Кәсіпкерлік қызмет туралы заңды бұзғаны үшін заңдық жауаптылық түрлері мен нысандарды қолдана отырып кәсіпкерлік қызмет субъектілерін жауапкершілікке тарту
Кіріспе ... ... ... ...3
I.тарау Кәсіпкерлік қызмет саласындағы жауапкершілік
1.1 Кәсіпкерлік қызмет ұғымы және белгілері..
1.1 Кәсіпкерлік қатынастардағы жауапкершілік түсінігі және маңызы ... ... ... 7
1.3 Кәсіпкерлік қызмет туралы заңды бұзғаны үшін заңдық жауаптылық
түрлері және олардың сипаттамалары ... ... ... ... ... ...11
II. тарау Кәсіпкерлік қызмет субъектілерін азаматтық.құқықтық жауапкершілікке тарту түсінігі мен ерекшеліктері
2.1 Азаматтық құқықтық жауапкершiлiктiң түсiнiгi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.2 Кәсіпкерлік қызмет субъектілеріне азаматтық құқықтық жауапкершiлiктi қолдану шарттары ... ... ... .28
2.3 Кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің мiндеттемелерді бұзылғандығы үшiн жауапкершiлiк нысандары мен түрлері ... ... 38
2.4 Кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің азаматтық.құқықтық жауаптылығын міндеттi сақтандыру ... ... ... ... ..46
III.тарау Кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің ҚР заңнамаларын бұзғаны үшін жауапкершілікке тарту ерекшеліктері
3.1 Жеке кәсіпкерлік субъектілерінің Қазақстан Республикасының жосықсыз бәсеке туралы заңнамасын бұзғаны үшін жауаптылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
3.2 Жеке кәсіпкерлік субъектілерінің Қазақстан Республикасының демпингке қарсы шаралар туралы заңнамасын бұзғаны үшін жауаптылығы ... ... ... ... ... ...56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... 60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
I.тарау Кәсіпкерлік қызмет саласындағы жауапкершілік
1.1 Кәсіпкерлік қызмет ұғымы және белгілері..
1.1 Кәсіпкерлік қатынастардағы жауапкершілік түсінігі және маңызы ... ... ... 7
1.3 Кәсіпкерлік қызмет туралы заңды бұзғаны үшін заңдық жауаптылық
түрлері және олардың сипаттамалары ... ... ... ... ... ...11
II. тарау Кәсіпкерлік қызмет субъектілерін азаматтық.құқықтық жауапкершілікке тарту түсінігі мен ерекшеліктері
2.1 Азаматтық құқықтық жауапкершiлiктiң түсiнiгi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.2 Кәсіпкерлік қызмет субъектілеріне азаматтық құқықтық жауапкершiлiктi қолдану шарттары ... ... ... .28
2.3 Кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің мiндеттемелерді бұзылғандығы үшiн жауапкершiлiк нысандары мен түрлері ... ... 38
2.4 Кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің азаматтық.құқықтық жауаптылығын міндеттi сақтандыру ... ... ... ... ..46
III.тарау Кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің ҚР заңнамаларын бұзғаны үшін жауапкершілікке тарту ерекшеліктері
3.1 Жеке кәсіпкерлік субъектілерінің Қазақстан Республикасының жосықсыз бәсеке туралы заңнамасын бұзғаны үшін жауаптылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
3.2 Жеке кәсіпкерлік субъектілерінің Қазақстан Республикасының демпингке қарсы шаралар туралы заңнамасын бұзғаны үшін жауаптылығы ... ... ... ... ... ...56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... 60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Құқықтық мемлекетті орнату бағытындағы негізгі қағидаттардың бірі – ол қоғамда заңдылық пен құқықтық тәртіпті орнату болып табылады. Осыған қол жеткізу тұрғысындағы, яғни адамдардың мінез-құлқына, теріс әрекеттеріне әсер етудің негізгі құралы болып заңдық жауапкершілік табылады. Ол құқықтық нормалардың бұзылуы нәтижесінде пайда болып, құқық бұзуға мемлекеттік күштеу шарасын қолдану нысанымен сипатталады. Құқық бұзушыға жауапкершіліктің белгілі бір шарасы көзделген кұқықтық норманың санкциясын қолданудан тұрады.
Заңды жауапкершіліктің заңды негізі — құқық бұзушылық болып табылады. Егерде субъектінің іс-әрекеті құқық бұзушылықтың белгілеріне сәйкес келмесе онда ол заңды жауапкершілікке тартылмайды.
Заңды жауапкершілікке тән белгілері: 1) құқықтық нормаларда мемлекетпен тағайындалады; 2) мемлекеттік мәжбүрлеумен негізделеді; 3) арнаулы өкілді мемлекеттік органдармен қолданылады; 4) жаңа қосымша міндет жүктеумен байланысты болады; 5) жеке, мүліктік, ұйымдастырушылық сипаттағы белгілі теріс нәтиже түрінде көрінеді; 6) құқық норма санкциясын жүзеге асыру нысаны, нақты жағдайда нақты адамға қатысты қолданылады; 7) іс жүргізу нысанында жүктеледі; 8) жасалған қылмыс үшін және соның деңгейіне сай қолданылады.
Заңды жауапкершіліктің заңды негізі — құқық бұзушылық болып табылады. Егерде субъектінің іс-әрекеті құқық бұзушылықтың белгілеріне сәйкес келмесе онда ол заңды жауапкершілікке тартылмайды.
Заңды жауапкершілікке тән белгілері: 1) құқықтық нормаларда мемлекетпен тағайындалады; 2) мемлекеттік мәжбүрлеумен негізделеді; 3) арнаулы өкілді мемлекеттік органдармен қолданылады; 4) жаңа қосымша міндет жүктеумен байланысты болады; 5) жеке, мүліктік, ұйымдастырушылық сипаттағы белгілі теріс нәтиже түрінде көрінеді; 6) құқық норма санкциясын жүзеге асыру нысаны, нақты жағдайда нақты адамға қатысты қолданылады; 7) іс жүргізу нысанында жүктеледі; 8) жасалған қылмыс үшін және соның деңгейіне сай қолданылады.
1. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 тамыздағы Конституциясы .
2. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан-2050» Стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Егемен Қазақстан 15 желтоқсан 2012 жыл.
3. Клейн Н.И.Предпринимательское право. Курс лекций. М.- «Юридическая литература». 1993.-220 бет.
4. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (жалпы бөлім) 1994 жылғы 27 желтоқсан N 269-XIII.
5. Предпринимательское право России: оқулық. /В.С.Белых, Г.Э.Берсункаев т.б.. /Жауапты ред.-В.С.Белых. – М.Проспект, 2008- 306 бет.
6.С.П.Мороз. Кәсіпкерлік (шаруашылық) құқық. –Алматы: «Бастау» баспасы, 2009. -288 бет
7. Жеке кәсіпкерлік туралы» 2006 жылғы 31 қаңтардағы № 124-III Қазақстан Республикасының Заңы
8.Ответственность в системе управления (вопросы теории и практики. Р.А.Белоусовтың басқаруымен. – М., Прогресс, 1987 – 198 бет.
9.Предпринимательское(хозяйственное) право: учебник Н.Н.Вознесенская т.б:редакция басқарған В.В.Лаптев, С.С.Занковский. – М.: Волтерс Клувер, 2006 – 312 бет
10. 2001 жылғы 30 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі,
11.Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасы. Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2002 жылғы 20 қыркүйектегi N 949 Жарлығы.
12.Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 16 шiлдедегі N 167 Қылмыстық Кодексі.
13. Басин Ю.Г. Ответственность за нарушение гражданско-правового обязательства.-Алматы: Изд. Әдiлет-Пресс. 1997
14. Иоффе О.С. Обязательственное право. М.: Юрид. лит. 1975. -203 бет.
15. Общая теория государства и права. Учебник. / под ред. В.В.Лазерева.- М:Юрист. 1994- 264 бет.
16. Алексеев С.С. Проблем теории права. Курс лекций в 2т. Т.l. -Свердловск,1972.
17. Белякова А.М. Гражданско-правовая ответственность за причинение вреда. Теория и практика.- М:Изд. МГУ, 1986-247бет.
18. Малеин Н.С. Правонарушение: понятие, причины, ответственность.-М.: Юрид. лит.,1985.
19. Братусь С.Н. . Юридическая ответственность и законность. ¬М.,1976.
20.Жицинский Д.С. Санкция нормы советского гражданскоѓо права.-Воронеж.: Издательство Воронежского университета, 1968.
21. Крашенников Е.А. Понимание гражданско- правовой ответственности./ Юрид. Отв. Проблемы и перспективы.- Тарту: изд. ТУ.1989-256 бет.
22. Зенин И.А. Гражданское и торговое право капиталистических стран. - М.: Изд.МГУ, 1992
23. Гражданское право. Учебник под ред. А.П. Сергеева, Ю.К.Толстого Ч.l.-М.,1997.
24. Гражданское право. Том 1. учебник для вузов. (академический курс). Отв.ред: М.К.Сулейменов, Ю.Г. Басин.- Алматы, 2000.
25. Брагинский М.И., Витрянский В.В. Договорное право: Общие положения - М.: изд. "Статут", 1998.
26.Романкова И.В. Проблемы правового регулирования предпринимательства граждан в Республике Казахстан.-А.1997.
27. Ғ.Тілеуғалиев “Азаматтық құқық” (Жалпы бөлім) “Жеті жарғы” 1-том, 2002ж. 102-131 беттер
28. Жайлин Ғ.А. Азаматтық құқық, ерекше бөлім. 2 том- Алматы: Заң әдебиеті, 2003.-378 бет.
29. Ойгензихт В.А. Про6лема риска в гражданском праве.¬Душан6е.1972.
30.Шаруа (фермер) қожалығы туралы» 1998 жылғы 31 наурыздағы Қазақстан Республикасының Заңы.
31.Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 20 маусымдағы № 442-ІІ Жер кодексі.
32.ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі 13.07.1999ж
33.ҚР тасымалдаушының жолаушылар алдындағы азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы 2003 ж. 1 шілдедегі № 444-II Қазақстан Республикасының Заңы
34.«Туроператор мен турагенттің азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгiн міндетті сақтандыру туралы» 2003 жылғы 31 желтоқсандағы № 513-II Қазақстан Республикасы заңы.
35. Міндетті экологиялық сақтандыру туралы 2005 жылғы 13 желтоқсандағы № 93 Қазақстан Республикасының Заңы.
36. Бәсекелестiк туралы Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 25 желтоқсандағы N 112-IV Заңы.
37. 1999 жылдың 13 шiлдесiндегi Демпингке қарсы шаралары туралы N 421-шi Қазақстан республикасының заңы;
2. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан-2050» Стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Егемен Қазақстан 15 желтоқсан 2012 жыл.
3. Клейн Н.И.Предпринимательское право. Курс лекций. М.- «Юридическая литература». 1993.-220 бет.
4. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (жалпы бөлім) 1994 жылғы 27 желтоқсан N 269-XIII.
5. Предпринимательское право России: оқулық. /В.С.Белых, Г.Э.Берсункаев т.б.. /Жауапты ред.-В.С.Белых. – М.Проспект, 2008- 306 бет.
6.С.П.Мороз. Кәсіпкерлік (шаруашылық) құқық. –Алматы: «Бастау» баспасы, 2009. -288 бет
7. Жеке кәсіпкерлік туралы» 2006 жылғы 31 қаңтардағы № 124-III Қазақстан Республикасының Заңы
8.Ответственность в системе управления (вопросы теории и практики. Р.А.Белоусовтың басқаруымен. – М., Прогресс, 1987 – 198 бет.
9.Предпринимательское(хозяйственное) право: учебник Н.Н.Вознесенская т.б:редакция басқарған В.В.Лаптев, С.С.Занковский. – М.: Волтерс Клувер, 2006 – 312 бет
10. 2001 жылғы 30 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі,
11.Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасы. Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2002 жылғы 20 қыркүйектегi N 949 Жарлығы.
12.Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 16 шiлдедегі N 167 Қылмыстық Кодексі.
13. Басин Ю.Г. Ответственность за нарушение гражданско-правового обязательства.-Алматы: Изд. Әдiлет-Пресс. 1997
14. Иоффе О.С. Обязательственное право. М.: Юрид. лит. 1975. -203 бет.
15. Общая теория государства и права. Учебник. / под ред. В.В.Лазерева.- М:Юрист. 1994- 264 бет.
16. Алексеев С.С. Проблем теории права. Курс лекций в 2т. Т.l. -Свердловск,1972.
17. Белякова А.М. Гражданско-правовая ответственность за причинение вреда. Теория и практика.- М:Изд. МГУ, 1986-247бет.
18. Малеин Н.С. Правонарушение: понятие, причины, ответственность.-М.: Юрид. лит.,1985.
19. Братусь С.Н. . Юридическая ответственность и законность. ¬М.,1976.
20.Жицинский Д.С. Санкция нормы советского гражданскоѓо права.-Воронеж.: Издательство Воронежского университета, 1968.
21. Крашенников Е.А. Понимание гражданско- правовой ответственности./ Юрид. Отв. Проблемы и перспективы.- Тарту: изд. ТУ.1989-256 бет.
22. Зенин И.А. Гражданское и торговое право капиталистических стран. - М.: Изд.МГУ, 1992
23. Гражданское право. Учебник под ред. А.П. Сергеева, Ю.К.Толстого Ч.l.-М.,1997.
24. Гражданское право. Том 1. учебник для вузов. (академический курс). Отв.ред: М.К.Сулейменов, Ю.Г. Басин.- Алматы, 2000.
25. Брагинский М.И., Витрянский В.В. Договорное право: Общие положения - М.: изд. "Статут", 1998.
26.Романкова И.В. Проблемы правового регулирования предпринимательства граждан в Республике Казахстан.-А.1997.
27. Ғ.Тілеуғалиев “Азаматтық құқық” (Жалпы бөлім) “Жеті жарғы” 1-том, 2002ж. 102-131 беттер
28. Жайлин Ғ.А. Азаматтық құқық, ерекше бөлім. 2 том- Алматы: Заң әдебиеті, 2003.-378 бет.
29. Ойгензихт В.А. Про6лема риска в гражданском праве.¬Душан6е.1972.
30.Шаруа (фермер) қожалығы туралы» 1998 жылғы 31 наурыздағы Қазақстан Республикасының Заңы.
31.Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 20 маусымдағы № 442-ІІ Жер кодексі.
32.ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі 13.07.1999ж
33.ҚР тасымалдаушының жолаушылар алдындағы азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы 2003 ж. 1 шілдедегі № 444-II Қазақстан Республикасының Заңы
34.«Туроператор мен турагенттің азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгiн міндетті сақтандыру туралы» 2003 жылғы 31 желтоқсандағы № 513-II Қазақстан Республикасы заңы.
35. Міндетті экологиялық сақтандыру туралы 2005 жылғы 13 желтоқсандағы № 93 Қазақстан Республикасының Заңы.
36. Бәсекелестiк туралы Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 25 желтоқсандағы N 112-IV Заңы.
37. 1999 жылдың 13 шiлдесiндегi Демпингке қарсы шаралары туралы N 421-шi Қазақстан республикасының заңы;
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I-тарау Кәсіпкерлік қызмет саласындағы жауапкершілік
1.1 Кәсіпкерлік қызмет ұғымы және
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..5
1. Кәсіпкерлік қатынастардағы жауапкершілік түсінігі және
маңызы ... ... ... 7
3. Кәсіпкерлік қызмет туралы заңды бұзғаны үшін заңдық жауаптылық
түрлері және олардың
сипаттамалары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...11
II- тарау Кәсіпкерлік қызмет субъектілерін азаматтық-құқықтық
жауапкершілікке тарту түсінігі мен ерекшеліктері
2.1 Азаматтық құқықтық жауапкершiлiктiң
түсiнiгi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.2 Кәсіпкерлік қызмет субъектілеріне азаматтық құқықтық жауапкершiлiктi
қолдану
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.3 Кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің мiндеттемелерді бұзылғандығы үшiн
жауапкершiлiк нысандары мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .38
2.4 Кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің азаматтық-құқықтық жауаптылығын
міндеттi
сақтандыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 46
III-тарау Кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің ҚР заңнамаларын бұзғаны үшін
жауапкершілікке тарту ерекшеліктері
3.1 Жеке кәсіпкерлік субъектілерінің Қазақстан Республикасының жосықсыз
бәсеке туралы заңнамасын бұзғаны үшін
жауаптылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
3.2 Жеке кәсіпкерлік субъектілерінің Қазақстан Республикасының демпингке
қарсы шаралар туралы заңнамасын бұзғаны үшін
жауаптылығы ... ... ... ... ... ...5 6
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60 Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..62
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Құқықтық мемлекетті орнату бағытындағы негізгі
қағидаттардың бірі – ол қоғамда заңдылық пен құқықтық тәртіпті орнату болып
табылады. Осыған қол жеткізу тұрғысындағы, яғни адамдардың мінез-құлқына,
теріс әрекеттеріне әсер етудің негізгі құралы болып заңдық жауапкершілік
табылады. Ол құқықтық нормалардың бұзылуы нәтижесінде пайда болып, құқық
бұзуға мемлекеттік күштеу шарасын қолдану нысанымен сипатталады. Құқық
бұзушыға жауапкершіліктің белгілі бір шарасы көзделген кұқықтық норманың
санкциясын қолданудан тұрады.
Заңды жауапкершіліктің заңды негізі — құқық бұзушылық болып табылады.
Егерде субъектінің іс-әрекеті құқық бұзушылықтың белгілеріне сәйкес келмесе
онда ол заңды жауапкершілікке тартылмайды.
Заңды жауапкершілікке тән белгілері: 1) құқықтық нормаларда
мемлекетпен тағайындалады; 2) мемлекеттік мәжбүрлеумен негізделеді; 3)
арнаулы өкілді мемлекеттік органдармен қолданылады; 4) жаңа қосымша міндет
жүктеумен байланысты болады; 5) жеке, мүліктік, ұйымдастырушылық сипаттағы
белгілі теріс нәтиже түрінде көрінеді; 6) құқық норма санкциясын жүзеге
асыру нысаны, нақты жағдайда нақты адамға қатысты қолданылады; 7) іс
жүргізу нысанында жүктеледі; 8) жасалған қылмыс үшін және соның деңгейіне
сай қолданылады.
Заңды жауапкершілік әртүрлі негіздер бойынша жіктелінеді. Құқық
салаларына байланысты:
- қылмыстық құқыққа сәйкес қолданылады, ешкім сот үкімінсіз кінәлі
деп саналмайды жауапқа тартылмайды; ең ауыр жаза;
- әкімшілік қоғамдық тәртіпті бұзу немесе атқару-жарлық етуші
органдардың қызметіне кедергі келтіруге қатысты және т.б. қолданылады;
- азаматтық шарт бұзғандық үшін немесе шарттан тыс міндеттемелерді
орындау барысында қолданылады. Зиянды толық өтеу — негізгі принципі;
- тәртіпшілік еңбек, оқу, қызмет ету, әскери тәртіптерді бұзғандық
үшін қолданылады; түсініктеме талап етіледі; әкімшілік немесе тәртіпшілік
алқамен салынады;
- материалдық еңбектік міндеттерін атқару барысында қызметкер,
жұмысшыға келтірілген кәсіпорын, мекеме, ұйым зияны үшін туындайды.
Заң ғылыми саласында жауапкершілік институты заңдылықты сақтаудың
негізгі құрал ретінде саналады.
Қоғамдағы болып жатқан әрбір қоғамдық қатынас тиісінше заңдармен
реттеледі. Яғни, кезе келген нормативтік акті тиісті емесе оған сай
жауаптылық нормаларынан тұрады. Демек, жауапкершілік өте күрделі әлеуметтік-
құқықтық институт.
Кәсіпкерлік-құқықтық жауапкершiлiк мәселелерi қазіргі кезде құқық
теориясы саласында да, салалық ғылымдарда да ғалымдардың актуальді
зерттейтiн пәнi болып келедi. Жауапкершiлiктiң құқықтық табиғаты туралы
талқылаулар осы күнге дейiн жүргiзiлуде, бiрақ осы кезге дейiн құқықтық
жауапкершiлiктiң түсiнiгiнде ортақ пiкiр қалыптасқан жоқ. Бiз ғалымдардың
заңды жауапкершiлiк сөзсiз ретроспективтi, яғни тек жасаған құқық
бұзушылығы үшiн туындауы мүмкiн деген пiкiрiне қосыламыз. Заңды
жауапкершiлiктi қолданұ құқық бұзушылықтың салдары ретiнде қарастырылуы
тиiс, сонда барып ол адамның санасына жетедi, басқа тұлғалардың мүдделерiн
бұзудың мақсатқа сай еместiгiне көзiн жеткiзедi. Тек осындай жағдайда
ретроспективтi аспектiде түсiнiлiген жауапкершiлiк тұлғалардың құқыққа сай
жүрiс-тұрысын қамтамасыз ету құралы қызметiн атқарады. Әдебиеттерде
позитивтi жауапкершiлiктiң туындау негiзiнiң жоқтығына көңiл аударған
болатын. Ал сол кезде ретроспективтi өзiнiң пайда болу негiзi құқық
бұзушылық болғанын айтып кеткеңімiз жөн.
Кең таралған жауапкершiлiктiң екiншi тұжырымдамасы болып құқық
бұзушының құқық бұзушылығы үшiн мемлекеттiң мажбұрлеудi қолданумен
байланысты мемлекет алдында жауап берұ мiндетi табылады.
Сонымен қатар кәсіпкерлік қатынасқа қатысушы субьектiлердiң құрамы
күннен күнге өсуде, өзара есеп айырысу, зейнетақы, еңбекақы төлеу сияқты
және өтпелi кезеңге тән басқа да мәселелер туындайды. Өз ерекшелiгi бар
нарықтық қатынас кәсіпкерлік құқыққа әcepiн тигiзбей қоймайды. Соған
байланысты шаруашылық icтep бойынша дау-дамай көбейдi. Кәсіпкерлік құқықтық
қатынасының субьектiлерi болып табылатын тараптар өздерiне жүктелген
мiндеттердi орындамауы қоғамдық қатынастарды бұзып, мүлiктiк шығынға және
жеке тұлғалар мен бүкiл қоғамды қолайсыз жағдайларға әкеп соқтыратынын
бiлуi тиiс, әpi өзiнiң мiндетiн бұзбауға күш салуы керек.
Жалпы түрде кәсіпкерлердің жауапкершілігі мемлекеттің, қызметкерлердің,
клиенттердің, шаруашылық жүргізу субъектілердің құқықтарын бұзуға,
орындалмаған міндеттемелерді қалпына келтіруге бағытталған белгілі бір іс-
әрекеттерді жасау қажеттілігін, міндетін түсінеді. Сәйкесінше, шаруашылық
жүргізу әріптестер, мемлекеттік органдар кәсіпкерлердің құқықтарын бұзатын
шешімдерді қабылдаған жағдайда, келісімшарттық міндеттемелерді орындамаған
жағдайда кәсіперлердің алдында жауапты болады.
Кәсіпкерлер заңдық тұрғыдан жауапкершілікте болады. Ол кәсіпкерлердің
құқықтық нормалармен және келісімшарттық міндеттер мен міндеттемелердің
орындалмау салдарынан болатын, қолайсыз жағдайда душар болуына қарамай,
құқықтық нормалармен белгіленген міндеттерді орындау қабілеттілігі.
Жауапкершiлiкке тарту, кәсіпкерлік құқық бұзушылық жағдайында құқықтық
нормалардағы санкцияны жүзеге acыpуға түрткi болды. Ең алдымен, кәсіпкерлік-
құқықтық жауапкершiлiкте мемлекеттiк және шарттық тәртiптi нығайту да, осы
мақсаттың алдын алуда тәрбиелiк маңызы айрықша. Тәрбиелiк жағын былай
қойғанда, егер, құқық бұзушылыққа жол берiлетiн болса, онда кәсіпкерлік-
құқықтық жауапкершiлiк оны қайта қалпына келтiрудi қамтамасыз етедi.
Сондықтан да кәсіпкер өзi icтeyгe мiндеттi нәрсенi орындамағанда ғана емес,
оны орындаудан бас тартқан кезде де оған жауапкершiлiк бәрiбiр
мойындатылады. Жауапкершiлiк - барлық құқықтық қатынастарына тән нәрсе.
Барлық зерттеушілер құқықтық жауапкершілікті қоғамдағы қатынастарды
реттейтін заңдардың орындалуы үшін маңызды орын алатындығын және оны
жетілдірудің әр түрлі жүйесі, тәсілдері мен бағыттарын көрсетеді.
Заң жауапкершіліктің тәрбиелік аспектілерін зерттеумен айналысып жүрген
қазақстандық ғалымдар Ю.Г. Басин, М.К.Сүлейменов, А.Г.Диденко, О.Ихсанов
және ресейлік ғалым Е.А.Сухановтың пікірінше азаматтық-құқықтық
жауапкершіліктің ескерту-тәрбиелік функциясының айқындаушы маңызы зор.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты - кәсіпкерлік қатынастардағы
жауапкершіліктің түсінігі мен маңыздылығы, кәсіпкерлік қызмет туралы заңды
бұзғаны үшін заңдық жауаптылық түрлері мен нысандары, сондай-ақ ғалымдардың
зерттеулері мен ой-пікірлерін қолдана отырып кәсіпкерлік қызмет
субъектілерін жауапкершілікке тарту ерекшеліктерін анықтау.
Дипломдық жұмыстың негізгі міндеттеріне мыналар жатады:
- кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің ұғымы мен белгілерін анықтап
олардың құқықтық жауапкершiлiк негіздерін айқындау;
- кәсіпкерлік-құқықтық жауапкершiлiкті - заңды жауапкершiлiктің түpi
ретiнде қарастыру;
- кәсіпкерлік қызмет субъектілерін жауапкершiлiкке тартуға туындайтын
негiздерi мен түрлерін зерттеу;
- кәсіпкерлік қызметтің тиімділігіне ең көп ықпал ететін азаматтық
құқықтық жауапкершiлiктi қолдану шарттарын қарастыру;
- кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің мiндеттемелерді бұзылғандығы
үшiн жауапкершiлiк нысандары мен түрлерін зерттеу;
- кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің тұтынушылар алдында пайда
болатын азаматтық-құқықтық жауаптылығы негіздерін айқындау;
- кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің ҚР заңнамаларын бұзғаны үшін
жауапкершілікке тарту ерекшеліктері туралы жұмыстар жүргізу.
Бұл дипломдық жұмыстың методологиялық және теориялық негізі ретінде
Қазақстан Республикасыныңың кәсіпкерлік құқық қатынастарының реттейтін
нормативтік актілері, оқулықтар, оқу құралдары, шығармашылық басылымдар,
мерзімдік басылымдар және әділет органдарының мәліметтері қолданылды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
I-тарау Кәсіпкерлік қызмет саласындағы жауапкершілік
1.1 Кәсіпкерлік қызмет ұғымы және белгілері
ҚР Конституциясының 26 - бабының 4 – тармағына сәйкес, әркімнің
кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік
қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар [1].
Кәсіпкерлік адам қызметі салаларының бірі болып табылады, ал
кәсіпкерлік қызмет – бұл кәсіпкерлікті ұйымдастыру және іс жүзіне асыру
бойынша орындалатын әрекеттер жиынтығы. Кәсіпкерліктің өркендеуінің
алғышарты болып тауар-ақша қатынастары, ел және аймақ экономиканың орнықты
дамуының экономикалық заңдылықтарын жанама түрге айналдыратын объективті
экономикалық заңдар саналады.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына Қазақстан-2050
стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты Жолдауында
...мемлекеттік-жеке меншік серіктестік қағидаттарында сенімді диалогты
құру үшін, бизнестің нығаюын жалғастыру қажет...Халықаралық тәжірибені
талдау палаталардағы кәсіпкерлердің шоғырлануы – экономика тиімділігінің ең
маңызды факторларының бірі екенін көрсетеді, бұл жасалған жерде, іс жүзінде
мықты бизнес – мықты мемлекет қағидаты іске асады... атап өтті [2].
Кәсіпкерлік қызметтің барлық субъектілері нарыққа өз тауарларымен,
жұмыстарымен және қызметтерімен шығып, әртүрлі құқықтық қатынастарға өз
араларында, тұтынушылар мен мемлекетпен түседі. Кәсіпкерлердің құқықтық
жағдайы реттеуші арнайы нормалармен қатар, заңнамада жалпы бекітілімдедің
аз болмауы таңғаларлық нәрсе емес [3,20].
ҚР Азаматтық кодекстің 10 бабының 1-тармағына сәйкес, кәсіпкерлік –
бұл меншік түрлеріне қарамастан, азаматтар мен заңды тұлғалардың тауарларға
(жұмысқа, қызметке) сұранымды қанағаттандыру арқылы таза табыс табуға
бағытталған, жеке меншікке (жеке кәсіпкерлік) не мемлекеттік кәсіпорынды
шаруашылық басқару құқығына (мемлекеттік кәсіпкерлік) негіздеген ынталы
қызметі [4].
Сойтіп кәсіпкерлік қызмет – бұл шаруашылық қызметтің кәсіпкерлік
қызмет субъектісінің пайда (табыс) табуға бағытталған өз бетінше жүргізетін
бастамашалық қызметі болып табылатын түрі. Өз кезегінде, шаруашылық қызмет
– ол тауарлар өндіру, жұмыстар орындау, қызметтер көрсету бойынша
мемлекеттік билік және басқару органдары, сонымен қатар шаруашылық
жүргізуші субъектілер тағайындаған ережелерге сай жүзеге асырылатын
экономикалық қызметтің түрлерінің бірі. Экономикалық қызмет – бұл
өндірісті, сауда-саттықты, көлік, қызметтер, тұрмыстық қызмет көрсету және
т.б ұйымдастыруға бағытталған экономика саласындағы кез келген қажет. Егер
осы ұғымдарды салыстыратын болсақ, онда төмендегені айқындауға болады:
кәсіпкерлік қызмет – кәсіпкерлік тәуекелге егізделген және жүйелі түрде
пайда (табыс) табуға бағытталған шаруашылық қызмет. Шаруашылық қызмет –
кәсіпкерлік қызметке қарағанда кеңірек ұғым, өйткені оны іс жүзінде асыру
үшін кәсіпкердің ерекше мәртебесі болғаны талап етілмейді, онымен
коммерциялық емес ұйымдар да айналыса алады (егер бұл олардың мақсат-
мұраттарына сай келсе және заңға қайшы болмаса). Экономикалық қызмет – бұл
өте терең ұғым, ол барлық тауар өндірісін қамтиды және адамның
қажеттіліктерін өтеуге, оның өмір сүруін қамтамасыз етуге бағытталған
[5,16].
Қазақстан Республикасы заңдарында кәсіпкерлік қызмет түсінігінің
орнынан кәсіпкерлік деген термин енгізілген ( соған сәйкес мемлекеттік
және жеке кәсіпкерлік деп ажыратылады) [6,37]. Сөйтіп ҚР Жеке кәсіпкерлік
туралы Заңның 1-бабының 5-тармағына сәйкес жеке кәсіпкерлік деп жеке
кәсіпкерлік субъектілердің өздерінің меншігіне негізделгшен және олардың
тәуекелдері мен мүліктік жауапкершілігі үшін жеке кәсіпкерлік субъектілері
атынан жүзеге асырылатын бастамашалық қызметін айтамыз [7].
Сол себепті кәсіпкерлік қызметтің заңдық белгілері қатарына
төмендегілерді жатқызу керек: 1) кәсіпкерлік қызметтің бастамашылығы және
дербестігі; 2) меншіктің болуы; 3) тәуекел сипаты; 4) пайда (табыс) алуға
деген мүдделік.
Кәсіпкерлік қызметтің бастамашылығы мен дербестігі – кәсіпкердің
жұмыс бағыттары мен әдістерін таңдау еркіндігі, шешімдерді тәуелсіз
қабылдауы, әлдекімдердің жеке істерге жосықсыз араласуына жол бермеуі,
құқықтарын кедергісіз жүзеге асыруы, олардың сакталуын, сот арқылы
қорғалуын қамтамасыз ету. Кәсіпкер кез келген заңға қайшы келмейтін келісім
талаптарын өзі қалауы бойынша айқындап алуға, өзінің құқылары мен
міндеттерінің ауқымын белгілеуге құқылы. Оған қоса, кәсіпкердің
бастамашылығы мен дербестігі оның жекелей тәуекелінде және ҚР Азаматтық
кодексіне сәйкес жоғары деп танылатын (себебі, кәсіпкердің кінәсіна
байланыссыз орын алады) жеке мүліктік жауапкершілігінде көрініс табады.
Кәсіпкерді жауапкершіліктен босататын жалғыз негіз және алмайтын төтенше
күш (форс-мажор) жағдайлары болып табылады.
Меншіктің болуы кәсіпкердің өз қызметін жүзеге асыруының негізі болып
табылады. ҚР Азаматтық кодексі айқын бекіткендей, меншік құқымен шаруашылық
жүргізу немесе тікелей басқару үшін оқшау мүлкі бар ұйым заңды тұлға деп
танылады (33-баптың 1-тармағы), сондықтан оқшау мүліктің болмауы қандай да
бір ұйымның заңды тұлға, тиісінше кәсіпкерлік қызмет субъектісі деп
танылмауына себеп болады.
Кәсіпкерлік қызметтің тәуекелдік сипаты нарықтық қатынастардың өзіндік
ерекшеліктеріне негізделген. Кәсіпкерлік қызметтің тәуекелдігіне
контрагенттің келісім-шарт міндеттерін орындамауы немесе қанағаттанғысыз
дәрежеде орындауы сияқтя, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру үшін
пайдаланылатын мүлікті құрту немесе бүлдіру де, кәсіпкерлік қызметтен
мүмкіндігінше пайда, табыс ала алмау да жатады. Сол себепті кәсіпкерлік
қызметті ісжүзінде асыру бойынша барлық жауапкершілік кәсіпкерге жүктеледі.
Тәуекелдік ұғымы мүмкін болатын шығын түсінігіне байланысты, оның үстіне
ұғымы мүмкін болатын шығын түсінігіне байланысты, оның үстіне кәсіпкерлік
қызметте мұндай шығындардың туу табиғатының ешқандай манызы жоқ, яғни бұл
шығындар кездлейсоқ, абайсызда пайда болды ма, біреудің
жауапкершіліксіздігінен немесе қасақана әрекетінен туда ма, - оның бәрі
есепке алынбайды. Келтірілген шығындардың орнын белгіленген тәртіппен
толтыру мүмкіндігі тұрғысынан ғана бұд маңызды бола алады.
Кәсіпкерлік қызметтің маңызды белгісі пайда, табыс табу, өзара тиімді
нәтижелерге қол жеткізу болып табылады. Пайда ақша қаражаттары түрінде де
болуы мүмкін. Бұл салынған капитал пайыздары, кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асырудан түскен үлес, немесе тұтас пайда болуы да мүмкін. Табыс табу кез
келген түрдегі еңбекке қатысуға, оның ішінде өз капиталын да қатыстуруға
байланысты болады. Бұл табыстарды пайдалану көлемін және мүмкіндіктерін
ешкім де, ештеңе де шектей алмайды, кәсіпкер кәсіпкерлік қызметтен тапқан
пайдасының салықтар және басқа да бюджетке төленетін міндетті төлемдерден
қалған бөлігін өз бетінше пайдалануға құқылы.
Кәсіпкерлік қызметтің тағы бір қажетті элементі – жауапкершілік.
Кәсіпкерліктегі жауапкершілікті: шаруашылық әрекет нәтижелері үшін
жауапкершілік ретіндегі екі мағынада түсінуге болады. Шаруашылық әрекет
нәтижелері үшін жауапкершілік жұмыстың нашар нәтижелері кезіндегі
кәсіпкердің мүліктік жағдайының төмендеуін білдіреді. Кәсіпкерлік
міндеттемелерді бұзғаны үшін жауапкершілік азаматтық заңнамамен анықталатын
мүліктік жауапкершілік деп аталады.
1.2 Кәсіпкерлік қатынастардағы жауапкершілік түсінігі және маңызы
Заң әдебиетінде экономикалық жауапкершілік дегеннің түсінігі мен
маңызын айқындау үшін әлденеше рет әрекет жасалған. Шаруашылық
(кәсіпкерлік) құқық теориясында экономикалық жауапкершілік, біріншіден,
әрбір өндірушінің қоғам алдындағы халықшаруашылық қажеттіліктерді
қанағаттандыру және мемлекет берген ресурстарды пайдалану тиімділігін
қамтамасыз ету жауапкершілігі деп (өндірушілік және жеке қажеттіліктерді
қанағаттандыруды жоспарлы бағалау жүйесі, ресурстарды пайдалану тиімділігі
нормативтерін және соларға байланысты шаруашылық есеп және өндіруші ақылы
іске асырылады; екіншіден, өндірушілердің тапсырыстар мен шаруашылық
шарттарына, өнім беру жоспарларына, деңгейлес экоомикалық байланыстар
жүйесіне негізделген, соның өнімдері ме қзметтерін тікелей тұтынатындар
алдындағы жауапкершілігі деп ұғынылады [8,14].
Сонымен бірге экономикалық жауапкершілік түсінігі әлеуметтік
жауапкершіліктің жиынтық ұғымы ретінде заңдық жауаптылық деген ұғымды
тұнщықтармауға тиіс, оның үстінен ықпал етудің экономикалық шаралары
түсінігі ықпал етудің құқықтық (заңдық) шаралары деген ұғымды ауыстыра,
яғни соның орнына жүре алмайды, сол себепті шаруашылық-құқықтық немесе
кәсіпкерлік-құқықтық жауапкершілік туралы айтқанда, кәсіпкерлік қызмет
туралы заң нормаларын бұзғаны үшін көтеретін заңдық жауаптылықты сипаттау
негізділеу болып табылады.
Заңдық жауаптылықтың аталған түрі бүгінгі таңда заңдық жауапкершіліктің
азаматтық-құқықтық, материалдық, тәртіптік, әкімшіліктік және қылмыстық
жауаптылық сияқты классикалық түрлер деп танылған салалық түрлеріне
жатпайды. Алайда жауапкершіліктің бұл түрлері қолданыстағы заңдарды
бұзушыларға ықпал етудің барлық тәсілдерін түгелдей қамти алмайды. Сонымен
бірге, сөз жоқ, жауапкершілік түрлерін сапалық белгісі бойынша бөлу, шын
мәнінде, құқықтың салалық құрылымына сай келмейді (жауапкершілік түрлерінен
гөрі, құқық салалары көбірек; материалдық және тәртіптік жауаптылық
құқықтың бір саласы – еңбек құқығына тән; заңдық жауаптылықтың сол бір-ақ
түрі құқытың әртүрлі салалары ормаларының бұзылғаны үшін қолданыла береді).
Енді, ақыр сонында, жауапкершіліктің түрлерін салалық бөлудің дәстүрін
болуына ықпал еткен негізгі себептердің бірі құқықтың іргелі (негізгі)
салалары деп танылған азаматтық, әкімшіліктік және қылмыстық құқықты орасан
үлкен жоспармен әзірлеу және зерттеу болып шықты.
Сол себепті заңдық жауапкершілік түрлерінің көптігі әбден заңды құбылыс
болып саналады және салалық түрлермен қатар, жауапкершіліктің өзіндік
(мамандырылған) түрлерінің бар екендігі туралы да айтуға болады.
Кәсіпкерлік-құқықтық жауапкершілікпен қатар, заңдық жауапкершіліктің
мамандырылған түрлеріне: салықтық-құқықтық жауапкершілікті, экологиялық-
құқықтық жауапкершілікті, халықаралық-құқықтық жауапкершілікті,
конституциялық-құқықтық жауапкершілікті және т.б.жатқызуға болады.
Кәсіпкерлік қызмет туралы заңдарды бұзғаны үшін заңдық жауапкершіліктің
өзгешелігі мынада: жеке кәсіпкерлік туралы заң мемлекеттік бақылау,
лицензиялау және тіркеу әрекеттерін іске асыру барысындағы мемлекеттік
органдардың және олардың лауазымды тұлғаларының жауапкершіліктерінің жалпы
ережелері мен түрлерін (Жеке кәсіпкерлік туралы( Заңның 9-тарауы), жеке
кәсіпкерлік субъектілерінің жауапкершілігін (Жеке кәсіпкерлік туралы
Заңның 10-тарауы), сонымен қатар жеке кәсіпкердің жауапкершілігін (Жеке
кәсіпкерлік туралы( Заңның 7-бабы) белгілейді. Ал заң шығарушының
қабылдаған тәртібіне сәйкес, заң актілерінде, заң бұзушылықтың нақты
түрлерін және солар бойынша жауапкершілік шараларын қарастыратын нормалар
жоқ, себебі бұл нормалар азаматтық-құқықтық, тәртіптік, материалдық-
әкімшілік-құқықтық және қылмыстық-құқықтық жауапкершіліктің қолданылу
негіздемелері мен тәртібін белгілейтін арнайы актілерге (тиісінше, ҚР
Азаматтық кодексіне, ҚР Еңбек кодексіне, Әкімшілік құқық бұзушылық
кодексіне және Қылмыстық кодекске) енгізілген.
Кәсіпкерлік заңдылық нормаларымен кәсіпкерлік айналымға қатысушыларға
әртүрлі талаптар белгіленген. Кәсіпкерлік заңдылық негіздерінде сәйкес
тараптық құқыққа қарсы мінез ретінде тұтынушыларға кәсіпкерлердің мүлкіне
немесе заңды тұлғаға келтірілетін залал саналады. Сонымен қатар борышқордың
міндеттемені орындауға байланысты талаптарға жауап бермеу құқыққа қарсы
мінез болып табылады. Азаматтық заңдылыққа сәйкес міндеттемені орындауға
байланысты талаптар тек қана заңмен шектелмейді, сонымен қатар борышқордың
міндеттемені орындауға байланысты тараптарға жауап бермеу құқыққа қарсы
мінез болып табылады.
Азаматтық заңдылыққа сәйкес міндеттемені орындауға байланысты талаптар
тек қана заңмен шектелмейді, сонымен бірге іскерлік айналымдағы басқа
нормативті актілерден немесе міндеттеменің пайда болуымен туындайтын
негіздерде құрылады. Сондықтан борышқордың құқыққа қарсы мінезінің белгісі
ретінде міндеттеменің құрылуындағы кейбір негіздер болуы мүмкін. Әкімшілік
актідегі туындаған міндеттемедегі құқыққа қарсы мінез болып, осы әкімшілік
актімен борышқордың іс-әрекетінің сәйкес келмеуі жатады. Егер міндеттеме
шарттан туындаса, онда борышқордың шарт талабын бұзуы құқық қарсы мінез
болып табылады.
Кәсіпкерлік-құқықтық жауапкершіліктің ерекшеліктерінің қатарына
төмендегілерді жатқызуға болады:
1) оның субъектілері болып тек кәсіпкер мәртебесі бар тұлғалар (яғни
кәсіпкерлік қызметпен айналысатын және заңмен белгіленген тәртіпте
тіркелген тұлғалар;
2) ол, негізінен, әкімшілік-құқықтық тәртіпте (мысалы, кәсіпкердің
лицензиясының қызметін тоқтату немесе қайтарып алу түрінде) болады;
3) жеке кәсіпкерлік туралы, бәсекелестік туралы және т.б. арнайы заң
нормаларын бұзғаны үшін қолданалады;
4) соған арнайы өкілетті мемлекеттік органдар (мысалы, лицензия беруші
орган) арқылы жүктеледі.
Қылмыстық құқыққа қарағанда кәсіпкерлік құқықта құқық бұзушының кінәлі
презумпциясын көрсетеді. Соңғы өзінің кінәсіздігін дәлелдегенше кінәлі деп
танылады. Егер азаматтық айналымға қатысушылардың біреуі құқыққа қарсы
әрекетімен азамматтық айналымды бұзатын болса, әрекет салдарынан
зиянның болғанын зиян келген тарап қана біледі. Сондықтан осы
тарапқа зиянның болуы және құқыққа қарсы әрекетімен азаматтық
айналымды бұзатын болса, әрекет салдарынан зиянның болғанын зиян
келген тарап қана біледі. Сондықтан осы тарапқа зиянның болуы және
құқыққа қарсы әрекетімен құқық бұзушының арасындағы себепті
байланысты себепті байланысты дәлелдеу фактілері жүктеледі.
Алайда талапкер құқық бұзушының міндеттемені орындауда қандай
шаралар қолданғанын және оның санасында қандай психикалық процестер
қалыптасқанын, құқық бұзушының байқаушылық дәрежесі қандай болғандығы
біле алмайды. Сол уақытта құқық бұзушыға осының барлығы белгілі
болады.Талапкерге қарағанда өзінің дәлелдемелерін келтіре отырып құқық
бұзушы кінәсіздігін дәлелдей алады. Сондықтан азаматтық құқықта
құқық бұзушы өзінің кінәсіздігін дәлелдегенше кінәлі болып
есептеледі. Сонымен қатар азаматтық заң бекіткендей құқық бұзушының
кінәлілік презумпциясы туралы сотқа талапкер де өзінің
дәлелдемелерін де келтіре алады.
Азаматтық айналымдағы қатардағы субъектілермен бірге өзінің
кәсіпкерлік қызметін тәуекелге бел буып жүргізетін тауар-ақша
қатынасындағы кәсіпкерлер де қатыса алады.
Осыған байланысты кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырудағы
азамматтық құқықтық жауапкершілік тәуекел кезінде құрылады.
Азаматтық Кодекстің 359 – бабында 2-ші бөлігі және 360 - бабында
былай делінген: Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырған кезде міндеттемені
орындамаған немесе тиісті дәрежеде орындамаған адам, егер бой
бермейтін күштің, яғни осы жағдайлар кезіндегі төтенше жән тойтаруға
болмайтын мән-жайдың (дүлей-құбылыстар, соғыс қимылдары және т.б.)
салдарынан тиісті дәрежеде орындауға мүмкіндік болмағандығын дәлелдей
алмаса, мүліктік жауаптылықта болады. Ондай мән-жайларға, атап айтқанда
міндеттемені орындау үшін қажетті тауарлардың, жұмыстардың немесе
қызмет көрсетудің рынокта болмауы жатпайды.
Егер міндеттемеде кәсіпкердің тапсырысы бойынша әлде бір жұмысты
орындау көзделсе, жұмыстың нәтижесін пайдалануды мүмкін еместігі немесе
оны пайдаланудың тиімсіз болу тәуекелі кәсіпкерге жүктеледі.
Кәсіпкерге міндеттемені орындамағаны немесе тиісті дәрежеде
өзінің кәсіпкерлік қызметін орындамағаны үшін жауапкершілікте болады.
Алайда, кәсіпкерлік қызметпен байланысты міндеттеме кәсіпкер қатысы
оның жауапкершілігі тәуекел ету барысында емес, кінәсіне қарай болады.
Кәсіпекерлік қызметті жүзеге асырудағы кәсіпкердің жауапкершілігі шексіз
емес. Егер міндеттемені орындауда бой бермейтін күштің әсерінен кәсіпкерлік
қызметті жүзеге асыру мүмкін болмағандығын дәлелдей алса, кәсіпкер
жауапкершіліктен босатылады.
Бұл ереже диспозитивті сипатта екендігін естен шығармау
керек. Осы сұрақтың басқа шешімі заңда немесе шартта көзделуі мүмкін.
Азаматтық заңдылық негіздеріне сәйкес келтірілген зиян үшін
жауапкершілік егер оның кінәсінен болмағандығын дәлелдей алса, залалды
өтеуден босатылады.
Тасымалдау шартын бекіту кезінде тараптар егер кінәсі болмаған жағдайда
жауапкершіліктен босатуды белгілеуі мүмкін.
Көтеріңкі қауіппен байланысқан (транспорт ұйымдары, өндірістік
кәсіпорындар,құрылыстар, автотранспорт құралдарының иелері және т.б.
азаматтар және заңды тұлғалар, егер бой бермейтін күштің немесе талапкердің
қасақана әрекетінен зиянның келгендігін дәлелдей алмаса, көтеріңкі
қауіптің қайнар көзімен келген зиян үшін жауап береді. Көтеріңкі қауіптің
қайнар көзіретінде көрсетілген обьектімен толық адам басқара
алмайтын,өзінің зиянды қасиеттерімен ерекшеленетін материалдық обьектілер
танылады. Мысалы, томобильді қас қағым сәтте тоқтату мүмкін емес, өйткені
қоршаған ортаға көтеріңкі қауіп туғызады. Көтеріңкі қауіптің қайнар
көздерінің иелері көтеріңкі жауапкершілікті қолдану (кінәсіне қарамастан)
оларды көтеріңкі қауіп қайнар көздеріне әрдайым мұқият бақылап отыруға
ықпал етеді.
Сақтау қызыметімен байланысты ұйым мүліктің зақымдану немесе кемшілігі
бой бермейтін күштің әсерінен болмаса, жауапкершіліктен босатылады.
Алайда азаматтық заңдылықпен бекітілгендей кінәсіне тәуелсіз
жауапкершілікті белгілеу шексіз емес.Кейбір жағдайларда егер талапкердің
қасақана әрекетінен болса жауапкершіліктен босатылады.Мысалы,көтеріңкі
қауіп қайнар көзінің иесі егер зиян талапкердің қасақана әрекетінің
салдарынан болғандығын дәлелдей алса,жауапкершіліке тартылмайды.Көп ретте
бой бермейтін әрекеті орын алса жауапкершілік қолданылмайды.
Оқиға – бұл алдын-ала ешкім көру мүмкін емес жағдай. Егер орқиға орын
алса, онда кінәнің да болуы да мүмкін емес. Алдын-ала көріп білуге мүмкін
болмағандықтан, оқиға субъективті қарсы тұра алмаушылығымен сипатталады.
Сонымен қатар тарап болатын оқиға туралы білсе, онда оның алдын- алуға
мүмкін болар еді. Мысалы, сауда ұйымы халықтың әкелінген тауарға сұраныстың
төмендейтінін білген болса, онда өзінің сауда айналымын тоқтатпас үшін
басқа тауар әкелетін еді.
Егер оқиға субъективті алдын-ала алмаушылық тән болса, бой бермейтін
күшке объективті алдын алмаушылық тән. Оны көріп білу ғана емес, сонымен
бірге оның алдын алуға мүмкіндік болса, да оған тараптың іс-әрекеті
жеткіліксіз. Мысалы, кеме жүк тасымалдау міндеттемесіне сәйкес жүк иесі
тиісті күнде жеткізе алатындағын білсе де, сол күні теңізде дауыл болуына
байланысты жеткізе алмауы.
Бой бермейтін күші ретінде табиғат құбылыстарын жатқызамыз (жер
сілкінісі, су тасқыны, дауыл т.б.) сонымен қатар қоғамдық құбылыста(әскери
іс-әрекет, көтеріліс, міндеттемеде көзделген іс-әрекетке тиым салушы
құзретті билік органдарының бұйрығы және т.б.). Алайда міндеттемені
орындауда бой бермейтін күштің белгілі болуы үшін оған төтенше және жоя
алмаушылық белгілері тән осы аталған екеуін біреуі жоқ болса, онда тиісті
міндеттеме бой бермейтін күш ретінде саналмайды. Жыл мезгілдеріне ауысуына
жоя алмаушылық тән, алайда ол төтеншілік белгісі жоқ әдеттегі құбылыс.
Сондықтан берілген жағдай бой бермейтін күшінде саналмайды. Бой бермейтін
күш ретінде кісі өлімін қарастыруға болмайды, өйткені оның төтенше қасиеті
жоқ.
1.3 Кәсіпкерлік қызмет туралы заңды бұзғаны үшін заңдық жауаптылық түрлері
және олардың сипаттамалары.
Заңдық жауаптылықты салалық және мамандандырылған (өзідік) деп
бөлумен қатар, заңдық жауаптылық түрлерін жіктеудің басқа да тәсілдері бар.
Атап, айтқанда, мынадай:
- қолданудың негізгі мақсаттары бойынша – жазалау және өтеу (айыппұл
салу) жауаптылығы;
- санкциялардың қолданылу тәртібі бойынша – сот және әкімшілік
жауаптылық;
- құқық бұзу субъектісі бойынша – құқық субъектілерінің жеке және
ұжымдық жауаптылығы;
- құқық бұзушының кінәсінің бар екедігіне немесе жоқ болуына байланысты
– кінәлі немесе кінәсіз жауаптылық (кінәсіз жауаптылық) [9,60-63]. Қорыта
айтқанда, заңдық жауаптылықтың көрсетілген түрлерін қосалқы (қосымша) деп
сипаттауға болады.
Жеке кәсіпкерлік туралы заңда жауапкершіліктің екі түрі айрықша
көзделген: 1) мемлекеттік бақылау, лицензиялау және тіркеу әрекеттерін іске
асыру барысындағы мемлекеттік органдардың және олардың лауазымды
тұлғаларының жауапкершілігі; 2) жеке кәсіпкерлік субъектлерінің (оның
ішінде жеке кәсіпкердің) жауапкершілігі.
Мемлекеттік органдар және олардың лауазымды тұлғалары мемлекеттік
бақылау, лицензиялау және тіркеу әрекеттерін іске асыру барысында
мемлекеттік басқару мақсаттарына жете алмауға соқтырған, сонымен бірге
басқадай заңға қарсы әрекеттер (әрекетсіздік) істеген жағдайда, өздерінің
қызметтік міндеттерін орындамағаны немесе қанағаттанғысыз дәрежеде
орындағаны үшін ҚР заңдары белгілеген жауапкершілік көтереді.
Мемлекеттік органдар және олардың лауазымды тұлғаларына ҚР заңдары
белгілеген жауапкершілік төмендегідей әрекеттер үшін жүктеледі:
1) жеке кәсіпкерлік субъектісі туралы мәліметті таратқан (оның үстіне
жеке кәсіпкерлік субъектісіне оның рұқсатынсыз ақпарат тарату нәтижесінде
келтірілген залал өтелуге тиіс);
2) жеке кәсіпкерлікке кедергі жасау (ҚР ҚК 189-бабы – Заңды
кәсіпкерлік
қызметке кедергі жасау, ҚР ӘҚБК 151-бабы Лауазымды адамдардың кәсіпкерлік
қызметке заңсыз араласуы);
3) жеке кәсіпкерлікті тексерудің белгіленген тәртібін бұзу (негізсіз
тексеру тағайындау, кесім шығармай және оны құқықтық стастистика органында
тіркемей тексеру жүргізу, құжаттарды заңсыз алып қою, материалдық
құндылықтарды заңсыз тізбелеп түгендеу, өндірісті тоқтату, артық нықтамалар
жасау, негізсіз сұрау салу және бсқадай жағдайларда).Орнын толтыру талап
етілген залалдар көлеміне: тексеруге материалдар әзірлегені үшін жеке
кәсіпкерлік субъектілеріне төленген сыйақы төлемдері, өндірістің амалсыз
тоқтатылған мерзімі үшін жалақы, жеке кәсіпкерлік субъектісі тиісті
тауарларды(жұмыстарды, қызметтерді) сатқаннан түсіруі мүмкін болған, бірақ
өндірістің тоқтатылуы себепті алынбай қалған пайда енгізілуі мүмкін. ҚР
ӘҚБК-нің Тексеруді заңсыз жүргізу деп аталатың 153-бабы бойынша әкімшілік
жауаптылық қарастырылған, жеке кәсіпкерлік субъектісіне мемлекеттік бақылау
жүргізу барысында мемлекеттік органдардың немесе олардың лауазымды
тұлғаларының әрекетінен (әрекетсіздігінен) келтірілген, ҚР заңымен
белгіленген тәртіпте заңсыз деп танылған залал үшін азаматтық-құқықтық
жауаптылық ҚР АК-не сай қолданылады (атап айтқанда Мемлекеттік органдар,
жергілікті басқару органдары, сонымен қатар олардың лауазымды адамдары
келтірген залал үшін, ҚР АК 922-бабы). Заң шығарушы калибрлік және сыақ
зертханаларының (орталықтарының) сәйкестігін растау, тексету бойынша
органдардың өз міндеттерің орындамағаны үшін жауапкершілігін (Жеке
кәсіпкерлік туралы ҚР Заңының 46-бабы) және демпинге қарсы шаралар туралы
ҚР заңын бұзғаны үшін (Демпинге қарсы шаралар туралы 1999 ж. Шілденің 13-
індегі №421-1 ҚР Заңы) уәкілетті органның және оның лауазымды тұлғаларының
жауапкершілігін ерекше қарастырған және демпинге қарсы шаралар бойынша
заңды бұзу жауапкершілігі ҚР заңдарына сәйкес қолданылады.
Жеке кәсіпкерлік субъектілері ҚР бәсекелестік туралы заңың бұзғаны үшін
жауапты болады (атап айтқанда Бәсекелестік туралы ҚР Заңының 10,11,12-
баптарын бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершілік жүктеледі. Егер басым немесе
монополиялық жағдайдағы нарық субъектісі бір жыл ішінде екі рет алған заң
бұзушылықтар үшін әкімшілік жауапкершілікке тартылса және бәсекелестікті
шектейтін әрекеттер жасауды жалғастыра берсе, монополияға қарсы орган
бәсекелестікті дамыту мақсатында нарықтың аталған субъектісін мәжбүрлі бөлу
немесе оны бір немесе бірнеше заңды тұлғаның құрылымдық бөлімшелері
базасындағы құрамнан шығару туралы сотқа шағым беруге құқылы. Егер
жиынтығында келесі шарттар орындалса:
1) құрылымдық бөлімшелердің алдын-ала технологиялық келісілген
өзара байланысы болмаса;
2) қайта ұйымдастыру нәтижесінде құрылған заңды тұлғалар үшін тиісті
тауар нарығында дербес қызмет жүргізу мүмкіндігі бар болса, сот оны
мәжбүрлі бөлу немесе құрамнан шығару туралы шешім қабылдайды. Соттың
мәжбүрлі бөлу немесе құрамнан шығару туралы шешімін меншік иесі немесе ол
өкілеттік берген орган аталған шешіммен қарастырылған талаптарды есепке ала
отырып және аталған шешіммен көрсетілген мерзімде, бірақ алты айдан
аспайтын уақытта орындауға міндетті).
Жеке кәсіпкердің жауапкершілігі туралы айтқанда, Жеке кәсіпкерлік
туралы Заңнның 7-бабы, 7-тармағына сәйкес, жеке кәсіпкерлер өз
міндеттемелері бойынша, ҚР заңына сәйкес өндіріп алу қолданылмайтын
мүліктен басқа, өзінің бар мүлкімен жауапты болатынын атап кеткен жөн.
Жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыру барысында жеке кәсіпкер меншік
құқымен өзіне тиесілі бар мүлкімен, оның ішінде ерлі-зайыптылардың ортақ
мешігіндегі үлесімен де жауапты болады. Жеке тұлға жеке кәсіпкерлік жүргізу
үшін ерлі-зайыпталардың ортақ мүлкін пайдаланған жағдайда, оның борыштары
бойынша өндіріп алу ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкне де қатысты жүргізілуі
мүмкін. Ерлі-зайыптылардың жеке кәсіпкер болып табылмайтын біреуінің мүлкі
жеке кәсіпкерлікпен айналысатын екіншісінің борыштары бойынша өндіріп алу
заты бола алмайды.
Ерлі-зайыптылардың кәсіпкерлігі орын алған жағдайда - әңгіме басқа:
ондай кезде кәсіпкерлікті жүзеге асыруға байланысты ерлі-зайыптылардың
борыштары бойынша өндіріп алу олардың қайсысының іскерлік қызмет
атқаратынына байланыссыз жүргізіледі.
Сөйтіп, жеке кәсіпкерлік туралы заңды бұзғаны үшін жауапкершіліктің
үш түрі қарастырылған: азаматтық-құқықтық, әкімшілік-құқықтық және
қылмыстық-құқықтық. Бірақ жоғарыда айтыландай, заңдық жауаптылықтың негізгі
(салалық) түрі бесеу, сол себепті бұдан ары қарай олардың әрқайсысы
кәсіпкерлік қызметке қатысты қолданылуына байланысты қаралатын болады.
Кәсіпкерлік қызметтің тиімділігіне тікелей ең көп ықпал ететін зандық
жауапкершілік түрлерінің қатарына азаматтық-құқықтық жауапкершілік жатады.
Азаматтық-құқықтық жауапкершілік төмендегідей белгілердің болуымен
сипатталады:
1) азаматтық-құқықтық жауапкершілік – бұл мемлекеттік мәжбүрлеу
шараларының бірі;
2) азаматтық-құқықтық жауапкершілік өтем немесе қалпына келтіру
сипатында болады;
3) азаматтық-құқықтық жауапкершілік азаматтық құқықтардың немесе
міндеттердің бұзылуына жол берген адамға тиімсіз мүліктік зардаптар
жүктеуден көрінеді.
Міндеттемелердің бұзылғаны үшін азаматтық-құқықтық жауапты болу
мынадай түрде болуы мүмкін: залалдардың орнын толтыру; айыпақы өндіріп алу;
кепілақына жоғалту немесе қайтарылған кепілақы сомасының үстіне қосымша
кепілақыны төлеу; қылмсытық мақсатқа жетуге бағытталған мәміле бойынша
алынған пайданынң барлығын мемлекет кірісіне тәркілеу; кепілдікке салынған
мүлікке сонымен бірге ұстап қалу құқына сәйкес ұсталып тұрған мүлікке
меншік құқын жоалту және т.б. Оған қоса, жауапкершіліктің жалғыз түрі
болмаса да, ең көп тараған түріне залалдардың орнын толтыру және
айыпақыларды өндіріп алу жатады (толық бұл жауапкершіліктің түрін дипломдық
жұмыстың 2- тарауында қарастырылады).
Қазіргі кезде кәсіпкерлік саласында қолданыстағы заңдарда ең
көпжарияланып жүрген заңдық жауапкершілік қатарына әкімшілік-құқықтық
жауапкершілік жатады. Әкімшілік-құқықтық жауапкершілік әкімшілік құқық
бұзылған, яғни заңға қарсы, мемлекеттік, қоғамдық құрылысқа, меншікке,
азаматтардың өмірлері мен денсаулығана қауіп төндіретін кінәлі (қасақана
немесе абайсыз) іс (әрекет немесе әрекетсіздік) жасалған жағдайда
қолданылады.
2001 ж. Қантардың 30-ындағы ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық туралы
кодексіде Кәсіпкерлік қызмет саласындағы әкімшілік құқық бұзушылық деп
аталатын кәсіпкерлік саласындағы әкімшілік құқық бұзушылықтардың жиырма бір
құрамын қамтитын арнайы 14-тарау (140-158-баптар) бар [10]. Атап айтқанда:
140-бап - Шикiзатты, азық-түлiк және өнеркәсiп тауарларын Қазақстан
Республикасының шегiнен тыс жерге әкету немесе жiберу ережелерiн бұзу; 141-
бап - Шикiзатты, азық-түлiк және өнеркәсiп тауарларын Қазақстан
Республикасының шегiнен тысқары жiберу үшiн қабылдау тәртiбiн бұзу; 141-1-
бап - Мұнайды және мұнай өнімдерін заңсыз тасымалдау; 143-бап - Заңсыз
кәсіпкерлік; 143-1-бап - Қазақстан Республикасының заңнамасында кәсіпкерлік
қызметті жүзеге асыруға тыйым салу белгіленген адамның осындай қызметпен
айналысуы иелену, өткізу, сақтау, сондай-ақ мұнайды өңдеу: 143-бап -
Кәсiпкерлiк қызметтiң тыйым салынған түрлерiмен айналысу; 143-2-бап -
Заңсыз банктік қызмет; 144-бап - Кино-және бейнешығармаларды көпшiлiкке
көрсету ережелерiн бұзу; 144-1-бап - Көрiнеу жалған жарнама; 145-бап -
Бөтен тауар таңбасын, қызмет көрсету таңбасын, тауар шығарылған жердің
атауын немесе фирмалық атауды заңсыз пайдалану; 146-1-бап - Кредиторлық
берешектi өтеуден әдейi жалтару; 147-бап - Монополистік қызмет; 147-1-бап -
Қазақстан Республикасының мемлекеттiк монополия туралы заңнамасын бұзу; 147-
2-бап- Нарық субъектiлерiнiң экономикалық шоғырлану
кезiндегі заңсыз iс-әрекеттерi; 147-3-бап - Монополияға қарсы органның
нұсқамаларын орындамау. Ақпарат беру жөнiндегi мiндеттемелердi бұзу және үй-
жай мен аумаққа кiруге кедергi жасау; 147-4-бап. Мемлекеттiк, жергілікті
атқарушы органдардың бәсекеге қарсы iс-әрекетi, жосықсыз бәсеке; 147-5-бап.
Қазақстан Республикасының табиғи монополиялар және реттелетін нарықтар
туралы заңнамасын бұзу; 147-6-бап. Электр энергиясын өткізу (сату) тәртібін
бұзу; 147-7-бап - Реттелетін нарық субъектілерінің міндеттерді бұзуы; 147-8-
бап - Реттелетін нарық субъектісінің баға белгілеу тәртібін сақтамауы; 147-
9-бап - Энергия өндіруші ұйымның инвестициялық бағдарламаны орындамауы
т.б.
Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру барысында жасалатын әкімшілік құқық
бұзушылықтар қатарына сонымен бірге келесідей құқық бұзушылықтарды
жатқызуға болады: меншікке қол сұғатын әкімшілік құқық бұзушылық (ҚР ӘҚБК
13-тарауының 118-136-баптары); сауда және қаржы саласындағы әкімшілік құқық
бұзушылық (ҚР ӘҚБК 15-тарауының 159-204-баптары); салық салу саласындағы
әкімшілік құқық бұзушылық (ҚР ӘҚБК 16-тарауының 205-219-баптары);
өнеркәсіп, жылу, электр эергиясын пайдалану саласындағы әкімшілік құқық
бұзушылық (ҚР ӘҚБК-17 тарауының 220-230 –баптары); сәулет-құрылыс қызметі
сақтандыру әкімшілік құқық бұзушылық (ҚР ӘҚБК 18-тарауының 231-239-
баптары), қоршаған ортаны қорғау, табиғи ресурстарды пайдалану саласындағы
әкімшілік құқық бұзушылық (ҚР ӘҚБК 1-тарауының 240-306-1 баптары);
карантиндік ережелер мен астық нарығы және астықты сақтау), тұқым
шаруашылығы және мал дәрігерлік қадағалауда әкімшілік құқық бұзушылық (ҚР
ӘҚБК 20-тарауының 307-311-баптары); қоғамдық қауіпсіздігіне және халықтың
денсаулығына қол сұғатын әкімшілік құқық бұзушылық (ҚР ӘҚБК 21-тарауының
312-328-1 баптары); қоғамдық қауіпсіздікке және халықтың денсаулығына қол
сұатын әкімшілік құқық бұзушылық (ҚР ӘҚБК 21-тарауының 312-328- баптары);
кеден істері саласындағы әкімшілік құқық бұзушылық (ҚР ӘҚБК 26-тарауының
400-438- баптары); көлікте, жол шаруашылығнда және байланысты әкімшілік
құқық бұзушылық (ҚР ӘҚБК 27-тарауының 439-501-баптары) және басқалары.
Әкімшілік жауапкершілікке сипаттама бергенде, оан тән мынадай
ерекшеліктерді атауға болады:
1) әкімшілік жауапкершілік жоғары дәрежеде қоғамдық қауіп тудырмайтын
құқық бұзушылықтарға жүктеледі;
2) әкімшілік құқық бойынша жауапкершілік қашанда заңды немес
жеке тұлғаның құқыққа қарсы әрекеті (немесе әрекетсіздігі) болып табылады;
3) әкімшілік жауапкершілік басымдыы бойынша жеке-құқықтық
мүдделерін емес, жалпы мемлекеттік саланың құыққ бұзушылықтарды салдарынан
қолданылады;
4) әкімшілік-құқықтық жауапкершілік жедел сипатта болады;
5) соған өкілетті әртүрлі мемлекеттік органдар (олардың лауазымды
тұлғалары) қолданады;
6) әкімшілік заң нормаларына сәйкес қолданылады және алдын алу
сипатында болады (яғни одан да қауіптірек іс-әрекет – қылмыс жасалуын
ескертеді). Кәсіпкерлік қызмет субъектілеріне әкімшілік-құқықтық
жуапкершілік шараларын қолдану, бәрінен бұрын, мемлекеттік көпшілікке
арналған мүдделерін қорғауға, екінші жағынан, басқа кәсіпкерлердің құқықтры
мен еркіндіктерін құқықтық қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған.
Кәсіпкерлік қызмет туралы заңның тиімділігін көтерудің айрықша тәсілі
қылмыстық жауаптылық болып табылады.
Әдетте, қылмыстық жауаптылық қашанда мемлекеттік мәжбүрлеумен
байланыстырылады және ең қатал ықпал ету шарасы етуде маныздырақ болуы
мүмкін.
Қылмыс – қылмыстық жауапкершіліктің материалдық негізін құраса, жаза –
қылмыстық жауапкершілікті жүзеге асырудың басты нысаны болып табылады
Қылмыстық жауапкершілікті жіктеу дегеніміз – заң деңгейінде қылмыстардың
және оларды жасайтын адамдардың әртүрлі типтеріне сәйкес келетін қылмыстық-
құқықтық сипаттағы шаралардың сан алуан түрін көздеу. Қылмыс құрамының
ауырлатушы (саралаушы) және жеңілдетуші белгілері мен қылмыстық
жауапкершіліктен босату жіктеудің негізгі құралдары болып табылады.
Алайда нарықтық экономикалық жағдайында тікелей экономика аясында
жасалатын , сауда ережесін бұзу , сапасыз өнімдерді і сату, жалған
кәсіпкерлік , монополияға қарсы заңдарды бұзу және т. б қылмыстардың
қоғамдық қауіпі зор.
Экономика аясындағы қылмыстардың обьектісіне нарықтық экономика
жағдайларында Қазақстан Республикасы саудасының қоғам мен азаматтардың
мүдделері жағдайларында қалыптасатын қоғамдық қатынастар.
Экономика аясындағы қылмыстардың обьективтік жағы қасақана , заңға
қайшы белсенді әрекеттер мен сиппаталады .
Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасында
көрсетілгеніндей қылмыстық заңнамада заңмен қорғалатын әлеуметтік жоғары
құндылықтар ретіндегі адам құқықтары мен бостандықтарының бастылығы мен
ажырамастығын тану негізге алынуға тиіс [11].
Бұл тұжырымдамада көзделген шараларды орындау Қазақстанда
демократиялық, зайырлы, әлеуметтік, құқықтық мемлекет құруға ықпал етеді.
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар материалдық және басқа да
құндылықтарды, халыққа көрсетілетін қызметті бөлуге, айырбастауға және
тұтынуға ба йланысты туындайтын, қоғамдық қатынасқа зардабын тигізетін,
қылмыстық заңда көзделген қоғамға қауіпті іс-әрекет. Экономикалық қызмет
саласындағы қылмыстар үшін жауапкершілікті қарастыратын нормалар қоғамдық
қатынасты қорғауға, ел экономикасының еркін де бір қалыпты дамуын
қамтамасыз етуге бағытталған. ҚҚ-тің қарастырылып отырған тарауының
маңыздылығы осында.
Экономикалық қызмет саласындағы кәсіпорындарда сол қызмет процесінде
қалыптасқан бірыңғай тектік қоғамдық қатынас болады. ҚР 1997ж шілденің 16-
ындағы Қылмыстық кодексінің экономикалық қызметсаласындағы қылмыстарға
арналған арнайы 7-ші тарауы бар [12]. Экономикалық қызмет саласындағы
қылмыстарды екі топқа бөлуге болады:
1) мемлекеттік органдардың лауазымды тұлғалары жасайтын жеке
кәсіпкерлік субъектілерінің құқықтарын бұзатын қылмыстар;
2) жеке кәсіпкерлік субъектілері жасайтын қылмыстар.
Қылмыстардың бірінші тобына мыналар кіреді:
1189-бап. Заңды кәсiпкерлiк қызметке кедергi жасау;
2 200-бап. Коммерциялық немесе банктiк құпияны құрайтын мәлiметтердi
заңсыз алу мен жария ету.
Қылмыстардың екінші тобын құрайтындар: 191-227 баптар. Мысалы, заңсыз
кәсiпкерлiк . Кәсiпкерлiк қызметтi тiркеуден өтпей не рұқсат (лицензия) алу
мiндеттi болған жағдайларда арнаулы рұқсатсыз (лицензиясыз) немесе
лицензиялау шарттарын бұзып жүзеге асыру, сол сияқты кәсiпкерлiктiң тыйым
салынған түрлерiмен шұғылдану, егер осы әрекеттер азаматқа, ұйымға немесе
мемлекетке iрi зиян келтiрсе, не iрi мөлшерде табыс табумен немесе iрi
мөлшерде акцизделетiн тауарларды өндiрумен, сақтаумен, тасымалдаумен не
өткiзумен байланысты болса
- үш жүзден бес жүз айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде немесе
сотталған адамның үш айдан бес айға дейiнгi кезеңдегi жалақысының немесе
өзге табысының мөлшерiнде айыппұл салуға, не жүз сексеннен екi жүз қырық
сағатқа дейiнгi мерзiмге қоғамдық жұмыстарға тартуға, не елу айлық есептiк
көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде немесе сотталған адамның бiр айға дейiнгi
кезеңдегi жалақысының немесе өзге табысының мөлшерiнде айыппұл салына
отырып не онсыз екi жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға
жазаланады.
191-бап. Заңсыз банктiк қызмет; 192-1-бап. Жеке кәсiпкерлiк
субъектiсiнiң кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыру ниетiнсiз мәмiле
(мәмiлелер) жасасуы; 194- бап. Несиенi заңсыз алу және мақсатсыз пайдалан.
Тікелей субъектісі бойынша экономикалық қызмет саласындағы қылмыстарды
шартты түрде мынандай түрлерге бөлуге болады:
1) кәсіпкерлік саладағы және экономикалық қызметтің басқа да
саласындағы қылмыстар: заңды кәсіпкерлік қызметке кедергі жасау (ҚҚ-тің 189
бабы), заңсыз кәсіпкерлік (190-бап), заңсыз банктік қызмет (191-бап),
жалған кәсіпкерлік (192-бап), заңсыз жолмен алынған ақша қаражатын немесе
өзге мүлікті заңдастыру (193-бап), монополистік іс-әрекеттер және бәсекені
шектеу (196-бап), көрінеу жалған жарнама беру (198-бап), тауарлық белгіні
заңсыз пайдалану (199-бап), коммерциялық немесе банктік құпияны құрайтын
мәліметтерді заңсыз алу мен жария ету (200-бап), кәсіптік спорт
жарыстарының және ойын сауықтық коммерциялық конкурстардың қатысушылары мен
ұйымдастырушыларын сатып лау (201-бап), банкроттық жағдайындағы заңсыз іс-
әрекеттер (215-бап), әдейі банкроттық (217-бап), бухгалтерлік есеп
ережелерін бұзу (218-бап), табиғат пайдалану жөніндегі заңсыз мәмілелерді
тіркеу (225-бап), мәміле жасауға немесе оны жасаудан бас тартуға мәжбүр ету
(ҚК-тің 226 бабы);
2) ақша-несие саласындағы қылмыстар: несиені заңсыз алу және мақсатсыз
пайдалану (ҚК-тің 194 бабы), несиелік берешекті өтеуден әдейі жалтару (195-
бап), бағалы қағаздарды шығару (эмиссия) тәртібін бұзу (202-бап), бағалы
қағаздарды ұстаушылар тізіміне көрінеу жалған мәліметтер енгізу (203-бап),
бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялар туралы көрінеу жалған
мәліметтер беру (204-бап), бағалы қағаздармен операциялар жүргізу
ережелерін бұзу (205-бап), жалған төлем карточкалары мен өзге төлем және
есеп айырысу құжаттарын жасау немесе сату (ҚК-тің 207 бабы);
3) қаржылық қызмет саласындағы қылмыстар: акциздік алғы маркаларын
қолдан жасау және пайдалану (ҚК-тің 208 бабы), экономикалық контрабанда
(209-бап), шетел валютасындағы қаражатты шетелден қайтармау (213-бап),
кеден төлемдері мен алымдарын төлеуден жалтару (214-бап), банк операциялары
туралы көрінеу жалған мәліметтер беру (219-бап), банктің ақша қаражатын
заңсыз пайдалану (220-бап), азаматтың салық төлеуден жалтаруы (221-бап),
ұйымдарға салынатын салықты төлеуден жалтару (ҚК-тің 222 бабы);
4) сауда және халыққа кызмет көрсету саласындағы қылмыстар: көпшілік
сауда-саттықтар мен аукциондарды еткізудің белгіленген тәртібін әдейі бұзу
(ҚК-тін 197 бабы), тұтынушыларды алдау (223-бап), заңсыз сыйақы алу (ҚК-тін
224 бабы);
5) экономикалық қызмет саласындағы баска да қылмыстар: компьютерлік
ақпаратқа заңсыз кіру. ЭЕМ үшін зиянды бағдарламаларды жасау, пайдалану
және тарату (ҚК-тің 227 бабы).
Сонымен қатар кәсіпкерлік саласына коммерциялық және өзге ұйымдардағы
қызмет мүдделеріне қарсф қылмыстардың да тікелей қатысы бар (ҚР ҚК 8-
тарауы). Атап айтқанда, 228- бап – Өкілеттіктерді теріс пайдалану; 229-
бап – Жеке нотариустардың және аудиторлық ұйымның құрамында жұмыс істейтін
аудиторлардың өкілеттіктерді теріс пайдалануы; 231-бап – Коммерциялық
сатып алу; 232-бап – Міндеттеріне адал қарамау.
Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға байланысты қылмыстардың тағы бір
тобы – ол мемлекеттік қызмет және мемлекеттік басқару мүдделеріне қарсы
сыбайлас жемқорлық және өзге де қылмыстар (ҚР ҚК 13-*тарауы). Аталған
қылмыстарды сонымен бірге субъектілік белгілеріне қарай былайша саралауға
болады:
1) лауазымды адамдар, мемлекеттік қызметтер атқаруға өкілетті адамдар
жасайтын қылмыстар (307-бап – Қызмет өкілеттігін теріс пайдалану; 308-бап-
Билікті немесе қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану; 309-бап –
Лауазымды адамның өкілеттігін иелену; 310-бап – Кәсіпкерлік қызметке
заңсыз қатысу; 311-бап – Пара алу; 314-бап – Қызметтік жалғандық
жасау; 315-бап – Қызметтегі әрекетсіздік(; 316-бап – Салықтық;
2) кәсіпкерлік қызмет субъектілері де, өзінің қызметтік жағдайын
пайдаланатын адамдар да жасауы мүмкін қылмыстар (313-бап – Парақорлыққа
делдал болу);
3) субъектілері кәсіпкерлер болуы мүмкін қылмыстар (312- бап Пара
беру).
Әдебиетте кейде жеке кәсіпкерлік саласында қылмыс жасағаны үшін
қылмыстық-құқықтық шараларды азаматтық-құқықтық шараларға ауыстыру туралы
ұсыныстар ұшырасып қалады, алайда бұл жерде кәсіпкерлік саласында
жэауапкершіліктің бір түрін қолдану екіншісін қолдануды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I-тарау Кәсіпкерлік қызмет саласындағы жауапкершілік
1.1 Кәсіпкерлік қызмет ұғымы және
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..5
1. Кәсіпкерлік қатынастардағы жауапкершілік түсінігі және
маңызы ... ... ... 7
3. Кәсіпкерлік қызмет туралы заңды бұзғаны үшін заңдық жауаптылық
түрлері және олардың
сипаттамалары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...11
II- тарау Кәсіпкерлік қызмет субъектілерін азаматтық-құқықтық
жауапкершілікке тарту түсінігі мен ерекшеліктері
2.1 Азаматтық құқықтық жауапкершiлiктiң
түсiнiгi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.2 Кәсіпкерлік қызмет субъектілеріне азаматтық құқықтық жауапкершiлiктi
қолдану
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.3 Кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің мiндеттемелерді бұзылғандығы үшiн
жауапкершiлiк нысандары мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .38
2.4 Кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің азаматтық-құқықтық жауаптылығын
міндеттi
сақтандыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 46
III-тарау Кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің ҚР заңнамаларын бұзғаны үшін
жауапкершілікке тарту ерекшеліктері
3.1 Жеке кәсіпкерлік субъектілерінің Қазақстан Республикасының жосықсыз
бәсеке туралы заңнамасын бұзғаны үшін
жауаптылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
3.2 Жеке кәсіпкерлік субъектілерінің Қазақстан Республикасының демпингке
қарсы шаралар туралы заңнамасын бұзғаны үшін
жауаптылығы ... ... ... ... ... ...5 6
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60 Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..62
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Құқықтық мемлекетті орнату бағытындағы негізгі
қағидаттардың бірі – ол қоғамда заңдылық пен құқықтық тәртіпті орнату болып
табылады. Осыған қол жеткізу тұрғысындағы, яғни адамдардың мінез-құлқына,
теріс әрекеттеріне әсер етудің негізгі құралы болып заңдық жауапкершілік
табылады. Ол құқықтық нормалардың бұзылуы нәтижесінде пайда болып, құқық
бұзуға мемлекеттік күштеу шарасын қолдану нысанымен сипатталады. Құқық
бұзушыға жауапкершіліктің белгілі бір шарасы көзделген кұқықтық норманың
санкциясын қолданудан тұрады.
Заңды жауапкершіліктің заңды негізі — құқық бұзушылық болып табылады.
Егерде субъектінің іс-әрекеті құқық бұзушылықтың белгілеріне сәйкес келмесе
онда ол заңды жауапкершілікке тартылмайды.
Заңды жауапкершілікке тән белгілері: 1) құқықтық нормаларда
мемлекетпен тағайындалады; 2) мемлекеттік мәжбүрлеумен негізделеді; 3)
арнаулы өкілді мемлекеттік органдармен қолданылады; 4) жаңа қосымша міндет
жүктеумен байланысты болады; 5) жеке, мүліктік, ұйымдастырушылық сипаттағы
белгілі теріс нәтиже түрінде көрінеді; 6) құқық норма санкциясын жүзеге
асыру нысаны, нақты жағдайда нақты адамға қатысты қолданылады; 7) іс
жүргізу нысанында жүктеледі; 8) жасалған қылмыс үшін және соның деңгейіне
сай қолданылады.
Заңды жауапкершілік әртүрлі негіздер бойынша жіктелінеді. Құқық
салаларына байланысты:
- қылмыстық құқыққа сәйкес қолданылады, ешкім сот үкімінсіз кінәлі
деп саналмайды жауапқа тартылмайды; ең ауыр жаза;
- әкімшілік қоғамдық тәртіпті бұзу немесе атқару-жарлық етуші
органдардың қызметіне кедергі келтіруге қатысты және т.б. қолданылады;
- азаматтық шарт бұзғандық үшін немесе шарттан тыс міндеттемелерді
орындау барысында қолданылады. Зиянды толық өтеу — негізгі принципі;
- тәртіпшілік еңбек, оқу, қызмет ету, әскери тәртіптерді бұзғандық
үшін қолданылады; түсініктеме талап етіледі; әкімшілік немесе тәртіпшілік
алқамен салынады;
- материалдық еңбектік міндеттерін атқару барысында қызметкер,
жұмысшыға келтірілген кәсіпорын, мекеме, ұйым зияны үшін туындайды.
Заң ғылыми саласында жауапкершілік институты заңдылықты сақтаудың
негізгі құрал ретінде саналады.
Қоғамдағы болып жатқан әрбір қоғамдық қатынас тиісінше заңдармен
реттеледі. Яғни, кезе келген нормативтік акті тиісті емесе оған сай
жауаптылық нормаларынан тұрады. Демек, жауапкершілік өте күрделі әлеуметтік-
құқықтық институт.
Кәсіпкерлік-құқықтық жауапкершiлiк мәселелерi қазіргі кезде құқық
теориясы саласында да, салалық ғылымдарда да ғалымдардың актуальді
зерттейтiн пәнi болып келедi. Жауапкершiлiктiң құқықтық табиғаты туралы
талқылаулар осы күнге дейiн жүргiзiлуде, бiрақ осы кезге дейiн құқықтық
жауапкершiлiктiң түсiнiгiнде ортақ пiкiр қалыптасқан жоқ. Бiз ғалымдардың
заңды жауапкершiлiк сөзсiз ретроспективтi, яғни тек жасаған құқық
бұзушылығы үшiн туындауы мүмкiн деген пiкiрiне қосыламыз. Заңды
жауапкершiлiктi қолданұ құқық бұзушылықтың салдары ретiнде қарастырылуы
тиiс, сонда барып ол адамның санасына жетедi, басқа тұлғалардың мүдделерiн
бұзудың мақсатқа сай еместiгiне көзiн жеткiзедi. Тек осындай жағдайда
ретроспективтi аспектiде түсiнiлiген жауапкершiлiк тұлғалардың құқыққа сай
жүрiс-тұрысын қамтамасыз ету құралы қызметiн атқарады. Әдебиеттерде
позитивтi жауапкершiлiктiң туындау негiзiнiң жоқтығына көңiл аударған
болатын. Ал сол кезде ретроспективтi өзiнiң пайда болу негiзi құқық
бұзушылық болғанын айтып кеткеңімiз жөн.
Кең таралған жауапкершiлiктiң екiншi тұжырымдамасы болып құқық
бұзушының құқық бұзушылығы үшiн мемлекеттiң мажбұрлеудi қолданумен
байланысты мемлекет алдында жауап берұ мiндетi табылады.
Сонымен қатар кәсіпкерлік қатынасқа қатысушы субьектiлердiң құрамы
күннен күнге өсуде, өзара есеп айырысу, зейнетақы, еңбекақы төлеу сияқты
және өтпелi кезеңге тән басқа да мәселелер туындайды. Өз ерекшелiгi бар
нарықтық қатынас кәсіпкерлік құқыққа әcepiн тигiзбей қоймайды. Соған
байланысты шаруашылық icтep бойынша дау-дамай көбейдi. Кәсіпкерлік құқықтық
қатынасының субьектiлерi болып табылатын тараптар өздерiне жүктелген
мiндеттердi орындамауы қоғамдық қатынастарды бұзып, мүлiктiк шығынға және
жеке тұлғалар мен бүкiл қоғамды қолайсыз жағдайларға әкеп соқтыратынын
бiлуi тиiс, әpi өзiнiң мiндетiн бұзбауға күш салуы керек.
Жалпы түрде кәсіпкерлердің жауапкершілігі мемлекеттің, қызметкерлердің,
клиенттердің, шаруашылық жүргізу субъектілердің құқықтарын бұзуға,
орындалмаған міндеттемелерді қалпына келтіруге бағытталған белгілі бір іс-
әрекеттерді жасау қажеттілігін, міндетін түсінеді. Сәйкесінше, шаруашылық
жүргізу әріптестер, мемлекеттік органдар кәсіпкерлердің құқықтарын бұзатын
шешімдерді қабылдаған жағдайда, келісімшарттық міндеттемелерді орындамаған
жағдайда кәсіперлердің алдында жауапты болады.
Кәсіпкерлер заңдық тұрғыдан жауапкершілікте болады. Ол кәсіпкерлердің
құқықтық нормалармен және келісімшарттық міндеттер мен міндеттемелердің
орындалмау салдарынан болатын, қолайсыз жағдайда душар болуына қарамай,
құқықтық нормалармен белгіленген міндеттерді орындау қабілеттілігі.
Жауапкершiлiкке тарту, кәсіпкерлік құқық бұзушылық жағдайында құқықтық
нормалардағы санкцияны жүзеге acыpуға түрткi болды. Ең алдымен, кәсіпкерлік-
құқықтық жауапкершiлiкте мемлекеттiк және шарттық тәртiптi нығайту да, осы
мақсаттың алдын алуда тәрбиелiк маңызы айрықша. Тәрбиелiк жағын былай
қойғанда, егер, құқық бұзушылыққа жол берiлетiн болса, онда кәсіпкерлік-
құқықтық жауапкершiлiк оны қайта қалпына келтiрудi қамтамасыз етедi.
Сондықтан да кәсіпкер өзi icтeyгe мiндеттi нәрсенi орындамағанда ғана емес,
оны орындаудан бас тартқан кезде де оған жауапкершiлiк бәрiбiр
мойындатылады. Жауапкершiлiк - барлық құқықтық қатынастарына тән нәрсе.
Барлық зерттеушілер құқықтық жауапкершілікті қоғамдағы қатынастарды
реттейтін заңдардың орындалуы үшін маңызды орын алатындығын және оны
жетілдірудің әр түрлі жүйесі, тәсілдері мен бағыттарын көрсетеді.
Заң жауапкершіліктің тәрбиелік аспектілерін зерттеумен айналысып жүрген
қазақстандық ғалымдар Ю.Г. Басин, М.К.Сүлейменов, А.Г.Диденко, О.Ихсанов
және ресейлік ғалым Е.А.Сухановтың пікірінше азаматтық-құқықтық
жауапкершіліктің ескерту-тәрбиелік функциясының айқындаушы маңызы зор.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты - кәсіпкерлік қатынастардағы
жауапкершіліктің түсінігі мен маңыздылығы, кәсіпкерлік қызмет туралы заңды
бұзғаны үшін заңдық жауаптылық түрлері мен нысандары, сондай-ақ ғалымдардың
зерттеулері мен ой-пікірлерін қолдана отырып кәсіпкерлік қызмет
субъектілерін жауапкершілікке тарту ерекшеліктерін анықтау.
Дипломдық жұмыстың негізгі міндеттеріне мыналар жатады:
- кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің ұғымы мен белгілерін анықтап
олардың құқықтық жауапкершiлiк негіздерін айқындау;
- кәсіпкерлік-құқықтық жауапкершiлiкті - заңды жауапкершiлiктің түpi
ретiнде қарастыру;
- кәсіпкерлік қызмет субъектілерін жауапкершiлiкке тартуға туындайтын
негiздерi мен түрлерін зерттеу;
- кәсіпкерлік қызметтің тиімділігіне ең көп ықпал ететін азаматтық
құқықтық жауапкершiлiктi қолдану шарттарын қарастыру;
- кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің мiндеттемелерді бұзылғандығы
үшiн жауапкершiлiк нысандары мен түрлерін зерттеу;
- кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің тұтынушылар алдында пайда
болатын азаматтық-құқықтық жауаптылығы негіздерін айқындау;
- кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің ҚР заңнамаларын бұзғаны үшін
жауапкершілікке тарту ерекшеліктері туралы жұмыстар жүргізу.
Бұл дипломдық жұмыстың методологиялық және теориялық негізі ретінде
Қазақстан Республикасыныңың кәсіпкерлік құқық қатынастарының реттейтін
нормативтік актілері, оқулықтар, оқу құралдары, шығармашылық басылымдар,
мерзімдік басылымдар және әділет органдарының мәліметтері қолданылды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
I-тарау Кәсіпкерлік қызмет саласындағы жауапкершілік
1.1 Кәсіпкерлік қызмет ұғымы және белгілері
ҚР Конституциясының 26 - бабының 4 – тармағына сәйкес, әркімнің
кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік
қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар [1].
Кәсіпкерлік адам қызметі салаларының бірі болып табылады, ал
кәсіпкерлік қызмет – бұл кәсіпкерлікті ұйымдастыру және іс жүзіне асыру
бойынша орындалатын әрекеттер жиынтығы. Кәсіпкерліктің өркендеуінің
алғышарты болып тауар-ақша қатынастары, ел және аймақ экономиканың орнықты
дамуының экономикалық заңдылықтарын жанама түрге айналдыратын объективті
экономикалық заңдар саналады.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына Қазақстан-2050
стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты Жолдауында
...мемлекеттік-жеке меншік серіктестік қағидаттарында сенімді диалогты
құру үшін, бизнестің нығаюын жалғастыру қажет...Халықаралық тәжірибені
талдау палаталардағы кәсіпкерлердің шоғырлануы – экономика тиімділігінің ең
маңызды факторларының бірі екенін көрсетеді, бұл жасалған жерде, іс жүзінде
мықты бизнес – мықты мемлекет қағидаты іске асады... атап өтті [2].
Кәсіпкерлік қызметтің барлық субъектілері нарыққа өз тауарларымен,
жұмыстарымен және қызметтерімен шығып, әртүрлі құқықтық қатынастарға өз
араларында, тұтынушылар мен мемлекетпен түседі. Кәсіпкерлердің құқықтық
жағдайы реттеуші арнайы нормалармен қатар, заңнамада жалпы бекітілімдедің
аз болмауы таңғаларлық нәрсе емес [3,20].
ҚР Азаматтық кодекстің 10 бабының 1-тармағына сәйкес, кәсіпкерлік –
бұл меншік түрлеріне қарамастан, азаматтар мен заңды тұлғалардың тауарларға
(жұмысқа, қызметке) сұранымды қанағаттандыру арқылы таза табыс табуға
бағытталған, жеке меншікке (жеке кәсіпкерлік) не мемлекеттік кәсіпорынды
шаруашылық басқару құқығына (мемлекеттік кәсіпкерлік) негіздеген ынталы
қызметі [4].
Сойтіп кәсіпкерлік қызмет – бұл шаруашылық қызметтің кәсіпкерлік
қызмет субъектісінің пайда (табыс) табуға бағытталған өз бетінше жүргізетін
бастамашалық қызметі болып табылатын түрі. Өз кезегінде, шаруашылық қызмет
– ол тауарлар өндіру, жұмыстар орындау, қызметтер көрсету бойынша
мемлекеттік билік және басқару органдары, сонымен қатар шаруашылық
жүргізуші субъектілер тағайындаған ережелерге сай жүзеге асырылатын
экономикалық қызметтің түрлерінің бірі. Экономикалық қызмет – бұл
өндірісті, сауда-саттықты, көлік, қызметтер, тұрмыстық қызмет көрсету және
т.б ұйымдастыруға бағытталған экономика саласындағы кез келген қажет. Егер
осы ұғымдарды салыстыратын болсақ, онда төмендегені айқындауға болады:
кәсіпкерлік қызмет – кәсіпкерлік тәуекелге егізделген және жүйелі түрде
пайда (табыс) табуға бағытталған шаруашылық қызмет. Шаруашылық қызмет –
кәсіпкерлік қызметке қарағанда кеңірек ұғым, өйткені оны іс жүзінде асыру
үшін кәсіпкердің ерекше мәртебесі болғаны талап етілмейді, онымен
коммерциялық емес ұйымдар да айналыса алады (егер бұл олардың мақсат-
мұраттарына сай келсе және заңға қайшы болмаса). Экономикалық қызмет – бұл
өте терең ұғым, ол барлық тауар өндірісін қамтиды және адамның
қажеттіліктерін өтеуге, оның өмір сүруін қамтамасыз етуге бағытталған
[5,16].
Қазақстан Республикасы заңдарында кәсіпкерлік қызмет түсінігінің
орнынан кәсіпкерлік деген термин енгізілген ( соған сәйкес мемлекеттік
және жеке кәсіпкерлік деп ажыратылады) [6,37]. Сөйтіп ҚР Жеке кәсіпкерлік
туралы Заңның 1-бабының 5-тармағына сәйкес жеке кәсіпкерлік деп жеке
кәсіпкерлік субъектілердің өздерінің меншігіне негізделгшен және олардың
тәуекелдері мен мүліктік жауапкершілігі үшін жеке кәсіпкерлік субъектілері
атынан жүзеге асырылатын бастамашалық қызметін айтамыз [7].
Сол себепті кәсіпкерлік қызметтің заңдық белгілері қатарына
төмендегілерді жатқызу керек: 1) кәсіпкерлік қызметтің бастамашылығы және
дербестігі; 2) меншіктің болуы; 3) тәуекел сипаты; 4) пайда (табыс) алуға
деген мүдделік.
Кәсіпкерлік қызметтің бастамашылығы мен дербестігі – кәсіпкердің
жұмыс бағыттары мен әдістерін таңдау еркіндігі, шешімдерді тәуелсіз
қабылдауы, әлдекімдердің жеке істерге жосықсыз араласуына жол бермеуі,
құқықтарын кедергісіз жүзеге асыруы, олардың сакталуын, сот арқылы
қорғалуын қамтамасыз ету. Кәсіпкер кез келген заңға қайшы келмейтін келісім
талаптарын өзі қалауы бойынша айқындап алуға, өзінің құқылары мен
міндеттерінің ауқымын белгілеуге құқылы. Оған қоса, кәсіпкердің
бастамашылығы мен дербестігі оның жекелей тәуекелінде және ҚР Азаматтық
кодексіне сәйкес жоғары деп танылатын (себебі, кәсіпкердің кінәсіна
байланыссыз орын алады) жеке мүліктік жауапкершілігінде көрініс табады.
Кәсіпкерді жауапкершіліктен босататын жалғыз негіз және алмайтын төтенше
күш (форс-мажор) жағдайлары болып табылады.
Меншіктің болуы кәсіпкердің өз қызметін жүзеге асыруының негізі болып
табылады. ҚР Азаматтық кодексі айқын бекіткендей, меншік құқымен шаруашылық
жүргізу немесе тікелей басқару үшін оқшау мүлкі бар ұйым заңды тұлға деп
танылады (33-баптың 1-тармағы), сондықтан оқшау мүліктің болмауы қандай да
бір ұйымның заңды тұлға, тиісінше кәсіпкерлік қызмет субъектісі деп
танылмауына себеп болады.
Кәсіпкерлік қызметтің тәуекелдік сипаты нарықтық қатынастардың өзіндік
ерекшеліктеріне негізделген. Кәсіпкерлік қызметтің тәуекелдігіне
контрагенттің келісім-шарт міндеттерін орындамауы немесе қанағаттанғысыз
дәрежеде орындауы сияқтя, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру үшін
пайдаланылатын мүлікті құрту немесе бүлдіру де, кәсіпкерлік қызметтен
мүмкіндігінше пайда, табыс ала алмау да жатады. Сол себепті кәсіпкерлік
қызметті ісжүзінде асыру бойынша барлық жауапкершілік кәсіпкерге жүктеледі.
Тәуекелдік ұғымы мүмкін болатын шығын түсінігіне байланысты, оның үстіне
ұғымы мүмкін болатын шығын түсінігіне байланысты, оның үстіне кәсіпкерлік
қызметте мұндай шығындардың туу табиғатының ешқандай манызы жоқ, яғни бұл
шығындар кездлейсоқ, абайсызда пайда болды ма, біреудің
жауапкершіліксіздігінен немесе қасақана әрекетінен туда ма, - оның бәрі
есепке алынбайды. Келтірілген шығындардың орнын белгіленген тәртіппен
толтыру мүмкіндігі тұрғысынан ғана бұд маңызды бола алады.
Кәсіпкерлік қызметтің маңызды белгісі пайда, табыс табу, өзара тиімді
нәтижелерге қол жеткізу болып табылады. Пайда ақша қаражаттары түрінде де
болуы мүмкін. Бұл салынған капитал пайыздары, кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асырудан түскен үлес, немесе тұтас пайда болуы да мүмкін. Табыс табу кез
келген түрдегі еңбекке қатысуға, оның ішінде өз капиталын да қатыстуруға
байланысты болады. Бұл табыстарды пайдалану көлемін және мүмкіндіктерін
ешкім де, ештеңе де шектей алмайды, кәсіпкер кәсіпкерлік қызметтен тапқан
пайдасының салықтар және басқа да бюджетке төленетін міндетті төлемдерден
қалған бөлігін өз бетінше пайдалануға құқылы.
Кәсіпкерлік қызметтің тағы бір қажетті элементі – жауапкершілік.
Кәсіпкерліктегі жауапкершілікті: шаруашылық әрекет нәтижелері үшін
жауапкершілік ретіндегі екі мағынада түсінуге болады. Шаруашылық әрекет
нәтижелері үшін жауапкершілік жұмыстың нашар нәтижелері кезіндегі
кәсіпкердің мүліктік жағдайының төмендеуін білдіреді. Кәсіпкерлік
міндеттемелерді бұзғаны үшін жауапкершілік азаматтық заңнамамен анықталатын
мүліктік жауапкершілік деп аталады.
1.2 Кәсіпкерлік қатынастардағы жауапкершілік түсінігі және маңызы
Заң әдебиетінде экономикалық жауапкершілік дегеннің түсінігі мен
маңызын айқындау үшін әлденеше рет әрекет жасалған. Шаруашылық
(кәсіпкерлік) құқық теориясында экономикалық жауапкершілік, біріншіден,
әрбір өндірушінің қоғам алдындағы халықшаруашылық қажеттіліктерді
қанағаттандыру және мемлекет берген ресурстарды пайдалану тиімділігін
қамтамасыз ету жауапкершілігі деп (өндірушілік және жеке қажеттіліктерді
қанағаттандыруды жоспарлы бағалау жүйесі, ресурстарды пайдалану тиімділігі
нормативтерін және соларға байланысты шаруашылық есеп және өндіруші ақылы
іске асырылады; екіншіден, өндірушілердің тапсырыстар мен шаруашылық
шарттарына, өнім беру жоспарларына, деңгейлес экоомикалық байланыстар
жүйесіне негізделген, соның өнімдері ме қзметтерін тікелей тұтынатындар
алдындағы жауапкершілігі деп ұғынылады [8,14].
Сонымен бірге экономикалық жауапкершілік түсінігі әлеуметтік
жауапкершіліктің жиынтық ұғымы ретінде заңдық жауаптылық деген ұғымды
тұнщықтармауға тиіс, оның үстінен ықпал етудің экономикалық шаралары
түсінігі ықпал етудің құқықтық (заңдық) шаралары деген ұғымды ауыстыра,
яғни соның орнына жүре алмайды, сол себепті шаруашылық-құқықтық немесе
кәсіпкерлік-құқықтық жауапкершілік туралы айтқанда, кәсіпкерлік қызмет
туралы заң нормаларын бұзғаны үшін көтеретін заңдық жауаптылықты сипаттау
негізділеу болып табылады.
Заңдық жауаптылықтың аталған түрі бүгінгі таңда заңдық жауапкершіліктің
азаматтық-құқықтық, материалдық, тәртіптік, әкімшіліктік және қылмыстық
жауаптылық сияқты классикалық түрлер деп танылған салалық түрлеріне
жатпайды. Алайда жауапкершіліктің бұл түрлері қолданыстағы заңдарды
бұзушыларға ықпал етудің барлық тәсілдерін түгелдей қамти алмайды. Сонымен
бірге, сөз жоқ, жауапкершілік түрлерін сапалық белгісі бойынша бөлу, шын
мәнінде, құқықтың салалық құрылымына сай келмейді (жауапкершілік түрлерінен
гөрі, құқық салалары көбірек; материалдық және тәртіптік жауаптылық
құқықтың бір саласы – еңбек құқығына тән; заңдық жауаптылықтың сол бір-ақ
түрі құқытың әртүрлі салалары ормаларының бұзылғаны үшін қолданыла береді).
Енді, ақыр сонында, жауапкершіліктің түрлерін салалық бөлудің дәстүрін
болуына ықпал еткен негізгі себептердің бірі құқықтың іргелі (негізгі)
салалары деп танылған азаматтық, әкімшіліктік және қылмыстық құқықты орасан
үлкен жоспармен әзірлеу және зерттеу болып шықты.
Сол себепті заңдық жауапкершілік түрлерінің көптігі әбден заңды құбылыс
болып саналады және салалық түрлермен қатар, жауапкершіліктің өзіндік
(мамандырылған) түрлерінің бар екендігі туралы да айтуға болады.
Кәсіпкерлік-құқықтық жауапкершілікпен қатар, заңдық жауапкершіліктің
мамандырылған түрлеріне: салықтық-құқықтық жауапкершілікті, экологиялық-
құқықтық жауапкершілікті, халықаралық-құқықтық жауапкершілікті,
конституциялық-құқықтық жауапкершілікті және т.б.жатқызуға болады.
Кәсіпкерлік қызмет туралы заңдарды бұзғаны үшін заңдық жауапкершіліктің
өзгешелігі мынада: жеке кәсіпкерлік туралы заң мемлекеттік бақылау,
лицензиялау және тіркеу әрекеттерін іске асыру барысындағы мемлекеттік
органдардың және олардың лауазымды тұлғаларының жауапкершіліктерінің жалпы
ережелері мен түрлерін (Жеке кәсіпкерлік туралы( Заңның 9-тарауы), жеке
кәсіпкерлік субъектілерінің жауапкершілігін (Жеке кәсіпкерлік туралы
Заңның 10-тарауы), сонымен қатар жеке кәсіпкердің жауапкершілігін (Жеке
кәсіпкерлік туралы( Заңның 7-бабы) белгілейді. Ал заң шығарушының
қабылдаған тәртібіне сәйкес, заң актілерінде, заң бұзушылықтың нақты
түрлерін және солар бойынша жауапкершілік шараларын қарастыратын нормалар
жоқ, себебі бұл нормалар азаматтық-құқықтық, тәртіптік, материалдық-
әкімшілік-құқықтық және қылмыстық-құқықтық жауапкершіліктің қолданылу
негіздемелері мен тәртібін белгілейтін арнайы актілерге (тиісінше, ҚР
Азаматтық кодексіне, ҚР Еңбек кодексіне, Әкімшілік құқық бұзушылық
кодексіне және Қылмыстық кодекске) енгізілген.
Кәсіпкерлік заңдылық нормаларымен кәсіпкерлік айналымға қатысушыларға
әртүрлі талаптар белгіленген. Кәсіпкерлік заңдылық негіздерінде сәйкес
тараптық құқыққа қарсы мінез ретінде тұтынушыларға кәсіпкерлердің мүлкіне
немесе заңды тұлғаға келтірілетін залал саналады. Сонымен қатар борышқордың
міндеттемені орындауға байланысты талаптарға жауап бермеу құқыққа қарсы
мінез болып табылады. Азаматтық заңдылыққа сәйкес міндеттемені орындауға
байланысты талаптар тек қана заңмен шектелмейді, сонымен қатар борышқордың
міндеттемені орындауға байланысты тараптарға жауап бермеу құқыққа қарсы
мінез болып табылады.
Азаматтық заңдылыққа сәйкес міндеттемені орындауға байланысты талаптар
тек қана заңмен шектелмейді, сонымен бірге іскерлік айналымдағы басқа
нормативті актілерден немесе міндеттеменің пайда болуымен туындайтын
негіздерде құрылады. Сондықтан борышқордың құқыққа қарсы мінезінің белгісі
ретінде міндеттеменің құрылуындағы кейбір негіздер болуы мүмкін. Әкімшілік
актідегі туындаған міндеттемедегі құқыққа қарсы мінез болып, осы әкімшілік
актімен борышқордың іс-әрекетінің сәйкес келмеуі жатады. Егер міндеттеме
шарттан туындаса, онда борышқордың шарт талабын бұзуы құқық қарсы мінез
болып табылады.
Кәсіпкерлік-құқықтық жауапкершіліктің ерекшеліктерінің қатарына
төмендегілерді жатқызуға болады:
1) оның субъектілері болып тек кәсіпкер мәртебесі бар тұлғалар (яғни
кәсіпкерлік қызметпен айналысатын және заңмен белгіленген тәртіпте
тіркелген тұлғалар;
2) ол, негізінен, әкімшілік-құқықтық тәртіпте (мысалы, кәсіпкердің
лицензиясының қызметін тоқтату немесе қайтарып алу түрінде) болады;
3) жеке кәсіпкерлік туралы, бәсекелестік туралы және т.б. арнайы заң
нормаларын бұзғаны үшін қолданалады;
4) соған арнайы өкілетті мемлекеттік органдар (мысалы, лицензия беруші
орган) арқылы жүктеледі.
Қылмыстық құқыққа қарағанда кәсіпкерлік құқықта құқық бұзушының кінәлі
презумпциясын көрсетеді. Соңғы өзінің кінәсіздігін дәлелдегенше кінәлі деп
танылады. Егер азаматтық айналымға қатысушылардың біреуі құқыққа қарсы
әрекетімен азамматтық айналымды бұзатын болса, әрекет салдарынан
зиянның болғанын зиян келген тарап қана біледі. Сондықтан осы
тарапқа зиянның болуы және құқыққа қарсы әрекетімен азаматтық
айналымды бұзатын болса, әрекет салдарынан зиянның болғанын зиян
келген тарап қана біледі. Сондықтан осы тарапқа зиянның болуы және
құқыққа қарсы әрекетімен құқық бұзушының арасындағы себепті
байланысты себепті байланысты дәлелдеу фактілері жүктеледі.
Алайда талапкер құқық бұзушының міндеттемені орындауда қандай
шаралар қолданғанын және оның санасында қандай психикалық процестер
қалыптасқанын, құқық бұзушының байқаушылық дәрежесі қандай болғандығы
біле алмайды. Сол уақытта құқық бұзушыға осының барлығы белгілі
болады.Талапкерге қарағанда өзінің дәлелдемелерін келтіре отырып құқық
бұзушы кінәсіздігін дәлелдей алады. Сондықтан азаматтық құқықта
құқық бұзушы өзінің кінәсіздігін дәлелдегенше кінәлі болып
есептеледі. Сонымен қатар азаматтық заң бекіткендей құқық бұзушының
кінәлілік презумпциясы туралы сотқа талапкер де өзінің
дәлелдемелерін де келтіре алады.
Азаматтық айналымдағы қатардағы субъектілермен бірге өзінің
кәсіпкерлік қызметін тәуекелге бел буып жүргізетін тауар-ақша
қатынасындағы кәсіпкерлер де қатыса алады.
Осыған байланысты кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырудағы
азамматтық құқықтық жауапкершілік тәуекел кезінде құрылады.
Азаматтық Кодекстің 359 – бабында 2-ші бөлігі және 360 - бабында
былай делінген: Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырған кезде міндеттемені
орындамаған немесе тиісті дәрежеде орындамаған адам, егер бой
бермейтін күштің, яғни осы жағдайлар кезіндегі төтенше жән тойтаруға
болмайтын мән-жайдың (дүлей-құбылыстар, соғыс қимылдары және т.б.)
салдарынан тиісті дәрежеде орындауға мүмкіндік болмағандығын дәлелдей
алмаса, мүліктік жауаптылықта болады. Ондай мән-жайларға, атап айтқанда
міндеттемені орындау үшін қажетті тауарлардың, жұмыстардың немесе
қызмет көрсетудің рынокта болмауы жатпайды.
Егер міндеттемеде кәсіпкердің тапсырысы бойынша әлде бір жұмысты
орындау көзделсе, жұмыстың нәтижесін пайдалануды мүмкін еместігі немесе
оны пайдаланудың тиімсіз болу тәуекелі кәсіпкерге жүктеледі.
Кәсіпкерге міндеттемені орындамағаны немесе тиісті дәрежеде
өзінің кәсіпкерлік қызметін орындамағаны үшін жауапкершілікте болады.
Алайда, кәсіпкерлік қызметпен байланысты міндеттеме кәсіпкер қатысы
оның жауапкершілігі тәуекел ету барысында емес, кінәсіне қарай болады.
Кәсіпекерлік қызметті жүзеге асырудағы кәсіпкердің жауапкершілігі шексіз
емес. Егер міндеттемені орындауда бой бермейтін күштің әсерінен кәсіпкерлік
қызметті жүзеге асыру мүмкін болмағандығын дәлелдей алса, кәсіпкер
жауапкершіліктен босатылады.
Бұл ереже диспозитивті сипатта екендігін естен шығармау
керек. Осы сұрақтың басқа шешімі заңда немесе шартта көзделуі мүмкін.
Азаматтық заңдылық негіздеріне сәйкес келтірілген зиян үшін
жауапкершілік егер оның кінәсінен болмағандығын дәлелдей алса, залалды
өтеуден босатылады.
Тасымалдау шартын бекіту кезінде тараптар егер кінәсі болмаған жағдайда
жауапкершіліктен босатуды белгілеуі мүмкін.
Көтеріңкі қауіппен байланысқан (транспорт ұйымдары, өндірістік
кәсіпорындар,құрылыстар, автотранспорт құралдарының иелері және т.б.
азаматтар және заңды тұлғалар, егер бой бермейтін күштің немесе талапкердің
қасақана әрекетінен зиянның келгендігін дәлелдей алмаса, көтеріңкі
қауіптің қайнар көзімен келген зиян үшін жауап береді. Көтеріңкі қауіптің
қайнар көзіретінде көрсетілген обьектімен толық адам басқара
алмайтын,өзінің зиянды қасиеттерімен ерекшеленетін материалдық обьектілер
танылады. Мысалы, томобильді қас қағым сәтте тоқтату мүмкін емес, өйткені
қоршаған ортаға көтеріңкі қауіп туғызады. Көтеріңкі қауіптің қайнар
көздерінің иелері көтеріңкі жауапкершілікті қолдану (кінәсіне қарамастан)
оларды көтеріңкі қауіп қайнар көздеріне әрдайым мұқият бақылап отыруға
ықпал етеді.
Сақтау қызыметімен байланысты ұйым мүліктің зақымдану немесе кемшілігі
бой бермейтін күштің әсерінен болмаса, жауапкершіліктен босатылады.
Алайда азаматтық заңдылықпен бекітілгендей кінәсіне тәуелсіз
жауапкершілікті белгілеу шексіз емес.Кейбір жағдайларда егер талапкердің
қасақана әрекетінен болса жауапкершіліктен босатылады.Мысалы,көтеріңкі
қауіп қайнар көзінің иесі егер зиян талапкердің қасақана әрекетінің
салдарынан болғандығын дәлелдей алса,жауапкершіліке тартылмайды.Көп ретте
бой бермейтін әрекеті орын алса жауапкершілік қолданылмайды.
Оқиға – бұл алдын-ала ешкім көру мүмкін емес жағдай. Егер орқиға орын
алса, онда кінәнің да болуы да мүмкін емес. Алдын-ала көріп білуге мүмкін
болмағандықтан, оқиға субъективті қарсы тұра алмаушылығымен сипатталады.
Сонымен қатар тарап болатын оқиға туралы білсе, онда оның алдын- алуға
мүмкін болар еді. Мысалы, сауда ұйымы халықтың әкелінген тауарға сұраныстың
төмендейтінін білген болса, онда өзінің сауда айналымын тоқтатпас үшін
басқа тауар әкелетін еді.
Егер оқиға субъективті алдын-ала алмаушылық тән болса, бой бермейтін
күшке объективті алдын алмаушылық тән. Оны көріп білу ғана емес, сонымен
бірге оның алдын алуға мүмкіндік болса, да оған тараптың іс-әрекеті
жеткіліксіз. Мысалы, кеме жүк тасымалдау міндеттемесіне сәйкес жүк иесі
тиісті күнде жеткізе алатындағын білсе де, сол күні теңізде дауыл болуына
байланысты жеткізе алмауы.
Бой бермейтін күші ретінде табиғат құбылыстарын жатқызамыз (жер
сілкінісі, су тасқыны, дауыл т.б.) сонымен қатар қоғамдық құбылыста(әскери
іс-әрекет, көтеріліс, міндеттемеде көзделген іс-әрекетке тиым салушы
құзретті билік органдарының бұйрығы және т.б.). Алайда міндеттемені
орындауда бой бермейтін күштің белгілі болуы үшін оған төтенше және жоя
алмаушылық белгілері тән осы аталған екеуін біреуі жоқ болса, онда тиісті
міндеттеме бой бермейтін күш ретінде саналмайды. Жыл мезгілдеріне ауысуына
жоя алмаушылық тән, алайда ол төтеншілік белгісі жоқ әдеттегі құбылыс.
Сондықтан берілген жағдай бой бермейтін күшінде саналмайды. Бой бермейтін
күш ретінде кісі өлімін қарастыруға болмайды, өйткені оның төтенше қасиеті
жоқ.
1.3 Кәсіпкерлік қызмет туралы заңды бұзғаны үшін заңдық жауаптылық түрлері
және олардың сипаттамалары.
Заңдық жауаптылықты салалық және мамандандырылған (өзідік) деп
бөлумен қатар, заңдық жауаптылық түрлерін жіктеудің басқа да тәсілдері бар.
Атап, айтқанда, мынадай:
- қолданудың негізгі мақсаттары бойынша – жазалау және өтеу (айыппұл
салу) жауаптылығы;
- санкциялардың қолданылу тәртібі бойынша – сот және әкімшілік
жауаптылық;
- құқық бұзу субъектісі бойынша – құқық субъектілерінің жеке және
ұжымдық жауаптылығы;
- құқық бұзушының кінәсінің бар екедігіне немесе жоқ болуына байланысты
– кінәлі немесе кінәсіз жауаптылық (кінәсіз жауаптылық) [9,60-63]. Қорыта
айтқанда, заңдық жауаптылықтың көрсетілген түрлерін қосалқы (қосымша) деп
сипаттауға болады.
Жеке кәсіпкерлік туралы заңда жауапкершіліктің екі түрі айрықша
көзделген: 1) мемлекеттік бақылау, лицензиялау және тіркеу әрекеттерін іске
асыру барысындағы мемлекеттік органдардың және олардың лауазымды
тұлғаларының жауапкершілігі; 2) жеке кәсіпкерлік субъектлерінің (оның
ішінде жеке кәсіпкердің) жауапкершілігі.
Мемлекеттік органдар және олардың лауазымды тұлғалары мемлекеттік
бақылау, лицензиялау және тіркеу әрекеттерін іске асыру барысында
мемлекеттік басқару мақсаттарына жете алмауға соқтырған, сонымен бірге
басқадай заңға қарсы әрекеттер (әрекетсіздік) істеген жағдайда, өздерінің
қызметтік міндеттерін орындамағаны немесе қанағаттанғысыз дәрежеде
орындағаны үшін ҚР заңдары белгілеген жауапкершілік көтереді.
Мемлекеттік органдар және олардың лауазымды тұлғаларына ҚР заңдары
белгілеген жауапкершілік төмендегідей әрекеттер үшін жүктеледі:
1) жеке кәсіпкерлік субъектісі туралы мәліметті таратқан (оның үстіне
жеке кәсіпкерлік субъектісіне оның рұқсатынсыз ақпарат тарату нәтижесінде
келтірілген залал өтелуге тиіс);
2) жеке кәсіпкерлікке кедергі жасау (ҚР ҚК 189-бабы – Заңды
кәсіпкерлік
қызметке кедергі жасау, ҚР ӘҚБК 151-бабы Лауазымды адамдардың кәсіпкерлік
қызметке заңсыз араласуы);
3) жеке кәсіпкерлікті тексерудің белгіленген тәртібін бұзу (негізсіз
тексеру тағайындау, кесім шығармай және оны құқықтық стастистика органында
тіркемей тексеру жүргізу, құжаттарды заңсыз алып қою, материалдық
құндылықтарды заңсыз тізбелеп түгендеу, өндірісті тоқтату, артық нықтамалар
жасау, негізсіз сұрау салу және бсқадай жағдайларда).Орнын толтыру талап
етілген залалдар көлеміне: тексеруге материалдар әзірлегені үшін жеке
кәсіпкерлік субъектілеріне төленген сыйақы төлемдері, өндірістің амалсыз
тоқтатылған мерзімі үшін жалақы, жеке кәсіпкерлік субъектісі тиісті
тауарларды(жұмыстарды, қызметтерді) сатқаннан түсіруі мүмкін болған, бірақ
өндірістің тоқтатылуы себепті алынбай қалған пайда енгізілуі мүмкін. ҚР
ӘҚБК-нің Тексеруді заңсыз жүргізу деп аталатың 153-бабы бойынша әкімшілік
жауаптылық қарастырылған, жеке кәсіпкерлік субъектісіне мемлекеттік бақылау
жүргізу барысында мемлекеттік органдардың немесе олардың лауазымды
тұлғаларының әрекетінен (әрекетсіздігінен) келтірілген, ҚР заңымен
белгіленген тәртіпте заңсыз деп танылған залал үшін азаматтық-құқықтық
жауаптылық ҚР АК-не сай қолданылады (атап айтқанда Мемлекеттік органдар,
жергілікті басқару органдары, сонымен қатар олардың лауазымды адамдары
келтірген залал үшін, ҚР АК 922-бабы). Заң шығарушы калибрлік және сыақ
зертханаларының (орталықтарының) сәйкестігін растау, тексету бойынша
органдардың өз міндеттерің орындамағаны үшін жауапкершілігін (Жеке
кәсіпкерлік туралы ҚР Заңының 46-бабы) және демпинге қарсы шаралар туралы
ҚР заңын бұзғаны үшін (Демпинге қарсы шаралар туралы 1999 ж. Шілденің 13-
індегі №421-1 ҚР Заңы) уәкілетті органның және оның лауазымды тұлғаларының
жауапкершілігін ерекше қарастырған және демпинге қарсы шаралар бойынша
заңды бұзу жауапкершілігі ҚР заңдарына сәйкес қолданылады.
Жеке кәсіпкерлік субъектілері ҚР бәсекелестік туралы заңың бұзғаны үшін
жауапты болады (атап айтқанда Бәсекелестік туралы ҚР Заңының 10,11,12-
баптарын бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершілік жүктеледі. Егер басым немесе
монополиялық жағдайдағы нарық субъектісі бір жыл ішінде екі рет алған заң
бұзушылықтар үшін әкімшілік жауапкершілікке тартылса және бәсекелестікті
шектейтін әрекеттер жасауды жалғастыра берсе, монополияға қарсы орган
бәсекелестікті дамыту мақсатында нарықтың аталған субъектісін мәжбүрлі бөлу
немесе оны бір немесе бірнеше заңды тұлғаның құрылымдық бөлімшелері
базасындағы құрамнан шығару туралы сотқа шағым беруге құқылы. Егер
жиынтығында келесі шарттар орындалса:
1) құрылымдық бөлімшелердің алдын-ала технологиялық келісілген
өзара байланысы болмаса;
2) қайта ұйымдастыру нәтижесінде құрылған заңды тұлғалар үшін тиісті
тауар нарығында дербес қызмет жүргізу мүмкіндігі бар болса, сот оны
мәжбүрлі бөлу немесе құрамнан шығару туралы шешім қабылдайды. Соттың
мәжбүрлі бөлу немесе құрамнан шығару туралы шешімін меншік иесі немесе ол
өкілеттік берген орган аталған шешіммен қарастырылған талаптарды есепке ала
отырып және аталған шешіммен көрсетілген мерзімде, бірақ алты айдан
аспайтын уақытта орындауға міндетті).
Жеке кәсіпкердің жауапкершілігі туралы айтқанда, Жеке кәсіпкерлік
туралы Заңнның 7-бабы, 7-тармағына сәйкес, жеке кәсіпкерлер өз
міндеттемелері бойынша, ҚР заңына сәйкес өндіріп алу қолданылмайтын
мүліктен басқа, өзінің бар мүлкімен жауапты болатынын атап кеткен жөн.
Жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыру барысында жеке кәсіпкер меншік
құқымен өзіне тиесілі бар мүлкімен, оның ішінде ерлі-зайыптылардың ортақ
мешігіндегі үлесімен де жауапты болады. Жеке тұлға жеке кәсіпкерлік жүргізу
үшін ерлі-зайыпталардың ортақ мүлкін пайдаланған жағдайда, оның борыштары
бойынша өндіріп алу ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкне де қатысты жүргізілуі
мүмкін. Ерлі-зайыптылардың жеке кәсіпкер болып табылмайтын біреуінің мүлкі
жеке кәсіпкерлікпен айналысатын екіншісінің борыштары бойынша өндіріп алу
заты бола алмайды.
Ерлі-зайыптылардың кәсіпкерлігі орын алған жағдайда - әңгіме басқа:
ондай кезде кәсіпкерлікті жүзеге асыруға байланысты ерлі-зайыптылардың
борыштары бойынша өндіріп алу олардың қайсысының іскерлік қызмет
атқаратынына байланыссыз жүргізіледі.
Сөйтіп, жеке кәсіпкерлік туралы заңды бұзғаны үшін жауапкершіліктің
үш түрі қарастырылған: азаматтық-құқықтық, әкімшілік-құқықтық және
қылмыстық-құқықтық. Бірақ жоғарыда айтыландай, заңдық жауаптылықтың негізгі
(салалық) түрі бесеу, сол себепті бұдан ары қарай олардың әрқайсысы
кәсіпкерлік қызметке қатысты қолданылуына байланысты қаралатын болады.
Кәсіпкерлік қызметтің тиімділігіне тікелей ең көп ықпал ететін зандық
жауапкершілік түрлерінің қатарына азаматтық-құқықтық жауапкершілік жатады.
Азаматтық-құқықтық жауапкершілік төмендегідей белгілердің болуымен
сипатталады:
1) азаматтық-құқықтық жауапкершілік – бұл мемлекеттік мәжбүрлеу
шараларының бірі;
2) азаматтық-құқықтық жауапкершілік өтем немесе қалпына келтіру
сипатында болады;
3) азаматтық-құқықтық жауапкершілік азаматтық құқықтардың немесе
міндеттердің бұзылуына жол берген адамға тиімсіз мүліктік зардаптар
жүктеуден көрінеді.
Міндеттемелердің бұзылғаны үшін азаматтық-құқықтық жауапты болу
мынадай түрде болуы мүмкін: залалдардың орнын толтыру; айыпақы өндіріп алу;
кепілақына жоғалту немесе қайтарылған кепілақы сомасының үстіне қосымша
кепілақыны төлеу; қылмсытық мақсатқа жетуге бағытталған мәміле бойынша
алынған пайданынң барлығын мемлекет кірісіне тәркілеу; кепілдікке салынған
мүлікке сонымен бірге ұстап қалу құқына сәйкес ұсталып тұрған мүлікке
меншік құқын жоалту және т.б. Оған қоса, жауапкершіліктің жалғыз түрі
болмаса да, ең көп тараған түріне залалдардың орнын толтыру және
айыпақыларды өндіріп алу жатады (толық бұл жауапкершіліктің түрін дипломдық
жұмыстың 2- тарауында қарастырылады).
Қазіргі кезде кәсіпкерлік саласында қолданыстағы заңдарда ең
көпжарияланып жүрген заңдық жауапкершілік қатарына әкімшілік-құқықтық
жауапкершілік жатады. Әкімшілік-құқықтық жауапкершілік әкімшілік құқық
бұзылған, яғни заңға қарсы, мемлекеттік, қоғамдық құрылысқа, меншікке,
азаматтардың өмірлері мен денсаулығана қауіп төндіретін кінәлі (қасақана
немесе абайсыз) іс (әрекет немесе әрекетсіздік) жасалған жағдайда
қолданылады.
2001 ж. Қантардың 30-ындағы ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық туралы
кодексіде Кәсіпкерлік қызмет саласындағы әкімшілік құқық бұзушылық деп
аталатын кәсіпкерлік саласындағы әкімшілік құқық бұзушылықтардың жиырма бір
құрамын қамтитын арнайы 14-тарау (140-158-баптар) бар [10]. Атап айтқанда:
140-бап - Шикiзатты, азық-түлiк және өнеркәсiп тауарларын Қазақстан
Республикасының шегiнен тыс жерге әкету немесе жiберу ережелерiн бұзу; 141-
бап - Шикiзатты, азық-түлiк және өнеркәсiп тауарларын Қазақстан
Республикасының шегiнен тысқары жiберу үшiн қабылдау тәртiбiн бұзу; 141-1-
бап - Мұнайды және мұнай өнімдерін заңсыз тасымалдау; 143-бап - Заңсыз
кәсіпкерлік; 143-1-бап - Қазақстан Республикасының заңнамасында кәсіпкерлік
қызметті жүзеге асыруға тыйым салу белгіленген адамның осындай қызметпен
айналысуы иелену, өткізу, сақтау, сондай-ақ мұнайды өңдеу: 143-бап -
Кәсiпкерлiк қызметтiң тыйым салынған түрлерiмен айналысу; 143-2-бап -
Заңсыз банктік қызмет; 144-бап - Кино-және бейнешығармаларды көпшiлiкке
көрсету ережелерiн бұзу; 144-1-бап - Көрiнеу жалған жарнама; 145-бап -
Бөтен тауар таңбасын, қызмет көрсету таңбасын, тауар шығарылған жердің
атауын немесе фирмалық атауды заңсыз пайдалану; 146-1-бап - Кредиторлық
берешектi өтеуден әдейi жалтару; 147-бап - Монополистік қызмет; 147-1-бап -
Қазақстан Республикасының мемлекеттiк монополия туралы заңнамасын бұзу; 147-
2-бап- Нарық субъектiлерiнiң экономикалық шоғырлану
кезiндегі заңсыз iс-әрекеттерi; 147-3-бап - Монополияға қарсы органның
нұсқамаларын орындамау. Ақпарат беру жөнiндегi мiндеттемелердi бұзу және үй-
жай мен аумаққа кiруге кедергi жасау; 147-4-бап. Мемлекеттiк, жергілікті
атқарушы органдардың бәсекеге қарсы iс-әрекетi, жосықсыз бәсеке; 147-5-бап.
Қазақстан Республикасының табиғи монополиялар және реттелетін нарықтар
туралы заңнамасын бұзу; 147-6-бап. Электр энергиясын өткізу (сату) тәртібін
бұзу; 147-7-бап - Реттелетін нарық субъектілерінің міндеттерді бұзуы; 147-8-
бап - Реттелетін нарық субъектісінің баға белгілеу тәртібін сақтамауы; 147-
9-бап - Энергия өндіруші ұйымның инвестициялық бағдарламаны орындамауы
т.б.
Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру барысында жасалатын әкімшілік құқық
бұзушылықтар қатарына сонымен бірге келесідей құқық бұзушылықтарды
жатқызуға болады: меншікке қол сұғатын әкімшілік құқық бұзушылық (ҚР ӘҚБК
13-тарауының 118-136-баптары); сауда және қаржы саласындағы әкімшілік құқық
бұзушылық (ҚР ӘҚБК 15-тарауының 159-204-баптары); салық салу саласындағы
әкімшілік құқық бұзушылық (ҚР ӘҚБК 16-тарауының 205-219-баптары);
өнеркәсіп, жылу, электр эергиясын пайдалану саласындағы әкімшілік құқық
бұзушылық (ҚР ӘҚБК-17 тарауының 220-230 –баптары); сәулет-құрылыс қызметі
сақтандыру әкімшілік құқық бұзушылық (ҚР ӘҚБК 18-тарауының 231-239-
баптары), қоршаған ортаны қорғау, табиғи ресурстарды пайдалану саласындағы
әкімшілік құқық бұзушылық (ҚР ӘҚБК 1-тарауының 240-306-1 баптары);
карантиндік ережелер мен астық нарығы және астықты сақтау), тұқым
шаруашылығы және мал дәрігерлік қадағалауда әкімшілік құқық бұзушылық (ҚР
ӘҚБК 20-тарауының 307-311-баптары); қоғамдық қауіпсіздігіне және халықтың
денсаулығына қол сұғатын әкімшілік құқық бұзушылық (ҚР ӘҚБК 21-тарауының
312-328-1 баптары); қоғамдық қауіпсіздікке және халықтың денсаулығына қол
сұатын әкімшілік құқық бұзушылық (ҚР ӘҚБК 21-тарауының 312-328- баптары);
кеден істері саласындағы әкімшілік құқық бұзушылық (ҚР ӘҚБК 26-тарауының
400-438- баптары); көлікте, жол шаруашылығнда және байланысты әкімшілік
құқық бұзушылық (ҚР ӘҚБК 27-тарауының 439-501-баптары) және басқалары.
Әкімшілік жауапкершілікке сипаттама бергенде, оан тән мынадай
ерекшеліктерді атауға болады:
1) әкімшілік жауапкершілік жоғары дәрежеде қоғамдық қауіп тудырмайтын
құқық бұзушылықтарға жүктеледі;
2) әкімшілік құқық бойынша жауапкершілік қашанда заңды немес
жеке тұлғаның құқыққа қарсы әрекеті (немесе әрекетсіздігі) болып табылады;
3) әкімшілік жауапкершілік басымдыы бойынша жеке-құқықтық
мүдделерін емес, жалпы мемлекеттік саланың құыққ бұзушылықтарды салдарынан
қолданылады;
4) әкімшілік-құқықтық жауапкершілік жедел сипатта болады;
5) соған өкілетті әртүрлі мемлекеттік органдар (олардың лауазымды
тұлғалары) қолданады;
6) әкімшілік заң нормаларына сәйкес қолданылады және алдын алу
сипатында болады (яғни одан да қауіптірек іс-әрекет – қылмыс жасалуын
ескертеді). Кәсіпкерлік қызмет субъектілеріне әкімшілік-құқықтық
жуапкершілік шараларын қолдану, бәрінен бұрын, мемлекеттік көпшілікке
арналған мүдделерін қорғауға, екінші жағынан, басқа кәсіпкерлердің құқықтры
мен еркіндіктерін құқықтық қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған.
Кәсіпкерлік қызмет туралы заңның тиімділігін көтерудің айрықша тәсілі
қылмыстық жауаптылық болып табылады.
Әдетте, қылмыстық жауаптылық қашанда мемлекеттік мәжбүрлеумен
байланыстырылады және ең қатал ықпал ету шарасы етуде маныздырақ болуы
мүмкін.
Қылмыс – қылмыстық жауапкершіліктің материалдық негізін құраса, жаза –
қылмыстық жауапкершілікті жүзеге асырудың басты нысаны болып табылады
Қылмыстық жауапкершілікті жіктеу дегеніміз – заң деңгейінде қылмыстардың
және оларды жасайтын адамдардың әртүрлі типтеріне сәйкес келетін қылмыстық-
құқықтық сипаттағы шаралардың сан алуан түрін көздеу. Қылмыс құрамының
ауырлатушы (саралаушы) және жеңілдетуші белгілері мен қылмыстық
жауапкершіліктен босату жіктеудің негізгі құралдары болып табылады.
Алайда нарықтық экономикалық жағдайында тікелей экономика аясында
жасалатын , сауда ережесін бұзу , сапасыз өнімдерді і сату, жалған
кәсіпкерлік , монополияға қарсы заңдарды бұзу және т. б қылмыстардың
қоғамдық қауіпі зор.
Экономика аясындағы қылмыстардың обьектісіне нарықтық экономика
жағдайларында Қазақстан Республикасы саудасының қоғам мен азаматтардың
мүдделері жағдайларында қалыптасатын қоғамдық қатынастар.
Экономика аясындағы қылмыстардың обьективтік жағы қасақана , заңға
қайшы белсенді әрекеттер мен сиппаталады .
Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасында
көрсетілгеніндей қылмыстық заңнамада заңмен қорғалатын әлеуметтік жоғары
құндылықтар ретіндегі адам құқықтары мен бостандықтарының бастылығы мен
ажырамастығын тану негізге алынуға тиіс [11].
Бұл тұжырымдамада көзделген шараларды орындау Қазақстанда
демократиялық, зайырлы, әлеуметтік, құқықтық мемлекет құруға ықпал етеді.
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар материалдық және басқа да
құндылықтарды, халыққа көрсетілетін қызметті бөлуге, айырбастауға және
тұтынуға ба йланысты туындайтын, қоғамдық қатынасқа зардабын тигізетін,
қылмыстық заңда көзделген қоғамға қауіпті іс-әрекет. Экономикалық қызмет
саласындағы қылмыстар үшін жауапкершілікті қарастыратын нормалар қоғамдық
қатынасты қорғауға, ел экономикасының еркін де бір қалыпты дамуын
қамтамасыз етуге бағытталған. ҚҚ-тің қарастырылып отырған тарауының
маңыздылығы осында.
Экономикалық қызмет саласындағы кәсіпорындарда сол қызмет процесінде
қалыптасқан бірыңғай тектік қоғамдық қатынас болады. ҚР 1997ж шілденің 16-
ындағы Қылмыстық кодексінің экономикалық қызметсаласындағы қылмыстарға
арналған арнайы 7-ші тарауы бар [12]. Экономикалық қызмет саласындағы
қылмыстарды екі топқа бөлуге болады:
1) мемлекеттік органдардың лауазымды тұлғалары жасайтын жеке
кәсіпкерлік субъектілерінің құқықтарын бұзатын қылмыстар;
2) жеке кәсіпкерлік субъектілері жасайтын қылмыстар.
Қылмыстардың бірінші тобына мыналар кіреді:
1189-бап. Заңды кәсiпкерлiк қызметке кедергi жасау;
2 200-бап. Коммерциялық немесе банктiк құпияны құрайтын мәлiметтердi
заңсыз алу мен жария ету.
Қылмыстардың екінші тобын құрайтындар: 191-227 баптар. Мысалы, заңсыз
кәсiпкерлiк . Кәсiпкерлiк қызметтi тiркеуден өтпей не рұқсат (лицензия) алу
мiндеттi болған жағдайларда арнаулы рұқсатсыз (лицензиясыз) немесе
лицензиялау шарттарын бұзып жүзеге асыру, сол сияқты кәсiпкерлiктiң тыйым
салынған түрлерiмен шұғылдану, егер осы әрекеттер азаматқа, ұйымға немесе
мемлекетке iрi зиян келтiрсе, не iрi мөлшерде табыс табумен немесе iрi
мөлшерде акцизделетiн тауарларды өндiрумен, сақтаумен, тасымалдаумен не
өткiзумен байланысты болса
- үш жүзден бес жүз айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде немесе
сотталған адамның үш айдан бес айға дейiнгi кезеңдегi жалақысының немесе
өзге табысының мөлшерiнде айыппұл салуға, не жүз сексеннен екi жүз қырық
сағатқа дейiнгi мерзiмге қоғамдық жұмыстарға тартуға, не елу айлық есептiк
көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде немесе сотталған адамның бiр айға дейiнгi
кезеңдегi жалақысының немесе өзге табысының мөлшерiнде айыппұл салына
отырып не онсыз екi жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға
жазаланады.
191-бап. Заңсыз банктiк қызмет; 192-1-бап. Жеке кәсiпкерлiк
субъектiсiнiң кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыру ниетiнсiз мәмiле
(мәмiлелер) жасасуы; 194- бап. Несиенi заңсыз алу және мақсатсыз пайдалан.
Тікелей субъектісі бойынша экономикалық қызмет саласындағы қылмыстарды
шартты түрде мынандай түрлерге бөлуге болады:
1) кәсіпкерлік саладағы және экономикалық қызметтің басқа да
саласындағы қылмыстар: заңды кәсіпкерлік қызметке кедергі жасау (ҚҚ-тің 189
бабы), заңсыз кәсіпкерлік (190-бап), заңсыз банктік қызмет (191-бап),
жалған кәсіпкерлік (192-бап), заңсыз жолмен алынған ақша қаражатын немесе
өзге мүлікті заңдастыру (193-бап), монополистік іс-әрекеттер және бәсекені
шектеу (196-бап), көрінеу жалған жарнама беру (198-бап), тауарлық белгіні
заңсыз пайдалану (199-бап), коммерциялық немесе банктік құпияны құрайтын
мәліметтерді заңсыз алу мен жария ету (200-бап), кәсіптік спорт
жарыстарының және ойын сауықтық коммерциялық конкурстардың қатысушылары мен
ұйымдастырушыларын сатып лау (201-бап), банкроттық жағдайындағы заңсыз іс-
әрекеттер (215-бап), әдейі банкроттық (217-бап), бухгалтерлік есеп
ережелерін бұзу (218-бап), табиғат пайдалану жөніндегі заңсыз мәмілелерді
тіркеу (225-бап), мәміле жасауға немесе оны жасаудан бас тартуға мәжбүр ету
(ҚК-тің 226 бабы);
2) ақша-несие саласындағы қылмыстар: несиені заңсыз алу және мақсатсыз
пайдалану (ҚК-тің 194 бабы), несиелік берешекті өтеуден әдейі жалтару (195-
бап), бағалы қағаздарды шығару (эмиссия) тәртібін бұзу (202-бап), бағалы
қағаздарды ұстаушылар тізіміне көрінеу жалған мәліметтер енгізу (203-бап),
бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялар туралы көрінеу жалған
мәліметтер беру (204-бап), бағалы қағаздармен операциялар жүргізу
ережелерін бұзу (205-бап), жалған төлем карточкалары мен өзге төлем және
есеп айырысу құжаттарын жасау немесе сату (ҚК-тің 207 бабы);
3) қаржылық қызмет саласындағы қылмыстар: акциздік алғы маркаларын
қолдан жасау және пайдалану (ҚК-тің 208 бабы), экономикалық контрабанда
(209-бап), шетел валютасындағы қаражатты шетелден қайтармау (213-бап),
кеден төлемдері мен алымдарын төлеуден жалтару (214-бап), банк операциялары
туралы көрінеу жалған мәліметтер беру (219-бап), банктің ақша қаражатын
заңсыз пайдалану (220-бап), азаматтың салық төлеуден жалтаруы (221-бап),
ұйымдарға салынатын салықты төлеуден жалтару (ҚК-тің 222 бабы);
4) сауда және халыққа кызмет көрсету саласындағы қылмыстар: көпшілік
сауда-саттықтар мен аукциондарды еткізудің белгіленген тәртібін әдейі бұзу
(ҚК-тін 197 бабы), тұтынушыларды алдау (223-бап), заңсыз сыйақы алу (ҚК-тін
224 бабы);
5) экономикалық қызмет саласындағы баска да қылмыстар: компьютерлік
ақпаратқа заңсыз кіру. ЭЕМ үшін зиянды бағдарламаларды жасау, пайдалану
және тарату (ҚК-тің 227 бабы).
Сонымен қатар кәсіпкерлік саласына коммерциялық және өзге ұйымдардағы
қызмет мүдделеріне қарсф қылмыстардың да тікелей қатысы бар (ҚР ҚК 8-
тарауы). Атап айтқанда, 228- бап – Өкілеттіктерді теріс пайдалану; 229-
бап – Жеке нотариустардың және аудиторлық ұйымның құрамында жұмыс істейтін
аудиторлардың өкілеттіктерді теріс пайдалануы; 231-бап – Коммерциялық
сатып алу; 232-бап – Міндеттеріне адал қарамау.
Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға байланысты қылмыстардың тағы бір
тобы – ол мемлекеттік қызмет және мемлекеттік басқару мүдделеріне қарсы
сыбайлас жемқорлық және өзге де қылмыстар (ҚР ҚК 13-*тарауы). Аталған
қылмыстарды сонымен бірге субъектілік белгілеріне қарай былайша саралауға
болады:
1) лауазымды адамдар, мемлекеттік қызметтер атқаруға өкілетті адамдар
жасайтын қылмыстар (307-бап – Қызмет өкілеттігін теріс пайдалану; 308-бап-
Билікті немесе қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану; 309-бап –
Лауазымды адамның өкілеттігін иелену; 310-бап – Кәсіпкерлік қызметке
заңсыз қатысу; 311-бап – Пара алу; 314-бап – Қызметтік жалғандық
жасау; 315-бап – Қызметтегі әрекетсіздік(; 316-бап – Салықтық;
2) кәсіпкерлік қызмет субъектілері де, өзінің қызметтік жағдайын
пайдаланатын адамдар да жасауы мүмкін қылмыстар (313-бап – Парақорлыққа
делдал болу);
3) субъектілері кәсіпкерлер болуы мүмкін қылмыстар (312- бап Пара
беру).
Әдебиетте кейде жеке кәсіпкерлік саласында қылмыс жасағаны үшін
қылмыстық-құқықтық шараларды азаматтық-құқықтық шараларға ауыстыру туралы
ұсыныстар ұшырасып қалады, алайда бұл жерде кәсіпкерлік саласында
жэауапкершіліктің бір түрін қолдану екіншісін қолдануды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz