны, 1-жарты жылдықта – 112 сағат, 2-жарты жылдықта – 126 сағат
бөлінетіні көрсетілді. Сондай–ақ Сауат ашу пәні интеграцияланған
мазмұндағы (оқу мен жазу интеграцияланған – Әліппе оқулығы; тілдік және
оқу материалдары интеграцияланған – Ана тілі оқулығы) оқулықтары
арқылы жүзеге асырылатыны айтылған.
7-бөлімде Сауат ашу пәнінің базалық білім мазмұны сауат ашу
кезеңдерінің өзіндік ерекшеліктеріне қарай айқындалып, оған мынадай
анықтама берілді: Сауат ашу пәнінің базалық білім мазмұны дегеніміз-
үздіксіз білім берудің келесі сатылары мен білім беру деңгейлерінде
оқуды жалғастыру үшін жеткілікті, оқылуы міндетті болып табылатын
оқу пәнінің құрамы мен құрылымының тізбесі
Осыған сәйкес сауат ашудың базалық білім мазмұны бойынша әр
кезең бойынша төмендегідей айқындалады: әліппеге дейінгі кезеңде –
негізгі тілдік ұғымдар (сөйлем, сөз, буын, дыбыс) туралы түсінік беру;
әліппе кезеңінде – оқу және жазу, тіл дамытуға қатысты тілдің
препцевтикалық қызметі; әліппеден кейінгі кезеңде – оқу; алғашқы
грамматикалық мағлыұматтарды меңгерту.
Сондай–ақ стандарттың 8-бөлімінде Оқушылар дайындығының міндетті
деңгейіне қойылатын талаптар базалық білім мазмұнына сәйкес әр
кезең бойынша білімі мен біліктілігіне қатысты белгіленеді.
Ал оқушылардың міндетті дайындық деңгейіне жетуін тексеру сауат ашу
кезеңдеріне лайықталған оқу және жазуға қойылатын талаптар, ауызша
сұрау, диктант жұмыстары арқылы жүзеге асырылатыны көрсетіледі. Онда оқу
бойынша дұрыс оқу, саналы түсініп оқу, мәнерлеп оқу талаптары
қойылады.
Оқу қарқыны белгіленді: 1-жартыжылдықта минутына – 15-20 сөз және
белгілер; 2- жарты жылдықта минутына – 20-25 сөз және белгілер.
Мұнда оқу қарқынының көрсеткіштері балдық бағаларды анықтауда бағдар
бола алмайтыны, 1-жарты жылдықтың соңында дұрыс оқу, саналы түсініп
оқу, мәнерлеп оқу бойынша минутына 15 сөз және белгілер оқу жылдамдығы
стандарт талаптары деп есептеліп, ең жоғарғы балмен бағаланатына
ескертілген. Сондай–ақ 1-сынып оқушыларының оқу қарқынын тексеру жекелей
жүргізіледі немесе сыртқы адамдардың тарапынан психикалық кері
әсердің болмауын ойластырып, сол сыныптың мұғалімі күнделікті сабақ
барысында жүзеге асырады деп айтылған.
Сауат ашудың әр кезеңіндегі негізгі тексеру жұмыстары аталды.
әліппеге дейінгі кезеңде - ауызша сұрау. Әліппе кезеңінде – диктант (әріп
диктанты, буын диктанты, сөздік диктант); ауызша сұрау. Әліппеден кейінгі
кезеңде – диктант (сөздік диканты, есту диктанты, көру диктанты, 15-18
сөзден тұратын бақылау диктанты); ауызша сұрау, тестілеу.
1-жарты жылдықтың қорытындысы бойынша тексеру жұмытарының үлгілері
берілді.
5. Бақылау сұрақтары:
1. 1-4-сынып оқулығының құрылымына көңіл бөл.
2. Қазақ тілінен бастауыш сыныптар үшін жасалған оқу-әдістемелік топтама.
3. Оқыту әдістерін зерттеуші ғалымдар туралы.
6. Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары
1. Бастауыш сыныптарға арналған Қазақ тілі, және Ана тілі оқулықтарымен
танысу, әр сыныптың тақырыбына көңіл аудару.
7. Лекция тақырыбына сәйкес әдебиеттер тізімі
1. Аймауытов Ж. Сабақтың комплектстік жүйесінің әдістері. Қызылорда,
1929.
2. Әбдікәрімова Т., Рахметова С., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту
әдістемесі. Алматы, 1999.
3. Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту методикасы. Алматы. 1987.
4. Қазыбаев С. Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту. Алматы, 1985.
5. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. Алматы, 1992
6. Әуелбаев Ш. “Әліппе” оқулығына әдістемелік нұсқау. 1992-2000.
7. Бірінші сыныптағы оқыту.А., 1986.
8. Жазыбаев М., Қызықты грамматика. 1969.
9. “Әліппе”, “Әліппе серігі”, “Жазу үлгілеі”, А., 1992-2000
10. “Ана тілі” оқулықтары А., 1988-2000.
3 Лекция тақырыбы: Сауат ашу және тіл дамыту әдістемесі
2. Лекция жоспары:
1. Сауат ашу әдістемесінің ғылыми негіздері
2. Сауат ашу барысындағы оқу мен жазу процесінің психофизиологиялық
ерекшеліктері
3. Оқу мен жазу дағдыларын қалыптастыру
3. Лекция мақсаты: Сауат ашу барысындағы оқу мен жазу процесінің
психофизиологиялық ерекшеліктерімен таныстыру.
4. Лекция мазмұны:
1. Сауат ашу әдістемесінің ғылыми негіздері
Сауат ашуға даярлық кезінде тіл дамыту жұмыстарының алатын орны
ерекше. Баланың дамуы әрекеттерімен (ойын, оқу, еңбек) оқу- тәрбие
үрдісінің нәтижесінде жүзеге асады. Мектепте баланың қарым–қатынас
шеңбері кеңейе түседі. Қарым–қатынас жасайтын адамдардың көбеюі баладан
қарым–қатынас жасауды толық меңгеруді талап етеді.
Баланың күрделене түсетін әрекеті тілдің дамуына да жоғары талаптар
қояды, тілдің дамуы бірнеше бағытта жүреді: 1) басқа адамдармен
араласу кезінде жетіледі, 2) психологиялық процестерді қайта қараудың
негізі, 3) тіл – ойлау құралы. Оқу үрдісінде тілді дамытудың негізгі 4
кезеңін жүзеге асыру көзделеді: 1) баланың сөдік қорын молайту, 2)
грамматикалық тұрғыда жүйелі сөйлеуге үйрету, 3) байланыстырып сөйлеуге
үйрету, 4) сөйлеу мәдениетін қалыптастыру.әліппеге дейінгі кезеңде баланың
тілін дамытуға оқулықтағы тақырыптық сюжетті иллюстративті жеке
суреттердің атауларын білу, сол сөздердің мағынасын түсіну арқылы сөдік
қоры байиды, ал тақырп бойынша көргендерін жетекші сұрақтар арқылы
әңгімелеу, құралған сөйлемдердің мағынасы сол тақырпқа сай болуы керек,
құрылымы үйлесімді болуы керек. Ондағы сөөздердің өзара байланысының
үйлесуі әр баланың қабылдау қабілетіне, алған әсеріне байланысты. Көбіне
тілден ой жүйрік болғандықтан, ойға тіл ілесе алмайды. Бұл мүмкін
сөдік қордың жеткіліксіз болуынан, ойын жеткілікті түсінікті тілмен,
оқиғаға ене отырып, көңіл–күй ырқына жеткізе мәдениетін қалыптастырудың
ең тиімді жолы коммуникативтік әрекет үстінде ұстамдылық кезеңінде
басталады. Бала сөйлеуінің мынадай типтері осы даярлық кезеңінде жүзеге
асады.
1) ситуациялық сөйлеу (жағдаяттық сөйлеу)
2) диалогтық сөйлеу (сұхбаттық)
3) сызбаға сәйкес сөз ойлап таптырту.
4) сол сөзге ұқсас сөз таптырту.
5) сөзге мағынасы қарама–қарсы сөз таптырту.
6) түбірге сөздер ойлап таптырту.
7) берілген бір сұраққа бірнеше сөзбен жауап қайтаратындай жағдай туғызу.
8) сөздің тобын жалпылама сөзбен айта білуге үйрету.
9) жалпы атауға кіретін сөздер.
10) сөздің жекеше, көпше мағынасын білдіретін сөздерді таптырту.
11) заттың түрін, түсін, пішінін, сапасын таптырту.
12) заттың санын, ретін білдіретін сөздерді таптырту.
Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандартында: Бастауыш мектепте қазақ тілін оқытудың
мақсаты – оқушыларды оқуға, сауатты жазуға үйрету негізгі тілдік ұғымдармен
таныстыру, өз ойымен пікірін еркін жеткізе алатын жеке тұлғаны
тәрбиелеу, - деп атап көрсеткен.
Осы мақсаттарды жүзеге асырудың негізінде оқытудың жаңа
технологиясын педагог-ғалымдар мен Республика мұғалімдері жан-жақты
ізденіп, оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыруда білім
берудің тиімді жолдарын қарастырып, оқытудың жаңа технологияларын
таңдай білу мүмкіндігіне ие болады.
Педегогикалық технологияға белгілі ғалым В.П.Беспалько: Практикада
іске асатын нақты педагогикалық жүйе, жоба, - деп анықтама береді.
Мұнда ғалым педагогикалық жүйені тұлғаны қалыптастыруға ықпал
ететін арнайы ұйымдастырылған, мақсатты, бір-бірімен өзара байланысты
әдіс-тәсілдер жиынтығы ретінде қарастырылады.
Сонғы психолгиялық зерттеулерге қарағанда бастауыш сынып балаларының
өзін теориялық ойлауға – жалпыдан жекеге көшу, заттар мен
құбылыстардың арасындағы байланысты аңғаруға үйретуге болатыны анықталады.
Егер мектепке оқуға түскен бала әлі заттар мен құбылыстардың негізгі
белгілерін анықтай алмайтын болса, мұның өзі олардың тәжірибесінің
аздығынан, білімнің жеткіліксіздігі мен шашыраңқылығынан деп түсінген жөн.
Осыған орай, 1-сынып оқушыларының заттар, құбылыстар туралы
елестерін анықтап, бір жүйеге келтіру қажет. Бұл жұмыс әуелі әліппеде
дерілген сөздер арқылы жүргізіледі. Сөздік қорды байыту заттар мен
құбылыстар және олардың арасындағы байланыстар жөніндегі елестерді
анықтаумен қатар жүріп отыруы тиіс.
Бірінші сынып оқушылары естігендері, көргендері, кейбіреулері
оқығандары жөнінде айтып бере алады. Алайда олардың сөйлемдері нашар,
жүйесіз құрылған, белгілі бір жоспармен айта алмайды. Ойы негізгі
нәрседен басқаға тез ауып кетеді. Мысалы, ойынның түрлері жөнінде
әңгімелегенде, шешесімен барып, дүкеннен ойыншық сатып алғанына ауысады
т.с.с. Егер мұғалім әңгімені дұрыс салаға бағыттап отырмаса, тіл дамыту
құр мылжың болып кетуі мүмкін. Мұндағы негізгі міндеттің өзі –
балаларды белгілі бір жүйемен сөйлеуге үйрету ғой.
1-сынып оқушылары сурет бойынша сөйлегенде де ұсақ нәрселерге
көбірек тоқталады. Мұның өзі де олардың ойының жинақы еместігін
көрсетеді. Ал мәтін бойынша сөйлегенде көбіне сөзбе сөз айтуға, яғни
мәтінді сөзбен баяндауға тырысады. Бұл құбылыс олардың көбінесе естің
жұмысына сүйенетінін байқатады. Сондықтан балаларды ойлауға, сөздерді
көре білуге оның мағынасын ұғынуға үйрету жағына баса назар аудару
қажет.
Оқуды меңгеру барысында да оқушылар әрбір жеке дыбысты, оның әрпін
естерінде ұстау ғана емес, дауысты, дауыссыз дыбыстардың да негізгі
қасиеттерін үйренеді. Мұнда балалардың көрнекі – бейнелік ойлауы (көрнекі
түрде салыстыру, қайта құрастыру) пайдаланылады.
Оқушылардың тілін дамыту үшін әліппедегі мәтіндер мен берілген
сөдер өмірдің әр саласын қамтиды:балалар мен үлкендер өмірі, табиғат
құбылыстары, баланы қоршаған сан алуан заттар, өсімдіктер, жануарлар
дүниесі т.б.
Оқушылар әр топтағы заттармен, олардың қызметімен, неден
жасалғанымен танысады. Соңында оларды топтастырады, негізгі белгілеріне
қарай ажыратады. Мысалы, шеті иректелген жапырақты ағаштарды бір топқа,
қылқан жапырақты ағаштарды екінші топқа шырша, үйеңкі т.б. жіктей алады.
Байланыстырып сөйлеуге үйрету жұмысы. 1-сынып оқушылары сөйлеу
сөйлемнен тұратынын біледі. Олар сөйлемді сөзге бөледі. Бір сөйлемде қанша
сөз бар екенін анықтайды, өздері екі–үш сөздерден сөйлем құрайды.
Ертегіні қайталап айтқанда, әңгімелескенде олар сөйлеммен
сөйлейді. Әрине, бұлар сөйлем туралы тек алғашқы мәліметтері, бұл
мағлұматтары кейін грамматика сабақтарында нақтылана түседі.
Байланыстырып сөйлеуге үйрету сұрақ – жауап түрінде жүргізіледі.
Ол әңгіменің жоспары іспеттес болуы керек.
Логикалық байланыстырып сөйлеуге үйрету үшін деформациялық мәтіндер
алған жақсы.
Байланыстырып сөйлеуге үйретуде диафильм, мультфилм немесе балалардың
ойыны, сондай–ақ мектептегі қандай да болмасын бір оқиға жөнінде де
әңгімелесу тиімді нәтиже береді.
Сөйлеуге үйретуде дыбысты дұрыс айтып және оны дәл қабылдаудың
маңызы зор.1-сынып оқушыларының бірқатары дыбысты дұрыс айта алмайды. (р,
л, с, ш, з, ж, щ, ц)
Дыбысты бұзып айтып бірқатар жағдайда оны дәл қабылдай алмағандықтан
болуы мүмкін. Мысалы, ұяң дауыссыздарды қаттылау айту, айтылуы ұқсас
дауыссыздарды ажыратпай, түсініксіз айту (с-ш, з-ж, ч-ш, щ, т.б.). Мұндай
жағдайды балаға осы дыбыстардан қос буын құратып, айтқызса, (па–ба ба-
па, ка-га га-ка т.б.) оңай білуге болады.
Дыбыстарды бұзып айту сөзді дыбыстық талдау прцесінде де
көрінеді.
(Мысалы, шаша, сана сөздерінен ш дыбысын бөліп көрсеткенде
т.б.) Баланың сөйлеу кемшілігін жөндеу әрбір баламен жеке жұмыс жүргізуді
талап етеді.
Егер баланың сөйлеуі анық болмаса және ол түзеле қоймаса, мұндай
жағдайда оны маман мұғалімге – логопедке жіберу керек.
Фонетикалық талдауды ауызша
уақытқа талдау
Фонетикалық талдау
Фонетикалық материалдарды сатылай комплексті талдау
сабақтарында жүргізілетін жұмыс түрлері
Дауысты, дауыссыз
дыбыстарды талдау
Жуан, жіңішке аралас
буынды сөздерді толық
сатылай комплексті
талдау
Дыбыстарға математикалық
тәсілмен мінездеме беру
Дыбыстарды математикалық
тәсілмен өрнектеу мінездеме
беру
Фонологиялық талдауды
ықшамдау принціпімен
өрнектеу
Дыбыстарды белгісіздікпен
өрнектеу, теңдеуді шешу,
мәнін орнына қойып дыбыстық
мінездеме беру.
Фонологиялық талдауды
қысқа түрде сатылап
комплексті талдау
Жат жазу
Шығармашылық жұмыстар
СКТ тесттік жұмыстар жүргізу
Ауызша командалық олимпиада
Сауат ашу әдістемесінің ғылыми негізі мен олардың жасалуы тіл
білімінің басты бір саласы – фонетика болып табылады.
Адам баласының тілі – дыбыстық тіл. Тіл дыбыстары - әрбір тілдің
өмір сүруінің тәсілі. Егер сөдер – дыбыстардың тіркесі ретінде айтылмаса,
онда тілдің өзі: 1) қатынас құралы; 2) пікір алысу құралы; 3) танымдық
құрал;
4) ойлау құралы болмас еді.
Тілдің дыбыстық жағы огың замандар бойы өмір сүруіне, ұрпақтан
ұрпаққа беріліп отыруына мүмкіндік жасады. Тілдің дыбысталу жағы - сөздер
мен грамматикалық тәсілдердің өмір сүруінің формасы болып табылады.
Сөздік пен грамматикалық құрылыс тілдің мазмұнын құрайды да, дыбыстық
жағы оның материалдық жамылғышын, оның физикалық формасын құрайды
деуге болады.
Тіл дыбыстары сөз ішінде айтылады. Бірақ белгілі дыбыс арнаулы
бір сөздің құрамында қолданылуымен шектеліп қалмай, одан белгілі дәрежеде
оңашаланып, абстракцияланады. Бұған дәлел – дыбыстардың барлық сөздерде
кездесетіндігі.
Тілдегі лексикалық, грамматикалық құбылыстар тілдің дыбыстық
жүйесіндегі, фонетикалық құбылыстармен әрдайым байланыста, қарым–қатынаста,
яғни бір дыбыс тіркесімен айтылады.
Сонымен тілдің барлық жағдайларында және қызметінде көрінетін
дыбыстық құрамдары мен тәсілдерін және тілдің дыбысталу түрімен
жазба түрінің арасындағы байланыстарды фонетика зерттейді. Фонетика
лексикамен, грамматикамен, морфологиямен, синтаксиспен байланысты болады.
Мектепте дұрыс оқыту, дұрыс жаздыру әдістемесінің көптеген
мәселелері фонетикаға негізделеді.
Сауаттылыққа үйрету тілдің жазба түрі мен ауызша түрінің
арасындағы айырмашылықтар мен күрделі байланыстарды бірдей ескереген
жағдайда ғана нәтижелі болмақ. Тілдің орфографиясы мен орфоэпиясына
қатысты алуан түрлі мәселелерді оқып меңгеру – ең алдымен, тілдің
дыбыстық жүйесін, ондағы жеке дыбыстардың табиғаты мен фонетика заңдарын
жете білуді қажет етеді.
Бұрын жазуы болмаған халықтырдың алфавиті мен графикасын жасау,
сондай- ақ бұрыннан жазуы бар халықтардың жазуын өңдеп жетілдіру
мәселелері фонетикаға негізделе отырып шешіледі. Тілдің орфографиялық
нормасы да фонетиканың басты мәселелерінің бірі болып табылады.
Фонетика ғылым ретінде жалпы және жеке фонетика болып бөлінеді. Жалпы
фонетика жалпы тіл білімінің бір саласы ретінде адамдардың сөйлеу
аппаратының дыбыстық мүмкіндігін айқындайды, тіл дыбыстарының
классификациясын, принциптерін белгілейді.
Сөйтіп, тіліміздегі дыбытарды дұрыс айтып үйрену – сауат ашу
кезіндегі ерекше көңіл аударатын жұмыс. Мұнда дауыстылар мен дауыссыздар
салыстырмалы түрде айтылады, балалар бұл дыбыстардың қалай айтылатынын
әрі аңғарады, әрі өздері айтып үйренеді. Сауат ашу кезеңінде балалар
дыбыстарды айтуға дағдыланумен бірге олардың қалай таңбаланатынымен де
танысады. Буындардан қалайша сөз құрауға болатынын біледі, жаңа
сөздер үйреніп, сөздік қорларын байытады, практикалық түрде қазақ тілінің
нормасына сай сөйлем құрастырып, өз ойларын айтып беруге дағдылана
бастайды.
2. Сауат ашу барысындағы оқу мен жазу процесінің психофизиологиялық
ерекшеліктері
Адамның психикасы ақыл, сезім және ерік қызметтерінің түрліше
формаларынан көрінетіндіктен , оны психофизиологиялық процесс деп атайды.
Дүниетануға қажет ақыл-ой қызметі үшін түйсік пен қабылдау, ес пен ойлау,
сезім мен қиял, зейін мен еріктің үлкен мәні бар. Баланың психикалық дамуы
деген не? Баланың қуануы, шаттануы, қиялдануы, ренжуі, ашулагуы, жылауы,
сөйлеуі-осылардың бәрі баланың әлеуметтік өмір тіршілігіне байланысты ішкі
дүниесін, психикасын сипаттайды. Баланың нәзік, өскелең табиғатына
жарасымды әдептілік, адамгершілік, естілік т.б.с.с. қасиеттер оның өстін
ортасындағы тәлім-тәрбиенің апқасында және қаййшылықтарды жеңу үстінде
қалыптасады, өйткені психикалық дамудың өзі баланың ұмтылуы мен оған жету
жолындағы мүмкіндіктерінің арасындағы қайшылықтардың салдарынан туады
(мысалы, ми қабатыда болатын қозу мен тежелу, механикалық ес епн логикалық
ес, ескі білім мен жаңа білім т.б.).
Адамның нерв жүйесі өзін қоршаған ортамен үздіксіз байланыс
процесінде дамиды. Оқыту мен тәрбиеде мұғалімнің міндеті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
Қазақ тілін оқу барысында балалардың ойы дамиды, дүниетанымы
кеңейеді, әдебиет пен өнердің алуан түрлі салаларына қызығып, рухани
дамиды. Қазақ тілін оқытудың жетекші принципі ауызша және жазбаша тіл
дамыту болып табылады.
Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту әдістемесі кіші жастағы
оқушыларды оқыту заңдылықтарын зерттейді: қазақ тілін оқыту мазмұнын
анықтайды, мектептегі оқу-әдістемелік топтамамен қамтамасыз етеді,
оқушылардың материалды ұғыну процесін, оқу материалын ұғыну барысындағы
қиындықтарды және оларды жою жолдарын зерттейді, ұсынылған әдіс-тәсілдердің
тиімділігін анықтайды. Әдістемеден терең білім беру – бастауыш сынып
мұғалімдерін жоғары кәсіптік деңгейде дайындаудың қажетті шарты.
Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту әдістемесі мынадай бөлімдерді
қамтиды:
- Қазақ тілін оқыту әдістемесі -ғылым;
- бастауыш сыныптағы қазақ тілі – оқу пәні;
- сауат ашу әдістемесі;
- әдебиеттік оқу әдістемесі;
- фонетиканы оқыту әдістемесі;
- сөзжасам және грамматиканың әдістемесі;
- орфографияны үйрету әдістемесі;
- тіл дамыту әдістемесі.
Бастауыш сыныпта қазақ тілін оқыту әдістемесі лекция, практикалық-
семинар, студенттердің өзіндік жұмыстары және педагогикалық іс-тәжірибе
арқылы іске асырылады.
Лекцияда әдістеменің негізгі теориялық қағидалары, ең соңғы зерттеу
жұмыстарының нәтижелері және озат тәжірибелері айтылады. Практикалық
сабақтарда бағдарламалар, оқулықтар, оқу-әдістемелік құралдар талданады,
сабақ үлгілері жобаланады т.с.с. Семинар сабақтарында негізгі әдістемелік
еңбектер оқытылады. Студенттердің өзіндік жұмыстарында лекцияда ұсынылған
әдебиеттерді оқып, конспект жасайды.
Студенттер қазақ тілін оқыту әдістемесінен теориялық білімдерін
педагогикалық іс-тәжірибеде іс жүзіне асырады және мамандыққа қажетті
біліктері мен дағдыларын шыңдай түседі.
Оқыту мақсаты:
“Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту теориясы мен технологиясы”
пәнінің басты мақсаты – болашақ бастауыш сынып мұғалімдеріне қазақ тілін
(әліппе, ана тілін, грамматиканы) оқыту әдістемесінің теориясынан жүйелі
білім беру, сабақ жүргізу әдіс-тәсілдерін меңгерту.
Оқыту міндеттері:
• қазақ тілін үйретудің заңдылықтары мен негізгі әдістемелік
ұстанымдарды таныстыру;
• бастауыш сыныпта оқытылатын білім мазмұнын және оқыту жүйесін
білдіру;
• сауат ашу әдістемесін меңгерту;
• оқуға үйрету жолдарымен таныстыру;
• грамматиканы оқыту әдістемесін игерту;
• жазуға үйрету жолдарымен таныстыру;
• тіл дамыту әдіс-тәсілдерін үйрету;
• оқыту барысында шығармашылықпен жұмыс жүргізу жолдарын
көрсету.
Басқа пәндермен байланысы:
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің ғылыми негіздері, басқа ғылым
арасында алатын орны, лингвистика, психология, педагогика, сөйлеу әрекеті
теориясымен, логикамен, әдебиетпен байланысы.
Пәннің обьектісі-бастауыш оқыту педагогикасы мен әдістемесі мамандығы
бойынша ҚР мемлекеттік стандарты талаптарына сәйкес болашақ болашақ
бастауыш мұғалімдерінің жоғары педагогикалық кәсіптік білімінің құрамдасы
ретіндегі әліппе, әдебиеттік оқу, қазақ тілін оқытудан әдістемелік білім,
білік дағды.
Пәнді оқытуда тероялық, практикалық әдіс, әдебиеттермен жұмыс,
салыстыру, көрнекілік әдіс, талдау, жинақтау әдістері пайдаланылады. Қазақ
тілін оқыту әдістемесі - қазақ тілі теориясы мен технологиясы зерттейтін
ғылым.
Әдістемеден терең білім беру-бастауыш сынып мұғалімдерін жоғары кәсіпте
дайындаудың қажетті шарты.
Бастауыш мектепте қазақ тілін оқытудың теориялық негіздері.
Бастауыш мектепте қазақ тілін оқытудың мақсаты мен міндеттері.
Бастауышта қазақ тілін оқытудың мазмұны. Бастауышта қазақ тілін білім
берудің стандарты. Қазақ тілінен мектепке дейінгі дайындық, бастауыш және
негізгі орта мектеп бағдарламаларын талдау. Қазақ тілінен бастауыш мектепте
оқыту әдістері. Басатауыш сыныптарада қазақ тілін оқыту құралдары. Қазақ
тілінен бастауыш сыныптар үшін жасалған оқу-әдістемелік топтама. Бастауыш
сыныптарда қазақ тілін оқытуды ұйымдастыр формалары.
Балаларды қазақ тілін оқуға дайындау. Қазақ тілін оқытудағы сабақтастық
байланыстар. Қазақ тілін оқытудағы пәнішілік және пәнаралық байланыс. Қазақ
тілінен білім, білі дағдыларға әрбір оқу жылының соңындағы бағдарламаылқ
талаптар. Білім, білік, дағдыларды тессеру және бағалау. Бақылау түрлері,
және қазақ тілін оқыту нәтижелерін диагностикалау.
Бастауыш мектепте қазақ тілін оқытудың технологиясы
Сауат ашу технологиясы: Сауат ашу технологиясының мектептегі оқу-тәрбие
жұмысының жалпы жүйесіндегі маңызы, сауат ашу әдістемесінің лингвистикалық
негіз және психофизиалогиялық негізі. Дыбыстық таладау-жинақтау әдісі.
Әдебиеттік оқу технологиясы Оқудың білімдік, тәрбиелік, дамытушылық
маңызы, мақсаты мен міндеттері. Бастауыш мектепке арналған әдебиеттік оқу
топтамасы. Әдебиеттік оқудың түрлері. Оқу дағдысына сипаттама: саналы,
дұрыс, шапашаң, мәнерлеп оқу. Бастауыш сыныптарда мәтінмен жұмыс жасаудың
психологиялық негіздері.
Фонетикалық, сөзжасам және грамматиаканы оқыту технологиясы: Кіші
жастағы оқушыларға грамматиканы оқытудың мәні және оқу-тәрбиелік
міндеттері. Оқушыларда грамматикалық және сөзжасам ұғымдарын
қалыптастырудың әдістемелік негіздері. Грамматикалық ұғымдардың мәні.
Оларды ұғыну қиындықтары. Грамматикалық ұғымдардың мәні. Бастауыш
сыныптарда сөз таптарын оқытудың негідері. Сөз таптарын оқыту барысындағы
тіл дамыту жұмыстары.
Орфографияны оқыту технологиясы: Орфография әдістемесіндегі
грамматикалық және грамматикаға қарсы бағыттар. Орфографиялық дағдылар
қалыптастыру.
Тіл дамыту технологиясы: Тіл дамытудың мақсат, міндеттері мен жолдары.
Сөйлеу туралы ұғым және оларды дамыту. Сөйлеу әрекет ретінде. Оның түрлері
мен қызметі. Оқушылардың сөйлеуіне қойылтын талаптар. Сөйлей- ойлады дамыту
құралы. Сөздікпен жұмыс жасау. Байланыстырып сөйлеу және оны дамыту
міндеттері. Бастауыш сыныптардағы жазбаша іс қағаздарының түрлері. Ресми
сөйлеу жұмысы.
Қазақ тілін оқыту теориясы мен технолгиясын оқыту барысында оқушылардың
әректін ұйымдастыру технологиясы.
Сауат ашу, әдебиеттік оқу, қазақ тілінің қазіргі сабақтарына қойылатын
талаптар. Бастауыш сыныптағы сабақ құрылымына қазіргі көзқарастар. Сабаққа
дайындық және оны жоспарлау. Сауат ашу әдебиеттік оқу, қазақ тілі
сабақтарында оқушылар әрекетін ұйымдастырудың қазіргі педагогиалық
технолгиялары. Оқушылардың оқу-әректін ұйымдастыру. Балалардың ойлауын,
танымдық, шығармашылық қабілетін дамыту. Оқушылардың өздік әрекетіне
жетекшілік жасау.
Сауат ашу, әдебиеттік оқу, қазақ тілінің сыныптан тыс сабақтарында
оқушылар әрекетін ұйымдастыру технологиясы.
Оқушылардың үйдегі оқу жұмысы. Сыныптан тыс сабақ түрлері. Оқушылардың
өздік шығармашылық әрекеттеріне жетекшілік. Дәстүрлі емес және қызықты
жаттығуларды орындау әдіс-тәсілдері. Оқушылардың таңдауы үшін жүргізілетін
курстар. Бастауыш сыныптарда әдебиеттік оқу мен қазақ тілін тереңдетіп
оқыту мүмкіндіктері.
Қазақ тілін оқыту әдістемесі – педагогикалық ғылым. Сауат ашуды, қазақ
тілін бастапқы оқыту жөнінідегі ғылым. Психологиялық, педагогикалық
зерттеулердің оқыту әдістемесін дамытудағы рөлі. Пеадгогикалық практика.
Озат тәжірибелерді зертеу. Зерттеу нәтижелерін практикаға енгізу. Курстық,
дипломдық жұмыстардың орындалуы.
Лекция тезистері
1 Лекция тақырыбы: Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту әдістемесі - оқу
пәні
2. Лекция жоспары:
1. Бастауыш мектепте қазақ тілін оқытудың мақсаты мен міндеттері.
2. Пәннің басқа ғылымдармен байланысы.
3. Қазақ тілін оқыту әдістері.
3. Лекция мақсаты: Бастауыш мектепте қазақ тілін оқытудың мақсаты мен
міндеттері.
Пәннің басқа ғылымдармен байланысы, әдістер туралы мағұлмат беру.
4. Лекция мазмұны:
1. Бастауыш мектепте қазақ тілін оқытудың мақсаты мен міндеттері
Қазақ тілін оқу, білу не үшін керек? Себебі қазақ тілі – қазақ
республикасының мемлекеттік тілі, ол өнеркәсіп пен техниканың, ғылым мен
мәдениеттің және қоғамдық-саяси өмірдің барлық саласын қамтып көрсететін
бай лексикасымен, қалыптасқан жазу жүйесімен және әр түрлі стильдік
тармақтарымен сипатталады.
Қазақ тілі бастауыш, орта мектептерде, жоғары және арнаулы орындарда
арнайы пән ретінде оқытылуда.
Бастауыш сыныптарда балалар қазақ тілі сабақтарында нені білуге тиіс?
Балалар бастауыш сыныптарда оқуға, жазуға үйренеді,ойын анық, дәл
жеткізе алатындай дағдыға, яғни дұрыс сөйлеуге үйренеді.
Сонымен, 050102 - мамандығы бойынша оқитын студенттеріне бастауыш
сыныптарда қазақ тілін оқытудағы мақсат - бастауыш сынып оқушыларын сан
алуан грамматикалық формаларды қолдана білуге үйрету және соның негізінде
олардың тілдерін ұстарту, сондай-ақ жазу дағдыларын бекітіп, сөйлей білуге
төселдіру болып табылады.
Бастауыш мектепте оқытылатын грамматика, оқу, тіл дамыту сабақатарының,
бір жағынан білімдік мәні, екінші жағынан тәрбиелік мәні, үшіншіден баланың
жеке басындағы қасиеттерді дамытып, олардың әлеуметтік бағдарларын айқындай
түсуде орасан зор үлес қосады.
Бастауыш мектепте ана тілінен оқушыларға білім, тәрбие беруден және
оларды дамытуда мынадай қағидалар басшылыққа, алынады:
1. Мұғалім білімдік, тәрбиелік, дамыту жағынан құнды, шәкірт ұғымына сай
келетін, анық та дәл, көркем тілмен жазылған материалдарды іріктеп алып,
қазақ тілі сабақтарында пайдаланып отыруға міндетті;
2. Балаларды дәл, анық, бейнелі сөйлеуге жүйелі түрде, үнемі
дағдыландырады;
3. Көркем шығармалар арқылы білім бере отырып, балалардың сезімдеріне әсер
етіп, совет адамына қажетті моралъдық қасиеттер, адамгершілік мінез –
құлықтардың қалыптасуына жағдай туғызады.
2. Пәннің басқа ғылымдармен байланысы.
Біздің қоғамымыз ілгері дамыған сайын, оқыту процестерінің де мазмұны
жаңарып, әдістері жетілдіріліп келеді. Оқыту процесінде кездесетін
себептілікті, байланыстылықты, бір-біріне тәуелділікті, даму жолдарын нақты
ажырату үшін таным заңдылықтарын жете білудің маңызы зор.
Әрбір пәннің оқыту әдістемесі белгілі бір ғылымға негізделеді.
Мысалы, әдебиетті оқыту әдебиеттану ғылымына, тарихты оқыту тарих ғылымына,
ал қазақ тілін оқыту әдістемесі қазақ тіл біліміне тығыз байланысты
қаралады. Тілде дамымай, өзгеріске ұшырамай, бір қалыпта қалып қоятын
мәңгілік еш нәрсе жоқ, бәрі де өзгереді, дамиды. Сондай өзгеру мен дамуды
тілдің синтаксистік жүйесінен көруге болады.
Мектепте қазақ тілін оқыту барысында оқушының ауызша және жазбаша
тіліне көп көңіл бөлінеді. Мұның өзі тілдің фонетика, орфография және
орфоэпия бөлімдерін саналы меңгеруге байланысты. Бұл тақырыптарды дұрыс
меңгерген оқушы жазба жұмыстарында қате жібермей, сауатты жазатын болады.
Бұлардың бәрі де оқыту процесінде байланыстырып сөйлеуге дағды бере отырып,
ойын жүйелі, дұрыс айта білуге жаттықтырады.
Қазақ тілі біліміндегі сөз тудыру мәселесі біршама зерттеледі. Мұның
мектепке қазақ тілін оқыту әдістемесінде үлкен әсері болды. Әсіресе, қазақ
тілі бағдарламасы мен оқулығына бұл тақырып енгізіліп, сөздің құрамына, сөз
тудыру жұмыстарына баса көңіл бөлінді. Ол оқушылардың сөздік қорының
баюына, орфографиялық дағдыларды меңгеруіне жағдай жасады.
Қорыта келгенде, қазақ тілін оқыту әдістемесі тіл ғылымының осындай
дамуына, оның қойып отырған талаптарына сай жетіліп келеді. Мектепте
оқытылатын қазақ тілі материалдарының қандай саласы болмасын, атап
айтқанда, қазақ тілінің фонетикасы, лексикасы мен фразеологиясы,
орфографиясы мен орфоэпиясы, грамматикасы, сөздердің өзгеруі мен сөздердің
сөйлемдегі тіркесі, сөйлем түрлері мен оның белгілері және қазақ тілінің
жалпы заңдылықтарымен таныстыру-қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізгі
объектісі болып табылады және оның әшқайсысы әдістемелік амал – тәсілдерсіз
оқытылмайды. Сондықтан қазақ тілі мектепке арналған бағдарлама бойынша
белгілі бір пән ретінде танылса, қазақ тілін оқыту әдістемесі оның оқыту
әдістері мен тәсілдерін белгілейтін ғылым демекпіз.
Педагогика ғылымы соңғы жылдары бірсыпыра табыстарға жетті. Әсіресе,
адамның психикасының қоғамдық-тарихи даму табиғатын танып білуде, ой-
санасының жетілуін зерттеу проблемасының айналасында үлкен ғылыми
зерттеулер жүргізілуде.
Психологияның жеке пәндер әдістемесін нақтылап түсіндіруде алатын
орны ерекше. Мысалы, психология грамматикалық ережелерді оқушылардың қалай
меңгеретінін, оны күнделікті практикада қалай жүзеге асыратынын зерттеп,
қазақ тілін оқыту әдістемесінің дамуына ықпалын тигізіп отырады.
Оқу жоспарын жасағанда да, қазақ тілінің бағдарламасы мен
оқулықтарындағы оқу материалдарын іріктеуде де оқушылардың жас ерекшелігі
мен психологиялық ерекшеліктері ескеріліп отырады.
Оқу–тәрбие ісіндегі ең қажетті мәселе – мұғалімнің психологиялық
жағынан дайындығы. Әсіресе, қазақ тіліг оқытуда мынадай психологиялық
ерекшеліәктерді меңгеру қажет болады: біріншіден, сөйлеу процесіндегі
ерекшелік, екіншіден, жеке оқушының ана тілін меңгеру қабілеті ескерілуі
тиіс. Сондықтан қазақ тілін оқытатын мұғалім өз пәнінің ерекшелігіне қарай
психологияны жақсы білуі қажет.
Оқушылардың материалды меңгере алуының психологиялық негізі сабақтың
әрі әсерлі, әрі қызықты өткізілуіне байланысты. Сабақ психологиялық жағынан
неғұрлым әсерлі болса, оқу материалын олар соғұрлым терең түсінеді. Бұл –
мұғалімнің шеберлігіне де қатысты мәселе. Сабақты психологиялық жағынан өте
тартымды етіп құру үшін, негізгі үш жағдайдың болуы шарт: бірінші жағдай –
сабақтың педагогикалық тұрғыдан ойдағыдай болуы. Оған қатысты мәселелер
шартты түрде: мұғалім мен оқушылардың сабақ кезіндегі қарым-қатынасы,
мұғалімнің өзін-өзі ұстау мәнері, оның өнегелі өнегесі, сыртқы келбет-
пішіні, сөйлеу мәдениеті, оқушыларға қатаң талап қоюмен бірге, олардысыйлай
да білу, саналы адамгершілік пен парасаттылыққа баулу т.б. Мұғалімнің
сабақта жеке оқушыны өзіне қарата, зейінін аудара білуі сынып ұжымын тегіс
меңгере алуын қамтамасыз етеді. Сабақтың теориялық жағы негізгі тактілермен
дәлелденіп, оның ғылыми мәні көңілге қонымды болса, ол оқушылардың
логикалық ойлау ынтасын арттырады және сабақ оқушыларға әсерлі болады.
‡шінші жағдай – сабақтың әдістемелік жағынан тиімді болуы. Бұл мұғалімнің
материалды баяндау әдісін шеберлікпен игере алуында, дидактикалық заңды
принциптерді орынды қолдануына, қажетті көрнекі құралдар мен тәжірибе
жұмыстарын тиісті кезінде көрсете білуіне байланысты
3. Қазақ тілін оқыту әдістері
Әдіс – грекше зерттеу жолы деген сөз.Басқаша айтқанда адамның ақыл-
ойының және практикалық қызметінің тәсілі деген мағынаны білдіреді. Әдіс
мынадай түрлерге бөлінеді: 1-әдіс, 2-оқу әдісі, 3-мұлалімнің оқыту әдісі, 4-
оқушылардың білімді үйрену әдісі.
Оқу әдісі – оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру, қабілетін дамыту,
оларға білім, білік және дағдыны меңгерту жолындағы мұғалім мен оқушылардың
өзара біліктегі атқаратын жұмыстарының тәсілі.
Оқу – екі жақты процесс, оған бір жағынан – мұғалім, екніші жағынан –
оқушылар қатысады. Мұғалім оқу жұмысын ұйымдастырып, оған тікелей басшылық
етеді. Ол оқушыларға жаңа білімді түсіндіреді, танымдық қызметін
жандандырады, тапсырма беріп, оның орындалуын қадағалайды. Оқушы еңбегінің
қаншалықты тиімді болып отырғанын ескеріп, білімін бағалайды. Оқу
процесінің табысты болуында мұғалімнің теориялық дайындығы, методикалық
шеберлігі, педагогикалық әдептілігі шешуші роль атқарады.
Мұғалімнің оқыту әдісі деп оқу процесінде оқушылардың ақыл-ой
процесіне басшылық ету және білім беру тәсілдері айтылады, ал, оқушылардың
үйрену методы дегеніміз – олардың білім, білік, дағдыларды меңгеру
тәсілдері. Оқу процесін жүргізу жұмысында басшылық рольді мұғалім атқарады.
Сол себепті мұғалімнен білімділік және методикаға төселген шеберлік талап
теіледі. Ал, оқушылар болса оқу еңбегіне саналы әрі белсенді түрде қатысу
дағдысына жаттығып, оған әбден машықтанған болуы қажет. Осындай екі жақты
белсенді әрекеттің нәтижесінде ғана оқыту процесі көздеген педагогикалық
мақсаттарға жете алады.
Оқыту әдісінің негіздері. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің
методологиялық негізі дүниетаным теориясы болып табылады.
Оқыту әдісінің педагогикалық және психологиялық негіздері де бар.
Біріншіден, оқыту әдісіоқудың мақсаттары мен міндеттеріне негізделеді. Оның
өзі оқушыларды тәрбиелеу мақсаттарынан туындайды.
Екіншіден, қазақ тілін оқыту әдісі дидактика принциптерін өз
табиғатына лайықтап қолданады. Мәселен, теория мен практиканың
байланыстылық принципі қазақ тілін оқытуда кеңінен орын алады.
Үшіншіден, бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту әдісі психология
ғылымына сүйенеді, оның жаңалықтарын негізге алады. Осыған орай балалардың
абстракциялы ойлау қызметінің даму деңгейіне сәйкестіріліп, грамматикалық,
абстракция элементтері енгізіліп келеді. Бұл ретте оқыту методы оқушылардың
жас ерекшелігіне, ақыл-ой дамуына, қабілеті мен талғамына сәйкес
қолданылады.
Төртіншіден, қазақ тілін оқыту әдісі оқу мазмұнына шарттас құралыдаы.
Оқу мазмұнының өзгеруіне байланысты оқыту әдісі де өзгеріп отырады. Мысалы,
сынып сайын оқу материалының бірте-бірте күрделене түсетіндігіне сәйкес
оқыту әдісі де оқушылардың бақылау, ойлау қабілетін дамыта түсетін өздік
жұмыс әдістеріне көбірек орын беріледі.
Бесіншіден, қазақ тілін оқыту әдісі тіл білімі ғылымының зерттеу
әдістеріне тығыз байланысты әрі біршама оған бағынышты келеді. Бірақ ғылыми-
зерттеу әдістері мен оқыту әдісі бірдей емес. Оқыту негізінде, ғылымда анық
танылған білімді баяндау, түсіндіру логикасын көрсетеді, оқушылар ондай
білімді ұғынып меңгереді. Дегенмен оқыту әдісі зерттеу жолын да қолданады.
Оқыту әдісінің жалпы түрлері. Мектептегі оқыту жұмысының алдына
қойылатын түпкі мақсат – тәрбиемен қатар саналы білім, берік практикалық
дағды беру және оларға білімді өздігінен меңгеру жолын, сол білімді
практикада кәдеге асыра алатындай іскерлікті дарыту. Бұл игі мақсат оқыту
тәсілдерін, білімді меңгеру процесінде оқушының өздігінен жұмыс жасауына
себін тигізетін тиімді әдістерді қолдану жолымен жүзеге асады. Осыған
байланысты бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту ісінде өзін практикада
ақтаған – жинақтау, индукция-дедукция, бақылау және эврикалық әдістер
пайдаланылып келеді. Мұғалім сабақта белгілі бір әдіске жетекшелік роль
бергенімен, оны мыңда бір дауа әдіске айналдырып алмауды ойластырады, демек
бір сабақта бірнеше әдістің элементін ендіріп, оқу жүйесін тиімді, тартымды
ұйымдастыру тәсілін іздестіреді.
Талдау-жинақтау – оқытудың жалпы әдісі. Ал оның жеке бөліктері –
салыстыру, таптау, саралау, абстракциялау, тұжырымдау, нақтылау, жүйелеу.
Талдау (анализ) әдісі қазақ тілінің табиғатына лайық келеді.
Оқыту әдісінің индукция және дедукция түрлері оқу материалдарын өту
кезіндегі оқушының ойлау жолдарына қарай қолданылады. Индукция – жеке
оқиғадан, нақты заттардан жалпы ережеге келетін ойлау формасы.
Дедукция – әдісін қолданғанда, жалпы ұғым анықтама заңдылықтарды
танудан жеке ережеге келетін ойлау қызметі орын алады. Бастауыш сынып
оқушыларының психологиялық ерекшеліктеріне қарай жаңа материал көбіне и н
ду к ц и я әдісімен түсіндіріледі.
Эврикалық немесе сұрақ-жауап әдісі. Дидактиктер бұл әдістің өзін үш
түрге бөліп қарастырады. Олар: проблемалық әдіс, ізденісті немесе ішінара
ізденісті әдіс және зерттеу әдісі.
Бастауыш сыныптарда ана тілін оқытуда тіл дамыту әдісі кеңінен
қолданылады. Бұл әдіс оқушыларға ана тілінің сөздік қорын, сөз құрамын,
орфоэпиялық, орфографиялық ерекшеліктерін меңгертуді мақсат етіп қояды.
Сонымен бірге баланы дұрыс сөйлеуге, жазуға, өз ойын айтып беруге үйрету
жолын қарастырады.
5. Бақылау сұрақтары:
1. Бастауыш сыныптарда қазақ тілі не үшін оқытылады.
2. Бастауыш сыныптарға арналған Қазақ тілі, және Ана тілі оқулықтарымен
танысыңыздар.
3. Әдіс ұғымына анықтама беріп, оның әр түрін сипаттаңыз.
4. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің әдістемелік, лингвистикалық негізі
дегенді қалай түсінесіз?
6. Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары
1. Бастауыш сыныптарға арналған Қазақ тілі, және Ана тілі оқулықтарымен
танысу, әр сыныптың тақырыбына көңіл аудару.
7. Лекция тақырыбына сәйкес әдебиеттер тізімі
1. Аймауытов Ж. Сабақтың комплектстік жүйесінің әдістері. Қызылорда, 1929.
2. Әбдікәрімова Т., Рахметова С., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту әдістемесі.
Алматы, 1999.
3. Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту методикасы. Алматы. 1987.
4. Қазыбаев С. Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту. Алматы, 1985.
5. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. Алматы, 1992
6. Әуелбаев Ш. “Әліппе” оқулығына әдістемелік нұсқау. 1992-2000.
7. Бірінші сыныптағы оқыту.А., 1986.
8. Жазыбаев М., Қызықты грамматика. 1969.
9. “Әліппе”, “Әліппе серігі”, “Жазу үлгілеі”, А., 1992-2000
10. “Ана тілі” оқулықтары А., 1988-2000.
2 Лекция тақырыбы: Бастауышта қазақ тілінен білім беру стандарты,
бағдарламаларын талдау
Лекция жоспары:
Қазақ тілін бастауыш мектепте оқыту әдістері.
Қазақ тілінен бастауыш сыныптар үшін жасалған оқу-әдістемелік топтама.
Қазақ тілінен берілген білім, білік, дағдылар туралы.
Лекция мақсаты: Қазақ тілінен бастауыш сыныптар үшін жасалған оқу-
әдістемелік топтама. Қазақ тілін бастауыш мектепте оқыту әдістерін
меігерту.
Лекция мазмұны:
1. Қазақ тілін бастауыш мектепте оқыту әдістері.
Бағдарлама балаларға нені оқыту керектігін көрсетеді, бағдарлама
бойынша оқулықтар жасалады.
Ал бұл материалдар оқушыларға қалай үйретіледі? Белгелі бір пәнді
үйрету барысында оқушылардың әрекетін ұйымдастыруды оқытудың әдісі дейміз.
Оқыту әдістерінің қайсысы болмасын, оқушы мен мұғалімнің ара қатынасын
білдіреді. Бұл олардың бірлесіп әрекет ету тәсілдері болып табылады.
Оқыту әдістерінің дидактикалық жүйесі оқыту жолдарының жалпы
заңдылықтарын көрсетеді.
Оқыту әдістерін зерттеуші ғалымдар, жалпы алғанда, былайша топтайды:
1) балалардың оқу-таным әрекетін ұйымдастыру және оны іске асыру
әдістері; 2) оқу-таным әрекетіне түрткі (мотивация) жасау, әсер ету
әдістері; 3) оқу-таным әрекеттерінің тиімділігін тексеру әдістері.
Бұлардың әрқайсысына бірнеше жекелеген әдіс енеді. Мысалы, 1 топқа
сөздік, көрнекілік және практикалық әдістер (олар қабылдау мен есте
сақтауға негізделеді); индуктивтік, дедуктивтік әдістер (логикалық ойлауға
негізделеді), өздігінен орындау, мұғалімнің басшылығымен орындау әдістері
(қиялға, ерікке негізделеді). Ал ІІ топқа баллардың қызығу мүддесін туғызу,
зейініні жинақтау және оқуда борыш, жауапкершілік туғызу әдістері; ІІІ
топқа ауызша тексеру, жазбаша тексеру, лабораториялық-практикалық тексеру
және өзін-өзі тексеру әдістері енеді.
Қазақ тілін оқыту барысында бұл әдістердің қайсысының қай кезде тиімді
екенін мұғалімнің өзі айқындап, іріктеп қолданады.
2. Қазақ тілінен бастауыш сыныптар үшін жасалған оқу-әдістемелік топтама.
Бастауыш сыныптарда қазақ тілінен мынадай оқу-әдістемелік топтамалар
жасақталған:
Әліппе оқулығы - көп деңгейлі, дамыта оқытылатын, ұлттық ерекшелігі
бар, дәстүрлі мектепке арналған төл оқулық. “Әліппе” оқулығы Ш.Әуелбаевтың
жетекшілігімен ғылыми қызметкер Р.Ізғұтынова, Ә. Наурызбаева және А.
Құлжановалар жазып, 1997 жылы “Атамұра” корпорациясынан басылып шықты.
“Әліппеде” психология, педагогика, лингвистика ғылымы пәндерін
басшылыққа алады.
“Әліппені” оқыту мынадай кезеңдерден тұрады.
1-кезең: “Әліппеге” дейінгі кезең – 2 апта, 14 сағат.
2-кезең: Сауат ашу кезеңі – 98 сағат.
Оқу материалдары осы кезеңдердің ерекшеліктеріне қарай орналасқан.
Ана тілі оқулығы – 1-сынып Ана тілі - интеграциялық оқулық. Оқулықта
оқу материалдардың мазмұны маусымдық-тақырыптық принципке құрылған. Жалпы
сағат саны 126, аптасына 7 сағаттан оқытылады. Оқу-жазу – тіл дамыту
жұмыстарын өзара байланыстыра күнбе-күн ретіне қарай орнын ауыстыра отырып
жүргізу қажет. Оқулықтағы ақын-жазушылардың туындылары соңғы талаптарға
сәйкес, педагогика-психология және әдістемелік ғылымдардың соңғы
жетістіктеріне қарай іріктелген. Оқулықты негізінен 3 топқа бөліп
қарастырамыз, тақырыптары мынадай;
1. Біздің Отанымыз
2. Адам және табиғат
3. Отбасы және балалар
2-сынып Ана тілі 136 сағат, аптасына 4 сағаттан. 2- сыныптқа арналған
оқулыққа іріктеліп алынған материалдар негізінен халық ауыз әдебиеті
үлгілері, көрнекті ақын-жазушыларымыздың шығармалары мен үзінділері,
сонымен бірге танымдық маңызы жоғары кейбір ғылыми очерктер мен үзінділер,
мақалалар болып табылады. Оқулыққа енген материалдар құрылымы жағынан
тақырыптық принципке сәйкес орналастырылған.
3-сынып Ана тілінен 136 сағат, аптасына 4 сағаттан. Әр бөлім сайын
сұрақтар мен тапсырмалар, мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар, жұмбақтар берілген.
Әңгімелер 400-500 сөзден тұрады. Әңгіменің соңында жоспар берілген. Тарих,
ауыз әдебиеті, халық педагогикасымен тәлім-тәрбие, адамгершілік, табиғат
атақты адамдар туралыәңгімелер Абай жолынан үзінділер бар. Сөздік
жұмыстары да қамтылған Жыл аяғында 7-8 мыңдай сөзді меңгеріп, 10-15 өлең
жаттау талап етіледі.
4-сынып Ана тілінен 136 сағат, аптасына 4 сағаттан. 4-сынып
оқулығының материалдар көлемі жағынан күрделірек. Жоғары сыныпта әдебиеттік
оқу курсына үлкен дайындық жасалады.
2–сынып қазақ тілі оқулықтарының мазмұны мен құрылымы. Еліміз егеменді
мемлекет болып танылғаннан бері мектептерде ана тілін оқыту ісін жаңа
талаптарға сай жетілдіру оқушыларлың ана тілінде сөйлеп өз ойын жеткізу
дағдыларын жаңа сатыға көтеру, оқыту барысында ұлттық ерекшеліктерді
ескеру қажеттігіне баса назар аударыла бастады. Соған орай Жалпы
білім беретін қазақ орта мектебінің тұжырымдамалары жасалып,
білім берудің ұлттық – этнопсихологиялық мәселелері зерттелуде. Қазіргі
заман талабына лайық жаңа бағдарламалар әзірленіп, соның алғашқы
нәтижесі – бастауыш сыныпқа арналған оқулықтардың жарық көруі. Солардың
бірі – 2 сыныпқа арналған Қазақ тілі оқулығы.
Қазақ тілі (2- сынып) бұрынғы оқулықтармен салыстырғанда мүлде
жаңа. Оның жаңалығы – біріншіден, бағдарлама талабына орай оқулықта
материалдардың орналасу тәртібі өзгерді. Екінішіден, тілден
берілетін пәндік білім мазмұны жаңартылып, толықтырылды. Ең бастысы,
тілді қоғамдағы қарым-қатынас жасау құралы, қоршаған ортаны танып – білу
құралы ретінде үйрету көзделді. Бұрын балалардың орфографиялық
білім дағдысын қалыптастыру, грамматикалық ұғымдарды меңгертуге
байланыстырып сөйлеуді дамытуға бағытталған жұмыстармен байланыссыз
жүргізілсе немесе грамматикалық ұғымдарды меңгерту тілдің лексикалық
және синтаксистік жүйесін оқытумен ұштастырылмаса, енді осының бәрі де
мақсатқа–оқушылардың өз ойларын мазмұнды, грамматикалық тұрғыдан сауатты,
стильдік жағынан жатық, дәл бейнелеп айта және жаза білу дағдыларына
бағындырылады. Үшіншіден, оқушылардың сөздік қорын молайту, сөз
мағыналарын дұрыс ұғынып, сөздерді орынды жұмсай білу дағдысын
қалыптастыруға айрықша назар аударылады. Басқаша айтқанда, Сөз
тарауы жаңа мазмұнда оқушыларды алғашқы лексикалық ұғымдармен
таныстыру мақсатында қарастырылады. Сөз мағынасына қатысты жүргізілетін
жұмыс оқулықтың ол бойында үздіксіз беріліп отырды.
Төртіншіден, байланыстырып сөйлеуді дамытуға, ойлау қабілетін
жетілдіруге бағытталған Мәтін тарауы оқулыққа жаңадан қосылды. Мәтінмен
жұмыс оқушылардың сөйлеу дағдысы мен машығын қалыптастырудың негізі
бола отырып, өтілген тілдік объектінің лексикалық және
грамматикалық жақтарын тереңірек түсіндіріп , талдай, жинақтай
білуіне, олардың өзара бірлікте болатынын аңғартуға мүмкіндік береді.
Оқулықтың құрылымы мынадай: 1-сыныпта өтілген білім негіздері
еске түсіріліп, жаңғыртылғаннан кейін, 2-сыныпта оқытылатын Тіл
және сөйлеу тақырыбы басталады. Одан әрі Дыбыс пен әріп, Мәтін,
Сөйлем, Сөз және оның құрамы, Сөз таптары тараулары
бағдарламада көрсетілген ретпен орналасқан. Ең соңында Жыл бойы
өткенді қайталау тақырыбы берілген.
Жалпы білім беретін бастауыш сатысындағы оқыту процесі сауат ашудан
басталатыны белгілі. Сауат ашу бойынша білім мазмұны Қазақ тілі
пәнінің білім стандартында (1998ж) бірге қарастырылып келген. Шын
мәнінде, сауат ашу бастауыш сатыда білім негізін қалайтын,
өзіндік мақсаттары мен міндеті, зерттеу объектілері, білім мазмұны бар
пән. Сондықтан да Сауат ашу пәніне ерекше мән беріліп, пәннің Базистік
оқу жоспарындағы орны белгіленіп, жылдық және апталық оқу жүктемесі
көрсетіліп, базалық білім мазмұны айқындалып, дербес Сауат ашу
пәнінің білім стандартының жасалуы бірден бір дұрыс шешім болды.
Сауат ашу пәнінің білім стандарты жалпы білім берудің
мемлекеттік стандартының ережелері мен талаптарына сәйкес, 9-бөлім
бойынша рәсімделеді.
1- бөлімде Сауат ашу пәнінің білім стандартын қолдану саласы
көрсетілді. 2-3 бөлімдерде нормативтік сілтемелер, анықтамалар мен
қысқартулар берліді. Жалпы ережелер деп аталатын 4-бөлімде. Сауат
ашу пәнін оқытудың басты мақсаты – оқушылардың оқу және жазу
дағдыларын қалыптастыру; байланыстырып сөйлеуге үйрету; алғашқы
грамматикалық мағлұматтарды меңгерту; ана тіліне сүйіспеншілікке,
адамгершілікке, отансүйгіштікке тәрбиелеу, шығармашылық қабілеттерін
дамыту деп айқындалады. Ал оқытудың басты міндеттері былайша қойылды:
әліппеге дейінгі кезеңнің міндеттері – оқушыларды оқуға және жазуға
даярлау; сөздік қорын молайту; байланыстырып сөйлеуге үйрету. әліппе
кезеңінің міндеттері – оқушылардың оқу және жазу дағдыларын
қалыптастыру; байланысытырып сөйлеу тілін дамыту.
Әліппеден кейінгі кезеңнің міндеттері – оқушылардың оқу және
жазу дағдыларын жетілдіру; байланыстырып сөйлеу тілін дамыту; алғашқы
грамматикалық мағлұматтарды меңгерту.
Стандарттың 5-бөлімінде пәннің оқу бағдарламасының негізі
берілді.
6-бөлімде Сауат ашу пәні бойынша оқу жүктемесінің көлемі
белгіленді, яғни оқу жылында барлығы 238 сағат, аптасына 7 сағаттан
оқытылатыны, 1-жарты жылдықта – 112 сағат, 2-жарты жылдықта – 126 сағат
бөлінетіні көрсетілді. Сондай–ақ Сауат ашу пәні интеграцияланған
мазмұндағы (оқу мен жазу интеграцияланған – Әліппе оқулығы; тілдік және
оқу материалдары интеграцияланған – Ана тілі оқулығы) оқулықтары
арқылы жүзеге асырылатыны айтылған.
7-бөлімде Сауат ашу пәнінің базалық білім мазмұны сауат ашу
кезеңдерінің өзіндік ерекшеліктеріне қарай айқындалып, оған мынадай
анықтама берілді: Сауат ашу пәнінің базалық білім мазмұны дегеніміз-
үздіксіз білім берудің келесі сатылары мен білім беру деңгейлерінде
оқуды жалғастыру үшін жеткілікті, оқылуы міндетті болып табылатын
оқу пәнінің құрамы мен құрылымының тізбесі
Осыған сәйкес сауат ашудың базалық білім мазмұны бойынша әр
кезең бойынша төмендегідей айқындалады: әліппеге дейінгі кезеңде –
негізгі тілдік ұғымдар (сөйлем, сөз, буын, дыбыс) туралы түсінік беру;
әліппе кезеңінде – оқу және жазу, тіл дамытуға қатысты тілдің
препцевтикалық қызметі; әліппеден кейінгі кезеңде – оқу; алғашқы
грамматикалық мағлыұматтарды меңгерту.
Сондай–ақ стандарттың 8-бөлімінде Оқушылар дайындығының міндетті
деңгейіне қойылатын талаптар базалық білім мазмұнына сәйкес әр
кезең бойынша білімі мен біліктілігіне қатысты белгіленеді.
Ал оқушылардың міндетті дайындық деңгейіне жетуін тексеру сауат ашу
кезеңдеріне лайықталған оқу және жазуға қойылатын талаптар, ауызша
сұрау, диктант жұмыстары арқылы жүзеге асырылатыны көрсетіледі. Онда оқу
бойынша дұрыс оқу, саналы түсініп оқу, мәнерлеп оқу талаптары
қойылады.
Оқу қарқыны белгіленді: 1-жартыжылдықта минутына – 15-20 сөз және
белгілер; 2- жарты жылдықта минутына – 20-25 сөз және белгілер.
Мұнда оқу қарқынының көрсеткіштері балдық бағаларды анықтауда бағдар
бола алмайтыны, 1-жарты жылдықтың соңында дұрыс оқу, саналы түсініп
оқу, мәнерлеп оқу бойынша минутына 15 сөз және белгілер оқу жылдамдығы
стандарт талаптары деп есептеліп, ең жоғарғы балмен бағаланатына
ескертілген. Сондай–ақ 1-сынып оқушыларының оқу қарқынын тексеру жекелей
жүргізіледі немесе сыртқы адамдардың тарапынан психикалық кері
әсердің болмауын ойластырып, сол сыныптың мұғалімі күнделікті сабақ
барысында жүзеге асырады деп айтылған.
Сауат ашудың әр кезеңіндегі негізгі тексеру жұмыстары аталды.
әліппеге дейінгі кезеңде - ауызша сұрау. Әліппе кезеңінде – диктант (әріп
диктанты, буын диктанты, сөздік диктант); ауызша сұрау. Әліппеден кейінгі
кезеңде – диктант (сөздік диканты, есту диктанты, көру диктанты, 15-18
сөзден тұратын бақылау диктанты); ауызша сұрау, тестілеу.
1-жарты жылдықтың қорытындысы бойынша тексеру жұмытарының үлгілері
берілді.
5. Бақылау сұрақтары:
1. 1-4-сынып оқулығының құрылымына көңіл бөл.
2. Қазақ тілінен бастауыш сыныптар үшін жасалған оқу-әдістемелік топтама.
3. Оқыту әдістерін зерттеуші ғалымдар туралы.
6. Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары
1. Бастауыш сыныптарға арналған Қазақ тілі, және Ана тілі оқулықтарымен
танысу, әр сыныптың тақырыбына көңіл аудару.
7. Лекция тақырыбына сәйкес әдебиеттер тізімі
1. Аймауытов Ж. Сабақтың комплектстік жүйесінің әдістері. Қызылорда,
1929.
2. Әбдікәрімова Т., Рахметова С., Қабатаева Б. Ана тілін оқыту
әдістемесі. Алматы, 1999.
3. Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту методикасы. Алматы. 1987.
4. Қазыбаев С. Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту. Алматы, 1985.
5. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. Алматы, 1992
6. Әуелбаев Ш. “Әліппе” оқулығына әдістемелік нұсқау. 1992-2000.
7. Бірінші сыныптағы оқыту.А., 1986.
8. Жазыбаев М., Қызықты грамматика. 1969.
9. “Әліппе”, “Әліппе серігі”, “Жазу үлгілеі”, А., 1992-2000
10. “Ана тілі” оқулықтары А., 1988-2000.
3 Лекция тақырыбы: Сауат ашу және тіл дамыту әдістемесі
2. Лекция жоспары:
1. Сауат ашу әдістемесінің ғылыми негіздері
2. Сауат ашу барысындағы оқу мен жазу процесінің психофизиологиялық
ерекшеліктері
3. Оқу мен жазу дағдыларын қалыптастыру
3. Лекция мақсаты: Сауат ашу барысындағы оқу мен жазу процесінің
психофизиологиялық ерекшеліктерімен таныстыру.
4. Лекция мазмұны:
1. Сауат ашу әдістемесінің ғылыми негіздері
Сауат ашуға даярлық кезінде тіл дамыту жұмыстарының алатын орны
ерекше. Баланың дамуы әрекеттерімен (ойын, оқу, еңбек) оқу- тәрбие
үрдісінің нәтижесінде жүзеге асады. Мектепте баланың қарым–қатынас
шеңбері кеңейе түседі. Қарым–қатынас жасайтын адамдардың көбеюі баладан
қарым–қатынас жасауды толық меңгеруді талап етеді.
Баланың күрделене түсетін әрекеті тілдің дамуына да жоғары талаптар
қояды, тілдің дамуы бірнеше бағытта жүреді: 1) басқа адамдармен
араласу кезінде жетіледі, 2) психологиялық процестерді қайта қараудың
негізі, 3) тіл – ойлау құралы. Оқу үрдісінде тілді дамытудың негізгі 4
кезеңін жүзеге асыру көзделеді: 1) баланың сөдік қорын молайту, 2)
грамматикалық тұрғыда жүйелі сөйлеуге үйрету, 3) байланыстырып сөйлеуге
үйрету, 4) сөйлеу мәдениетін қалыптастыру.әліппеге дейінгі кезеңде баланың
тілін дамытуға оқулықтағы тақырыптық сюжетті иллюстративті жеке
суреттердің атауларын білу, сол сөздердің мағынасын түсіну арқылы сөдік
қоры байиды, ал тақырп бойынша көргендерін жетекші сұрақтар арқылы
әңгімелеу, құралған сөйлемдердің мағынасы сол тақырпқа сай болуы керек,
құрылымы үйлесімді болуы керек. Ондағы сөөздердің өзара байланысының
үйлесуі әр баланың қабылдау қабілетіне, алған әсеріне байланысты. Көбіне
тілден ой жүйрік болғандықтан, ойға тіл ілесе алмайды. Бұл мүмкін
сөдік қордың жеткіліксіз болуынан, ойын жеткілікті түсінікті тілмен,
оқиғаға ене отырып, көңіл–күй ырқына жеткізе мәдениетін қалыптастырудың
ең тиімді жолы коммуникативтік әрекет үстінде ұстамдылық кезеңінде
басталады. Бала сөйлеуінің мынадай типтері осы даярлық кезеңінде жүзеге
асады.
1) ситуациялық сөйлеу (жағдаяттық сөйлеу)
2) диалогтық сөйлеу (сұхбаттық)
3) сызбаға сәйкес сөз ойлап таптырту.
4) сол сөзге ұқсас сөз таптырту.
5) сөзге мағынасы қарама–қарсы сөз таптырту.
6) түбірге сөздер ойлап таптырту.
7) берілген бір сұраққа бірнеше сөзбен жауап қайтаратындай жағдай туғызу.
8) сөздің тобын жалпылама сөзбен айта білуге үйрету.
9) жалпы атауға кіретін сөздер.
10) сөздің жекеше, көпше мағынасын білдіретін сөздерді таптырту.
11) заттың түрін, түсін, пішінін, сапасын таптырту.
12) заттың санын, ретін білдіретін сөздерді таптырту.
Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандартында: Бастауыш мектепте қазақ тілін оқытудың
мақсаты – оқушыларды оқуға, сауатты жазуға үйрету негізгі тілдік ұғымдармен
таныстыру, өз ойымен пікірін еркін жеткізе алатын жеке тұлғаны
тәрбиелеу, - деп атап көрсеткен.
Осы мақсаттарды жүзеге асырудың негізінде оқытудың жаңа
технологиясын педагог-ғалымдар мен Республика мұғалімдері жан-жақты
ізденіп, оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыруда білім
берудің тиімді жолдарын қарастырып, оқытудың жаңа технологияларын
таңдай білу мүмкіндігіне ие болады.
Педегогикалық технологияға белгілі ғалым В.П.Беспалько: Практикада
іске асатын нақты педагогикалық жүйе, жоба, - деп анықтама береді.
Мұнда ғалым педагогикалық жүйені тұлғаны қалыптастыруға ықпал
ететін арнайы ұйымдастырылған, мақсатты, бір-бірімен өзара байланысты
әдіс-тәсілдер жиынтығы ретінде қарастырылады.
Сонғы психолгиялық зерттеулерге қарағанда бастауыш сынып балаларының
өзін теориялық ойлауға – жалпыдан жекеге көшу, заттар мен
құбылыстардың арасындағы байланысты аңғаруға үйретуге болатыны анықталады.
Егер мектепке оқуға түскен бала әлі заттар мен құбылыстардың негізгі
белгілерін анықтай алмайтын болса, мұның өзі олардың тәжірибесінің
аздығынан, білімнің жеткіліксіздігі мен шашыраңқылығынан деп түсінген жөн.
Осыған орай, 1-сынып оқушыларының заттар, құбылыстар туралы
елестерін анықтап, бір жүйеге келтіру қажет. Бұл жұмыс әуелі әліппеде
дерілген сөздер арқылы жүргізіледі. Сөздік қорды байыту заттар мен
құбылыстар және олардың арасындағы байланыстар жөніндегі елестерді
анықтаумен қатар жүріп отыруы тиіс.
Бірінші сынып оқушылары естігендері, көргендері, кейбіреулері
оқығандары жөнінде айтып бере алады. Алайда олардың сөйлемдері нашар,
жүйесіз құрылған, белгілі бір жоспармен айта алмайды. Ойы негізгі
нәрседен басқаға тез ауып кетеді. Мысалы, ойынның түрлері жөнінде
әңгімелегенде, шешесімен барып, дүкеннен ойыншық сатып алғанына ауысады
т.с.с. Егер мұғалім әңгімені дұрыс салаға бағыттап отырмаса, тіл дамыту
құр мылжың болып кетуі мүмкін. Мұндағы негізгі міндеттің өзі –
балаларды белгілі бір жүйемен сөйлеуге үйрету ғой.
1-сынып оқушылары сурет бойынша сөйлегенде де ұсақ нәрселерге
көбірек тоқталады. Мұның өзі де олардың ойының жинақы еместігін
көрсетеді. Ал мәтін бойынша сөйлегенде көбіне сөзбе сөз айтуға, яғни
мәтінді сөзбен баяндауға тырысады. Бұл құбылыс олардың көбінесе естің
жұмысына сүйенетінін байқатады. Сондықтан балаларды ойлауға, сөздерді
көре білуге оның мағынасын ұғынуға үйрету жағына баса назар аудару
қажет.
Оқуды меңгеру барысында да оқушылар әрбір жеке дыбысты, оның әрпін
естерінде ұстау ғана емес, дауысты, дауыссыз дыбыстардың да негізгі
қасиеттерін үйренеді. Мұнда балалардың көрнекі – бейнелік ойлауы (көрнекі
түрде салыстыру, қайта құрастыру) пайдаланылады.
Оқушылардың тілін дамыту үшін әліппедегі мәтіндер мен берілген
сөдер өмірдің әр саласын қамтиды:балалар мен үлкендер өмірі, табиғат
құбылыстары, баланы қоршаған сан алуан заттар, өсімдіктер, жануарлар
дүниесі т.б.
Оқушылар әр топтағы заттармен, олардың қызметімен, неден
жасалғанымен танысады. Соңында оларды топтастырады, негізгі белгілеріне
қарай ажыратады. Мысалы, шеті иректелген жапырақты ағаштарды бір топқа,
қылқан жапырақты ағаштарды екінші топқа шырша, үйеңкі т.б. жіктей алады.
Байланыстырып сөйлеуге үйрету жұмысы. 1-сынып оқушылары сөйлеу
сөйлемнен тұратынын біледі. Олар сөйлемді сөзге бөледі. Бір сөйлемде қанша
сөз бар екенін анықтайды, өздері екі–үш сөздерден сөйлем құрайды.
Ертегіні қайталап айтқанда, әңгімелескенде олар сөйлеммен
сөйлейді. Әрине, бұлар сөйлем туралы тек алғашқы мәліметтері, бұл
мағлұматтары кейін грамматика сабақтарында нақтылана түседі.
Байланыстырып сөйлеуге үйрету сұрақ – жауап түрінде жүргізіледі.
Ол әңгіменің жоспары іспеттес болуы керек.
Логикалық байланыстырып сөйлеуге үйрету үшін деформациялық мәтіндер
алған жақсы.
Байланыстырып сөйлеуге үйретуде диафильм, мультфилм немесе балалардың
ойыны, сондай–ақ мектептегі қандай да болмасын бір оқиға жөнінде де
әңгімелесу тиімді нәтиже береді.
Сөйлеуге үйретуде дыбысты дұрыс айтып және оны дәл қабылдаудың
маңызы зор.1-сынып оқушыларының бірқатары дыбысты дұрыс айта алмайды. (р,
л, с, ш, з, ж, щ, ц)
Дыбысты бұзып айтып бірқатар жағдайда оны дәл қабылдай алмағандықтан
болуы мүмкін. Мысалы, ұяң дауыссыздарды қаттылау айту, айтылуы ұқсас
дауыссыздарды ажыратпай, түсініксіз айту (с-ш, з-ж, ч-ш, щ, т.б.). Мұндай
жағдайды балаға осы дыбыстардан қос буын құратып, айтқызса, (па–ба ба-
па, ка-га га-ка т.б.) оңай білуге болады.
Дыбыстарды бұзып айту сөзді дыбыстық талдау прцесінде де
көрінеді.
(Мысалы, шаша, сана сөздерінен ш дыбысын бөліп көрсеткенде
т.б.) Баланың сөйлеу кемшілігін жөндеу әрбір баламен жеке жұмыс жүргізуді
талап етеді.
Егер баланың сөйлеуі анық болмаса және ол түзеле қоймаса, мұндай
жағдайда оны маман мұғалімге – логопедке жіберу керек.
Фонетикалық талдауды ауызша
уақытқа талдау
Фонетикалық талдау
Фонетикалық материалдарды сатылай комплексті талдау
сабақтарында жүргізілетін жұмыс түрлері
Дауысты, дауыссыз
дыбыстарды талдау
Жуан, жіңішке аралас
буынды сөздерді толық
сатылай комплексті
талдау
Дыбыстарға математикалық
тәсілмен мінездеме беру
Дыбыстарды математикалық
тәсілмен өрнектеу мінездеме
беру
Фонологиялық талдауды
ықшамдау принціпімен
өрнектеу
Дыбыстарды белгісіздікпен
өрнектеу, теңдеуді шешу,
мәнін орнына қойып дыбыстық
мінездеме беру.
Фонологиялық талдауды
қысқа түрде сатылап
комплексті талдау
Жат жазу
Шығармашылық жұмыстар
СКТ тесттік жұмыстар жүргізу
Ауызша командалық олимпиада
Сауат ашу әдістемесінің ғылыми негізі мен олардың жасалуы тіл
білімінің басты бір саласы – фонетика болып табылады.
Адам баласының тілі – дыбыстық тіл. Тіл дыбыстары - әрбір тілдің
өмір сүруінің тәсілі. Егер сөдер – дыбыстардың тіркесі ретінде айтылмаса,
онда тілдің өзі: 1) қатынас құралы; 2) пікір алысу құралы; 3) танымдық
құрал;
4) ойлау құралы болмас еді.
Тілдің дыбыстық жағы огың замандар бойы өмір сүруіне, ұрпақтан
ұрпаққа беріліп отыруына мүмкіндік жасады. Тілдің дыбысталу жағы - сөздер
мен грамматикалық тәсілдердің өмір сүруінің формасы болып табылады.
Сөздік пен грамматикалық құрылыс тілдің мазмұнын құрайды да, дыбыстық
жағы оның материалдық жамылғышын, оның физикалық формасын құрайды
деуге болады.
Тіл дыбыстары сөз ішінде айтылады. Бірақ белгілі дыбыс арнаулы
бір сөздің құрамында қолданылуымен шектеліп қалмай, одан белгілі дәрежеде
оңашаланып, абстракцияланады. Бұған дәлел – дыбыстардың барлық сөздерде
кездесетіндігі.
Тілдегі лексикалық, грамматикалық құбылыстар тілдің дыбыстық
жүйесіндегі, фонетикалық құбылыстармен әрдайым байланыста, қарым–қатынаста,
яғни бір дыбыс тіркесімен айтылады.
Сонымен тілдің барлық жағдайларында және қызметінде көрінетін
дыбыстық құрамдары мен тәсілдерін және тілдің дыбысталу түрімен
жазба түрінің арасындағы байланыстарды фонетика зерттейді. Фонетика
лексикамен, грамматикамен, морфологиямен, синтаксиспен байланысты болады.
Мектепте дұрыс оқыту, дұрыс жаздыру әдістемесінің көптеген
мәселелері фонетикаға негізделеді.
Сауаттылыққа үйрету тілдің жазба түрі мен ауызша түрінің
арасындағы айырмашылықтар мен күрделі байланыстарды бірдей ескереген
жағдайда ғана нәтижелі болмақ. Тілдің орфографиясы мен орфоэпиясына
қатысты алуан түрлі мәселелерді оқып меңгеру – ең алдымен, тілдің
дыбыстық жүйесін, ондағы жеке дыбыстардың табиғаты мен фонетика заңдарын
жете білуді қажет етеді.
Бұрын жазуы болмаған халықтырдың алфавиті мен графикасын жасау,
сондай- ақ бұрыннан жазуы бар халықтардың жазуын өңдеп жетілдіру
мәселелері фонетикаға негізделе отырып шешіледі. Тілдің орфографиялық
нормасы да фонетиканың басты мәселелерінің бірі болып табылады.
Фонетика ғылым ретінде жалпы және жеке фонетика болып бөлінеді. Жалпы
фонетика жалпы тіл білімінің бір саласы ретінде адамдардың сөйлеу
аппаратының дыбыстық мүмкіндігін айқындайды, тіл дыбыстарының
классификациясын, принциптерін белгілейді.
Сөйтіп, тіліміздегі дыбытарды дұрыс айтып үйрену – сауат ашу
кезіндегі ерекше көңіл аударатын жұмыс. Мұнда дауыстылар мен дауыссыздар
салыстырмалы түрде айтылады, балалар бұл дыбыстардың қалай айтылатынын
әрі аңғарады, әрі өздері айтып үйренеді. Сауат ашу кезеңінде балалар
дыбыстарды айтуға дағдыланумен бірге олардың қалай таңбаланатынымен де
танысады. Буындардан қалайша сөз құрауға болатынын біледі, жаңа
сөздер үйреніп, сөздік қорларын байытады, практикалық түрде қазақ тілінің
нормасына сай сөйлем құрастырып, өз ойларын айтып беруге дағдылана
бастайды.
2. Сауат ашу барысындағы оқу мен жазу процесінің психофизиологиялық
ерекшеліктері
Адамның психикасы ақыл, сезім және ерік қызметтерінің түрліше
формаларынан көрінетіндіктен , оны психофизиологиялық процесс деп атайды.
Дүниетануға қажет ақыл-ой қызметі үшін түйсік пен қабылдау, ес пен ойлау,
сезім мен қиял, зейін мен еріктің үлкен мәні бар. Баланың психикалық дамуы
деген не? Баланың қуануы, шаттануы, қиялдануы, ренжуі, ашулагуы, жылауы,
сөйлеуі-осылардың бәрі баланың әлеуметтік өмір тіршілігіне байланысты ішкі
дүниесін, психикасын сипаттайды. Баланың нәзік, өскелең табиғатына
жарасымды әдептілік, адамгершілік, естілік т.б.с.с. қасиеттер оның өстін
ортасындағы тәлім-тәрбиенің апқасында және қаййшылықтарды жеңу үстінде
қалыптасады, өйткені психикалық дамудың өзі баланың ұмтылуы мен оған жету
жолындағы мүмкіндіктерінің арасындағы қайшылықтардың салдарынан туады
(мысалы, ми қабатыда болатын қозу мен тежелу, механикалық ес епн логикалық
ес, ескі білім мен жаңа білім т.б.).
Адамның нерв жүйесі өзін қоршаған ортамен үздіксіз байланыс
процесінде дамиды. Оқыту мен тәрбиеде мұғалімнің міндеті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz