Дене шынықтыру педагогикасы пәні бойынша дәрістер кешені
1. тақырып. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі пән ретінде
2. тақырып Тұлғаның дамуы оны тәрбиелеу және қалыптастыру.
3 .ТАҚЫРЫП Мектеп кезеңіндегі балалардың дене тәрбиесі.
4 ТАҚЫРЫП Дене шынықтыру және спорт мамандығы мұғалімінің педагогикалық міндеттері
5. ТАҚЫРЫП Дене шынықтыру және спорт мамандығы мұғалімі қызметінің стилі
6. тақырып. Дене шынықтыру және спорт мамандығы мұғалімінің кәсіптік шеберлігі
7 . тақырып. Тәрбие әдістері
8 . тақырып. Дене шынықтыру және спорт сабағында оқушылардың ұжымын қалыптастыру
9 . тақырып. Оқушылардың ғылыми дүниетанымын қалыптастыру
10 . тақырып
Дене шынықтыру сабағы үрдісінде оқушылардың адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру
Кредит №2
1 . тақырып.
Дене шынықтыру сабағы үрдісінде оқушылардың ақыл ой тәрбиесін қалыптастыру
2. тақырып.
Дене шынықтыру сабағы үрдісінде оқушылардың еңбек тәрбиесін қалыптастыру
3. тақырып
Дене шынықтыру сабағы үрдісінде оқушылардың экономикалық тәрбиесін қалыптастыру.
4 тақырып
Дене шынықтыру сабағы үрдісінде оқушылардың құқықтық тәрбиесін қалыптастыру
5.тақырып
Дене шынықтыру сабағы үрдісінде оқушылардың эстетикалық тәрбиесін қалыптастыру
6 . тақырып
Дене шынықтырусабағы үрдісінде оқушылардың экологиялық тәрбиесін қалыптастыру.
7. Тақырып
Дене шынықтыру сабағы үрдісінде оқушылардың денсаулығын нығайту.
8 ТАҚЫРЫП
Мектеп пен отбасы ынтымақтастығы
9 ТАҚЫРЫП
Сынып жетекшісінің жүргізетін жұмыстары.
10 тақырып
Дене тәрбиесін оқыту принциптері мен заңдылықтары
2. тақырып Тұлғаның дамуы оны тәрбиелеу және қалыптастыру.
3 .ТАҚЫРЫП Мектеп кезеңіндегі балалардың дене тәрбиесі.
4 ТАҚЫРЫП Дене шынықтыру және спорт мамандығы мұғалімінің педагогикалық міндеттері
5. ТАҚЫРЫП Дене шынықтыру және спорт мамандығы мұғалімі қызметінің стилі
6. тақырып. Дене шынықтыру және спорт мамандығы мұғалімінің кәсіптік шеберлігі
7 . тақырып. Тәрбие әдістері
8 . тақырып. Дене шынықтыру және спорт сабағында оқушылардың ұжымын қалыптастыру
9 . тақырып. Оқушылардың ғылыми дүниетанымын қалыптастыру
10 . тақырып
Дене шынықтыру сабағы үрдісінде оқушылардың адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру
Кредит №2
1 . тақырып.
Дене шынықтыру сабағы үрдісінде оқушылардың ақыл ой тәрбиесін қалыптастыру
2. тақырып.
Дене шынықтыру сабағы үрдісінде оқушылардың еңбек тәрбиесін қалыптастыру
3. тақырып
Дене шынықтыру сабағы үрдісінде оқушылардың экономикалық тәрбиесін қалыптастыру.
4 тақырып
Дене шынықтыру сабағы үрдісінде оқушылардың құқықтық тәрбиесін қалыптастыру
5.тақырып
Дене шынықтыру сабағы үрдісінде оқушылардың эстетикалық тәрбиесін қалыптастыру
6 . тақырып
Дене шынықтырусабағы үрдісінде оқушылардың экологиялық тәрбиесін қалыптастыру.
7. Тақырып
Дене шынықтыру сабағы үрдісінде оқушылардың денсаулығын нығайту.
8 ТАҚЫРЫП
Мектеп пен отбасы ынтымақтастығы
9 ТАҚЫРЫП
Сынып жетекшісінің жүргізетін жұмыстары.
10 тақырып
Дене тәрбиесін оқыту принциптері мен заңдылықтары
1. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі туралы түсінік
Дене тәрбесінің териясы мен әдістемесінің пайда болуы қоғамымыздың жақсы дене дайындығы бар адамдарға мұқтаждығы, дене тәобиесінің заңдылықтарын тануға деген ұмтылысты туғызды және сол негізде адамденесін жетілдірудібасқару жүйесін құруды қажет етті.
Тарихи өзінінің даму жолында дене тәрбиесінің әдістемесі мынандай кезеңдерден өтті:
Бірінші кезең- қозғалыс дағдыларын ағзаға әсері жөніндегі эмпиризмдік (сезім қабылдауларын, тәжірибені дүниетанудың бірден бір бұлағы деп тауып, теориялық қорытындыларды бағаламайтын, сол себепті құбылыстардыңм өзара байланысын және даму заңдылықтарын аша алмайтын философиялық ілім) білім кезеңі. Адам балсы оны күнделікті қимыл қозғалыста алады. Эмпиризмдік білімнің жинақталуы адамды “жаттығудың тиімділігі” түсінуге және тәжірибені өзгелерге беру әдістерін танып білуге әкелді.
Екінші кезең – дене тәрбиесінің ең алғашқы әдістерінің жасалукезеңі-ежелгі және орта ғсырлардағы құл иеленуші мемлекеттердің кезеңін қамтиды. Бұл әдістер тәжірибе жолымен жасалды.
Үшінші кезең – дене тәрбиесі туралы теориялықбілімнің тасқынды түрде жиналуы. Қайта өрлеу кезеңінен ХІХ ғасырдың аяғына дейінгі аралықты қамтиды. Адам туралы , оны тәрбиелеу және үйрету,оны емдеу туралы ғылымның дамуы филсофтарды, педагогтарды, дәрігерлерді дене тәрбиесі проблемаларына назар аударуға тартты. Жоғарыдағы аталған ғылымдардың өкілдері “Өзіндік” мәселелерді адам өмірінде дене тәрбиесінің атқаратын қызметін есептемей шешу мүмкін еместігін түсінді.
Дене тәрбесінің териясы мен әдістемесінің пайда болуы қоғамымыздың жақсы дене дайындығы бар адамдарға мұқтаждығы, дене тәобиесінің заңдылықтарын тануға деген ұмтылысты туғызды және сол негізде адамденесін жетілдірудібасқару жүйесін құруды қажет етті.
Тарихи өзінінің даму жолында дене тәрбиесінің әдістемесі мынандай кезеңдерден өтті:
Бірінші кезең- қозғалыс дағдыларын ағзаға әсері жөніндегі эмпиризмдік (сезім қабылдауларын, тәжірибені дүниетанудың бірден бір бұлағы деп тауып, теориялық қорытындыларды бағаламайтын, сол себепті құбылыстардыңм өзара байланысын және даму заңдылықтарын аша алмайтын философиялық ілім) білім кезеңі. Адам балсы оны күнделікті қимыл қозғалыста алады. Эмпиризмдік білімнің жинақталуы адамды “жаттығудың тиімділігі” түсінуге және тәжірибені өзгелерге беру әдістерін танып білуге әкелді.
Екінші кезең – дене тәрбиесінің ең алғашқы әдістерінің жасалукезеңі-ежелгі және орта ғсырлардағы құл иеленуші мемлекеттердің кезеңін қамтиды. Бұл әдістер тәжірибе жолымен жасалды.
Үшінші кезең – дене тәрбиесі туралы теориялықбілімнің тасқынды түрде жиналуы. Қайта өрлеу кезеңінен ХІХ ғасырдың аяғына дейінгі аралықты қамтиды. Адам туралы , оны тәрбиелеу және үйрету,оны емдеу туралы ғылымның дамуы филсофтарды, педагогтарды, дәрігерлерді дене тәрбиесі проблемаларына назар аударуға тартты. Жоғарыдағы аталған ғылымдардың өкілдері “Өзіндік” мәселелерді адам өмірінде дене тәрбиесінің атқаратын қызметін есептемей шешу мүмкін еместігін түсінді.
1. Ж.Б. Қоянбаев, Р.М. Қоянбаев. Педагогика. Астана-1998ж.
2. Ж. Әбиев, С. Бабаев, А. Құдиярова . Педагогика. Алматы-2004ж.
3. Е. Сағындықұлы. Педагогика. Алматы-1999ж.
Қосымша:
4. Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті. Педагогика. Алматы-2003ж.
5. М. Жұмабаев. Педагогика Алматы-1992ж.
6. И.П. Подласый. Педагогика.Москва –2000ж.
7. ҚР Білім беру туралы заңы. Астана-2000ж.
8. Б.А. Ақназаров. Сынып жетекшісі. Алматы-1980ж.
9. Абай атындағы Қазақтың мемлекеттік педагогикалық университеті. Педагогика
пәні бойынша лекциялар жинағы. Алматы-1991ж.
10. К. Б. Сейдалиев. Тәрбие теориясы. Алматы-1986ж.
11. Т.С. Сабыров. Оқыту теориясының негіздері. Алматы-1993ж.
12. С. А. Ұзақбаева. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халық дәстүрі. Алматы-1990ж.
13. А. Ақшораев. Тоғыз құмалақ . Алматы-1979ж.
14. К. Сарманов, Н.К. Перкас . Экологиялық білім беру бағадарламасы. Қазақстан
мектебі №8 1993ж
15. С. Әбенбаев, Қ. Ақынжанова , Ш. Жалғасова. Студенттердің педагогикалық
практикасы. Алматы-1996ж
16. А. Асарбаев. Қазақтың ұлттық ойындарын бастауыш мектеп тәрбие
жұмыстарына пайдалану. Алматы-1993ж.
17. Е.Сағындықұлы. Қазақтың ұлттық ойындары. Алматы1992ж.
18. Е. Уаңбаев. Дене тәрбиесінің негіздері. Алматы 2000ж.
19. Т. Ш. Қуаныш. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі. Алматы 1996ж.
20. Под. ред. Б. А. Ашмарина Теория и методика физического воспитания. Москва 1979.
21. Қ. Бержанов, С. Мусин Педагогика тарихы. Алматы,1986
22. И.Н. Баженова Педагогикалық ізденіс. Алматы 1990
23. Р.Р. Аманбаев Дене тәрбиелеу мәдениеті ілімін оқып үйрену жөніндегі әдістік нұсқаулар. Алматы 1992.
24. Б.А.Ашмарин Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі. Москва 1990
25. М.Х.Болғанбаев. Қазақстандағы ұлттық спорт түрлерінен мамандарды дайындаудағы кейбір проблемалар. Алматы 1991
26. Б.К.Қаражанов Р.Р.Аманбаев. М.К.Қалдыбаев. Дене тәрбиелеу мәдениеті және спорт ілімі мен әдістемесінің түсініктері. Алматы 1992
27. Т.И.Осокина. Балалар бақшасындағы дене шынықтыру. Алматы 1992.
28. В.В.Беорусова, Н.И.Решетень Педагогика. Дене тәрбиесі институттарына арналған оқулық Москва 1978
29. Б.Төтенаев Дене тәрбиесі Алматы 1988
30. М.Г.Таникеев Қазақстанның дене тәрбиесі жөніндегі тарихы Алматы 1977
31. Ж.Әбенбаев Тәрбие теориясы мен әдістемесі Алматы 2004
2. Ж. Әбиев, С. Бабаев, А. Құдиярова . Педагогика. Алматы-2004ж.
3. Е. Сағындықұлы. Педагогика. Алматы-1999ж.
Қосымша:
4. Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті. Педагогика. Алматы-2003ж.
5. М. Жұмабаев. Педагогика Алматы-1992ж.
6. И.П. Подласый. Педагогика.Москва –2000ж.
7. ҚР Білім беру туралы заңы. Астана-2000ж.
8. Б.А. Ақназаров. Сынып жетекшісі. Алматы-1980ж.
9. Абай атындағы Қазақтың мемлекеттік педагогикалық университеті. Педагогика
пәні бойынша лекциялар жинағы. Алматы-1991ж.
10. К. Б. Сейдалиев. Тәрбие теориясы. Алматы-1986ж.
11. Т.С. Сабыров. Оқыту теориясының негіздері. Алматы-1993ж.
12. С. А. Ұзақбаева. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халық дәстүрі. Алматы-1990ж.
13. А. Ақшораев. Тоғыз құмалақ . Алматы-1979ж.
14. К. Сарманов, Н.К. Перкас . Экологиялық білім беру бағадарламасы. Қазақстан
мектебі №8 1993ж
15. С. Әбенбаев, Қ. Ақынжанова , Ш. Жалғасова. Студенттердің педагогикалық
практикасы. Алматы-1996ж
16. А. Асарбаев. Қазақтың ұлттық ойындарын бастауыш мектеп тәрбие
жұмыстарына пайдалану. Алматы-1993ж.
17. Е.Сағындықұлы. Қазақтың ұлттық ойындары. Алматы1992ж.
18. Е. Уаңбаев. Дене тәрбиесінің негіздері. Алматы 2000ж.
19. Т. Ш. Қуаныш. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі. Алматы 1996ж.
20. Под. ред. Б. А. Ашмарина Теория и методика физического воспитания. Москва 1979.
21. Қ. Бержанов, С. Мусин Педагогика тарихы. Алматы,1986
22. И.Н. Баженова Педагогикалық ізденіс. Алматы 1990
23. Р.Р. Аманбаев Дене тәрбиелеу мәдениеті ілімін оқып үйрену жөніндегі әдістік нұсқаулар. Алматы 1992.
24. Б.А.Ашмарин Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі. Москва 1990
25. М.Х.Болғанбаев. Қазақстандағы ұлттық спорт түрлерінен мамандарды дайындаудағы кейбір проблемалар. Алматы 1991
26. Б.К.Қаражанов Р.Р.Аманбаев. М.К.Қалдыбаев. Дене тәрбиелеу мәдениеті және спорт ілімі мен әдістемесінің түсініктері. Алматы 1992
27. Т.И.Осокина. Балалар бақшасындағы дене шынықтыру. Алматы 1992.
28. В.В.Беорусова, Н.И.Решетень Педагогика. Дене тәрбиесі институттарына арналған оқулық Москва 1978
29. Б.Төтенаев Дене тәрбиесі Алматы 1988
30. М.Г.Таникеев Қазақстанның дене тәрбиесі жөніндегі тарихы Алматы 1977
31. Ж.Әбенбаев Тәрбие теориясы мен әдістемесі Алматы 2004
Лекция сабақтарының жоспары.
Кредит №1
1- тақырып.
Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі пән ретінде
Қарастырылатын мәселелер:
1. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі туралы түсінік
2. Ғылыми зерттеу әдістері
3. Дене тәрбиесі теориясындағы негізгі ұғымдар
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Ж.Б. Қоянбаев, Р.М. Қоянбаев. Педагогика. Астана-1998ж.
2. Ж. Әбиев, С. Бабаев, А. Құдиярова . Педагогика. Алматы-1004ж.
3. Е. Сағындықұлы. Педагогика. Алматы-1999ж.
4. Е. Уаңбаев. Дене тәрбиесінің негіздері. Алматы 1000ж
5. Т. Ш. Қуаныш. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі. Алматы 1996ж.
6. Под. ред. Б. А. Ашмарина Теория и методика физического воспитания.
Москва 1979.
1. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі туралы түсінік
Дене тәрбесінің териясы мен әдістемесінің пайда болуы қоғамымыздың жақсы
дене дайындығы бар адамдарға мұқтаждығы, дене тәобиесінің заңдылықтарын
тануға деген ұмтылысты туғызды және сол негізде адамденесін
жетілдірудібасқару жүйесін құруды қажет етті.
Тарихи өзінінің даму жолында дене тәрбиесінің әдістемесі мынандай
кезеңдерден өтті:
Бірінші кезең- қозғалыс дағдыларын ағзаға әсері жөніндегі эмпиризмдік
(сезім қабылдауларын, тәжірибені дүниетанудың бірден бір бұлағы деп тауып,
теориялық қорытындыларды бағаламайтын, сол себепті құбылыстардыңм өзара
байланысын және даму заңдылықтарын аша алмайтын философиялық ілім) білім
кезеңі. Адам балсы оны күнделікті қимыл қозғалыста алады. Эмпиризмдік
білімнің жинақталуы адамды “жаттығудың тиімділігі” түсінуге және тәжірибені
өзгелерге беру әдістерін танып білуге әкелді.
Екінші кезең – дене тәрбиесінің ең алғашқы әдістерінің жасалукезеңі-
ежелгі және орта ғсырлардағы құл иеленуші мемлекеттердің кезеңін қамтиды.
Бұл әдістер тәжірибе жолымен жасалды.
Үшінші кезең – дене тәрбиесі туралы теориялықбілімнің тасқынды түрде
жиналуы. Қайта өрлеу кезеңінен ХІХ ғасырдың аяғына дейінгі аралықты
қамтиды. Адам туралы , оны тәрбиелеу және үйрету,оны емдеу туралы ғылымның
дамуы филсофтарды, педагогтарды, дәрігерлерді дене тәрбиесі проблемаларына
назар аударуға тартты. Жоғарыдағы аталған ғылымдардың өкілдері “Өзіндік”
мәселелерді адам өмірінде дене тәрбиесінің атқаратын қызметін есептемей
шешу мүмкін еместігін түсінді.
Төртінші кезең –біздің елімізде жеке ғылыми және оқу пәні есебінде дене
тәрбиесінінің теориясы мен әдістерінің құрылу кезеңі. Бұл кезең ХІХ
ғасырдың аяғы мен қазан революциясына дейінгі аралықты қамтиды және дене
тәрбиесінгің проблемалары жөнінде аранаулы ізденістердің дамуы мен
сипатталады. Дене тәрбиесі саласындағы ғылымдар арасында ең жарқын
өкілдердің бірі П.Ф.Лесгафт (1837 – 1909) болды. Оның тарихтан,
анатомиядан, биологиядан, педагогикдан, антропологиядан , дене тәрбиесінің
теориясы мен әдісінен еңбектерінің көпшілігі прогрестік бағытта болды,
сондықтан да жеке ғылыми және оқу пәні есебінде дене тәрбиесінің қазіргі
теориясы мен әдісінің негізіне енді.
Бесінші кезең-қазан революциясынан бастап қазіргі кезеңмен өлшенеді. Дене
тәрбиесінің пролблемалары мен арнаулы ғылыми жәнее оқу мекемелері, көптеген
салалардың ғылымдары айналысуда.
Балалардың спорттық мамандануы – бұл тек спорттық-педагогикалық мәселеге
ғана емес сонымен қатар әлеуметтік, психологиялық, биологиялық мәселе.
2. Ғылыми зерттеу әдістері
“Методология ” грек тілінен аударғанда “әдіс туралы ғылым” деген мағынаны
береді. “Метод” “әдіс” термині тікелей нақты бір нәрсеге деген жол ретінде
анықталады, яғни методология мағнасы жағынан бір нәрсені тану туралы ғылым
болады. Сондықтан методология зерттеу процесі туралы ілім ретінде
түсіндіріледі. Ғылыми метологияны жетілдірудің бастамасын және негізін
Гегель салды, ол өз назарын бірінші болып философиялық әдістің ерекшелік
сипатына, оның нақты ғылымдар әдістерінен айырмашылығына және
методологияның олармен үйлесімсіздігі назар аударды. Гегель әдісі дегеніміз
мазмұнының қозғалысы, құбылыстың мәнін ашып көрсету және оның мазмұнынан
тыс жасалмайтындығын баса көрсетті.
Материалистік диалектика табиғатты үздіксіз қозғалыспен даму
барысындағы біртұтастықтың бірлігі ретінде ашып көрсете отырып табиғат және
адам тәжірибесі туралы ғылымдарының деректерімен толық сәйкестік барын
көреді. Диалектикалық әдіс таным процесі арқылы заттар және олардың ойша
(идеалды) бейнесі, яғни ұғым пайда болу процесінде, үздіксіз дамуда,
олардың органикалық бірлігі мен өзара байланысында материалдық шындықтың
заңдылықтарын ашады.
Педагогикалық методологияның мәні әртүрлі түсіндіріледі: әдіс туралы
ғылым, философиялық қағидаларды тікелей ғылыми зерттеулерде қолдану
ретінде; арнаулы зерттеу әдістерін жасауға арналған ғылыми пән ретінде. Бұл
айтылған үш көзқарас педагогика методологиясының шекарасын мөлшерсіз
кеңейтеді немесе тарылтады. Қазіргі педагогика методологиясының пәні
болып педагогикалық құбылыстармен оның нәтижесі – педагогикалық білімдер
жүйесін зерттеу процесі екендігі анықталған. Методологиялық білімдер
жүйесінде: педогогика пәні, педогогиканың категориялары , педогогиканың
ғылыми білімдер жүйесіндегі ролі, педогогиканың басқа ғылымдармен өзара
байланысты, педогогика ғылымдарының жүйесі; педогогикалық пәндердің жалпы
және ерекшелік міндеттері, педогогиканың анықтамалы- терминдік жүйесі
жатады.
Қандай да салада болмасын ғылыми таным, таным субъектісі (зерттеуші)
зерттеу процесінің барлық элементтерін білуін талап етеді.
- тақырыпты үйлестіре (дифференцировать) және оның көкейкестілігін
дәлелдей біледі;
- ғылымдағы тақырырыптың зерттелу жағдайын және пайда болған
қайшылықтарын анықтай білуде оларды тәжірибеде піскен сұрақтардың,
жасалған теориялардың (разработкалардың сәйкес келмеуі);
- зерттеу нысанасын талдамалардың , үйлестіре біледі.
- Мақсат (қандай нәтиже алуға болатындығын ) нысана зерттеу пәнін
анықтай алады.
3. Дене тәрбиесі теориясындағы негізгі ұғымдар
Дене тәрбиесінің нәтижелілігіне жүйедегі барлық құрал және мүмкіншіліктерді
пайдаланғанда ғанажетуге болады, деген мен оқыту мен тәрбиелеу міндеттерін
шешу де дене жаттығуларының үлесіне көп салмақ түседі. Бұл жағдайлар
бірнеше себептерге байланысты :
1) Педагогиклық қызметтің көптеген түрлерінің ішінде тек дене
тәрбиесінде ғана жаттығушының денені жетілдіруге және сол
қимылды игеру үшін орындауға батытталған оқыту, үйрету процесін
аңғаруға болады
2) Дене жаттығулары организмнің морфофункционалдықжағдайына әсер
етумен шектелмейді, сонымен қатар орындаушының жеке баына да өз
әсерін тигізеді.
3) Дене жаттығулары қозғалыс қозғалыс жүйесі есебінде адамның ойы
мен сезімін, оның өзін қоршаған ортаға қатынасын білдіреді. Бұл
қағида И.М.Сеченовтың сөзінде нық көрсетілген “Ми қызметінен
тысқары пайдаболғандардың ... бұлшық ет қозғалысына келіп
тірелуі мүмкін” дегенді
4) Дене жаттығулары дене тәрбиесі саласындағы ғылыми және
практкалық табыстарды, қоғамдық тарихи тәжірибені берудің бірден-
бір әдісі
5) Дене жаттығулары адамның қозғалыскезінде табиғи қимыл
қажеттілігін толығынан қанағаттандыруы мүмкін
2- тақырып
Тұлғаның дамуы оны тәрбиелеу және қалыптастыру.
Қарастырылатын мәселелер:
1. Жеке тұлға туралы түсінік.
2. Жеке адам дамуы мен қалыптасуы жөніндегі теориялық көзқарастар.
3. Белсенділік, оның түрлері.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Ж.Б. Қоянбаев, Р.М. Қоянбаев. Педагогика. Астана-1998ж.
2. Ж. Әбиев, С. Бабаев, А. Құдиярова . Педагогика. Алматы-1004ж.
3. Е. Сағындықұлы. Педагогика. Алматы-1999ж.
4. Е. Уаңбаев. Дене тәрбиесінің негіздері. Алматы 1000ж
5. Т. Ш. Қуаныш. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі. Алматы 1996ж.
6. Под. ред. Б. А. Ашмарина Теория и методика физического воспитания.
Москва 1979.
7. Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті 2003
8. К.Б Сейдалиев Тәрбие теориясы Алматы 1986
1. Жеке тұлға туралы түсінік.
Тәрбиенің негізгі мақсаты- қалыптасып келе жатқан жеке тұлғаның
әлеуметтіктәжірибені меңгеруі, оның жан- жақты үйлесімді дамуы. Жеке
тұлғаның даму мен қалыптасу мәселесінің көп ғасырлық тарихы бар. Ол көп
аспектілі және әртүрлі ғылымдардың тоғысында қарастырылады. Ертедегі грек
ғалымдаы жеке тұлғаның дамуына биологиялық факторлармен қоса әлеуметтік
фактрлар да әсер етеді деп есептеген. Жеке тұлғаның қалыптасуының
факторлары туралы идеялар келесі дәуірлердің прогрессивті философиялық және
психологиялық- педагогикалық пікірлерінде өз жалғасын тапқан (Э.
Роттердамский, Я. А. Коменский, К. А. Гельвеций, Д. Дидро, А. Дистерверг,
К. Д. Ушинский, В. Г. Белинский, Н. Г. Чернышевский, К. Маркс, Ф. Энгельс,
З. Фрейд, Д. Дьюи, Э. Торндайк, Н. К. Крупская, П. П. Блонский, А. С.
Макаренко, Л. С. Выготский, Э. И. Моносзон, Л. И. Божович, С. Л.
Рубинштейн, В. В. Давыдов т.б.).
Жеке тұлға бұл интегративті жүйе, әлдебір ыдырамайтын тұтастық.
Алайда, жеке тұлғаның зерттеумен айналысатын ғалымдар бұл тұтастықтың
“өзегі” бар деп мойындайды, олар оны “Мен- жүйе” немесе жай ғана “Мен” деп
белгілейді. Жоғарыда келтірілген жеке тұлға туралы түсінік жалпылама
ұғым болып табылады.
Жеке тұлғаның. ең маңызды белгілері - оның саналылығы,
жауапкершілігі, бостандығы қадір – қасиеті, даралығы. Жеке тұлғаның
маңыздылығы оның қасиеттері мен іс - әрекеттерінде қоғамдық процестің
тенденцияларының, әлеуметтік белгілер мен қасиеттердің айқын және
спетцификалық көрініс табуы арқылы, оның іс - әрекетіндегі шығармашылық
қасиетінің деңгейі арқылы анықталады. Бұл орайда “адам”, “жеке тұлға” деген
ұғымдардың қатары “даралық” деген ұғыммен толықтырылуы қажет.
Даралық бір адамның басқа бір адамнан, бір тұлғаның басқа бір
тұлғадан айырмашылығын, оның ешкімге ұқсамайтынын, өзіне тән ерекшелігі бар
екенін сипаттайды. Даралық, әдетте, адамның мінезі мен темпераментінің
ерекше белгілері ерекше белгілері (мысалы, салмақты- жігерлі және мақсатты
адам), шығармашылық қызмет- әрекеті мен қабілеттілігінің өзгешелігі ақылы
ерекшеленеді. Осылйша, мұғалімнің даралығы оның терең білімдарлығы,
педагогикалық көзқарастарының ауқымдылығы, балаларға деген ерекше қатынасы,
жұмыстағы шығармашылық ниеті, т.б. арқылы көрінеді. “Даралық” ұғымы бір
адамды басқа бір адамнан, бір тұлғаны басқа бір тұлғадан ажыратып, оған
өзіне тән сұлулық пен қайталанбас қасиет беретін жалпа мен жекеден тұрады.
Адам қасиетін түсіндіретін тағы бір ұғым “индивид”. Бұл сөз латын
тілінен алынған және оның қазақша баламасы “жекелік”. Ұғым ретінде бұл сөз
адамзат тұқымының еш қасиеттері ескерілмеген бір өкілін білдіреді. Бұл
орайда әрбір адам индивид болып табылады. “Жеке тұлға” ұғымы мен онымен
байланысты біртектес ғылыми категориялардың мәні осында.
Адамның жеке қасиеттері өмір жолында дамып, қалыптасатын болғандықан
жеке тұлғаның “дамуы” мен “қалыптасуы” ұғымдарының мәнін ашу педаггика үшін
маңызды мәселе болып табылады.
Даму табиғатқа, қоғамға және әрбір жеке тұлғаға тән жалпы қасиет
болып табылады. Даму дегеніміз- төменнен жоғарыға, қарапайымнан күрделіге
қарвай қозғалыс. Сатылай эволюциялық ауысу немесе революциялық секіріс
түрінде жүзеге асатын жоғары сапалы күйге қарай спралды өрлеу процесі. Даму
кезінде барлық философиялық заңдар жүзеге асады: өзгеру, санның сапаға
ауысуы, бір сапаның басқа бір сапаға ауысуы (бұл орайда бір нәрсе алынып
тасталады, “теріске шығарылады”). Бұл қозғалыс, өзгеріс жеке тұлғаның
дамуының қозғалыс күші болып келетін қарама- қайшылықтар күресі арқылы
жүзеге асады.
Жеке тұлғаның дамуы дегеніміз, ең алдымен, оның қасиеттері мен
сапасындағы сандық өзгерістер процесі. Адам дүниеге келгеннен соң, дене
жағынан үлкейеді, яғи оның кейбір дене мүшелері мен нерв жүйесі өседі. Оның
тілі шығып, сөздік қоры молайады. Бала көптеген әлеуметтік- тұрмыстық және
моралдық біліктерге, еңбек дағдылары мен әдеттерге ие болады. Алайда,
адамның жеке тұлға ретінде дамуындағы ең бастысы- оның бойында болып жатқан
сапалық өзгерістер (танымдық, сезім, моралдық- жігерлік т.б.). Мінез-
құлықтың реактивті формалары белсенді түрде қалыптасып келе жатқан іс-
әрекеттілікке айналады. Дербестік пен өз мінез- құлқын билей алу
қабілеттілігі артады. Осы және басқа да өзгерістер адамның жеке тұлға
ретінде даму процесін сипаттайды.
Сондықтан, даму дегенімізді адамның анатомиялық- физиологиялық
жетілуінегі, оның жүйке жүйесі мен психикасының дамуындағы, сондай- ақ
танымдық және шығармашылық іс- әрекетіндегі, оның дүние танымы,
өнегелілігі, қоғамдық саяси көзқарастары мен сенімдерінің кеңеюіндегі орын
алатын сандық және сапалық өзгерістердің өзара тығыз байланысты процесі деп
түсіну дұрыс. Адамның дамуына ішкі және сыртқы, меңгерілетін және
меңгерілмейтін факторлар әсер етеді, олардың арасында мақсатты тәрбие мен
білім берудің алар орны ерекше.
Педагогика мен психологияда жеке тұлғаның “қалыптасуы” термині жиі
қолданылады. Бұл жеке тұлғаның дамуының нәтижесі дегенді және оның пйда
болып, тұтастыққа, бірқалыпты қасиеттерге және сапалраға ие болғанын
білдіреді. Қалыптастыру (қалыптасу) дегеніміз- бір нәрсеге пішін (форма)
мен тұрақтылық беру; толықтық пен нақты бір түр беру. Бұл арада тұқым
қуалаушылықтың мәні өте зор- баланың ата- анасынан немесе ата- бабаларынан
биологиялық ерекшеліктердің жиынтығы. Тұқым қуалаушылық жер бетіндегі
тіршіліктің тарихы және белгілі бір түрдің (біздің жағдайымызда- адамның)
өмірінің тарихын анықтайды. Адамның тұқым қуалаушылығын екі түрге бөлуге
болады: жалпы адамзаттық (тік жүру бейімділігі, сана, сезім мүшелері
дамуының бейімділігі, ақыл, шартсыз рефлекстер, нәсілік және ұлттық
белгілер) және даралық (жүйке жүйесінің түрі, анатомиялық- физиологиялық
бейімділіктер).
Ағзаның тектілік негізі немесе генотипі төмендегі нәрселерден тұрады:
- морфологиялық белгілері (сыртқы бейнесінің ерекшеліктері);
- функционалды ерекшеліктер (мысалы, қан тобы);
- адамға тән бейімділіктер (тік жүріп- қозғалу, сөйлеу қабілетінің
дамуы, ойлау, еңбек ету қабілеті т.б.)
- жүйке қызметінің түрі (жүйке процестерінің күші, олардың қозуы мен
тежелуі, шапшаңдық- ширақтылық)
- әрекеттіліктің қандай да бір түрінің анатомиялық- физиологиялық
бейімділіктер
- есту мүшелері, ойлау құрылымы, сезім мүшелері құрылысындағы
ерекшеліктер т.б.
Жеке тұлғаның қалыптасуына, сонымен қатар қоршаған орта да әсер
Етеді- адам және қоғам өміріндегі әлеуметтік- экономикалық, тарихи
қалыптасқан жағдайлар. Қоршаған орта макро және микро болып бөлінеді. Макро
орта- дегеніміз- адамға әлеуметтік- экономикалық ықпалдардың мол жиынтығы
(өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастар деңгейі, өмірдің қаржы
жағдайлары, мәдениеттің даму деңгейі, бұқаралық ақпараттар құалдары). Микро-
орталық дегеніміз баланың ең жақын қарым- қатынас ортасы, ол адамды
әрдайым қоршайтын және оның дамуына әсер ететін өзара байланысты заттар,
құбылыстар мен адамдар әлемі. Жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуына, белгілі
бір мөлшерде табиғи немесе географиялық орта (климат), табиғат жағдайлары
әсер етеді.
Жеке тұлғаның қалыпасуына әсер ететін фактрлардың араында тәрбие ең
маңызды орын алады. Кең мағынада тәрбиенің белгілі бір әлеуметтік қызметтер
атқаратын қоғамдық құбылыс ретінде қарастыру қажет (ұрпақтан- ұрпаққа
берілетін әлеуметтік тәжірибе, жалпы адамзаттық мәдениет, т.б. ), ал тар
педагогикалық мағынада тәрбие.
2. Жеке адам дамуы мен қалыптасуы жөніндегі теориялық көзқарастар.
1. Педагогикадағы жеке адамның дамуы мен тәрбие ісінің проблемалары. Жеке
адам, оның дамуы мен қалыптасуы жөніндегі түсініктер.
Тәрбиенің негізгі масаты жеке адамды қалыптастыру және оның жан- жақты
толыққанды дамуын қамтамасыз ету. Ал бұл міндеттердің табысты шешімін
беру жеке адамның дамуы қалай өтетінін және оның қалыптасуына қандай
жағдайлар ықпал ететінін білумен байланысты.
Жеке адамдық сапалар өмір барысында қалыптасқандықтан, олар біреулерде
айқын көрініп, басқаларда күңгірттеу болады. Олай болса, жеке адамдық
дәреже деңгейін қалай білеміз және өлшемдері қандай деген сұрақтар
туындайтыны сөзсіз.
С.Л.Рубинштейннің зертеуі бойынша жеке адам өз қылығы мен іс - әрекетін
саналы басқаруға мүмкіндік беретін психикалық даму деңгейімен сипатталады,
яғни өз әрекетін ойластыра біліп, жауапкершілікті сезіну қабілетінің болуы;
өз бетінше дербес іс - әрекетін жасай білуі – жеке адамның мәнді белгілері.
Белгілі фолософ, ғалым В.П.Тугаринов жеке адамның сапалық көрсеткіштері
ретінде төмендегілерді атайды. 1)саналылық; 2) жауапкершілік; 3) еркіндік;
4) жеке басының қадірі; 5)даралық; осыларға және қоғамдық белсенділік пен
бекіген саяси – идеялық бағытты қосады.
Жеке адамдың критерийлерін (өлшемін) белгілеумен В.П.Тугаринов бұл
түсінікті адамның жастық әрі психикалық кемелденуімен байланыстырады.
Адамның қоғамдық тіршілік иесі сипатының толықтығы үшін “индивид” түсінігін
білген де жөн. Бұл латын сөзі қазақша “жекелік” дегенді білдіреді. Түсінік
ретінде одан адамзат тегінің әрбір бөлек өкілін, оның сапа – қасиеттеріне
қатыстысын танимыз. Бұл тұрғыдан әрбір ақыл – ес дұрыс адам “индивид” бола
алады. “Жеке адам” түсінігінің және онымен байланысты ғылыми
категориялардың мәні міне осындай.
Ал жеке адамдық сапалар адамның өмір барысында дамуы және
қалыптасуынан педагогика үшін “даму” және “қалыптасу” категорияларының
мәнін ашып беру өз алдына маңызды. Сонымен бұл түсініктер нені білдіреді?
Даму – бұл жеке адам сапалары мен қасиеттеріндегі сандық өзгерістер жүйесі.
Адамның туған күннен бастап дене құрылымы мен әртүрлі мүшелері ұлғаяды. Ол
сөйлей бастайды, сөздік қоры молая түседі, көптеген әлеуметтік – тұрмыстық
және рухани ептіліктер мен еңбектік дағды және әдеттерді игереді. Бірақ
адамның жеке адам болып дамуындағы басты белгі, ондағы сапалы өзгерістер.
Оны мына мысалдардан түсінуге болады: тілдік қызметтің жіктелуі адамның
танымдық қабілетін арттырады, сезімдік аймағын кеңейтеді. Танымдық қызмет
барысында абстракт ойлау, логикалық ес дамиды, өмірге деген қөзқарас пен
наным – сенімдер орнығады. Еліктеушілік мінез – құлық бірте – бірте
белсенді – жасампаз, шығармашылық іске ауысады, өз қылық - әрекетін басқара
алу мен өзіндік билік қабілеті көркейеді. Бұл өзгерістердің бәрінен адамның
анатомиялық – физиологиялық кемелденуіндегі, жүйке жүйесі мен психикасының
және танымдық мен шығармашылық іс - әрекетінің жетілуіндегі,
дүниетанымдық,имандылық, қоғамдық – саяси қөзқарастары мен нанымдарындағы
бір – біріне кіріс байланысқан сандық және сапалық өзгерістер үрдісін
білеміз.
Қалыптасу түсінігіне келетінболсақ, ол жеке адам дамуының нәтижесі ретінде
оның кемелденуі мен тұрақты сапалар мен қасиеттерді иемденуін білдіреді.
3. Белсенділік, оның түрлері.
Адам белсенділігінің табиғатты тани білу, еңбек және моральдық
белсенділік дәрежесі бойынша адамның қоғам мен ұжым үшін жарамдылығын жете
анықтау мұғалімнің басты міндеті. Белсенділік деп адамның, іс-әрекеті
үстіндегі жағдайын айтады. Тіршілік және іс-әрекеттері барысында адамның
қарым-қатынас жасау, тапшы және өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі дамиды.
Бала белсенділігінің ең алғашқы формасының бірі қарым-қатынас жасау
белсенділігі. Бұл адамның бүкіл өмірінде дамитын белсенділік. Балалардың
жас ерекшеліктеріне сәйкес басқа адамдар мен қарым-қатынас жасау
белсенділігінің мазмұны өзгеріп отырады. Мектеп жасына дейінгі балалар
ересек адамдардың әрекетттеріне үңіле қарап, үйренеді, оларға еліктейді.
Балалардың саналы түрде істейтін мұндай әректтерін ырықты немесе ерікті
белсенділік дейді. Бұл жасатғы балалардың үлкендердің әрекеттеріне және
лоармен өзара қатынас жасауға еліктеуі рөлді ойындарды атқару барысында
байқалады.
Қарым-қатынас белсенділігі әсіресе, мектеп жасындағы балаларда айқын
көріне бастайды. Ата-аналармен, мұғалімдермен, құрдастары және достарымен,
үлкендермен балалардың қатынас жасауларында әр алуан ерекшеліктер болады.V-
VI сынып оқушылары қарым-қатынас жасау үшін ең алдымен өзіне дос және
жолдас болатын құрбы-құрдастарын іздестіреді. Мектеп оқу жылы басталысымен-
ақ балалар жолдастық қатынастарын дамыта түседі. Сыныпта болатын түрлі іс-
шараларына қатысып отыруға тілек білдіреді. Бұл жастағы балалар сынып
бойынша өткізілетін жарыстарға, жорықтарға, басқа да түрлі іс-әрекеттеріне
қатысып отыруға ынталы болады. Түрлі іс-әрекеттеріне жаппай қатысып,
балалардың өзара тілектестік және жолдастық сезіиде болуы олардың
әлеуметтік белсенділігін арттырады. Осыған орай ұжым мүшелеріне әрбір
мүшесінің өсіп жетілуіне достық, жолдастық негізінде жағдай жасап қамқоршы
болады. Ал ұжымның қамқорлығын сезген жеке мүшелері, оның талабын
орындауға, бірігіпе қызмет етуге әр уақытта дайын екендігін білдіреді.
Қарым – қатынас жасау белсенділігі жеке адам қасиеттерінің (мархабаттық,
қайырымдылық, тқамқорлық, өзі үшін және басқа адамдар алдында өзінің
қылықтары жайлы жауапкершілік сезамі т.б.) қалыптасуына мүмкіндік туғызады.
Баланың даму барысында таным белсенділігі артады. Мектеб жасына
дейінгі (5-6жас) балалар заттарды түсіне, формасына қарап ажырата
бастайды, олардың құрлысын, пайдалану тәсілдерін білгісі келеді.
Балалардың бірнәрсені құмартып, білуге талаптануын таным ынтасы дейді.
Балалар өте байқағыш , әр нәрсеге үңіле қарайды, кейде тереңі ойға
шомылады.Мысалы, олар легені магнит қалай ұстап тұр? Жапырақтың түсі қалай
жасыл болады? Жаңбыр қайдан пайда болады?-деген сияқты сұрақты балалар
үлкендерге әрдайым қойып, жауап күтеді. Мұндай ерекше сұрақтар балалардың
ақыл-ой еңбегімен шұғылданудағы ниетін, ықыласын сипаттайды. Сондықтан да
олар өзара таласуды, пікір айтуды, түрлі заттарды салыстырып дәлелдеуді,
есеп шығаруды жанындай сүйеді. Мектеб жасына дейінгі балалардың “неге?”,
“не үшін?”, “қалай?” деп қоятын сұрақтары үлкендермен қарым-қатынас
жасауларының алғашқы белгілері. Олар осындай сұрақтарға ата-аналарынан
немесе тәрбиешілерден дұрыс жауап алуды күтеді, кейде олардың жауаптарына
өзінше қанағаттанбай шүбаланады.Егер ересек адамдар балалардың сұрақтарын
қостап, таным белсенділігін дамсытуда бағыт беріп отырса,олардың құмарлық,
талпынғыштық және бақылағыштық қасиеттерінің қалыптасуына игі әсер етеді.
Мектеп жасындағы балоалардың таным ынтасын қалыптастыруда білім
тәсілдерінің ерекше маңызы бар. Оқу барысында балалар түрлі заттардың,
құбылыстың мәніне, ғылыми ұғымдар мен заңдылықтарға терең түсінуге, алған
теориялық сауатттылығымен шеберлігіне байланысты. Мұны оқушылардың ауыл
шаруашылық тәжірибелік, жұмысынан да байқауға болады.
Оқушылардың Өзін-өзі тәрбиелеу ісін жетілдіру үшін олардың жас
ерекшеліктерін еске алып, оқу-тәрбие жұмысының барысында сана-сезімін ояту,
өз бетінше жұмыс істей білуге үйрету – мұғалімнің бастр міндеті. Мұғалім
оқушының білімге, өнерге қызығушылық ынтасын, спорт ойындарына құштарлығын
анықтайды, өзін-өзі тәрбиелеуге бағыт беріп, әрдайым көмектесіп отырады.
Өзін-өзі тәрбиелеуге жүргізілетін жұмыстардың тақырыптарын ақыл-ой, құлық,
еңбек, әстетикалық тәрбиесімен ұштастырып алады. Мысалы, Сен қай пәнді
ұнатасың,оның, себебі не? Адам өмірінің мәні неде, ондағы мақсатың не? Сне
спроттың қандай түрімен айналысасың, ондағы мақсатың не? Қандай мамандықты
сүйесің, себебі не? Адамдағы сұлулық және әсемділікті қалай түсінесің?
Т.б.
Міне, осындай тақырыптар бойынша тәрбиенің, мақсаттары мен
міндеттерін іске асыруға бағытталып жүргізілетін өзін-өзі тәрбиелеу
жұмыстары оқушылардың ой-өрісін, дүние танымын кеңейтуге жол ашады.
Баланың өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігін қоғамдық пайдалы жұмыстарға
байланысты тапсырмалар беріп, орындау арқылы дамытуға болады.
Тапсырмалардың толып жатқан түрлері бар. Оларға: сынып старостасы, қабырға
газеті редакциясының мүшесі, тазалық камиссиясының төрағасы болу, мектеб
кітапханасына көмек көрсету, шетелдер балаларымен хат жазысып тұру т.б.
қоғамдық пайдалы тапсырмалар жатады. Осындай тапсырмаларды сапалы етіп
дер кезінде орындап отыруға балаларды үнемі жаттықтыру және дағдыландыру
мұғалімнің және тәрбиешінің төл ісі. Оқушылардың жас ерекшеліктері мен жеке
қабілеттерін ескере отырып, барлығын тапсырмалармен, түлрлі қоғамдық іс-
әрекеттерімен қамтамасыз ету керекк. Егер тапсырма балаға бұйрық есебінде
немесе көтеріңкі дауыспен берілсе, онда ол іштей наразылық білдіріп,
тапсырманы орындамай аяқсыз қалдыруы мүмкін.Сондықтан мұғалім әр уақытта
өзінің ілтипатты және ұстамды болуын естен шығармай, тапсырманы тыңғылықты
орындау үшін балаға рухани күш беріп, сенім білдіреді.Кейбір баланы еріктік
қасиеттері тұрақсыз болады. Ол бір інші қиыншылықты сезісімен-ақ қоғамдық
тапсырманы орындаудан бас тартады. Мұндай сангвиник балаға көмек бере
отырып, оның намысына тимей, тапсырманы орындауын табандылықпен талап ете
білу керек. Сонда ғана баланың ісінде жаңа қарқын туып, ол алдана қойған
мақсатын орындаудың қажет екенін сезеді.
Қоғамдық пайдалы тапсырмалар арқылы балалардың белсенділігін арттыру
мектеп бойынша дәстүрлі іске айналғанда ғана тиісті нәтиже береді.
Өзін-өзі тәрбиелеудің бастр құралдарының бірі- түрлі тақырыптарға жазылған
ғылыми, тарифи және әдеби кітаптар, кинофильмдер.Балалар кітаптар мен
кинофильмдер арқылы халықтың бостандығы мен бақыты үшін күресіп, қорықпай,
өлім жазасына бас изеп ержүрек адамдардың іс-әрекеттерімен танысып,
өздерінше талдау жасайды, олардың өнегелі және ерлік қайраты мен
төзімділігіне бас иеді. Мұндай табандылық пен ер лік көрсеткен азаматтар
көптеп саналады. Олардың ішінде өзінің халқы мен келешегі үшін жан- тәнімен
аянбай күрескен қазақ халқының аяулы ұлдары А. Байтұрсынов, С.Сейфуллин,
Т.Рысқұлов, Ш.Құдайбердиев, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев т.б. кеңес өкіметі
жылдарында жазықсыз ұсталып, күнәсіз қаза тапты.Бұлар өздерінің
мақсаттарының орындай алмай арманда кетті . Осындай ғұлама көрнекті
адамдардың өмірі мен іс-әрекеттері жас өспірімге кошті ықпал жасайды, сана-
сезімін оятады, толғандырады. Олар өз өмірінде, оқу-тәнрбие процес інде зор
ыждахатпен терең білім алуға, өзін-өзі тәрбиелеуге тырысады.
3 –ТАҚЫРЫП
Мектеп кезеңіндегі балалардың дене тәрбиесі.
Қарастырылатын мәселелер:
1. Дене тәрбиесінің жалпы негіздері
2. Балалар дене тәрбиесінінің міндеттері
3. Балалардың жасжәне дербес ерекшеліктерін есепке алу.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Ж.Б. Қоянбаев, Р.М. Қоянбаев. Педагогика. Астана-1998ж.
2. Ж. Әбиев, С. Бабаев, А. Құдиярова . Педагогика. Алматы-1004ж.
3. Е. Сағындықұлы. Педагогика. Алматы-1999ж.
4. Е. Уаңбаев. Дене тәрбиесінің негіздері. Алматы 1000ж
5. Т. Ш. Қуаныш. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі. Алматы 1996ж.
6. Под. ред. Б. А. Ашмарина Теория и методика физического воспитания.
Москва 1979.
7. Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті 2003
8. К.Б Сейдалиев Тәрбие теориясы Алматы 1986
1. Дене тәрбиесінің жалпы негіздері
Адамның дене шынықтыру жаттығуларымен шұғылданудың тиімділігі
педагогикалық процестің ұйымдастырылуына, ғылыми және материалдық қамту
деңгейіне, басқару және бақылау органдарының жетілуіне байланысты. Дене
тәрбиесі жүйесінің бөлімдері белгілі бір құрамымен, оның атқаратын тиісті
қызметімен, өзге қоғамдар жүйесінің өзара байланысының ерекшеліктерімен
сипатталады.
Дене тәрбиесінің жүйесі қоғамның өзге де жүйлерімен тығыз байланысты
жұмыс істейді.
Мәдениеттің,ғылымның, экономиканың және өнердің әсерімен дами отырып,
дене тәрбиесінің жүйесі қоғамдық өмірдің барлық салаларына өзінің әсерін
тигізеді.
Қазақстан елі өз тәуелсіздік бағыттағы даму жағдайында дене тәрбиесі
жүйесі жан – жақты жетілдірудің мүмкіндері молайды. Жаңа дамып келе жатқан
қоғамның құрамды бөлігі ьбола отырып дене тәрбиесі жалпы халықтық,
кемелденген әлеуметтік жүйенің барлық белгілерін иемденген. Қазіргі
кезеңде еліміздеге деғне тірбиесінің жүйесі осы қоғамда өмір сүретін
адамдардың денсаулықтарын нығайтумен қоса тұла бойындағы биологиялық-
психологиялық қасиеттердің жан жақты жетілуіне барлық жұмысын бағыттаған
әлеуметтік ұйым болып табылуға тиісті. Дене тәрбиесі негізгі екі бөлімнен
тұрады: біріншісі Спорт, бұл жеке бастың белгілі бір жаттығумен тұрақты
түрдешұғылданып кәсіпке айналуы. Екіншісі дене шынықтыру, бұл жеке бастың
өзінің денсаулығын нығайту үшін ғана жаттығулармен шұғылдануы. Ал “Дене
тәрбиесі” “Дене шынықтыру” деген түсінігінен туындап, негізгі бөлімдерінің
бірі болып есептеледі. Дене тәрбиесі педагогикалық процесте үш бағытқа
бөлінеді: жалпы дене тәрбиесі, кәсіптік бағыттағы дене тәрбиесі, спорттық
бағыттағы дене тәрбиесі.
Дене шынықтырудың құрамдас бөлігі спорт болып табылады. Спорт
адамдардың дене қызметі үшін қоғамымыздағы қалыптасқан, материалдық және
рухани байлықтарды игіліігіне дарыту.
2. Балалар дене тәрбиесінінің міндеттері
Қазақстан Республикасының қазіргі даму кезеңінде, жоғарғы оқу
орындарында дене тәрбиесінің мұғалімін дайындауда “Дене тәрбиесінің
теориясы мен әдістемесі” атты пәнді оқыту негізінде болашақ жоғары білімді
маманға тәжірибелік жұмыс кезеңдерінде алға қойылған дене тәрбиесіне
қарасты мақсаттарды орындаудағы тиімді жолдарды пайдалану, дене
тәрбиесінде қалыптасқан қағидаларға сүйене отырып көптеген әдістермен
тәсілдерді дұрыс іріктеп қолдануды үйрету болып табылады.
Дене тәрбиесінің ең басты мақсаты адам балысының дене жағынан жетілуі
жөніндегі көрсеткіштерін қамтамасыз ету болып табылады.
Дене тәрбиесі процесінде барлық міндеттердің көптүрлілігі үш топты
құрайды: сауықтыру, тәрбиелілік, білім беру.
Сауықтыру міндеттері денсаулықты артыруға, денені жетілдіруге
көмектесетін, адам ағзасының құрылымын бірқалыпты деңгейде дамытуға
бағытталаған.
Сауықтыру міндеттерінің негізгі көрсеткіштері адамның денсаулығын
жақсарту және денені дамыту болып табылады.
Тәрбиелілік міндеттер дене және рухани күштердің белгілі нәтижесінде
адамның жан – жақты дамуына бағытталған.
Дене тәрбиесі педагогикалық процестің құрамында бола отырып, өзіне тән
құрал, әдіс арқылы тәрбиенің жалпы міндеттерін шешеді.
Білімділік міндеттер белгілі бір қозғалыс біліктілігі мен дағдыларын
қалыптастыруға, осы саладағы арнаулы білімдермен қаруландыруға бағытталған.
Дене туралы білім адамдардың қозғалыс біліктілігі мен дағдыларын,
білімді жинақтауға ғана емес, сонымен қатар өз білімі мен тәжірибесін
өмірде қолдана білуді және дене жаттығуларын жеке дара игеруді, пайдалануды
қарастырады.
3. Балалардың жас және дербес ерекшеліктерін есепке алу.
Бастауыш сынып жасындағы балалардың жас ерекшеліктерін есепке алу –
оқыту мен тәрбие жүйесіндегі негізгі принциптердің бірі. Оқыту және тәрбие
беру ісінде осы принципті мұғалім әр уақытта басшылыққа алады. Балалардың
жас ерекшеліктеріні сай мектептің ішкі тәртіп ережелері, сабақ және тәрбие
жұмыстарының кестелері, оқу жоспарлары мен бағдарламалары және тәрбие
жұмысының бағдарламасы жасалынады. Осылардың негізінде мектептегі оқу және
тәрбие жұмысының мазмұны, формалары мен әдістеріоқушылардың жас
ерекшеліктеріне сай іс жүзінде асырылады.
Бастуыш сынып жасындағы баланың салмағы бір жылда 2 – 2,7 кг. өседі.
Алты жастан он екі жасқа дейінгі аралықта бала денесінің салмағы екі есеге
артады, бала миының көлемі ұлғаяды, нерв жүйесінің жетілуі жалғасады.
Оқу мен тәрбие жұмыстарының барысында балалардың жас кезеңдерін еске
алу қажетті шарттардың бірі.
Соңғы жылдардың ішінде бүкіл дүние жүзінің ғалымдары жас кезеңі
проблемасына аса зор көңіл бөлуде. Бұл проблема жөнінде зерттеу мәліметтері
әлі де болса біріңғай көзқарастың жоқ екендігін көрсетті. Жас кезеңдерінің
шекарасын ажырату толық зерттелмеген мәселелердің бірі. Бұл мәселе жөнінде
әдебиет беттерінде бірнеше талас пікірлер жазылып жүр. Мысалы, кейбір
ғалымдардың пікірі бойынша жас кезеңінің негізгі жыныс бездерінің
жетілуіне, дененің қарқынды өсуіне байланысты, ал кейбіреулер адам жасын
тіс аттарына қарап топтастырады.
Кейбір психологтар мен физиологтардың, әсіресе шетел ғалымдарының
пікірлері бойынша балалардың жас ерекшеліктерін организмдегі қайсы бір
мәңгі және өзгермейтін қасиеттермен анықтауға болатын сияқты. Бұл
қасиеттерді балалардың табиғатына тән, олардың өмірі мен тәрбиесіне тәуелді
емес деп түсіндіреді. Олар белгілі жас кезеңдерінде болып отыратын бойдың
өсуін, дене салмағының артуын, жыныс мүшесінің жетілуін, яғни дамудың
заңдылығын осылай дүниеәлелдегісі келеді. Бірақ ол балалардың психикалық
дамуына байланысты жас кезеңдерінің жылжымалы шекарасын еске алмайды.
Біздің елдің ғылымдары – педагогтары балаларды тәрбие және білім
беретін мекемелердің типтері бойынша жас кезеңдеріне бөледі. Мысалы, ясли
жасындағы балалар, мектеп жасына дейінгі балалар, мектеп жасындғы балалар
т.б. Балаларды осылай сатыға бөлу, практикада үйреншікті ұғымға айналған.
Бірақ бұл ұғым да әлі ғылым негізінде толық дәлелденбеген.
1965 жылы сәуір айында Мәскеу қаласында бүкіл дүние жүзілік симпозум
болды. Симпозиум жұмысына КСРО, Англия, Болгария, Польша, Чехословакия және
Швеция елдерінің белгілі ғалымдары қатысты. Бірнеше күнге созылған жемісті
талас пікірлерден кейін жас кезеңдерін бір ізге салу мақсатымен симпозиум
шамамен 12 сатыдан тұратын схема ұсынды.
1. Жаңа туған бала 1күннен 10 күнге
дейін
2. Емшек жасындағы бала 10 күннен 1 жасқа дейін
3. Ерте балалық шақ 1 жастан 3 жасқа
дейін
4. Бірінші балалық шақ 4 жастан 7 жасқа дейін
5. Екінші балалық шақ 8 жастан 12 жасқа дейін
(ер балалар)
8
жастан 11 жасқа дейін (қыз балалар)
6. Жеткіншектік жас 13 - тен 16 жасқа
дейін (ер балалар)
12-
ден 15 жасқа дейін (қыз балалар)
7. Жасөспірімдік шақ 17 – ден 21 жасқа
дейін (ер балалар)
16 –
дан 20 жасқа дейін (қыз балалар)
8. Кәмелеттік жастың бірінші кезеңі 22 – ден 35 жасқа дейін (ерлер)
21 –
ден 35 жасқа дейін (әйелдер)
9. Кәмелеттік жастың екінші кезеңі 36 – дан 60 жасқа дейін (ерлер)
36 –
дан 50 жасқа дейін (әйелдер)
10. Кексе жас 60 – дан 74 –
ке дейін (ерлер)
56 –
дан 74 – ке дейін (әйелдер)
11. Қарттық жас 75 – тен 90 – ға
дейін
12. Ұзақ жасау 90 жас және одан жоғарылар.
Соңғы жылдары симпозиумда қабылданаған жас кезеңдерінің схемасына, яғни
туған баладан бастап жасөспірімдік шаққа дейін өзгерістер кіреді. Олар жеті
сатыдан тұрады.
1. Жаңа туғавн бала (туған сәттен 1 – 2айға дейін).
2. Нәрестелік шақ ( 1- 2 айдан 1 жылға дейін).
3. Ерте сәбилік шақ (1 жастан 3 жасқа дейін).
4. Мектепке дейінгі балалық шақ ( 4 жастан 7 жасқа дейін).
5. Бастауыш мектеп шағы (7 жастан 11 – 12 жасқа дейін).
6. Жеткіншектік шақ (11 – 12 жастан 14 – 15 жасқа дейін).
7. Жасөспіроімдік жас (14 – 15 жастан 17 жасқа дейін).
Мектепек балаларды алты жастан бастап қабылдауға байланысты төрт ,
бес, алты және жеті сатылардағы жас кезеңдері өзгереді. Осы жас
кезеңдерінің әр бір жанұямен, мектеп жасына дейінгі балалар мекемелері және
мектептер басшылыққа алады. Демек, тәрбие және оқыту жұмыстары осы жас
сатыларына сәйкес жүргізілуі қажет. Өйткені адам жасының табиғи негізі жас
сатылары немесе биологиялық жетілу шақтары. Мектепке дейінгі балалық шақ,
бастауыш мектеп шағы, жеткіншектік және жасөспірімдік шақ кезеңдерінде
балалардың өсу, даму және тәрбие барысынды болатын кейбір өзгешеліктері мен
ерекшеліктерін еске ала отырып, мектеп және жанұя олардың іс - әрекетін
тиімді етіп ұйымдастыру тиіс.
Мектепке дейінгі балалық шақта балалардың сүйектері қатайып, бұлшық
еттері өседі, дамиды. Бойы 90 сантиметрден 114 снтиметрге дейін өседі де,
слмағы 14 килограмнан 22 килогамға дейін артады. Бұл кезде балалар
күнгделікті тұрмысқа байланысты жеңіл еңбекке қатысады. Олардың сүйек,
бұлшық ет жүйесі ұзақ уақытта еңбекті көтермейді. Сондықтан ата – аналар
балалардың күш – қуатын еске алып, еңбек тәрбиесінің түрлеріне бірте –
бірте үйрету тәсілдері арқылы жаттықтыруы қажет.
Бұл жастағы балалр ертегі немесе өлеңмен жазылған қысқа әңгімелерді
тыңдауға, айтып беруге өте құштар болады. Негізгі іс - әрекеті ойын.
Ойынның барысында баланың қабілеті айқын көрінеді. Бірінші сыныпқа келіп
түскен балада кейбір ұнамды қасиеттердің бар екендігін мұғалімде, ата –
аналардың өздері де сезе бастайды. Ол қасиеттер баланың оқуға ынталы, сөз
қоры мен тіл дамуының дүниеәрежесі, табиғат және адамдар жөніндегі
бірсыпыра мәліметтерді білу, дененің жетілуі т.б.
Бастауыш мектеп шағында баланың дене, психикалық дамуында кейбір
ерекшеліктер бапйқалады. Олардың бұлшықеттері күші ртады, сүйек жүйесі
қалыптасу сатысында болады, мидың үлкен жарықшарының функциялары дамиды.
Баланың бойы 115 сантиметрден 134 сантиметрге дейін өседі, салмағы 32 – 35
кг. Шамасында болады. Бұл жастығы балалардың іс - әрекеті - оқу. Осы оқу
арқылы олардың таным процесі дамиды. Н.К.Крупская және А.С Макаренко 7 – 12
жастағы балалар үшін әсіресе ұжымдық ойындардың маңызын атап көрсетті.
Олардың айтуы бойынша ойын балаларды ереітілікке-, ұйымшылдыққа, батылдыққа
тәрбиелеп қана қоймайды, ол жолдастық сезімге, ұжым мүддесіне үшін әрекет
жаауға тәрбиелейді.
Бұл жастағы балалар үшін еңбектің тәрбиелік мәні өте зор. Балаларды
бірте – бірте еңбекке баулу, жанұя, ұжым және қоғамға пайдалы еңбектің (үй
шаруашылығына қатысу, сынып бөлмесін жинау, сая бақта бақша өсіру, үй
жанындағы бау -бақша учаскесінде, мектеп тәжірибе учаскесінде, спорт
алаңында жұмыс істеу т.б түрлерін істей білуге үйрету қажет) 7 –12 жастағы
балалар ұзақ уақыттық дене еңбегіне, күш түсетін жұмыстарға әлі қабілетсіз
болады. Сондықтан бұл жағдайдың ойын, дене еңбектерінің барысында еске
алынғаны жөн.
Тәрбие процесінде балалардың кейбір теріс қылықтарын байқауға болады.
Мысалы, өзімшілдік, біреудің жақсы әдеттері мен істерін көре алмаушылық,
түрлі болымсыз себептерді сылтау етіп үй тапсырмаын орындаудан қашушылық
т.б. балалардың мұндай теріс қылықтарына жол бермеу, тәрбиешілердің, ата –
аналардың беделіне, біліміне, өмір тәжірибесіне байланысты.
Бұл жастағы балалармен тәрбие жұмысын дұрыс ұйымдастыру үшін олардың
мынандай ерекшеліктерін еске алған жөн: сөзбен істің сәйкесті болуын талап
етеді; жөнсіз кінәлаудың жеркену сезімі туады; үлкен адапмдардың жібергшен
қателерін тез байқайды; арманшыл, қиялшыл болады; ұйымшыл келеді; сенімді
серік іздейді; өз мүмкіндіктерін, күшін асыра бағалайды; түрлі спорт
ойындарында өте ықыласты болады т.б.
Бұл ерекшеліктерді оқу, тәрбие жұмысының барысында сынып жетекшілері,
мұғалімдер айрықша бақылдайды, зерттейді, тиімді етіп іске асырудың
әдістері мен тәсілдерін қарастырып, ата – аналарға дер кезінде көмек
көрсетеді.
Жеткіншектік шақта балалардың бойының ұзындығы 134 – 155 сантиметр,
денесі тез өседі, бұлшықеттері жетіліп дене қаңқасында сүйектену процесі
жүреді.Бұл жастағы балаларды кейде өткінші кезеңдегі немесе қиын жастағы
балалар деп атаудың өзі де кездейсоқтық емес. Н.К. Крупская бұл ең
тынышсыз, ең қиын, ең қызба жас деп атап көрсетеді.
Жасөспірімділік шақта жастардың организмі – қаңқасы мен бұлшық еттері,
ішкі органдары тегіс дамиды. Бұлшықеттері мен жұмыс қабілеті үлкендердің
нормасына жақындайды. Бұл кезеңде жастар Отан, қоғамалдында тұрған
әлеуметтік – саяси және мемлекеттік міндеттерді шешудегі күреске белсене
қатысады. Кәмелеттік жасқа жеткен балалар өмір жолына көз жібереді,
өздерінің келешек мамандығын санылы түрде таңдап алуға тырысады. Олардың
мамндыққа ықыласының бірте – бірте қалыптасуы түрлі іс - әрекеттеріне
жауапкершілігін арттырады.
Әрбір баланың дербес ерекшелігі тәрбие процесінде, даму кезеңінде
байқалады. Дербес ерекшеліктерге түйсік, қабылдау, ойлау өзгешеліктері,
жеке адам бойындағы мінез – құлық, темперамент, қабілет сияқты қасиеттер
жатады. Нерв жүйесінің типтік қасиеттері адамның мінез – құлығының,
темпераментінің, қабілетінің табиғи негізін құрайды. Дербес қабілеттердің
дамуы жеке адамның табиғи мүмкіншіліктеріне байланысты. Ал дара қабілеттер
адамның айналаны қоршаған дүниемен өзара әрекеттесу процесінде қалыптасады.
Әр бір адамның өзіне тән қасиетерін қалыптастыру мен дербес енрекшеліктерін
дамытудыжан – жақты және үйлесімді тәрбиелеу дейді. Тәрбие баланың дамуына
ықпал жасап қана қоймайды, ол үнемі даму дәрежесіне сүйенеді. Тәрбиенің
міндеті “ең таяу даму зонасы” жасап, оның келешекте “көкейткті даму
зонасына ” айналуын қамтамсыз етеді.
Мұғалім күнделікті оқу – тәрбие жұмысының процесінде оқушылардың дара
ерекшеліктерін бақылап, есепке ала отырады. Осындай нақты зерттеу жұмысының
нәтижесінде мұғалім балаларда кездесетін әр – түрлі жағымды және жағымсыз
дара ерекшеліктерді байқайды. Оларға : кейбір баланың оқу материлын тез
ұғуы немесе баяу ұғуы, берілген тапсырманы мезгілінде бұлжытпай орындауы
немесе түрлі сылтауларды айтып бас тартуы, іс - әрекеттерінің барысынгдағы
белсенділік немесе енжарлық, бр баланың байсалды, ұстамды болуы, неесе
ұжымнан өзін оқшау ұстауы т.б. Осы сияқта әр түрлі дара айырмашылықтарды
мұғалім тәрбие жұмысын жоспардауда еске алады, оларды іске асыру үшін
қажетті жағдайла жасап, нақты шаралар белгілейді.
Мұғалім балалардың жеке ерекшеліктерін, типтік сипатын мінез – құлқына
сәйкес жете білуі қажет. Мәселен, нерв жүйесіне байланысты темперамент
типтерін басшылыққа алмай, тәрбие процесін психологиялық негізде
ұйымдастырып іс – жүзінде аыру мүмкін емес. Жеке авдамның дүниенің
сезгіштігі және қабылдағыштығы темпераментке тәуелді.
Темперамент деп – жеке адамның қылығы мен түрлі іс - әрекетерінен
көрінетін меншікті дара өзгешелігін атайды. Психология ғылымында
темпераментті төрт типке бөліп сипаттайды. Халерик – эмоциялық қызуы
шапшаң, күшті, тұрақты болады. Ол белсенді, іске шапшаң кірісіп, аяқтап
шығады. Бірпақ сезім жүйелері ауықтап тез көтерілетін шыдамсыз, өкпелегіш
және ашуланғыш болып келеді. Сангвиник – эмоциялық қызуы шапшаң, күшті
бірақ көп тұрақтанбайды. Ол қызулы, жеңлтек келеді, бір немесғе бірнеше
іске бірдей кіріседі, іс үстінде тез суып, бастаған істі аяқсыз қалдырады.
Уәдені көп беріп, кейде оның орындаудан бас тартады. Меланхолик- эмоциялық
қозуы шабан, күшті, тұрақты. Ол момақан, тұйық, жасқаншақ, мінезі баяу,
көңілі жабырқау, кейде үрейленіп жүреді. Өзін ұжымнан оқшау ұстаиды, іске
бірден кіріспейді, бастап кетсе аяқтап шығады. Флегматик – эмоциялық қозуы
әлсіз. Ол байсалды, сылбыр мінезді, орнықты, кісімен араласпайды,
тыныштықты сүйеді, іске өте баяу кірісекді, бірақ тиянақты орындайды.
Темперамент типтері психология курсында толық қарастырылады.
Мұғалім сабақ үстінде, тәрбие барысында балалардың мінез – құлықтарын
ескеріп темпераментін тәрбиелейді. Мыслы, сангвиник баланың іс - әрекетін
үнемі бақылап, берген тапсырмны негізінде орындалуын қадағалап отыруы керек
болса, ал меланхоликті белсенділікке, ынтымақтастыққа, ұжымшылдыққа
тәрбиелеу қажет.
Оқушылрдың түрлі іс - әрекеттерін жүзеге асыру үшін, олардың барлық
ықтимал мүмкіндіктерін іске қосу керек. Осыған орай, тәрбиеші мына
жағдайларды ескеруі қажет:
кейбір баланың өз мүддесін ғана ойлауын ғана болдырмау, өз мүддесін ұжым
мүддесімен ұштастыра білуге үйрету; баланы әр түрлі жағдайда болатын
өзгерістерді басынан өткізе білуге баулу; баланы өмірді даму күйінде көре
білуге үйрету, т.б.
4 ТАҚЫРЫП
Дене шынықтыру және спорт мамандығы мұғалімінің педагогикалық міндеттері
Қарастырылатын мәселелер:
1. Мұғалім мамандығы туралы ұғым
2. Мұғалімнің кәсіптік қызметі.
Пайдалатынатын әдебиеттер:
1. Ж.Б. Қоянбаев, Р.М. Қоянбаев. Педагогика. Астана-1998ж.
2. Ж. Әбиев, С. Бабаев, А. Құдиярова . Педагогика. Алматы-1004ж.
3. Е. Сағындықұлы. Педагогика. Алматы-1999ж.
4. Е. Уаңбаев. Дене тәрбиесінің негіздері. Алматы 1000ж
5. Т. Ш. Қуаныш. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі. Алматы 1996ж.
6. Под. ред. Б. А. Ашмарина Теория и методика физического воспитания.
Москва 1979.
7. Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті 2003
8. К.Б Сейдалиев Тәрбие теориясы Алматы 1986
1. Мұғалім мамандығы туралы ұғым
Еліміздің әлеуметтік–экономикалық дамуын жетілдірудің бағдарламалық
міндеттерін шешу жас мамандардың кәсіби біліктілігіне, мәдениетіне, рухани
кемелдігіне тікелей байланысты.
“Халық мұғалімі” – жас өспірімнің рухани дүниесінің мүсіншісі, қоғам өзінің
ең қымбаттысы, ең құндысы – балаларды, өзінің үмітін, өзінің болашағын
сеніп тапсыратын сенімді өкілі. Осы аса ізгі және аса қиын кәсіп, бұған өз
өмірін арнаған адамнан тұрақты творчествоны, ойдың тынымсыз жұмысын, өрасан
зор жан жомарттығын балаларға сүйіспеншілікті, іске шексіз адалдықты талап
етеді.
Мұғалім – адамды қалыптастыратын, адамды адам етіп тәрбиелейтін
мамандық иесі. Мұғалімнің еңбегі өте жауапты, әрі күрделі. Ы.Алтынсарин
мұғалімнің қоғам алдындағы рөлін қарапайым, әрі нақтылы етіп айта келіп,
кезінде “жақсы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кредит №1
1- тақырып.
Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі пән ретінде
Қарастырылатын мәселелер:
1. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі туралы түсінік
2. Ғылыми зерттеу әдістері
3. Дене тәрбиесі теориясындағы негізгі ұғымдар
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Ж.Б. Қоянбаев, Р.М. Қоянбаев. Педагогика. Астана-1998ж.
2. Ж. Әбиев, С. Бабаев, А. Құдиярова . Педагогика. Алматы-1004ж.
3. Е. Сағындықұлы. Педагогика. Алматы-1999ж.
4. Е. Уаңбаев. Дене тәрбиесінің негіздері. Алматы 1000ж
5. Т. Ш. Қуаныш. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі. Алматы 1996ж.
6. Под. ред. Б. А. Ашмарина Теория и методика физического воспитания.
Москва 1979.
1. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі туралы түсінік
Дене тәрбесінің териясы мен әдістемесінің пайда болуы қоғамымыздың жақсы
дене дайындығы бар адамдарға мұқтаждығы, дене тәобиесінің заңдылықтарын
тануға деген ұмтылысты туғызды және сол негізде адамденесін
жетілдірудібасқару жүйесін құруды қажет етті.
Тарихи өзінінің даму жолында дене тәрбиесінің әдістемесі мынандай
кезеңдерден өтті:
Бірінші кезең- қозғалыс дағдыларын ағзаға әсері жөніндегі эмпиризмдік
(сезім қабылдауларын, тәжірибені дүниетанудың бірден бір бұлағы деп тауып,
теориялық қорытындыларды бағаламайтын, сол себепті құбылыстардыңм өзара
байланысын және даму заңдылықтарын аша алмайтын философиялық ілім) білім
кезеңі. Адам балсы оны күнделікті қимыл қозғалыста алады. Эмпиризмдік
білімнің жинақталуы адамды “жаттығудың тиімділігі” түсінуге және тәжірибені
өзгелерге беру әдістерін танып білуге әкелді.
Екінші кезең – дене тәрбиесінің ең алғашқы әдістерінің жасалукезеңі-
ежелгі және орта ғсырлардағы құл иеленуші мемлекеттердің кезеңін қамтиды.
Бұл әдістер тәжірибе жолымен жасалды.
Үшінші кезең – дене тәрбиесі туралы теориялықбілімнің тасқынды түрде
жиналуы. Қайта өрлеу кезеңінен ХІХ ғасырдың аяғына дейінгі аралықты
қамтиды. Адам туралы , оны тәрбиелеу және үйрету,оны емдеу туралы ғылымның
дамуы филсофтарды, педагогтарды, дәрігерлерді дене тәрбиесі проблемаларына
назар аударуға тартты. Жоғарыдағы аталған ғылымдардың өкілдері “Өзіндік”
мәселелерді адам өмірінде дене тәрбиесінің атқаратын қызметін есептемей
шешу мүмкін еместігін түсінді.
Төртінші кезең –біздің елімізде жеке ғылыми және оқу пәні есебінде дене
тәрбиесінінің теориясы мен әдістерінің құрылу кезеңі. Бұл кезең ХІХ
ғасырдың аяғы мен қазан революциясына дейінгі аралықты қамтиды және дене
тәрбиесінгің проблемалары жөнінде аранаулы ізденістердің дамуы мен
сипатталады. Дене тәрбиесі саласындағы ғылымдар арасында ең жарқын
өкілдердің бірі П.Ф.Лесгафт (1837 – 1909) болды. Оның тарихтан,
анатомиядан, биологиядан, педагогикдан, антропологиядан , дене тәрбиесінің
теориясы мен әдісінен еңбектерінің көпшілігі прогрестік бағытта болды,
сондықтан да жеке ғылыми және оқу пәні есебінде дене тәрбиесінің қазіргі
теориясы мен әдісінің негізіне енді.
Бесінші кезең-қазан революциясынан бастап қазіргі кезеңмен өлшенеді. Дене
тәрбиесінің пролблемалары мен арнаулы ғылыми жәнее оқу мекемелері, көптеген
салалардың ғылымдары айналысуда.
Балалардың спорттық мамандануы – бұл тек спорттық-педагогикалық мәселеге
ғана емес сонымен қатар әлеуметтік, психологиялық, биологиялық мәселе.
2. Ғылыми зерттеу әдістері
“Методология ” грек тілінен аударғанда “әдіс туралы ғылым” деген мағынаны
береді. “Метод” “әдіс” термині тікелей нақты бір нәрсеге деген жол ретінде
анықталады, яғни методология мағнасы жағынан бір нәрсені тану туралы ғылым
болады. Сондықтан методология зерттеу процесі туралы ілім ретінде
түсіндіріледі. Ғылыми метологияны жетілдірудің бастамасын және негізін
Гегель салды, ол өз назарын бірінші болып философиялық әдістің ерекшелік
сипатына, оның нақты ғылымдар әдістерінен айырмашылығына және
методологияның олармен үйлесімсіздігі назар аударды. Гегель әдісі дегеніміз
мазмұнының қозғалысы, құбылыстың мәнін ашып көрсету және оның мазмұнынан
тыс жасалмайтындығын баса көрсетті.
Материалистік диалектика табиғатты үздіксіз қозғалыспен даму
барысындағы біртұтастықтың бірлігі ретінде ашып көрсете отырып табиғат және
адам тәжірибесі туралы ғылымдарының деректерімен толық сәйкестік барын
көреді. Диалектикалық әдіс таным процесі арқылы заттар және олардың ойша
(идеалды) бейнесі, яғни ұғым пайда болу процесінде, үздіксіз дамуда,
олардың органикалық бірлігі мен өзара байланысында материалдық шындықтың
заңдылықтарын ашады.
Педагогикалық методологияның мәні әртүрлі түсіндіріледі: әдіс туралы
ғылым, философиялық қағидаларды тікелей ғылыми зерттеулерде қолдану
ретінде; арнаулы зерттеу әдістерін жасауға арналған ғылыми пән ретінде. Бұл
айтылған үш көзқарас педагогика методологиясының шекарасын мөлшерсіз
кеңейтеді немесе тарылтады. Қазіргі педагогика методологиясының пәні
болып педагогикалық құбылыстармен оның нәтижесі – педагогикалық білімдер
жүйесін зерттеу процесі екендігі анықталған. Методологиялық білімдер
жүйесінде: педогогика пәні, педогогиканың категориялары , педогогиканың
ғылыми білімдер жүйесіндегі ролі, педогогиканың басқа ғылымдармен өзара
байланысты, педогогика ғылымдарының жүйесі; педогогикалық пәндердің жалпы
және ерекшелік міндеттері, педогогиканың анықтамалы- терминдік жүйесі
жатады.
Қандай да салада болмасын ғылыми таным, таным субъектісі (зерттеуші)
зерттеу процесінің барлық элементтерін білуін талап етеді.
- тақырыпты үйлестіре (дифференцировать) және оның көкейкестілігін
дәлелдей біледі;
- ғылымдағы тақырырыптың зерттелу жағдайын және пайда болған
қайшылықтарын анықтай білуде оларды тәжірибеде піскен сұрақтардың,
жасалған теориялардың (разработкалардың сәйкес келмеуі);
- зерттеу нысанасын талдамалардың , үйлестіре біледі.
- Мақсат (қандай нәтиже алуға болатындығын ) нысана зерттеу пәнін
анықтай алады.
3. Дене тәрбиесі теориясындағы негізгі ұғымдар
Дене тәрбиесінің нәтижелілігіне жүйедегі барлық құрал және мүмкіншіліктерді
пайдаланғанда ғанажетуге болады, деген мен оқыту мен тәрбиелеу міндеттерін
шешу де дене жаттығуларының үлесіне көп салмақ түседі. Бұл жағдайлар
бірнеше себептерге байланысты :
1) Педагогиклық қызметтің көптеген түрлерінің ішінде тек дене
тәрбиесінде ғана жаттығушының денені жетілдіруге және сол
қимылды игеру үшін орындауға батытталған оқыту, үйрету процесін
аңғаруға болады
2) Дене жаттығулары организмнің морфофункционалдықжағдайына әсер
етумен шектелмейді, сонымен қатар орындаушының жеке баына да өз
әсерін тигізеді.
3) Дене жаттығулары қозғалыс қозғалыс жүйесі есебінде адамның ойы
мен сезімін, оның өзін қоршаған ортаға қатынасын білдіреді. Бұл
қағида И.М.Сеченовтың сөзінде нық көрсетілген “Ми қызметінен
тысқары пайдаболғандардың ... бұлшық ет қозғалысына келіп
тірелуі мүмкін” дегенді
4) Дене жаттығулары дене тәрбиесі саласындағы ғылыми және
практкалық табыстарды, қоғамдық тарихи тәжірибені берудің бірден-
бір әдісі
5) Дене жаттығулары адамның қозғалыскезінде табиғи қимыл
қажеттілігін толығынан қанағаттандыруы мүмкін
2- тақырып
Тұлғаның дамуы оны тәрбиелеу және қалыптастыру.
Қарастырылатын мәселелер:
1. Жеке тұлға туралы түсінік.
2. Жеке адам дамуы мен қалыптасуы жөніндегі теориялық көзқарастар.
3. Белсенділік, оның түрлері.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Ж.Б. Қоянбаев, Р.М. Қоянбаев. Педагогика. Астана-1998ж.
2. Ж. Әбиев, С. Бабаев, А. Құдиярова . Педагогика. Алматы-1004ж.
3. Е. Сағындықұлы. Педагогика. Алматы-1999ж.
4. Е. Уаңбаев. Дене тәрбиесінің негіздері. Алматы 1000ж
5. Т. Ш. Қуаныш. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі. Алматы 1996ж.
6. Под. ред. Б. А. Ашмарина Теория и методика физического воспитания.
Москва 1979.
7. Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті 2003
8. К.Б Сейдалиев Тәрбие теориясы Алматы 1986
1. Жеке тұлға туралы түсінік.
Тәрбиенің негізгі мақсаты- қалыптасып келе жатқан жеке тұлғаның
әлеуметтіктәжірибені меңгеруі, оның жан- жақты үйлесімді дамуы. Жеке
тұлғаның даму мен қалыптасу мәселесінің көп ғасырлық тарихы бар. Ол көп
аспектілі және әртүрлі ғылымдардың тоғысында қарастырылады. Ертедегі грек
ғалымдаы жеке тұлғаның дамуына биологиялық факторлармен қоса әлеуметтік
фактрлар да әсер етеді деп есептеген. Жеке тұлғаның қалыптасуының
факторлары туралы идеялар келесі дәуірлердің прогрессивті философиялық және
психологиялық- педагогикалық пікірлерінде өз жалғасын тапқан (Э.
Роттердамский, Я. А. Коменский, К. А. Гельвеций, Д. Дидро, А. Дистерверг,
К. Д. Ушинский, В. Г. Белинский, Н. Г. Чернышевский, К. Маркс, Ф. Энгельс,
З. Фрейд, Д. Дьюи, Э. Торндайк, Н. К. Крупская, П. П. Блонский, А. С.
Макаренко, Л. С. Выготский, Э. И. Моносзон, Л. И. Божович, С. Л.
Рубинштейн, В. В. Давыдов т.б.).
Жеке тұлға бұл интегративті жүйе, әлдебір ыдырамайтын тұтастық.
Алайда, жеке тұлғаның зерттеумен айналысатын ғалымдар бұл тұтастықтың
“өзегі” бар деп мойындайды, олар оны “Мен- жүйе” немесе жай ғана “Мен” деп
белгілейді. Жоғарыда келтірілген жеке тұлға туралы түсінік жалпылама
ұғым болып табылады.
Жеке тұлғаның. ең маңызды белгілері - оның саналылығы,
жауапкершілігі, бостандығы қадір – қасиеті, даралығы. Жеке тұлғаның
маңыздылығы оның қасиеттері мен іс - әрекеттерінде қоғамдық процестің
тенденцияларының, әлеуметтік белгілер мен қасиеттердің айқын және
спетцификалық көрініс табуы арқылы, оның іс - әрекетіндегі шығармашылық
қасиетінің деңгейі арқылы анықталады. Бұл орайда “адам”, “жеке тұлға” деген
ұғымдардың қатары “даралық” деген ұғыммен толықтырылуы қажет.
Даралық бір адамның басқа бір адамнан, бір тұлғаның басқа бір
тұлғадан айырмашылығын, оның ешкімге ұқсамайтынын, өзіне тән ерекшелігі бар
екенін сипаттайды. Даралық, әдетте, адамның мінезі мен темпераментінің
ерекше белгілері ерекше белгілері (мысалы, салмақты- жігерлі және мақсатты
адам), шығармашылық қызмет- әрекеті мен қабілеттілігінің өзгешелігі ақылы
ерекшеленеді. Осылйша, мұғалімнің даралығы оның терең білімдарлығы,
педагогикалық көзқарастарының ауқымдылығы, балаларға деген ерекше қатынасы,
жұмыстағы шығармашылық ниеті, т.б. арқылы көрінеді. “Даралық” ұғымы бір
адамды басқа бір адамнан, бір тұлғаны басқа бір тұлғадан ажыратып, оған
өзіне тән сұлулық пен қайталанбас қасиет беретін жалпа мен жекеден тұрады.
Адам қасиетін түсіндіретін тағы бір ұғым “индивид”. Бұл сөз латын
тілінен алынған және оның қазақша баламасы “жекелік”. Ұғым ретінде бұл сөз
адамзат тұқымының еш қасиеттері ескерілмеген бір өкілін білдіреді. Бұл
орайда әрбір адам индивид болып табылады. “Жеке тұлға” ұғымы мен онымен
байланысты біртектес ғылыми категориялардың мәні осында.
Адамның жеке қасиеттері өмір жолында дамып, қалыптасатын болғандықан
жеке тұлғаның “дамуы” мен “қалыптасуы” ұғымдарының мәнін ашу педаггика үшін
маңызды мәселе болып табылады.
Даму табиғатқа, қоғамға және әрбір жеке тұлғаға тән жалпы қасиет
болып табылады. Даму дегеніміз- төменнен жоғарыға, қарапайымнан күрделіге
қарвай қозғалыс. Сатылай эволюциялық ауысу немесе революциялық секіріс
түрінде жүзеге асатын жоғары сапалы күйге қарай спралды өрлеу процесі. Даму
кезінде барлық философиялық заңдар жүзеге асады: өзгеру, санның сапаға
ауысуы, бір сапаның басқа бір сапаға ауысуы (бұл орайда бір нәрсе алынып
тасталады, “теріске шығарылады”). Бұл қозғалыс, өзгеріс жеке тұлғаның
дамуының қозғалыс күші болып келетін қарама- қайшылықтар күресі арқылы
жүзеге асады.
Жеке тұлғаның дамуы дегеніміз, ең алдымен, оның қасиеттері мен
сапасындағы сандық өзгерістер процесі. Адам дүниеге келгеннен соң, дене
жағынан үлкейеді, яғи оның кейбір дене мүшелері мен нерв жүйесі өседі. Оның
тілі шығып, сөздік қоры молайады. Бала көптеген әлеуметтік- тұрмыстық және
моралдық біліктерге, еңбек дағдылары мен әдеттерге ие болады. Алайда,
адамның жеке тұлға ретінде дамуындағы ең бастысы- оның бойында болып жатқан
сапалық өзгерістер (танымдық, сезім, моралдық- жігерлік т.б.). Мінез-
құлықтың реактивті формалары белсенді түрде қалыптасып келе жатқан іс-
әрекеттілікке айналады. Дербестік пен өз мінез- құлқын билей алу
қабілеттілігі артады. Осы және басқа да өзгерістер адамның жеке тұлға
ретінде даму процесін сипаттайды.
Сондықтан, даму дегенімізді адамның анатомиялық- физиологиялық
жетілуінегі, оның жүйке жүйесі мен психикасының дамуындағы, сондай- ақ
танымдық және шығармашылық іс- әрекетіндегі, оның дүние танымы,
өнегелілігі, қоғамдық саяси көзқарастары мен сенімдерінің кеңеюіндегі орын
алатын сандық және сапалық өзгерістердің өзара тығыз байланысты процесі деп
түсіну дұрыс. Адамның дамуына ішкі және сыртқы, меңгерілетін және
меңгерілмейтін факторлар әсер етеді, олардың арасында мақсатты тәрбие мен
білім берудің алар орны ерекше.
Педагогика мен психологияда жеке тұлғаның “қалыптасуы” термині жиі
қолданылады. Бұл жеке тұлғаның дамуының нәтижесі дегенді және оның пйда
болып, тұтастыққа, бірқалыпты қасиеттерге және сапалраға ие болғанын
білдіреді. Қалыптастыру (қалыптасу) дегеніміз- бір нәрсеге пішін (форма)
мен тұрақтылық беру; толықтық пен нақты бір түр беру. Бұл арада тұқым
қуалаушылықтың мәні өте зор- баланың ата- анасынан немесе ата- бабаларынан
биологиялық ерекшеліктердің жиынтығы. Тұқым қуалаушылық жер бетіндегі
тіршіліктің тарихы және белгілі бір түрдің (біздің жағдайымызда- адамның)
өмірінің тарихын анықтайды. Адамның тұқым қуалаушылығын екі түрге бөлуге
болады: жалпы адамзаттық (тік жүру бейімділігі, сана, сезім мүшелері
дамуының бейімділігі, ақыл, шартсыз рефлекстер, нәсілік және ұлттық
белгілер) және даралық (жүйке жүйесінің түрі, анатомиялық- физиологиялық
бейімділіктер).
Ағзаның тектілік негізі немесе генотипі төмендегі нәрселерден тұрады:
- морфологиялық белгілері (сыртқы бейнесінің ерекшеліктері);
- функционалды ерекшеліктер (мысалы, қан тобы);
- адамға тән бейімділіктер (тік жүріп- қозғалу, сөйлеу қабілетінің
дамуы, ойлау, еңбек ету қабілеті т.б.)
- жүйке қызметінің түрі (жүйке процестерінің күші, олардың қозуы мен
тежелуі, шапшаңдық- ширақтылық)
- әрекеттіліктің қандай да бір түрінің анатомиялық- физиологиялық
бейімділіктер
- есту мүшелері, ойлау құрылымы, сезім мүшелері құрылысындағы
ерекшеліктер т.б.
Жеке тұлғаның қалыптасуына, сонымен қатар қоршаған орта да әсер
Етеді- адам және қоғам өміріндегі әлеуметтік- экономикалық, тарихи
қалыптасқан жағдайлар. Қоршаған орта макро және микро болып бөлінеді. Макро
орта- дегеніміз- адамға әлеуметтік- экономикалық ықпалдардың мол жиынтығы
(өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастар деңгейі, өмірдің қаржы
жағдайлары, мәдениеттің даму деңгейі, бұқаралық ақпараттар құалдары). Микро-
орталық дегеніміз баланың ең жақын қарым- қатынас ортасы, ол адамды
әрдайым қоршайтын және оның дамуына әсер ететін өзара байланысты заттар,
құбылыстар мен адамдар әлемі. Жеке тұлғаның дамуы мен қалыптасуына, белгілі
бір мөлшерде табиғи немесе географиялық орта (климат), табиғат жағдайлары
әсер етеді.
Жеке тұлғаның қалыпасуына әсер ететін фактрлардың араында тәрбие ең
маңызды орын алады. Кең мағынада тәрбиенің белгілі бір әлеуметтік қызметтер
атқаратын қоғамдық құбылыс ретінде қарастыру қажет (ұрпақтан- ұрпаққа
берілетін әлеуметтік тәжірибе, жалпы адамзаттық мәдениет, т.б. ), ал тар
педагогикалық мағынада тәрбие.
2. Жеке адам дамуы мен қалыптасуы жөніндегі теориялық көзқарастар.
1. Педагогикадағы жеке адамның дамуы мен тәрбие ісінің проблемалары. Жеке
адам, оның дамуы мен қалыптасуы жөніндегі түсініктер.
Тәрбиенің негізгі масаты жеке адамды қалыптастыру және оның жан- жақты
толыққанды дамуын қамтамасыз ету. Ал бұл міндеттердің табысты шешімін
беру жеке адамның дамуы қалай өтетінін және оның қалыптасуына қандай
жағдайлар ықпал ететінін білумен байланысты.
Жеке адамдық сапалар өмір барысында қалыптасқандықтан, олар біреулерде
айқын көрініп, басқаларда күңгірттеу болады. Олай болса, жеке адамдық
дәреже деңгейін қалай білеміз және өлшемдері қандай деген сұрақтар
туындайтыны сөзсіз.
С.Л.Рубинштейннің зертеуі бойынша жеке адам өз қылығы мен іс - әрекетін
саналы басқаруға мүмкіндік беретін психикалық даму деңгейімен сипатталады,
яғни өз әрекетін ойластыра біліп, жауапкершілікті сезіну қабілетінің болуы;
өз бетінше дербес іс - әрекетін жасай білуі – жеке адамның мәнді белгілері.
Белгілі фолософ, ғалым В.П.Тугаринов жеке адамның сапалық көрсеткіштері
ретінде төмендегілерді атайды. 1)саналылық; 2) жауапкершілік; 3) еркіндік;
4) жеке басының қадірі; 5)даралық; осыларға және қоғамдық белсенділік пен
бекіген саяси – идеялық бағытты қосады.
Жеке адамдың критерийлерін (өлшемін) белгілеумен В.П.Тугаринов бұл
түсінікті адамның жастық әрі психикалық кемелденуімен байланыстырады.
Адамның қоғамдық тіршілік иесі сипатының толықтығы үшін “индивид” түсінігін
білген де жөн. Бұл латын сөзі қазақша “жекелік” дегенді білдіреді. Түсінік
ретінде одан адамзат тегінің әрбір бөлек өкілін, оның сапа – қасиеттеріне
қатыстысын танимыз. Бұл тұрғыдан әрбір ақыл – ес дұрыс адам “индивид” бола
алады. “Жеке адам” түсінігінің және онымен байланысты ғылыми
категориялардың мәні міне осындай.
Ал жеке адамдық сапалар адамның өмір барысында дамуы және
қалыптасуынан педагогика үшін “даму” және “қалыптасу” категорияларының
мәнін ашып беру өз алдына маңызды. Сонымен бұл түсініктер нені білдіреді?
Даму – бұл жеке адам сапалары мен қасиеттеріндегі сандық өзгерістер жүйесі.
Адамның туған күннен бастап дене құрылымы мен әртүрлі мүшелері ұлғаяды. Ол
сөйлей бастайды, сөздік қоры молая түседі, көптеген әлеуметтік – тұрмыстық
және рухани ептіліктер мен еңбектік дағды және әдеттерді игереді. Бірақ
адамның жеке адам болып дамуындағы басты белгі, ондағы сапалы өзгерістер.
Оны мына мысалдардан түсінуге болады: тілдік қызметтің жіктелуі адамның
танымдық қабілетін арттырады, сезімдік аймағын кеңейтеді. Танымдық қызмет
барысында абстракт ойлау, логикалық ес дамиды, өмірге деген қөзқарас пен
наным – сенімдер орнығады. Еліктеушілік мінез – құлық бірте – бірте
белсенді – жасампаз, шығармашылық іске ауысады, өз қылық - әрекетін басқара
алу мен өзіндік билік қабілеті көркейеді. Бұл өзгерістердің бәрінен адамның
анатомиялық – физиологиялық кемелденуіндегі, жүйке жүйесі мен психикасының
және танымдық мен шығармашылық іс - әрекетінің жетілуіндегі,
дүниетанымдық,имандылық, қоғамдық – саяси қөзқарастары мен нанымдарындағы
бір – біріне кіріс байланысқан сандық және сапалық өзгерістер үрдісін
білеміз.
Қалыптасу түсінігіне келетінболсақ, ол жеке адам дамуының нәтижесі ретінде
оның кемелденуі мен тұрақты сапалар мен қасиеттерді иемденуін білдіреді.
3. Белсенділік, оның түрлері.
Адам белсенділігінің табиғатты тани білу, еңбек және моральдық
белсенділік дәрежесі бойынша адамның қоғам мен ұжым үшін жарамдылығын жете
анықтау мұғалімнің басты міндеті. Белсенділік деп адамның, іс-әрекеті
үстіндегі жағдайын айтады. Тіршілік және іс-әрекеттері барысында адамның
қарым-қатынас жасау, тапшы және өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі дамиды.
Бала белсенділігінің ең алғашқы формасының бірі қарым-қатынас жасау
белсенділігі. Бұл адамның бүкіл өмірінде дамитын белсенділік. Балалардың
жас ерекшеліктеріне сәйкес басқа адамдар мен қарым-қатынас жасау
белсенділігінің мазмұны өзгеріп отырады. Мектеп жасына дейінгі балалар
ересек адамдардың әрекетттеріне үңіле қарап, үйренеді, оларға еліктейді.
Балалардың саналы түрде істейтін мұндай әректтерін ырықты немесе ерікті
белсенділік дейді. Бұл жасатғы балалардың үлкендердің әрекеттеріне және
лоармен өзара қатынас жасауға еліктеуі рөлді ойындарды атқару барысында
байқалады.
Қарым-қатынас белсенділігі әсіресе, мектеп жасындағы балаларда айқын
көріне бастайды. Ата-аналармен, мұғалімдермен, құрдастары және достарымен,
үлкендермен балалардың қатынас жасауларында әр алуан ерекшеліктер болады.V-
VI сынып оқушылары қарым-қатынас жасау үшін ең алдымен өзіне дос және
жолдас болатын құрбы-құрдастарын іздестіреді. Мектеп оқу жылы басталысымен-
ақ балалар жолдастық қатынастарын дамыта түседі. Сыныпта болатын түрлі іс-
шараларына қатысып отыруға тілек білдіреді. Бұл жастағы балалар сынып
бойынша өткізілетін жарыстарға, жорықтарға, басқа да түрлі іс-әрекеттеріне
қатысып отыруға ынталы болады. Түрлі іс-әрекеттеріне жаппай қатысып,
балалардың өзара тілектестік және жолдастық сезіиде болуы олардың
әлеуметтік белсенділігін арттырады. Осыған орай ұжым мүшелеріне әрбір
мүшесінің өсіп жетілуіне достық, жолдастық негізінде жағдай жасап қамқоршы
болады. Ал ұжымның қамқорлығын сезген жеке мүшелері, оның талабын
орындауға, бірігіпе қызмет етуге әр уақытта дайын екендігін білдіреді.
Қарым – қатынас жасау белсенділігі жеке адам қасиеттерінің (мархабаттық,
қайырымдылық, тқамқорлық, өзі үшін және басқа адамдар алдында өзінің
қылықтары жайлы жауапкершілік сезамі т.б.) қалыптасуына мүмкіндік туғызады.
Баланың даму барысында таным белсенділігі артады. Мектеб жасына
дейінгі (5-6жас) балалар заттарды түсіне, формасына қарап ажырата
бастайды, олардың құрлысын, пайдалану тәсілдерін білгісі келеді.
Балалардың бірнәрсені құмартып, білуге талаптануын таным ынтасы дейді.
Балалар өте байқағыш , әр нәрсеге үңіле қарайды, кейде тереңі ойға
шомылады.Мысалы, олар легені магнит қалай ұстап тұр? Жапырақтың түсі қалай
жасыл болады? Жаңбыр қайдан пайда болады?-деген сияқты сұрақты балалар
үлкендерге әрдайым қойып, жауап күтеді. Мұндай ерекше сұрақтар балалардың
ақыл-ой еңбегімен шұғылданудағы ниетін, ықыласын сипаттайды. Сондықтан да
олар өзара таласуды, пікір айтуды, түрлі заттарды салыстырып дәлелдеуді,
есеп шығаруды жанындай сүйеді. Мектеб жасына дейінгі балалардың “неге?”,
“не үшін?”, “қалай?” деп қоятын сұрақтары үлкендермен қарым-қатынас
жасауларының алғашқы белгілері. Олар осындай сұрақтарға ата-аналарынан
немесе тәрбиешілерден дұрыс жауап алуды күтеді, кейде олардың жауаптарына
өзінше қанағаттанбай шүбаланады.Егер ересек адамдар балалардың сұрақтарын
қостап, таным белсенділігін дамсытуда бағыт беріп отырса,олардың құмарлық,
талпынғыштық және бақылағыштық қасиеттерінің қалыптасуына игі әсер етеді.
Мектеп жасындағы балоалардың таным ынтасын қалыптастыруда білім
тәсілдерінің ерекше маңызы бар. Оқу барысында балалар түрлі заттардың,
құбылыстың мәніне, ғылыми ұғымдар мен заңдылықтарға терең түсінуге, алған
теориялық сауатттылығымен шеберлігіне байланысты. Мұны оқушылардың ауыл
шаруашылық тәжірибелік, жұмысынан да байқауға болады.
Оқушылардың Өзін-өзі тәрбиелеу ісін жетілдіру үшін олардың жас
ерекшеліктерін еске алып, оқу-тәрбие жұмысының барысында сана-сезімін ояту,
өз бетінше жұмыс істей білуге үйрету – мұғалімнің бастр міндеті. Мұғалім
оқушының білімге, өнерге қызығушылық ынтасын, спорт ойындарына құштарлығын
анықтайды, өзін-өзі тәрбиелеуге бағыт беріп, әрдайым көмектесіп отырады.
Өзін-өзі тәрбиелеуге жүргізілетін жұмыстардың тақырыптарын ақыл-ой, құлық,
еңбек, әстетикалық тәрбиесімен ұштастырып алады. Мысалы, Сен қай пәнді
ұнатасың,оның, себебі не? Адам өмірінің мәні неде, ондағы мақсатың не? Сне
спроттың қандай түрімен айналысасың, ондағы мақсатың не? Қандай мамандықты
сүйесің, себебі не? Адамдағы сұлулық және әсемділікті қалай түсінесің?
Т.б.
Міне, осындай тақырыптар бойынша тәрбиенің, мақсаттары мен
міндеттерін іске асыруға бағытталып жүргізілетін өзін-өзі тәрбиелеу
жұмыстары оқушылардың ой-өрісін, дүние танымын кеңейтуге жол ашады.
Баланың өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігін қоғамдық пайдалы жұмыстарға
байланысты тапсырмалар беріп, орындау арқылы дамытуға болады.
Тапсырмалардың толып жатқан түрлері бар. Оларға: сынып старостасы, қабырға
газеті редакциясының мүшесі, тазалық камиссиясының төрағасы болу, мектеб
кітапханасына көмек көрсету, шетелдер балаларымен хат жазысып тұру т.б.
қоғамдық пайдалы тапсырмалар жатады. Осындай тапсырмаларды сапалы етіп
дер кезінде орындап отыруға балаларды үнемі жаттықтыру және дағдыландыру
мұғалімнің және тәрбиешінің төл ісі. Оқушылардың жас ерекшеліктері мен жеке
қабілеттерін ескере отырып, барлығын тапсырмалармен, түлрлі қоғамдық іс-
әрекеттерімен қамтамасыз ету керекк. Егер тапсырма балаға бұйрық есебінде
немесе көтеріңкі дауыспен берілсе, онда ол іштей наразылық білдіріп,
тапсырманы орындамай аяқсыз қалдыруы мүмкін.Сондықтан мұғалім әр уақытта
өзінің ілтипатты және ұстамды болуын естен шығармай, тапсырманы тыңғылықты
орындау үшін балаға рухани күш беріп, сенім білдіреді.Кейбір баланы еріктік
қасиеттері тұрақсыз болады. Ол бір інші қиыншылықты сезісімен-ақ қоғамдық
тапсырманы орындаудан бас тартады. Мұндай сангвиник балаға көмек бере
отырып, оның намысына тимей, тапсырманы орындауын табандылықпен талап ете
білу керек. Сонда ғана баланың ісінде жаңа қарқын туып, ол алдана қойған
мақсатын орындаудың қажет екенін сезеді.
Қоғамдық пайдалы тапсырмалар арқылы балалардың белсенділігін арттыру
мектеп бойынша дәстүрлі іске айналғанда ғана тиісті нәтиже береді.
Өзін-өзі тәрбиелеудің бастр құралдарының бірі- түрлі тақырыптарға жазылған
ғылыми, тарифи және әдеби кітаптар, кинофильмдер.Балалар кітаптар мен
кинофильмдер арқылы халықтың бостандығы мен бақыты үшін күресіп, қорықпай,
өлім жазасына бас изеп ержүрек адамдардың іс-әрекеттерімен танысып,
өздерінше талдау жасайды, олардың өнегелі және ерлік қайраты мен
төзімділігіне бас иеді. Мұндай табандылық пен ер лік көрсеткен азаматтар
көптеп саналады. Олардың ішінде өзінің халқы мен келешегі үшін жан- тәнімен
аянбай күрескен қазақ халқының аяулы ұлдары А. Байтұрсынов, С.Сейфуллин,
Т.Рысқұлов, Ш.Құдайбердиев, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев т.б. кеңес өкіметі
жылдарында жазықсыз ұсталып, күнәсіз қаза тапты.Бұлар өздерінің
мақсаттарының орындай алмай арманда кетті . Осындай ғұлама көрнекті
адамдардың өмірі мен іс-әрекеттері жас өспірімге кошті ықпал жасайды, сана-
сезімін оятады, толғандырады. Олар өз өмірінде, оқу-тәнрбие процес інде зор
ыждахатпен терең білім алуға, өзін-өзі тәрбиелеуге тырысады.
3 –ТАҚЫРЫП
Мектеп кезеңіндегі балалардың дене тәрбиесі.
Қарастырылатын мәселелер:
1. Дене тәрбиесінің жалпы негіздері
2. Балалар дене тәрбиесінінің міндеттері
3. Балалардың жасжәне дербес ерекшеліктерін есепке алу.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
1. Ж.Б. Қоянбаев, Р.М. Қоянбаев. Педагогика. Астана-1998ж.
2. Ж. Әбиев, С. Бабаев, А. Құдиярова . Педагогика. Алматы-1004ж.
3. Е. Сағындықұлы. Педагогика. Алматы-1999ж.
4. Е. Уаңбаев. Дене тәрбиесінің негіздері. Алматы 1000ж
5. Т. Ш. Қуаныш. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі. Алматы 1996ж.
6. Под. ред. Б. А. Ашмарина Теория и методика физического воспитания.
Москва 1979.
7. Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті 2003
8. К.Б Сейдалиев Тәрбие теориясы Алматы 1986
1. Дене тәрбиесінің жалпы негіздері
Адамның дене шынықтыру жаттығуларымен шұғылданудың тиімділігі
педагогикалық процестің ұйымдастырылуына, ғылыми және материалдық қамту
деңгейіне, басқару және бақылау органдарының жетілуіне байланысты. Дене
тәрбиесі жүйесінің бөлімдері белгілі бір құрамымен, оның атқаратын тиісті
қызметімен, өзге қоғамдар жүйесінің өзара байланысының ерекшеліктерімен
сипатталады.
Дене тәрбиесінің жүйесі қоғамның өзге де жүйлерімен тығыз байланысты
жұмыс істейді.
Мәдениеттің,ғылымның, экономиканың және өнердің әсерімен дами отырып,
дене тәрбиесінің жүйесі қоғамдық өмірдің барлық салаларына өзінің әсерін
тигізеді.
Қазақстан елі өз тәуелсіздік бағыттағы даму жағдайында дене тәрбиесі
жүйесі жан – жақты жетілдірудің мүмкіндері молайды. Жаңа дамып келе жатқан
қоғамның құрамды бөлігі ьбола отырып дене тәрбиесі жалпы халықтық,
кемелденген әлеуметтік жүйенің барлық белгілерін иемденген. Қазіргі
кезеңде еліміздеге деғне тірбиесінің жүйесі осы қоғамда өмір сүретін
адамдардың денсаулықтарын нығайтумен қоса тұла бойындағы биологиялық-
психологиялық қасиеттердің жан жақты жетілуіне барлық жұмысын бағыттаған
әлеуметтік ұйым болып табылуға тиісті. Дене тәрбиесі негізгі екі бөлімнен
тұрады: біріншісі Спорт, бұл жеке бастың белгілі бір жаттығумен тұрақты
түрдешұғылданып кәсіпке айналуы. Екіншісі дене шынықтыру, бұл жеке бастың
өзінің денсаулығын нығайту үшін ғана жаттығулармен шұғылдануы. Ал “Дене
тәрбиесі” “Дене шынықтыру” деген түсінігінен туындап, негізгі бөлімдерінің
бірі болып есептеледі. Дене тәрбиесі педагогикалық процесте үш бағытқа
бөлінеді: жалпы дене тәрбиесі, кәсіптік бағыттағы дене тәрбиесі, спорттық
бағыттағы дене тәрбиесі.
Дене шынықтырудың құрамдас бөлігі спорт болып табылады. Спорт
адамдардың дене қызметі үшін қоғамымыздағы қалыптасқан, материалдық және
рухани байлықтарды игіліігіне дарыту.
2. Балалар дене тәрбиесінінің міндеттері
Қазақстан Республикасының қазіргі даму кезеңінде, жоғарғы оқу
орындарында дене тәрбиесінің мұғалімін дайындауда “Дене тәрбиесінің
теориясы мен әдістемесі” атты пәнді оқыту негізінде болашақ жоғары білімді
маманға тәжірибелік жұмыс кезеңдерінде алға қойылған дене тәрбиесіне
қарасты мақсаттарды орындаудағы тиімді жолдарды пайдалану, дене
тәрбиесінде қалыптасқан қағидаларға сүйене отырып көптеген әдістермен
тәсілдерді дұрыс іріктеп қолдануды үйрету болып табылады.
Дене тәрбиесінің ең басты мақсаты адам балысының дене жағынан жетілуі
жөніндегі көрсеткіштерін қамтамасыз ету болып табылады.
Дене тәрбиесі процесінде барлық міндеттердің көптүрлілігі үш топты
құрайды: сауықтыру, тәрбиелілік, білім беру.
Сауықтыру міндеттері денсаулықты артыруға, денені жетілдіруге
көмектесетін, адам ағзасының құрылымын бірқалыпты деңгейде дамытуға
бағытталаған.
Сауықтыру міндеттерінің негізгі көрсеткіштері адамның денсаулығын
жақсарту және денені дамыту болып табылады.
Тәрбиелілік міндеттер дене және рухани күштердің белгілі нәтижесінде
адамның жан – жақты дамуына бағытталған.
Дене тәрбиесі педагогикалық процестің құрамында бола отырып, өзіне тән
құрал, әдіс арқылы тәрбиенің жалпы міндеттерін шешеді.
Білімділік міндеттер белгілі бір қозғалыс біліктілігі мен дағдыларын
қалыптастыруға, осы саладағы арнаулы білімдермен қаруландыруға бағытталған.
Дене туралы білім адамдардың қозғалыс біліктілігі мен дағдыларын,
білімді жинақтауға ғана емес, сонымен қатар өз білімі мен тәжірибесін
өмірде қолдана білуді және дене жаттығуларын жеке дара игеруді, пайдалануды
қарастырады.
3. Балалардың жас және дербес ерекшеліктерін есепке алу.
Бастауыш сынып жасындағы балалардың жас ерекшеліктерін есепке алу –
оқыту мен тәрбие жүйесіндегі негізгі принциптердің бірі. Оқыту және тәрбие
беру ісінде осы принципті мұғалім әр уақытта басшылыққа алады. Балалардың
жас ерекшеліктеріні сай мектептің ішкі тәртіп ережелері, сабақ және тәрбие
жұмыстарының кестелері, оқу жоспарлары мен бағдарламалары және тәрбие
жұмысының бағдарламасы жасалынады. Осылардың негізінде мектептегі оқу және
тәрбие жұмысының мазмұны, формалары мен әдістеріоқушылардың жас
ерекшеліктеріне сай іс жүзінде асырылады.
Бастуыш сынып жасындағы баланың салмағы бір жылда 2 – 2,7 кг. өседі.
Алты жастан он екі жасқа дейінгі аралықта бала денесінің салмағы екі есеге
артады, бала миының көлемі ұлғаяды, нерв жүйесінің жетілуі жалғасады.
Оқу мен тәрбие жұмыстарының барысында балалардың жас кезеңдерін еске
алу қажетті шарттардың бірі.
Соңғы жылдардың ішінде бүкіл дүние жүзінің ғалымдары жас кезеңі
проблемасына аса зор көңіл бөлуде. Бұл проблема жөнінде зерттеу мәліметтері
әлі де болса біріңғай көзқарастың жоқ екендігін көрсетті. Жас кезеңдерінің
шекарасын ажырату толық зерттелмеген мәселелердің бірі. Бұл мәселе жөнінде
әдебиет беттерінде бірнеше талас пікірлер жазылып жүр. Мысалы, кейбір
ғалымдардың пікірі бойынша жас кезеңінің негізгі жыныс бездерінің
жетілуіне, дененің қарқынды өсуіне байланысты, ал кейбіреулер адам жасын
тіс аттарына қарап топтастырады.
Кейбір психологтар мен физиологтардың, әсіресе шетел ғалымдарының
пікірлері бойынша балалардың жас ерекшеліктерін организмдегі қайсы бір
мәңгі және өзгермейтін қасиеттермен анықтауға болатын сияқты. Бұл
қасиеттерді балалардың табиғатына тән, олардың өмірі мен тәрбиесіне тәуелді
емес деп түсіндіреді. Олар белгілі жас кезеңдерінде болып отыратын бойдың
өсуін, дене салмағының артуын, жыныс мүшесінің жетілуін, яғни дамудың
заңдылығын осылай дүниеәлелдегісі келеді. Бірақ ол балалардың психикалық
дамуына байланысты жас кезеңдерінің жылжымалы шекарасын еске алмайды.
Біздің елдің ғылымдары – педагогтары балаларды тәрбие және білім
беретін мекемелердің типтері бойынша жас кезеңдеріне бөледі. Мысалы, ясли
жасындағы балалар, мектеп жасына дейінгі балалар, мектеп жасындғы балалар
т.б. Балаларды осылай сатыға бөлу, практикада үйреншікті ұғымға айналған.
Бірақ бұл ұғым да әлі ғылым негізінде толық дәлелденбеген.
1965 жылы сәуір айында Мәскеу қаласында бүкіл дүние жүзілік симпозум
болды. Симпозиум жұмысына КСРО, Англия, Болгария, Польша, Чехословакия және
Швеция елдерінің белгілі ғалымдары қатысты. Бірнеше күнге созылған жемісті
талас пікірлерден кейін жас кезеңдерін бір ізге салу мақсатымен симпозиум
шамамен 12 сатыдан тұратын схема ұсынды.
1. Жаңа туған бала 1күннен 10 күнге
дейін
2. Емшек жасындағы бала 10 күннен 1 жасқа дейін
3. Ерте балалық шақ 1 жастан 3 жасқа
дейін
4. Бірінші балалық шақ 4 жастан 7 жасқа дейін
5. Екінші балалық шақ 8 жастан 12 жасқа дейін
(ер балалар)
8
жастан 11 жасқа дейін (қыз балалар)
6. Жеткіншектік жас 13 - тен 16 жасқа
дейін (ер балалар)
12-
ден 15 жасқа дейін (қыз балалар)
7. Жасөспірімдік шақ 17 – ден 21 жасқа
дейін (ер балалар)
16 –
дан 20 жасқа дейін (қыз балалар)
8. Кәмелеттік жастың бірінші кезеңі 22 – ден 35 жасқа дейін (ерлер)
21 –
ден 35 жасқа дейін (әйелдер)
9. Кәмелеттік жастың екінші кезеңі 36 – дан 60 жасқа дейін (ерлер)
36 –
дан 50 жасқа дейін (әйелдер)
10. Кексе жас 60 – дан 74 –
ке дейін (ерлер)
56 –
дан 74 – ке дейін (әйелдер)
11. Қарттық жас 75 – тен 90 – ға
дейін
12. Ұзақ жасау 90 жас және одан жоғарылар.
Соңғы жылдары симпозиумда қабылданаған жас кезеңдерінің схемасына, яғни
туған баладан бастап жасөспірімдік шаққа дейін өзгерістер кіреді. Олар жеті
сатыдан тұрады.
1. Жаңа туғавн бала (туған сәттен 1 – 2айға дейін).
2. Нәрестелік шақ ( 1- 2 айдан 1 жылға дейін).
3. Ерте сәбилік шақ (1 жастан 3 жасқа дейін).
4. Мектепке дейінгі балалық шақ ( 4 жастан 7 жасқа дейін).
5. Бастауыш мектеп шағы (7 жастан 11 – 12 жасқа дейін).
6. Жеткіншектік шақ (11 – 12 жастан 14 – 15 жасқа дейін).
7. Жасөспіроімдік жас (14 – 15 жастан 17 жасқа дейін).
Мектепек балаларды алты жастан бастап қабылдауға байланысты төрт ,
бес, алты және жеті сатылардағы жас кезеңдері өзгереді. Осы жас
кезеңдерінің әр бір жанұямен, мектеп жасына дейінгі балалар мекемелері және
мектептер басшылыққа алады. Демек, тәрбие және оқыту жұмыстары осы жас
сатыларына сәйкес жүргізілуі қажет. Өйткені адам жасының табиғи негізі жас
сатылары немесе биологиялық жетілу шақтары. Мектепке дейінгі балалық шақ,
бастауыш мектеп шағы, жеткіншектік және жасөспірімдік шақ кезеңдерінде
балалардың өсу, даму және тәрбие барысынды болатын кейбір өзгешеліктері мен
ерекшеліктерін еске ала отырып, мектеп және жанұя олардың іс - әрекетін
тиімді етіп ұйымдастыру тиіс.
Мектепке дейінгі балалық шақта балалардың сүйектері қатайып, бұлшық
еттері өседі, дамиды. Бойы 90 сантиметрден 114 снтиметрге дейін өседі де,
слмағы 14 килограмнан 22 килогамға дейін артады. Бұл кезде балалар
күнгделікті тұрмысқа байланысты жеңіл еңбекке қатысады. Олардың сүйек,
бұлшық ет жүйесі ұзақ уақытта еңбекті көтермейді. Сондықтан ата – аналар
балалардың күш – қуатын еске алып, еңбек тәрбиесінің түрлеріне бірте –
бірте үйрету тәсілдері арқылы жаттықтыруы қажет.
Бұл жастағы балалр ертегі немесе өлеңмен жазылған қысқа әңгімелерді
тыңдауға, айтып беруге өте құштар болады. Негізгі іс - әрекеті ойын.
Ойынның барысында баланың қабілеті айқын көрінеді. Бірінші сыныпқа келіп
түскен балада кейбір ұнамды қасиеттердің бар екендігін мұғалімде, ата –
аналардың өздері де сезе бастайды. Ол қасиеттер баланың оқуға ынталы, сөз
қоры мен тіл дамуының дүниеәрежесі, табиғат және адамдар жөніндегі
бірсыпыра мәліметтерді білу, дененің жетілуі т.б.
Бастауыш мектеп шағында баланың дене, психикалық дамуында кейбір
ерекшеліктер бапйқалады. Олардың бұлшықеттері күші ртады, сүйек жүйесі
қалыптасу сатысында болады, мидың үлкен жарықшарының функциялары дамиды.
Баланың бойы 115 сантиметрден 134 сантиметрге дейін өседі, салмағы 32 – 35
кг. Шамасында болады. Бұл жастығы балалардың іс - әрекеті - оқу. Осы оқу
арқылы олардың таным процесі дамиды. Н.К.Крупская және А.С Макаренко 7 – 12
жастағы балалар үшін әсіресе ұжымдық ойындардың маңызын атап көрсетті.
Олардың айтуы бойынша ойын балаларды ереітілікке-, ұйымшылдыққа, батылдыққа
тәрбиелеп қана қоймайды, ол жолдастық сезімге, ұжым мүддесіне үшін әрекет
жаауға тәрбиелейді.
Бұл жастағы балалар үшін еңбектің тәрбиелік мәні өте зор. Балаларды
бірте – бірте еңбекке баулу, жанұя, ұжым және қоғамға пайдалы еңбектің (үй
шаруашылығына қатысу, сынып бөлмесін жинау, сая бақта бақша өсіру, үй
жанындағы бау -бақша учаскесінде, мектеп тәжірибе учаскесінде, спорт
алаңында жұмыс істеу т.б түрлерін істей білуге үйрету қажет) 7 –12 жастағы
балалар ұзақ уақыттық дене еңбегіне, күш түсетін жұмыстарға әлі қабілетсіз
болады. Сондықтан бұл жағдайдың ойын, дене еңбектерінің барысында еске
алынғаны жөн.
Тәрбие процесінде балалардың кейбір теріс қылықтарын байқауға болады.
Мысалы, өзімшілдік, біреудің жақсы әдеттері мен істерін көре алмаушылық,
түрлі болымсыз себептерді сылтау етіп үй тапсырмаын орындаудан қашушылық
т.б. балалардың мұндай теріс қылықтарына жол бермеу, тәрбиешілердің, ата –
аналардың беделіне, біліміне, өмір тәжірибесіне байланысты.
Бұл жастағы балалармен тәрбие жұмысын дұрыс ұйымдастыру үшін олардың
мынандай ерекшеліктерін еске алған жөн: сөзбен істің сәйкесті болуын талап
етеді; жөнсіз кінәлаудың жеркену сезімі туады; үлкен адапмдардың жібергшен
қателерін тез байқайды; арманшыл, қиялшыл болады; ұйымшыл келеді; сенімді
серік іздейді; өз мүмкіндіктерін, күшін асыра бағалайды; түрлі спорт
ойындарында өте ықыласты болады т.б.
Бұл ерекшеліктерді оқу, тәрбие жұмысының барысында сынып жетекшілері,
мұғалімдер айрықша бақылдайды, зерттейді, тиімді етіп іске асырудың
әдістері мен тәсілдерін қарастырып, ата – аналарға дер кезінде көмек
көрсетеді.
Жеткіншектік шақта балалардың бойының ұзындығы 134 – 155 сантиметр,
денесі тез өседі, бұлшықеттері жетіліп дене қаңқасында сүйектену процесі
жүреді.Бұл жастағы балаларды кейде өткінші кезеңдегі немесе қиын жастағы
балалар деп атаудың өзі де кездейсоқтық емес. Н.К. Крупская бұл ең
тынышсыз, ең қиын, ең қызба жас деп атап көрсетеді.
Жасөспірімділік шақта жастардың организмі – қаңқасы мен бұлшық еттері,
ішкі органдары тегіс дамиды. Бұлшықеттері мен жұмыс қабілеті үлкендердің
нормасына жақындайды. Бұл кезеңде жастар Отан, қоғамалдында тұрған
әлеуметтік – саяси және мемлекеттік міндеттерді шешудегі күреске белсене
қатысады. Кәмелеттік жасқа жеткен балалар өмір жолына көз жібереді,
өздерінің келешек мамандығын санылы түрде таңдап алуға тырысады. Олардың
мамндыққа ықыласының бірте – бірте қалыптасуы түрлі іс - әрекеттеріне
жауапкершілігін арттырады.
Әрбір баланың дербес ерекшелігі тәрбие процесінде, даму кезеңінде
байқалады. Дербес ерекшеліктерге түйсік, қабылдау, ойлау өзгешеліктері,
жеке адам бойындағы мінез – құлық, темперамент, қабілет сияқты қасиеттер
жатады. Нерв жүйесінің типтік қасиеттері адамның мінез – құлығының,
темпераментінің, қабілетінің табиғи негізін құрайды. Дербес қабілеттердің
дамуы жеке адамның табиғи мүмкіншіліктеріне байланысты. Ал дара қабілеттер
адамның айналаны қоршаған дүниемен өзара әрекеттесу процесінде қалыптасады.
Әр бір адамның өзіне тән қасиетерін қалыптастыру мен дербес енрекшеліктерін
дамытудыжан – жақты және үйлесімді тәрбиелеу дейді. Тәрбие баланың дамуына
ықпал жасап қана қоймайды, ол үнемі даму дәрежесіне сүйенеді. Тәрбиенің
міндеті “ең таяу даму зонасы” жасап, оның келешекте “көкейткті даму
зонасына ” айналуын қамтамсыз етеді.
Мұғалім күнделікті оқу – тәрбие жұмысының процесінде оқушылардың дара
ерекшеліктерін бақылап, есепке ала отырады. Осындай нақты зерттеу жұмысының
нәтижесінде мұғалім балаларда кездесетін әр – түрлі жағымды және жағымсыз
дара ерекшеліктерді байқайды. Оларға : кейбір баланың оқу материлын тез
ұғуы немесе баяу ұғуы, берілген тапсырманы мезгілінде бұлжытпай орындауы
немесе түрлі сылтауларды айтып бас тартуы, іс - әрекеттерінің барысынгдағы
белсенділік немесе енжарлық, бр баланың байсалды, ұстамды болуы, неесе
ұжымнан өзін оқшау ұстауы т.б. Осы сияқта әр түрлі дара айырмашылықтарды
мұғалім тәрбие жұмысын жоспардауда еске алады, оларды іске асыру үшін
қажетті жағдайла жасап, нақты шаралар белгілейді.
Мұғалім балалардың жеке ерекшеліктерін, типтік сипатын мінез – құлқына
сәйкес жете білуі қажет. Мәселен, нерв жүйесіне байланысты темперамент
типтерін басшылыққа алмай, тәрбие процесін психологиялық негізде
ұйымдастырып іс – жүзінде аыру мүмкін емес. Жеке авдамның дүниенің
сезгіштігі және қабылдағыштығы темпераментке тәуелді.
Темперамент деп – жеке адамның қылығы мен түрлі іс - әрекетерінен
көрінетін меншікті дара өзгешелігін атайды. Психология ғылымында
темпераментті төрт типке бөліп сипаттайды. Халерик – эмоциялық қызуы
шапшаң, күшті, тұрақты болады. Ол белсенді, іске шапшаң кірісіп, аяқтап
шығады. Бірпақ сезім жүйелері ауықтап тез көтерілетін шыдамсыз, өкпелегіш
және ашуланғыш болып келеді. Сангвиник – эмоциялық қызуы шапшаң, күшті
бірақ көп тұрақтанбайды. Ол қызулы, жеңлтек келеді, бір немесғе бірнеше
іске бірдей кіріседі, іс үстінде тез суып, бастаған істі аяқсыз қалдырады.
Уәдені көп беріп, кейде оның орындаудан бас тартады. Меланхолик- эмоциялық
қозуы шабан, күшті, тұрақты. Ол момақан, тұйық, жасқаншақ, мінезі баяу,
көңілі жабырқау, кейде үрейленіп жүреді. Өзін ұжымнан оқшау ұстаиды, іске
бірден кіріспейді, бастап кетсе аяқтап шығады. Флегматик – эмоциялық қозуы
әлсіз. Ол байсалды, сылбыр мінезді, орнықты, кісімен араласпайды,
тыныштықты сүйеді, іске өте баяу кірісекді, бірақ тиянақты орындайды.
Темперамент типтері психология курсында толық қарастырылады.
Мұғалім сабақ үстінде, тәрбие барысында балалардың мінез – құлықтарын
ескеріп темпераментін тәрбиелейді. Мыслы, сангвиник баланың іс - әрекетін
үнемі бақылап, берген тапсырмны негізінде орындалуын қадағалап отыруы керек
болса, ал меланхоликті белсенділікке, ынтымақтастыққа, ұжымшылдыққа
тәрбиелеу қажет.
Оқушылрдың түрлі іс - әрекеттерін жүзеге асыру үшін, олардың барлық
ықтимал мүмкіндіктерін іске қосу керек. Осыған орай, тәрбиеші мына
жағдайларды ескеруі қажет:
кейбір баланың өз мүддесін ғана ойлауын ғана болдырмау, өз мүддесін ұжым
мүддесімен ұштастыра білуге үйрету; баланы әр түрлі жағдайда болатын
өзгерістерді басынан өткізе білуге баулу; баланы өмірді даму күйінде көре
білуге үйрету, т.б.
4 ТАҚЫРЫП
Дене шынықтыру және спорт мамандығы мұғалімінің педагогикалық міндеттері
Қарастырылатын мәселелер:
1. Мұғалім мамандығы туралы ұғым
2. Мұғалімнің кәсіптік қызметі.
Пайдалатынатын әдебиеттер:
1. Ж.Б. Қоянбаев, Р.М. Қоянбаев. Педагогика. Астана-1998ж.
2. Ж. Әбиев, С. Бабаев, А. Құдиярова . Педагогика. Алматы-1004ж.
3. Е. Сағындықұлы. Педагогика. Алматы-1999ж.
4. Е. Уаңбаев. Дене тәрбиесінің негіздері. Алматы 1000ж
5. Т. Ш. Қуаныш. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі. Алматы 1996ж.
6. Под. ред. Б. А. Ашмарина Теория и методика физического воспитания.
Москва 1979.
7. Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті 2003
8. К.Б Сейдалиев Тәрбие теориясы Алматы 1986
1. Мұғалім мамандығы туралы ұғым
Еліміздің әлеуметтік–экономикалық дамуын жетілдірудің бағдарламалық
міндеттерін шешу жас мамандардың кәсіби біліктілігіне, мәдениетіне, рухани
кемелдігіне тікелей байланысты.
“Халық мұғалімі” – жас өспірімнің рухани дүниесінің мүсіншісі, қоғам өзінің
ең қымбаттысы, ең құндысы – балаларды, өзінің үмітін, өзінің болашағын
сеніп тапсыратын сенімді өкілі. Осы аса ізгі және аса қиын кәсіп, бұған өз
өмірін арнаған адамнан тұрақты творчествоны, ойдың тынымсыз жұмысын, өрасан
зор жан жомарттығын балаларға сүйіспеншілікті, іске шексіз адалдықты талап
етеді.
Мұғалім – адамды қалыптастыратын, адамды адам етіп тәрбиелейтін
мамандық иесі. Мұғалімнің еңбегі өте жауапты, әрі күрделі. Ы.Алтынсарин
мұғалімнің қоғам алдындағы рөлін қарапайым, әрі нақтылы етіп айта келіп,
кезінде “жақсы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz