Оқыту барысында оқушыларының адамгершілік қасиеттерін сыныптан тыс жұмыстар арқылы қалыптастыру
Кіріспе ... ... ... 3.5
І ОҚУШЫЛАРДЫҢ РУХАНИ АДАМГЕРШІЛІК ҚАСИЕТТЕРІН СЫНЫПТАН ТЫС ЖҰМЫСТАР АРҚЫЛЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оқушылардың рухани адамгершілік қасиеттерін сыныптан
тыс жұмыстар арқылы қалыптастырудың педагогикалық сипаты ... ... ... ...6.18
1.2 Оқушылардың рухани адамгершілік қасиеттерін сыныптан тыс жұмыстар арқылы қалыптастыру жолдары ... ... ..19.31
IІ ОҚУШЫЛАРДЫҢ РУХАНИ АДАМГЕРШІЛІК ҚАСИЕТТЕРІН СЫНЫПТАН ТЫС ЖҰМЫСТАР АРҚЫЛЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Оқушылардың рухани адамгершілік қасиеттерін сыныптан тыс жұмыстар арқылы қалыптастырудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... 32.43
2.2 Оқушылардың рухани адамгершілік қасиеттерін сыныптан тыс жұмыстар арқылы қалыптастырудың әдіс.тәсілдері..
2.3 Сабақ жоспарының үлгілері ... .59.61
Қорытынды ... ... ... ..62.63
Пайдаланылған әдебиеттер
І ОҚУШЫЛАРДЫҢ РУХАНИ АДАМГЕРШІЛІК ҚАСИЕТТЕРІН СЫНЫПТАН ТЫС ЖҰМЫСТАР АРҚЫЛЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оқушылардың рухани адамгершілік қасиеттерін сыныптан
тыс жұмыстар арқылы қалыптастырудың педагогикалық сипаты ... ... ... ...6.18
1.2 Оқушылардың рухани адамгершілік қасиеттерін сыныптан тыс жұмыстар арқылы қалыптастыру жолдары ... ... ..19.31
IІ ОҚУШЫЛАРДЫҢ РУХАНИ АДАМГЕРШІЛІК ҚАСИЕТТЕРІН СЫНЫПТАН ТЫС ЖҰМЫСТАР АРҚЫЛЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Оқушылардың рухани адамгершілік қасиеттерін сыныптан тыс жұмыстар арқылы қалыптастырудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... 32.43
2.2 Оқушылардың рухани адамгершілік қасиеттерін сыныптан тыс жұмыстар арқылы қалыптастырудың әдіс.тәсілдері..
2.3 Сабақ жоспарының үлгілері ... .59.61
Қорытынды ... ... ... ..62.63
Пайдаланылған әдебиеттер
Әрбір мемлекеттің болашағы мектебінде шыңдалады. Келешекте осы елдің тізгінін ұстар азаматтар – бүгінгі мектеп оқушылары болғандықтан, Қазақстандықтар барлық мектептерге үлгі болуға тиісті қазақ тілінде оқытатын мектептердің оқушылардың білім сапасы, даму бағыттары , келешегінің көкжиектері бүкіл қоғамның , мемлекеттің назарында болып 1999 жылы 7 маусым күні «Білім туралы заңы қабылданды.
Білім берудің деңгейлері мен мазмұны Қазақстанның білім беру жүйесінде жүйелі өзгерістер әкелмек. Осыған байланысты білімнің мазмұнын, оқыту әдістерімен сабақты ұйымдастыру нысандарын жетілдіру бүгінгі күннің басты талабы болып отыр.
Сондықтан да болашақ ұрпақтың жеке тұлға болып қалыптасуында білім беру жүйесінің ізгілік бағыт алуы, атап айтқанда оқушыларды ізгілікке тәрбиелеудің ерекшеліктерін айқындап, оны оқыту үрдісінде ұтымды пайдалану қажеттілігі туындайды. Соңғы кезде қолға алынып жатқан білім беруді ізгілендіру идеясын жүзеге асыру барлық білім беру жүйесінің,әсіресе мектептің міндеті.
Білім берудің деңгейлері мен мазмұны Қазақстанның білім беру жүйесінде жүйелі өзгерістер әкелмек. Осыған байланысты білімнің мазмұнын, оқыту әдістерімен сабақты ұйымдастыру нысандарын жетілдіру бүгінгі күннің басты талабы болып отыр.
Сондықтан да болашақ ұрпақтың жеке тұлға болып қалыптасуында білім беру жүйесінің ізгілік бағыт алуы, атап айтқанда оқушыларды ізгілікке тәрбиелеудің ерекшеліктерін айқындап, оны оқыту үрдісінде ұтымды пайдалану қажеттілігі туындайды. Соңғы кезде қолға алынып жатқан білім беруді ізгілендіру идеясын жүзеге асыру барлық білім беру жүйесінің,әсіресе мектептің міндеті.
1. «Білім туралы» Қ.Р заңы. 1999 ж, 7 маусым.
2. Жарықбаев Қ. «Психология» Алматы 2000
3. Жарықбаев Қ. «Психология» » Алматы 2000
4. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики. МГУ 1981
5. Жарықбаев Қ.Б. «Жантану негіздері» Алматы Қазақ университеті 1998
6. Давыдов В.В. Проблемы развиваюшего обучения. Просвешения 1986
7. Абай Құнанбаев. Шығ. Екі томдық жинағы. 1-том. Алматы; Ғылым. 1977-454 бет (176)
8. Давыдов В.В. Проблемы развиваюшего обучения. Просвешения 1986
9. Жарықбаев Қ. Қалиев С. «Қазақ тәлім – тәрбиесі»
10. Талызина Н.Ф. Формирование позновательной деятельностей младших школников. Просвешение, 1998
11. Игенбаева Б.Қ. Адамгершілік сабақтары. Жеке тұлғаныњ рухани-адамгершілігін дамыту бағытындағы авторлық бағдарламалар мен оқу-тәрбие іс-шараларыныњ үлгілері. Алматы 2001.
12. Игенбаева Б.Қ. Адамгершілік сабақтары. Жеке тұлғаныњ рухани-адамгершілігін дамыту бағытындағы авторлық бағдарламалар мен оқу-тәрбие іс-шараларыныњ үлгілері. Алматы 2001.
13. Р.К.Төлеубекова. Бала тәрбиесіндегі халықтық педагогика. Алматы.. Республикалық баспа кабинеті . 1994ж
14. Әбдікәрімова Т., Рахметова С., Қабатаева Б. Ана тілі оқулығы.
15. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан 2030 Қазақстан халқына жолдауы
16. Мұқанов М.М. «Жас және педагогикалық психология» Большая советская энциклопедия, т.25
17. Давыдов В.В. Проблемы развиваюшего обучения. Просвешения 1986
18. Жарықбаев Қ.Б. «Жантану негіздері» Алматы Қазақ университеті 1998
19. Қоянбаев Р.М., Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. Астана 2000 ж
20. Тәжібаев Т.Т. «Жалпы психология» Қазақ университеті 1998 ж
21. Мұқанов М.М. «Жас және педагогикалық психология»
22. Абай Құнанбаев. Шығ. Екі томдық жинағы. 1-том. Алматы; Ғылым. 1977-454 бет (176)
23. К.Д. Ушинский. Педагогика. Алматы: Ана тілі. Т1. 1992 ж.
24. Қоянбаев Р.М., Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. Астана 2000 ж
25. Рахмтова .С «Қазақ тілін оқыту әдістемесі» А.2000ж
26. Мырзабаев А.Б. Оқушылар шығармашылығын дамытуда белсенді оқытудың дидактикалық мүмкіндіктері. Алматы 2005
27. Оразбекұлы Қ. «Жас ұрпақтың ұтанымы» Бастауыш мектеп 2004ж
28. Сабыров Т. Оқыту теориясының негіздері. Алматы 1998 ж
29. Қоянбаев Р.М., Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. Астана 2000 ж
30. Ізғұттынова Р. «Оқушылардың өмірлік маңызды біліктері»Бастауыш мектеп №12 2004ж
2. Жарықбаев Қ. «Психология» Алматы 2000
3. Жарықбаев Қ. «Психология» » Алматы 2000
4. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики. МГУ 1981
5. Жарықбаев Қ.Б. «Жантану негіздері» Алматы Қазақ университеті 1998
6. Давыдов В.В. Проблемы развиваюшего обучения. Просвешения 1986
7. Абай Құнанбаев. Шығ. Екі томдық жинағы. 1-том. Алматы; Ғылым. 1977-454 бет (176)
8. Давыдов В.В. Проблемы развиваюшего обучения. Просвешения 1986
9. Жарықбаев Қ. Қалиев С. «Қазақ тәлім – тәрбиесі»
10. Талызина Н.Ф. Формирование позновательной деятельностей младших школников. Просвешение, 1998
11. Игенбаева Б.Қ. Адамгершілік сабақтары. Жеке тұлғаныњ рухани-адамгершілігін дамыту бағытындағы авторлық бағдарламалар мен оқу-тәрбие іс-шараларыныњ үлгілері. Алматы 2001.
12. Игенбаева Б.Қ. Адамгершілік сабақтары. Жеке тұлғаныњ рухани-адамгершілігін дамыту бағытындағы авторлық бағдарламалар мен оқу-тәрбие іс-шараларыныњ үлгілері. Алматы 2001.
13. Р.К.Төлеубекова. Бала тәрбиесіндегі халықтық педагогика. Алматы.. Республикалық баспа кабинеті . 1994ж
14. Әбдікәрімова Т., Рахметова С., Қабатаева Б. Ана тілі оқулығы.
15. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан 2030 Қазақстан халқына жолдауы
16. Мұқанов М.М. «Жас және педагогикалық психология» Большая советская энциклопедия, т.25
17. Давыдов В.В. Проблемы развиваюшего обучения. Просвешения 1986
18. Жарықбаев Қ.Б. «Жантану негіздері» Алматы Қазақ университеті 1998
19. Қоянбаев Р.М., Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. Астана 2000 ж
20. Тәжібаев Т.Т. «Жалпы психология» Қазақ университеті 1998 ж
21. Мұқанов М.М. «Жас және педагогикалық психология»
22. Абай Құнанбаев. Шығ. Екі томдық жинағы. 1-том. Алматы; Ғылым. 1977-454 бет (176)
23. К.Д. Ушинский. Педагогика. Алматы: Ана тілі. Т1. 1992 ж.
24. Қоянбаев Р.М., Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. Астана 2000 ж
25. Рахмтова .С «Қазақ тілін оқыту әдістемесі» А.2000ж
26. Мырзабаев А.Б. Оқушылар шығармашылығын дамытуда белсенді оқытудың дидактикалық мүмкіндіктері. Алматы 2005
27. Оразбекұлы Қ. «Жас ұрпақтың ұтанымы» Бастауыш мектеп 2004ж
28. Сабыров Т. Оқыту теориясының негіздері. Алматы 1998 ж
29. Қоянбаев Р.М., Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. Астана 2000 ж
30. Ізғұттынова Р. «Оқушылардың өмірлік маңызды біліктері»Бастауыш мектеп №12 2004ж
М А З М Ұ Н Ы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .3-5
І ОҚУШЫЛАРДЫҢ РУХАНИ АДАМГЕРШІЛІК ҚАСИЕТТЕРІН СЫНЫПТАН ТЫС
ЖҰМЫСТАР АРҚЫЛЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Оқушылардың рухани адамгершілік қасиеттерін сыныптан
тыс жұмыстар арқылы қалыптастырудың педагогикалық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .6- 18
1.2 Оқушылардың рухани адамгершілік қасиеттерін сыныптан тыс
жұмыстар арқылы қалыптастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19-31
IІ ОҚУШЫЛАРДЫҢ РУХАНИ АДАМГЕРШІЛІК ҚАСИЕТТЕРІН СЫНЫПТАН ТЫС
ЖҰМЫСТАР АРҚЫЛЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Оқушылардың рухани адамгершілік қасиеттерін сыныптан тыс
жұмыстар арқылы қалыптастырудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ..32-43
2.2 Оқушылардың рухани адамгершілік қасиеттерін сыныптан тыс
жұмыстар арқылы қалыптастырудың әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... . ... 44-
58
2.3 Сабақ жоспарының
үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59-61
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...62-63
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі: Әрбір мемлекеттің болашағы мектебінде
шыңдалады. Келешекте осы елдің тізгінін ұстар азаматтар – бүгінгі мектеп
оқушылары болғандықтан, Қазақстандықтар барлық мектептерге үлгі болуға
тиісті қазақ тілінде оқытатын мектептердің оқушылардың білім сапасы, даму
бағыттары , келешегінің көкжиектері бүкіл қоғамның , мемлекеттің назарында
болып 1999 жылы 7 маусым күні Білім туралы заңы қабылданды.
Білім берудің деңгейлері мен мазмұны Қазақстанның білім беру жүйесінде
жүйелі өзгерістер әкелмек. Осыған байланысты білімнің мазмұнын, оқыту
әдістерімен сабақты ұйымдастыру нысандарын жетілдіру бүгінгі күннің басты
талабы болып отыр.
Сондықтан да болашақ ұрпақтың жеке тұлға болып қалыптасуында білім
беру жүйесінің ізгілік бағыт алуы, атап айтқанда оқушыларды ізгілікке
тәрбиелеудің ерекшеліктерін айқындап, оны оқыту үрдісінде ұтымды пайдалану
қажеттілігі туындайды. Соңғы кезде қолға алынып жатқан білім беруді
ізгілендіру идеясын жүзеге асыру барлық білім беру жүйесінің,әсіресе
мектептің міндеті.
Білім туралы заңда білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың
ұстанымдарының бірі- педагог қызметкелер, оқушылардың мемлекеттік білім
беру стандартында көзделген деңгейден төмен емес білім, білік, дағды алуын
қамтамасыз етуге, баланың жеке шығармашылық қабілетінің дамуы үшін жағдай
жасау қажеттігі көрсетілген.
Қазақстан Республикасы жалпы білім беретін мектептің бастауыш білім
стандарты министрлік алқасының 18.07.1996 жылы 812 шешімімен бекікіліп,
1998-1999 оқу жылынан бастап мектеп тәжірибесіне енгізілді. Бұл білім
стандартында оқушылардың әл- қуатына қызығушылығы мен шығармашылык кабілеті
мен мүмкіндіктерін ескеріп, өзін-өзі дамытуға жағдай жасай отырып, міндетті
деңгейлерін айқындау жұмыстары жүргізілді.
Бастауыш мектеп- бұл оқушы тұлғасымен санасының дамуы қуатты жүретін
ерекше құнды, қайталанбайтын кезеңі. Сондыктан да бастауыш білім-үздіксіз
білім берудің алғашқы басқышы. [ 1]
Оқу - тәрбие үдерісінде мұғалім мен оқушы арасындағы адамгершілік
қарым-қатынастың атқаратын рөлі ерекше. Мұғалімнің өз оқушыларының жүрегіне
жол тауып, олардың өзі оқып қана қоймай оның игеретін жетістіктерін де атап
өткен.
Мысалы, қызығушылық қабілетті арттыра отырып, оқушының гумандық
қасиеттеріноятуға қалыптастыруға болады. Адамгершілік қасиеттерін сыныптан
тыс жұмыстар арқылы қалыптастыру. Осы гумандық қасиетін қалыптастыруда
отбасы мен мектептің тәрбиелік маңызы зор. Адамгершілік қасиет- бұл адамның
саналы әрекеті. Адамгершілік қасиетті оқу-тәрбие үдерісінде қалыптастыруға
болады. Баланы гумандық қасиетке баулу үшін қызығуы үшін оның көңіл-күйі
көтеріңкі болуы тиіс. Бала бір нәрсеге қызығуы үшін қызығатын нәрсе адамға
жағымды сезімдер туғызу керек.Жалпы адамның қызығулары бірнеше түрге
бөлінеді. Қызығу туралы психолог-педагогтар көптеген еңбектер жазған.
Оларда ең көрнекті ғылымдар мыналар: У. Мак Дугал (1871-1938), Э. Торндайк,
И. Ф. Гербарт. Бұл ғылымдар қызығушылықты зерттеп қана қоймай оның беретін
жетістерін де атап өткен.
Мысалы қызығушылық қабілетті арттыра отырып оқушының гумандық
қасиеттерін қалыптастыруға, оятуға немесе қалыптастыруға болады.
Адамгершілік қасиет оқушы бойындағы дарындылығын қалыптастыру және оны
тәрбиелеу бүгінгі таңдағы көкейтесті мәселелердің бірі.
Адам баласы тұлға ретінде өмір сүру барысында өзінің қоғамдық
мәнін сипаттайтын көптеген әлеуметтік сапалар мен қасиеттерді
қалыптастырады, әрі дамытады. Адам түсінігі биологиялық және
әлеуметтік сапа мен қасиеттердің бірлігін білдіреді. [ 2]
Ал жеке адам түсінігін алатын болсақ, ол тек қана әлеуметтік
сапа мен қасиеттерді игерген тұлғаны танумен байланысты. Бұл тұлға
қоғамдық тіршілік иесі сипатында көрініп, тіл игеруі, санасы әр
түрлі әдеттерімен ерекшеленеді. Жеке адамдық қасиетке ие болу үшін,
оның табиғи биологиялық болмысына емес, қоғамдық қасиеттерге
тікелей байланысты.
Сонымен жеке адам дегеніміз адамның қоғамдық сипатын
танытып, оның өмір барысында өзіне топтаған әлеуметтік сапалар мен
қасиеттер жиынтығын білдіреді.
Жеке адамдық сапалар өмір барысында қалыптасқандықтан, олар
біреулерде айқын көрініп, басқаларда күңгірттеу көрінеді. Олай
болса, жеке адамдық дәреже деңгейін қалай білеміз және оның
өлшемдері қандай деген сұрақтар туындайтыны сөзсіз.
Даралық бір адамның екіншісіне ұқсамайтын, өзіндік
ерекшелігі мен өзгешелігін сипаттайды. Даралық, әдетте мінез бен
темпераменттің айрықша бітістері, шығармашылық іс - әрекет және
қабілеттің ерекшеліктерінің өзіндік көріністерімен бөлектенеді.
Аталғандар сияқты мұғалімнің де даралық белгілері оның терең
білім аралығында, педагогикалық ой - өрістерінде, балаларға жайлылығы
мен еңбектегі жасампаздығында танылуы мүмкін. Даралық түсінігі бір
адамды екіншіден айырып, оған өзіндік қайталанбас сән беретін
жалпылық және жалқылық қасиеттерді білдіреді. [ 3]
Адамның қоғамдық тіршілік иесі сипатының толықтығы үшін
индивид түсінігін де білген жөн.
Бұл латын сөзі қазақша жекелік дегенді білдіреді. Түсінік
ретінде одан адамзат тегінің әрбір бөлек өкілін, оның сапа
қасиеттеріне қатысынсыз танимыз. Бұл тұрғыдан әрбір ақыл – есі дұрыс
адам индивид бола алады. Жеке адам түсінігінің және онымен
байланысты ғылыми категориялардың мәні міне осындай.
Ал жеке адамдық сапалар адамның өмір барысында дамуы және
қалыптасуынан педагогика үшін даму және қалыптасу
категорияларының мәнін ашып беру өз алдына маңызды.
Даму – бұл жеке адам сапалары мен қасиеттеріндегі сандық
өзгерістер жүйесі. Адамның туған күннен бастап дене құрылымы мен
әр түрлі мүшелері ұлғаяды. Ол сөйлей бастайды, сөздік қоры молая
түседі, көптеген әлеуметтік тұрмыстық және рухани ептіліктер мен
еңбектік дағды және әдеттерді игереді. Бірақ адамның жеке адам
болып дамуындағы басты белгі, ондағы сапалық өзгерістер. Оны мына
мысалдардан түсінуге болады: тілдік қызметтің жіктелуі адамның
танымдық қабілетін арттырады, сезімдік аймағын кеңейтеді, адамгершілік
қасиеттерін қалыптастырады.
Диплом жұмысының нысаны: Оқушылардың мектепте оқу-тәрбие үрдісінде
адамгершілік қасиетті қалыптастыру.
Диплом жұмысының мақсаты: Оқыту барысында оқушыларының адамгершілік
қасиеттерін сыныптан тыс жұмыстар арқылы қалыптастыру Міндеттері:
- Оқушылардың рухани адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру.
- Оқыту барысында оқушылардың рухани адамгершілік қасиеттерін
қалыптастырудың тиімділігі.
- оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының гумандық
қасиеттерінің тәрбиелік мәні
- Оқушылардың адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудың әдіс-
тәсілдерін пайдалану.
Зерттеу әдістері: Зерттеу мәселелері бойынша философиялық,
психологиялық, педагогикалық және әдістемелік әдебиеттермен танысу.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
І ОҚУШЫЛАРДЫҢ РУХАНИ АДАМГЕРШІЛІК ҚАСИЕТТЕРІН СЫНЫПТАН ТЫС
ЖҰМЫСТАР АРҚЫЛЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оқушылардың рухани адамгершілік қасиеттерін сыныптан тыс
жұмыстар арқылы қалыптастыру педагогикалық сипаты
Білім беру жүйесі қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының жетекші
рөлін атқарады, сондай-ақ оны әрі қарай айқындай түседі. Ал білімнің
қалыптасып дамуының жалпы шарттары философияның негізгі мәселесі - рухтың
материяға, сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан зерттелетін ілім – таным
теориясы деп аталады. Кеңестік психологтар мен ғалымдар Л. Р.
Выготский, В. В. Давыдов, В. А. Крутецкий, Б. М. Теплов, Л. В. Занков, С.
Л. Рубинштейн, Б. Г. Ананьев, А. Н. Леонтьев, өз республикамыздағы көрнекті
ғалымдар Т. Тажібаев, М. М. Мұқанов, Ж. М. Абділдин, Қ. Б. Жарықбаев, Т. С.
Сабыровтардың еңбектерін оқушының дамыту мәселесінің теориясы және
практикасының алтын қоры деп білеміз.
Оқыта отырып, оқушылардың қабілеттерін, гумандық қасиеттерін
қалыптастыру мәселесн көрнекті педагогтар Ш. А. Аманашвили, И. Т. Волков,
О. С. Газман еңбектерінде қарастырылады.
Өз республикамызда бұл мәселеге назар аударған ғалымдар Ә. Қоңыратбаев, С.
Тілешова жоғарғы сыныптарда шығарма жазғызу, В. Д. Чернов факультативтер
мен үйірмелер жұмыстары арқылы қабілеттерді шығармашылық деңгейге көтеру
жолдарын қарастырса, Қ. Ә. Жаманбаеваның зерттеу жұмысының негізгі идеясы-
сөз өнеріне баулу, көркем шығармашылық қабілеттерін дамыту жолдарын
айқындайды.
Еліміздің егемендік алуына байланысты өз ұлтымыздың бала тәрбиелеу мен
оқыту мәселесінде ғасырлар бойы жинақталған, асыл мұра ретінде осы күнге
дейін жеткен озық ой-санамызды қорытып бір жүйеге келтіру, оны жалпы
халыққа тарату, жастарымыздың бойында ең алдымен мектеп мұғалімдері мен
мектепке дейінгі тәрбиешілерімізді ұлттық дәстүрлер негізінде қайта
тәрбиелеу-бүгінгі таңда кезек күттірмейтін мәселе.
Өйткені бүгінгі педагогикалық жоғары оқу орындарында халықтыңбүкіл
тарихында қалыптасқан қазақ ұлтының ұлттық тәрбиесі идеясы кеңестік
дәуірдің өміршеңдігінен оқу жоспары мен бағдарламасынан, білім берудің
жалпы мазмұнынан тыс қалып қойды деуге болады. Сондықтан бүгінгі таңда
жаратылысында дана-ақылгөй, ілтипатты, сыпайы қасиеттер туа дарыған өз
ұлтымыздың психологиясы мен педагогикасын ғылыми негіздеу, оны қайта
жаңғырту негізгі мәселелердің бірі болды.
Дегенмен біздің ұлтымыздың мәдениетінде, тарихында, әдебиетінде,
этнографиясында, халықтың білімінде, өмір тәжірибесінде педагогикалық озық
идеялар молынан кездеседі. Дана халық өзінің болашақ ұрпағына даналық
сөздерін қалдырмауы, ұрпақтан-ұрпаққа үлкен бір қамқорлықпен іріктеп
сақтап, асыл ойларын паш етіп, төкпей-шашпай жеткізу халқымыздың даралық
тұлғасы деп білеміз. Бұл ойларды біз ең алдымен халқымыздың ауыз
әдебиетінен, ұлттық мәдениетінен, ұлттық тілінен, тарихынан ағартушы
педагогтарымыздың озық ой-пікірлерінен, ұлттық салт-дәстүрлері мен әдет-
ғұрыптарымыздан сұрыптап аламыз.
Халық педагогикасының материалдары жинақталып ғылыми түрде жүйеленіп
қазақ этнопедагогикасы аталуы тың мәселе болғанымен бұл ғылым үшін
жаңалық деуге де болмайды. Себебі бұл мәселе ғалымдарымыздың бүгінге
дейінгі еңбектерінде қаралып келді.
Осы педагогикалық ой-жүйелерін бір ізге келтіру, оның бағдарламасын жасау,
жоспарын, мазмұнын қалыптастыру мәселесін ғалымдарымыз әсіресе соңғы 10-15
жыл көлемінде қолға ала бастады.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы аумағында білім ошақтарының
барлығында да халқымыздың әдет-ғұрпын, салт-дәстүрлерін дамытуды негізгі
мақсат етіп қойып, Қазақстандағы этнопедагогикалық ойлардың даму тарихын
жүйелеп ұсынуда педагог ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан.
Солардың ішінен дара тұрған шығыс ойшылы атанған Әбу Насыр Әл-фараби
(850-950) өз біліммен-ғылымның барлық салаларының негізін қамтитын
орасан мол мұра қалдырды.
Әлемнің негізгі тұрақтысы-адам. Адамның ақыл-ой парасаты ойдағыдай
дамып жетілсе, дұрыс өсіп өркендей алады. Бақытты болу, кәмлетке келу,
қоғамдық тіршілікті жақсарту барлығы да білімге байланысты.
Шын мағынасындағы білімділік үлкен адамгершілік сипаты. Оның оқу-
білім, тәлім-тәрбие мәселелері жайлы айтқан пікірлерінің құятын үлкен бір
арнасы, адам атаулының, гуманистік ізгілік қасиеттерге баулу мәселесіне
келіп тіреледі. “Білімді болу деген сөз, - деп жазды ол,-белгісіз нәрсені
ашу қабілетіне ие болу деген сөз... білімді адам көп нәрсені біледі және
қабілеті, дарыны арқылы басқа белгісіз нәрселерді өз бетінше аша алады”. Ол
оқу, білім алу ғылым адамы болу, адамгершілік және тәрбие мәселелерімен
тығыз байланысты деп көрсетеді. “Ғылымды үйрену үшін адамның арының
тазалығы қажет” - дейді ұлы ұстаз
Ол адамдардан шындықты, адамгершілікті, сыпайлыықты, әділдікті талап
ететінін көреміз. Бұл ойды әрі қарай жалғастырушы түркі тілдес халықтардың
аса көрнекті ақыны, ғалым Жүсіп Баласағұни (1015-1020ж) оның ғалымдық,
ұстаздық, ақындық еңбегі “Құдатғу біліг” (“Құтты білік”) дастаны. Бұл
дастан адамгершілік нұсқаларын, қоғамдық саяси ережелері мен заңдарды әдет-
ғұрыптар нормасын қамтыған. “Құдатғу білікті” қазақша “Құтты білік” немесе
“Бақытқа жету ғылымы” деуге болады.Дастанда көтерілген тәлімдік маңызы зор
келесі бір мәселе адамның мінез-құлқы, оның қоғамдағы орны туралы
жәйіттер.
Адам-бұл дүниеге қонақ, оның өмірі өткінші, сондықтан ол артынан ылғида
жақсы сөзбен жақсы ісін қалдырып отыруы қажет. Бүл үшін ол әркез жаман
қылықтан сақтанып, адалдықпен жүріп-тұруы тиіс. Екі жүзді болмай, сөзбен
істі бір жерден шығару қажет. Ол ақылдылықты адамның адам болуының,
адамгершілік жағынан жетілуінің бірден бір өлшемі деп ақылдың көмегінсіз
бұл дүниеде ешбір нәрсе шешілмейді деп түйіндейді
“Адамға оның ақылы ғана дос”
“Парасат қараңғыдағы шырақ”
“Ақылсыз адамның жануардан айырмасы жоқ”
“Біліктілік пен ақылдыдық төбеңді көкке жеткізеді”
Бұл ойларды қорыта айтқанда, ғалым адам әр кез орағыта ойлап, ақылдылықпен
әрекет етсе ғана көздеген мақсатына жете алады деп тоқтам айтады. Ақылды
адам жұрт алдында құрметке бөленеді. Тіл адамды көкке көтереді.
Адам екі нәрседе қартаймайды: бірі оның-игі ісі, екіншісі-ізгі сөзі.
Олай болса, әр кез жақсы қылықпен қатар жақсы сөзің болсын, бұл екі
қасиетің бір-бірімен байланысып жатсын.“Жақсы болғың келсе жаман сөз айтпа,
он мың сөздің түйінін он сөзбен шеш”. Бақ пен бақытқа жету адамның өз
қолында. Бұл үшін ол аянбай еңбек етіп, өз бойынан адамгершілік қасиеттерді
егіп отыруы тиіс.
Білімді болу-бәрінен бұрын адам болу деген сөз. Білімсіз адам-надан
топас. “Білімді босаға жақта отырғанымен біртіндеп төрге шығады”. Нағыз
білімділік адамгершілік, имандылық қылықпен нұрланып тұруы тиіс, деп
тұжырмдайды.
Баласағұнның бұл ойлары қазіргі нарықтық экономикалық қатынаста өмір
сүріп жатқан мектеп оқушыларына адамгершілік тұрғыда парасатты болуды
меңзейді. Ғалым қазақ халқының ұлттық психологиясын былай сипаттаған:
“...қазақ барлық сенім, әдетімен де, ойын сауығымен де, аңыздар, өлең-жырлар
жасаумен де, сауыққа құмаршылығымен де, халықтың заңының көптеген
кодекстерін сақтаумен де, ең ақылдылардың қатарына қосылады ”- деп өз
халқын жоғары тұтқан
Шоқан Уәлихановтың пікірінше халықтардың ұлттық психологиясын көрсететін
белгілердің бірі-сол халықтың тіл байлығы, сөз өнері, шешендік қасиеттері
болып табылады. Ғалым халқымыздың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрпын, мәдени
мұра етуді мақсат етті. Оған жетудің жолдарын халыққа білім беру ісінен,
ұлттық мәдеиетті дамытудан іздеді. Бұдан біз Шоқан Уәлихановтың барлық
еңбегі халықтық педагогика элементтерін өзек еткенін байқауға болады. Әрине
бүгінгі күнде бастауыш сынып оқушыларының Атамұра ұсынған жаңа
оқулықтарыныңда Шоқан айтып өткен тәлім-тәрбиелік ойлары түгелдей
қамтылып, зерделеніп оқушылар бойына құйылса дер едік.
Қазақ халқының ұлы ағартушы педагогы қазақ балалар әдебиетінің негізін
қалаушы ұстаз, ақын Ыбырай Алтынсарин (1841-1889ж) мұғалім болу үшін
әрбір ұстаз ұстаздық қасиеттерін қалыптастыра білуі керек дей келе,
“Мұғалім баланы тәрбиелеуші, оның қамқоршысы, егер бала бір нәрсені білмей
қалса, ол бала кінәлі емес, оған кінәлі балаға түсіндіре алмаған ұстаздың
өзі кінәлі. Ұстаз балаға сабыр мен салмақты қысқа сөйлеу керек, ол әрбір
пәнді балаға түсіндіргенде ықыласымен, қарапайым тілмен түсіндіруге тиіс”-
дейді
Бүгінгі мұғалімнің бойында болатын жоғары білімді білгірлікті,
шыдамдылықты, іздемпаздылықты қасиеттерді айтып тұрғанын байқаймыз.
Ақын педагог “Қазақ хрестоматиясы ” (1879) кітабында “Кел, балалар,
оқылық” сияқты өлеңдері балаларды еңбекке, адамгершілікке тәрбиелейді.
Кел, балалар, оқылық.
Оқығанды көңілге
Ықыласпен тоқылық,
Надандықтың белгісі-
еш ақылға жарымас,
Жайылып жүрген айуандай
Ақ, қараны танымас.
Адамның ең басты қасиеті- оның адамгершілігі деп түсінген ұлы
ағартушы ұстаз үшін ғылым мен білім қосыла, адамгершілікті таза сақтауға
бірден-бір нәрсе деп көрсетеді.
Жас кезде дұрыс тәрбие алмаған бала өскенде қисық ағаш сияқты
өсетінін от басында теріс тәрбиеленген баланы қайта тәрбиелеудің үлкен
қиындық келтіретінін айтады. Сонымен қатар өнегелі отбасынан бұзық
мінезді баланыњ шығуы немесе тәрбиесі нашар отбасынан да тәрбиелі,
өнегелі баланыњ өсуі мүмкін дей келеді де, бұл айтылғандар өскен ортаныњ,
замандас, жора-жолдас, құрбы-құрдастың ықпалынан, соларға еліктеуге
болатынын дәлелейді.
“Тәрбиенің негізгі мақсаты мінезін түзеу, адамшылыдыққа қызмет ету,
адал еңбек ете білуге тәрбиелеу” дей келе, “Баланы тәрбиелеу үшін әрбір
тәрбиешініњ өзі тәрбиелі болуы керек. Себебі бала, айтып тұрғаннан көрі
көргеніне көп еліктегіш келеді. Солай болған соњ балаға не жақсы мінез
болсын іспен көрсете білу керек”-дейді. Бұл еңбекте Аймауытов “Баланы
оқытудың белгілі ереже заңдарын баяндайтын, оқытудың дұрыс жүйесін тауып,
білімге тез жету шарттарын көрсететін педагогиканың негізгі бөлімі
дидактикаға ғылыми анықтама берген”.
Оның пікірінше, “Мұғалім-үнемі қозғалып, өзгеріп, өсетін,
өркендейтін тірі адам болғандықтан біркелкі әдістен табан алмай шектеліп
қалуға болмайды. Сабақ беру үйреншікті жай шеберлік емес, ол үнемі
жањадан-жаңаны табатын өнер. Оқыту, білім беру әдісі үнемі ізденуден
тұратын іс-әрекет”-деп атап өтеді. Ж.Аймауытовтың бұл пікірлері қазіргі
қазақ мектептеріндегі оқытудың мазмұнын қайта құру жөніндегі жалпы орта
білім беру тұжырымдамасында айтылған “педагогикалық процестің сапасын
көтерудің” маңызды бағыты-сабақты өткізу тәсілдерін одан әрі жетілдіруде
басты қағида етіп ала аламыз.
Мағжан Жұмабаев (1893-1938ж.) ақын, аудармашы, педагог. Ол 1922 жылы
“Педагогика” оқулығын жазған ағартушы. Осы оқулығының бірінші бөлімі
педагогиканың жалпы мәселелеріне арналған. Оның пікірінше тәрбие саласы
төртке бөлінеді. Олар: дене, жан, ақыл және сұлулықпен әдеп-ғұрып
тәрбиесі: “Егер де адам баласына осы төрт тәрбие тегіс берілсе, оныњ
тәрбиесі түгел болғаны.
Егерде ол ыстық суық, аштық, жалаңаштық сықылды тұрмыста жиі
ұшырайтын күштерді елмейтін мықты берік денелі болса, түзу ойлайтын,
дұрыс шешетін, дәл табатын ақылды болса, сұлу сөз, сиқырлы әуен, әдемі
түрден ләззат алып, жан толқындырарлық болса, жамандықтан жаны жиреніп,
жақсылықты жаны тілеп тұратын болса ғана адам баласының дұрыс тәрбие
алып, шын адам болғандығы.
Балам адам болсын деген ата-ана осы төрт тәрбиені дұрыс орындасын...”
Баланы тәрбиешінің дәл өзіндей қылып шығару емес, келешек заманына лайық
қылып шығару”-деу арқылы М.Жұмабаев тәрбие мақсатын келер күн талабымен
ұштастырғысы келеді.
Ақын тілдің адам өміріндегі мањызы жайлы айта келіп, ұлттыњ мәнін
мәнермен жеткізеді. “ұлттың тілі, кеми бастауы-деп жазды ол,-ұлттыњ құри
бастағанын көрсетеді”. Мағжан педагогикасы аса сезімтал, саясаттан тыс,
бала жүрегін жараламайтын адамгершілікті педагогика. Қазақ халқының
ғалымы педагог Жұмабаевтың ойын бағамдап қарасақ бүгінгі жањару
заманындағы оқушылардың тіл шұбарлығын тазарта отырып өз халқыныњ тілін,
мәдениетін, салт-дәстүрін құрметтеуге үйрететінін ањғардық.
Мағжан Жұмабаев “Педагогикасындағы” ойлармен нәрлендіретін кез келді
деп ойлаймыз. Мағжан мен қатар өмір сүрген ақын, журналист, әрі ағартушы
педагог С.Торайғыров (1843-1920ж) этнопедагогикалық ой-мақсаттарын өз
шығармалары арқылы халық санасына жеткізе білді. Ұлттық білім, халықтық
тәрбие ісінің жағдайларын зерттеп, ұрпақтың келешегіне кемелді жол
сілтеді. “Жеткізбей кетер жүйрік жоқ, қусақ бәрін шаламыз”,- деп,
жастарды жаңаша жарысқа шақырады.
Ұрпақтың ойын оятып тірлігіне үміт жалғайды. “Қараңғы қазақ көгіне
өрмелеп шығып күн болам, қараңғылықтың кегіне, күн болмағанда кім болам!”-
деп, өз сөзі арқылы бүкіл ұлт ұрпағының алдына мақсаттар қояды. Мақсатқа
жетудің жолы-еңбек деп түсіндіреді. “Менде жоқ қажу деген, ашу деген,
тарығып болымсызға жазу деген”-деп, жастарды еңбекке, әдептілікке,
шыдамдылыққа шақырады. ”Дені сау болса, тағдырдың көкке ұшырам күлдерін,
серпіп тастап түндерін, туғызамын күндерін”,-деп жастардың алдына еңбек
ету, білім алу, әдепті болу, адамгершілік қасиеттерін игеру мақсаттарын
қояды.
“Оқудағы мақсат не” деген өлеңі арқылы оқу ұлттық білім беру
жолындағы ұлы іс екенін айтып, бірден-бір пайдалы нәрсе оқу екенін
уағыздап, жастарды оқуға шақырады: “Шығамын тірі болсам адам болып,
жүрмеймін бұл жаћанда надан болып”. Сөйтіп, ұлы ақын ұлттық үрдістің
негіздері - оқу, оқыту, білім алу, халықтыњ салт-дәстүрлерін қастерлеу,
ақыл-ойды алға қарай, яғни тарихи даму жолына қарай бағамдау қажет
екендігін көрсетті.
Қазақ жастарына болашақты болжап, келешекке кемелденіп барар жолдар
мен маңызды мақсаттарды біздіњ қазіргі құбылмалы заманамызға сай ұсынды
деп ойлаймыз.
Халық педагогикасы туралы ежелгі ойшылдардың, ғалымдардың ойлары
бүгінгі зерттеулерде жалғасын тауып келеді.
Бұл салада қазақ халқының тәлім-тәрбие мұратына ерекше мән беріп
зерттегендер А.Янушкевич, В.Радлов, Г.Потанин, В.Затаеевич. Соңғы жылдары
арнайы халықтық педагогиканы зерттегендер Ресейлік ғалымдар қатарында
Г.Н.Волков, Е.Н.Ханбиков, А.Э.Измайлов, С.Р.Раджабов, Н.С.Сафаров т.б.
Қазақстан Республикасы бойынша халықтық педагогиканың жалпы
педагогика, психология, философия ғылымдарындағы алатын орны оныњ,
тарихи даму жолын ғылыми тұрғыдан мәнін, мақсатын, мазмұнын,
методологиялық негізін ашуға елеулі үлес қосқан көрнекті ғалымдар
Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, Қ.Сейсенбаев, Х.Арғынбаев, Н.Сәрсенбаев,
С.Ұзақбаева, А.Мұханбаев. Бұл зерттеулерде “Халық педагогикасы” ұғымын әр
түрлі мазмұн мағынада түсіндіреді.
Халық педагогикасы көп арналы, қыр сыры мол, күрделі ғылым. Ол
ұлттық өмірге немқұрайлы қарайтын жас ұрпақты қазақтың рухани,
материалдық мәдениетін толық меңгерген, тарихын, әдет-ғұрып, салт-сана,
дәстүр, тәлім-тәрбие, адамгершілік қасиеттерін бойына сіңіріп, ұлтын
сүйетін азамат болып өсуіне қамтамасыз етуге тиіс.
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мақсат-
саналы ұрпақ тәрбиелеу. Болашақ ұрпақ- келешек қоғам иесі. Сол келешек
қоғам иелерін жан-жақты жетілген, ақыл- парасаты мол, мәдени-ғылыми өрісі
озық азамат етіп тәрбиелеу – біздің де қоғамның алдындағы борышымыз. [ 4]
Бастауыш сынып оқушыларының гумандық қасиеттерін қалыптастыру
заңдылықтарын психологиялық тұрғыда зерттеген белгілі психолог ғалымдар В.
В. Давыдов, С. Л. Рубинштейн, Л. В. Занков, Л. Р. Выготский, Л. И. Божович,
Э. Эриксон, Д. Эльконин, А. В. Запарожец, В.С. Мухина, т.б. бала психикасын
дамыту еңбекке баулу жұмыстарында алғашқы адамгершілік, эстетикалық сезім
күйлерін қалыптастыруда ойын элементтерін олардың жас және дара даму
ерекшеліктерін ескере пайдалану идеясын ұсынады. Ф. А. Флерина, С. Р. Буре,
В. И. Логинова, А. Усова, В. Нечаева, Т. Маркова, Т. Тихеева, Н.Тюрина, З.
Асланова т.б. педагогтар мектепке дейінгі балалар мекемелеріндегі тәрбие
мен білім беру мазмұнын жаңартудың әдіс- тәсілдерін қарастырып, баланы
еңбекке баулу мәселелеріне тоқталады.
Республикамыздағы тәлім тәрбиені халық педагогикасы негізінде
қарастырып, ғылыми әдістемелік еңбектер жазған ғалымдар Х. Арғынбаев, С.
Касиманов, Ы. Оршыбеков, Н.Сәрсенбаев, С. Қалиев, Қ. Жарықбаев, С.
Ұзақбаева, Ә. Табылдиев т.б. зерттеулерінің маңызы зор.
Қазақстанда оқушылардың даму ерекшелігі туралы зерттеу
жүргізген белгілі психолог ғалымдар С.Баулаубаев, Т.Тажибаев, Ә.
Темірбеков, М.Мұқанов, Қ. Жарықбаев, Ә. Алдамұратов, Ғ. Рахимбеков, т.б.
еңбектері жарық көрген. Жалпы білім беретін мектептердің бастауыш сынып
оқушыларының гумандық қасиеттерін қалыптастыру әдістемесі туралы айтқанда
арнайы зерттеу жүргізген педагог ғалымдар О. Сатқанов, Б. Қалназаров және
әдіскер мұғалімдер Ш. Абдуалиева, А. Бакірова, Е. Раимжанов т.б.
авторлардың ғылыми әдістемелік еңбектерімен оқу құралдарын атауға болады. [
5]
Танымдық қызмет барысында абстракт ойлау, логикалық ес дамиды,
өмірге деген көзқарас пен наным –сенімдер орнығады. Еліктеушілік
мінез – құлық бірте – бірте белсенді жасампаз, шығармашылық іске
ауысады, өз қылық әрекетін басқара алу мен өзіндік билік қабілеті
көркейеді сонымен қатар адамгершілік қасиеттер қалыптасады. Бұл
өзгерістердің бәрінен адамның анатомиялық, физиологиялық
кемелденуіндегі, жүйке – жүйесі мен психикасының және танымдық пен
шығармашылық іс - әрекетінің жетілуіндегі дүниетанымдық, имандылық,
сапалық, гумандық қасиеттегі өзгерістер үрдісін білеміз.
Қалыптасу түсінігіне келетін болсақ, ол жеке адам дамуның
нәтижесі ретінде оны кемелденуі мен тұрақты сапалар мен қасиеттерді
иемденуін білдіреді.
Педагогика ғылымы тәрбиені жеке адамды жан – жақты дамыту,
әділетті қоғамды өз қолымен құратын және қорғай алатын азамат
етіп тәрбиелеу деп қарастырады.
Оқушыны барлық жағынан тәрбиелеу, жас ұрпақты қоғам құрылысына
белсене қатысуына әзірлеу міндеттері мектепте білім және тәрбие алу
барысында жас түлектердің ақыл – ойы дамиды, адамгершілік ,гумандық
қасиеттері қалыптасады, ой еңбегіне төсемді, рухани ой – еңбегін
меңгереді, эстетикалық сезім, танымы артады.
Тәрбие мақсатына сай бұл мәселелерді ұйымдастыру немесе жүзеге
асыру тәрбиенің салалары: ақыл – ой тәрбиесі, азаматтық тәрбие,
адамгершілік тәрбиесі, эстетикалық және дене, экологиялық т.б.
көптеген тәрбие міндеттерін жүзеге асыру негізінде атқарылады.
Кешенді көзқарас тәрбие үдерісінде және оны басқаруда жүйеліктің
болуын да қарастырады. Тәрбие берудің кешенділігін қамтамасыз ету
барлық тәрбие беру мекемелерінің, соның ішінде мектептің де
идеологиялық жұмысын осы міндетке сай ұйымдастыра жүргізудің де
қызметі ерекше.
Яғни, педагогикалық әдебиеттерде тәрбие беруге функционалдық
тұрғыдан қарау кең етек алды.
Бүгін де бұл мәселеге мақсатты көзқарас 70 жылдардың бастапқы
кезеңінен бастау алып, педагогика ғылымдарында айрықша мәнге ие
болды, соның нәтижесінде күні бүгінге дейін оқушының бойында
гумандық қасиетті қалыптастырып , дамытуға жан – жақты ықпал ету
қызметінің бірлігі мен өзара байланысына баса назар аударылуда.
Нәтижесінде тәрбиеленуші жас ұрпақтың сана – сезіміне, мінез –
құлқына, іс - әрекетіне бір мезгілде жүйелі түрде ықпал етуге
мүмкіндік береді. Нәтижесінде индивид жан – жақты үйлесімді
қалыптасқан тұлға ретінде дамиды.
Оқушыны жан – жақты жетілдіріп, дамыту деген ұғымда оқу мен
жастардың практикалық еңбегінің тікелей байланысы, дүниенің және
ақыл – ой дамуының біртұтастығы деп түсіну керек.
Оқушыны жан – жақты дамыту идеясы ертедегі грек мемлекетінде
пайда болып, өткен дәуірдегі алдыңғы қатарлы прогресшіл ойшылдарды
терең толғантты.
Педагогикалық және философиялық еңбектердің жан – жақты дамыту
идеясы туралы көзқарастар қайта өрлеу дәуірінен бастау алғанын
байқаймыз. Олардың негізінде дене және рухани сұлулықтың үйлесімді
дамуын айта келе, оған жету тек адамдардың өнермен, гимнастикамен
айналысуы жағдайында ғана жүзеге асады деп дәлелдейді.
Даму – жеке адамды жетілдірудің өте күрделі және диалектикалық
процесі.
Аристотельдің көзқарасында дене, адамгершілік және ақыл – ой
тәрбиесі тұлғаның жан – жақты дамуы ретінде қарастырса, қайта өрлеу
дәуірінде гуманистер Витторино да Фиотре, Ф.Рабле, М.Мантень, жан –
жақты идеясын дамыта отырып, тұлғаның эстетикалық дамуына назар
аударды. Кейіннен жеке тұлғаның жан – жақты үйлесімді дамуы жайында
пікірлер – социал утопистер Томас – Мор, Т.Компенелла, Р.Оуэн, Сен –
Симон еңбектерінде толық мазмұнға ие болды. Олар қоғамның барлық
мүшелері еңбек пен оқытудың бірлігін жан – жақты дамыту гумандық
қасиетті қалыптастырады деді. [ 6]
Жан – жақты дамудың идеясын орыстың ревалюцияшыл – демократиялық
педагогиканың негізін қалаушылары Н.Г.Чернышевский мен
Н.А.Добролюбовтар да қалады. Н.Г.Чернышевский тәрбиенің мақсаты жайлы
қоғамдық идея жағынан ұстамды күрес адамын, революционерді
тәрбиелеу, халық мүддесін ойлайтын азаматтық істерге араласа
алатын, адал ниетті адамдар тәрбиелеу деп жаңа қоғам үшін
күрескерлерге қажетті қасиеттер жөнінде өз көзқарасын білдіреді.
Маркстік Философияның негізін қалаушылар К.Маркс пен Ф.Энгельс
тұлғаның жан – жақты дамуы жайлы пікірлерінде ақыл – ой тәрбиесі мен
дене тәрбиесін бірлікте қарастырып, жастардың практикалық қызметін
техникалық оқумен ұштастырады.
Тәрбиенің мақсатын қоғам дамуымен бірлекте қарастырып, қоғамдағы
өндіріс күштердің даму заңдылықтарына терең талдау жасап, қоғамды
еңбек бөлінісінің біржақтылығы, адам баласының бір жақты дамуына
әсер еткенін ғылыми тұрғыдан дәлелдеп береді.
Қорыта айтқанда оқушының жан – жақты дамуына арқау болатын
М.Жұмабаевтың айтқан Тәрбиедегі мақсат – адам деген атты құр жала
қылып жапсырмай, шын мағынасымен адам қылып шығару деген пікіріне
қосыла отырып, ол үшін әрбір оқушының өзіне тән адами қасиеттерін
қалыптастырып, дербес ерекшеліктерін жан – жақты әрі үйлесімді дамыту
қажеттілігіне гумандық қасиеттердің тәрбиелік мәні зор.
Бастауыш сынып оқушыларының гумандық қасиеттерін қалыптастыру жан –
жақты дамуын қалыптастыру болып табылады.
Отанына берілгендікті, оның бостандығы мен тәуелсіздігін қорғауға
дайындығын, бейбітшілік үшін, халықтардың достығы мен ынтымағы үшін,
еңбекшілердің бақыты үшін арнаулы даярлыққа тәрбиелеуде адамгершілік
қасиеттің алатын орны ерекше.Бастауыш сынып оқушыларының г адамгершілік
қасиеттерін мына міндеттер негізінде тәрбиелеуге болады.
- Ғылым, мәдениет, техника саласындағы білімдер жүйесін және
өндірістік ұйымдастырудың даму жағдайларын игере білуін
тәрбиелеу;
- Адамгершілік қасиеттерді барынша құрметтеушілік, адамдарға деген
қамқорлық жасау және оларға ілтипатпен қараушылық, жолдастық пен
адалдық, шыншылдық, жауапкершілік пен адамгершілік сезімдерге
тәрбиелеу;
- Еңбекте адал қарым – қатынасын, қоғам игілігі үшін материалдық
өндіріс саласында еңбек етуге даяр болуы, еңбек ету
қажеттілігін түсінуге, еңбек адамын құрмет етуге тәрбиелеу;
- әсемдікті барынша сезіне біуді, шын көріктілікті жасандылықтан
ажырата білуді, музыкаға, өнерге, әдебиетке ынтасын үнемі
жетілдіруге талпынысын, құштарлығын, табиғатты сүюге тәрбиелеу;
- денсаулығы мықты және дене құрылымы жақсы дамыған, дене
шынықтырумен (спортпен) үнемі шұғылданатын адамды тәрбиелеу.
Әрбір мектеп мұғалімінің алдында міне осындай оқушы тұлғасын
тәрбиелеп шығару міндеттері тұр.
Орта - адамның дамуына табиғи және әлеуметтік орта әсер етеді.
Табиғи орта – бүкіл табиғат жағдайының адам тұрмысына, қызметіне
ықпал жасауы. Әлеуметтік орта – жеке адамның мінез – құлқының дамуына
ықпал жасайтын қоғамдағы әлеуметтік қатынас.
Әрине әлеуметтік орта адамның қалыптасуына жоспарлы түрде ықпал
жасайды. Егер адамның қалыптасуына ортаның қатысы шамалы болса,
онда орта адамның талабын қанағаттандырады.
Тәрбие жеке адамды дамытудағы басты фактордың бірі – тәрбие.
Тәрбие балалардың жас және дербес ерекшеліктеріне дайындығы мен даму
дәрежесіне лайық іске асады.
Зерттеу тақырыбына қатысты бастауыш сынып оқушыларының рухани
адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру бүгінгі күннің талабы болып отыр. Осы
заманғы дәуір талабына орай қазақтың ұлттық салт – дәстүрлерінің озық
идеяларын, баланың жас шамасына қарай психологиялық, педагогикалық
аспектіде зерттеу балаларды еңбекқорлыққа өнерпаздыққа тәрбиелеу, еңбекпен
жасалған дүниенің көркем көрінісін байқату, өмірдегі, тұрмыстағы сан алуан
бұйымдардың адам еңбегінің нәтижесі екенін, оның қалай, неден жасалатынын
сезіндіре түсіндіру, таным, сезім әрекеттерін қалыптастыру бастауыш сынып
оқушыларының рухани адамгершілік қасиеттерінің жайын ғылыми тұрғыдан жете
зерттелмегені анықталады.
Бастауыш сынып оқушыларының рухани адамгершілік қасиеттерін
қалыптастыра т отырып , оларға меңгерілетін әр тарапты қарапайым
қасиеттерді, дағдыларды ұлттық мазмұнда, өз халқының тұрмыс- салт
ерекшелігіне орай дамыту қазіргі дәуір қажеттігінен туындап отырғаны мәлім.
Бүгінгі таңда өзекті мәселелердің бірі ретінде бала бойында ұлттық
тәрбиеге негізделген еңбек дағдыларын рухани адамгершілік қасиетке
қалыптастырудың маңыздылығы арта түсуде.
Ал бүгінгі күрделі әлеуметтік-экономикалық жаңарулар тұсында рухани
адамгершілік қасиеттер басты нысана болып отыр. Себебі өмірдегі сан алуан
қиыншылықтарды шешуде рухани адамгершілік қасиеттердің тәрбиелік мәні зор .
шығармашылық қана қандай түрде, қандай деңгейде болмасын адамға өмірдің
мәнін түсінуге, бақытын сезінуге мүмкіндік әпереді.
Мұндай күрделі мәселені шешуде үздіксіз білім бері ісінің алғашқы
сатыларының бірі болып саналатын бастауыш мектептің оқушыларына гумандық
қасиеттердің тәрбиелік орны ерекше.
Бастауыш сынып оқушыларының рухани адамгершілік қасиеттерін
қалыптастырудың жолдарын, құралдарын анықтау психология мен педагогика
ғылымдарында зерттеліп келеді. Бұл әрекеттер өзінің логикалық шегіне
жеткен деп айтуға болмайды.
Оқушылылардың рухани адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудың
негізгі мақсаты – бүгінгі күн талаптарынан туындаған, озық қоғамға лайықта
жаңа сана, рухани сапа қалыптастыру және дамытуда тың жолдармен соны
шешімдер іздестіру болып табылады.
Көтеріліп отырған мәселе туралы жазылған ойлар, тұжырымдамалар,
көзқарастар, еңбектер баршылық.
Бұл ежелден-ақ ұлы ойшылдарымыз Ж. Баласағұн, Әл-Фараби, Абайды ерекше
толғандырған, сондықтан ұлы педагогтардың еңбектерінде адамның жеке басын ,
қабілеттерін,гумандық қасиеттерін қалыптастыруды үнемі көтеріп отырған. [
7]
Көрнекті педагогтар К. Д. Ушинский, Ы. Алтынсарин, А. С.
Макаренконың шығармаларындаізгілік қасиеттерді қалыптастыру жолдары
қарастырылса, оқушы шығармашылығына бағыт-бағдар беруді ең алғаш білім
мазмұнына енгізген М. Жұмабаев болатын (1923 ж.).
Кеңестік педагогтар мен ғалымдар Л.С Выготский, С. Л. Рубинштейн, А.
Г. Ананьев, А. Н. Леонтьев, В. В. Давыдов, Л. В. Занков, В. А. Крутецкий,
Б. М. Теплов. өз республикамыздағы көрнекті ғалымдар Т. Тәжібаев, М. М.
Мұқанов, Ж. М. Әбділдин, Қ. Б. Жарықбаев, Т. С. Сабыровтың еңбектерін
оқушының ізгілік қасиеттерін дамыту мәселесінің теорияы және практикасының
алтын қоры деп білеміз. [ 8]
Оқыта отырып оқушының гумандық қасиеттерін көрнекті педагогтар
Ш. А. Амонашвили, И. П. Волков, О. С. Газман еңбектерінде қарастырылады.
Ы. Алтынсарин шығармаларының қайсысы болмасын жастарды еңбек етуге
шақырып, адам бойындағы жағымды қасиеттер шыдамдылық, төзімділік,
байқағыштық, аңғарымпаздық пен мейірімділік, адамгершілі, ізгілікті
тәрбиелеуді марапаттап, жалқаулық, еріншектікті айыптап отырады. Бір
сөзінде, ол адам адал, мағыналы өмір сүру үшін, белгілі бір мақсатты
әрекетпен айналысуы керек, ол әрекет- еңбек, және рухани адамгершілік
қасиет деп ойын түйіндейді.
Ш.Уалиханов қазақ, қырғыз елдерінің ұдттық дәстүрлерінің ортақ
екендігін айта келе, халыктың ауыз екі шығармалығына, қолөнеріне, салт-
дәстүріне, әдет-ғұрыпына әділ бағасын береді.
Қазақ халқының зиялы арыстары Ш. Құдайбердиев, Ж. Аймауытов, М.
Жұмабаев, І, Жансүгіров, А. Байтұрсынов, Т. Шонанов т.б. ұлттық
мектептердің басқа мектептерден ұтымды айырмашалығы, олар балаларды ана
тілінде оқытумен қатар қазақ халқының құнды салт- дәстүрлерін, әдет-ғұрпын,
мінез құлқы мен психологиясын үйренуге рухани адамгершілік қасиеттер ықпал
ететіндігіне назарларын аударады.
Бұрын соңды айтылған осындай ғылыми пікірлердің теориялық
және әдістемелік тұрғыдан тұжырымдап, ғылыми негізде қарастырған
этнопедагогика саласының мамандары Қ. Жарықбаев, С. Қалиев, Қ. Қожахметова
т.б. еңбектерінде кеңінен зерделенеді. Бұл зеттеулерде қазақ халқының
тұрмыс-салты, әдет-ғұрыптарының тәрбиелік мәні, олардың фольклор
үлгілерімен сабақтаса отырып, жас ұрпақты адамгершілікке,
еңбекқорлыққа,ізгілікке тәрбиелеу мәселелері әдістемелік тұрғыда жан-жақты
қарастырылған. [ 9]
Қазіргі таңда бастауыш сынып оқушыларының рухани адамгершілік
қасиеттерін қалыптастыру проблемасына философтар, социологтар, педагогтар
және психологтар көп мән беріп отыр. Психологтар рухани адамгершілік
қасиеттің дарыны кез-келген адамға тән екендігін дәлелдейді.
Педагогика баланың рухани адамгершілік қасиеттерін ,мүмкіндіктерін
дамыту жолдарын анықтаған. Оларға ортақ мәселе – баланы рухани адамгершілік
қасиетке араластыру. Оқушының рухани адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру
үшін ең алдымен ізгілік ұғымының мәнін терең түсініп алуы қажет.
Жас бала не нәрсені болса да білуге құмар, қызыққыш қолымен ұстап,
көзбен көргенді жақсы көреді.
Оқушылардың қызығушылықтарын арттыру жақсы ұйымдастырылған сабаққа
байланысты. Сондықтан, әрбір сабақта бұрыннан белгілі мәліметтерді
қайталай бермей, оқытудың жаңа әдіс-тәсілдерін іздестіру қажет.
Қазіргі сабақ түрлері: сайыс, жарыс, аукцион, концерт, кіріктіру
сабақтары нәтижесін беріп жүр. әсіресе, соның ішінде қазақ тілі пәні
бойынша балалардың қызығуларын қалай арттыруға болады?
Оқушының пәнге қызығушылығын арттыру мақсатында сабақта проблемалық
жағдай туғызып, оқушының ой-өрісін арттыру, гумандық қасиеттерін
қалыптастыруға үлкен үлес қосады.
Ұлы неміс педагогы А. Дистервергтің әйгілі Неміс мұғалімдерінің білім
беру ісіне басшылық атты еңбегінде Жаман мұғалім ақиқатты өзі айтып
береді, ал жақсы мұғалім оқушының өзін ізденуге жетелейді, ойлауға үйретеді
- деген.
Ал ойлауға үйрететін сабақта ерекше ахуал, мұғалім мен оқушы
арасындағы ерекшегумандыө қарым-қатынас пайда болады. Бастауыш сынып
оқушылары, әсіресе, мектеп табалдырығын алғаш аттаған жас бүлдіршіндер үшін
мұғалімнің ролі ерекше.
Бұл оқушылар - әлі ойын балалары. Сондықтан да сабақты тартымды еткізу үшін
сабақ тақырыбына сай көрнекті құралдар, дидактикалық материалдар, ролдік-
сюжеттік ойындарды, әрбір 10-15 минут сайын сергіту жаттығулары мен
музыкалық үзілістерді қолдану қажет.
Қазақ тілі сабағының грамматикасын түсіну үшін балалар көп ой-еңбегін
жұмсайды. Бұл сабақты бір сарынды өтсе, онда баланы жалықтырып, оқушының
сабаққа ынтасын төмендетіп жібереді. 1-2 сынып оқушылары ойын баласы
болғандықтан, сабақ тақырыбына байланысты сабаққа ойын элементтерін көбірек
енгізіп, сабақты түрлендіріп, оқушылардың сабаққа деген ықтасын,
қызығушылығын арттырып отыру керек. Ойын – балалардың негізгі іс әрекетінің
бір түрі. Бала өмірі ойынға байланысты. Бала ойынсыз өсіп-өркендей алмайды.
Бұл өмірдің заңдылығы. Рухани адамгершілік қасиетке тәрбиелеуде
балалардың көптеген ізгілік,адамгершілік ерекшеліктері дамиды, өмір сүру
барысында ол түрлі жолдармен жарыққа шығады.
Мысалы: үлкендер өздеріне тән ерекшеліктерін еңбектену барысында
көрсетсе, ал мектеп оқушылары сабақ үстінде ойын арқылы шыңдап, ой-өрісін
кеңейте алады. Ал ойынның өз мақсаты, жоспары, тәрбиелік мәні, қажетті
заттары, ерекшеліктері болады.
Сол ойын арқылы бала өмірден көптеген мәліметтер алады, психологиялық
ерекшеліктерін қалыптастырады. [ 10]
Баланың жас ерекшелігіне, зейініне сай әдейілеп ұйымдастырылған
ойындар баланың ақылын, дүниетанымын кеңейтеді, мінез-құлқын, ерік-жігерін
қалыптастырады және сабаққа деген қызығушылығын арттырады. Аса ірі
психологтардың айтуы бойынша, бала ойын үстінде қалай болса, өскенде еңбек
үстінде сондай болады.
Сондықтан, ойын баланың дүниетанымының, өміртанымының алғашқа қадамы.
Баланың өмірі қоршаған ортаны танып білуі еңбекке қатынасы, психологиялық
ерекшеліктері байқалады.
Ойын үстінде өмірдегідей қуанып, ренжиді. Сондықтан, мұғалім баланы
сабақта талабын шаттандыратындай, ойын оятатындай, іскерлігін дамытатындай
болу керек. Пәнді оқыту барысында оқушылардың белсенділігін адамгершілілкке
саналы ойлана білуін, ой-өрісінің дамуын, қиындықты жеңу, төзімділікке
баулуды үйрету мұғалім рухани адамгершілік қасиеттерді негізге ала отырып.
оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытудың бірнеше жолдарын айтуға
болады.
Олар мадақтау, бағалау, көрнекілік құралдар түрлерін, ойын
элементтерін қолдану. Бастауыш сынып оқушыларының рухани адамгершілік
қасиеттерін қалыптастыруда оқу-тәрбие үрдісінің пәнінің тәрбиелік мәні
зор.
1.2. Оқыту барысында оқушылардың гумандық қасиеттерін қалыптастырудың
мүмкіндіктері
Білім - үздіксіз білім берудің алғашқы басқышы. Осыған сәйкес оқушыға
белгілі бір көлемдегі білім, білік-дағдыларды меңгертумен бірге гумандық
қасиеттерін қалыптастыру бүгінгі күннің басты талабы. Осындай тәлім-тәрбие
беруде сабақта, сабақтан тыс уақытта жаңа технологияларды тиімді
пайдаланудың маңызы ерекше.
Сонымен оқушыларды ана тілі пәнін оқыту барысында рухани адамгершілік
қасиеттерін қалыптастыру жолдарын қарастыру керек. Адамның жан-жақты және
үйлесімді дамуында еңбек шешуші факторлардың бірі. Халық педагогикасында
еңбекті бүкіл тәрбие жүйесінің күре тамыры деп қарастырады. Адам еңбексіз
дамымайды, кері кетеді, азады.
Еңбек ету арқылы адамның көзқарасы, эстетикалық сезімі, адамгершілік
қасиеті,ақыл-ой деңгейі дамып жетіледі.
Балалар мен жастардың еңбек тәрбиесі ертеден-ақ ата-ана парызы, бүкіл
халық міндеті болған. Халық еңбекті асыл мұрат деңгейінде қарады. Адам
өзінің жан дүниесін, тән сұлулығын еңбекте ғана көрсете алатындығына назар
аударады.
Сол себептен де баланы ерте бастан еңбекке ертеден тәрбиелеу жанұяның
қасиетті борышы. Жас ұрпақты рухани адамгершілік қасиетке тәрбиелеу халық
ауыз әдебиетінің өзекті мәселелері ретінде де жырланды.
Жас ұрпақты халқымыз жалпы гумандық қасиетке тәрбиелей отырып, "он
саусағынан өнер тамған" нақты кәсіп иесі болуды. "Еңбекке үйренем десең,
ерінбе, өнерге үйренем десең жиренбе", "Еңбек елдің көркі", деп халық
мақалдарында насихаттап отырған. Бұл мақал-мәтелдердегі сөздерде еңбектің
тәрбиелік рөлінің зор екенін, еңбек дағдысын бала бойында қалыптастыруға
жігерліктің қажет екенін нақты түсінген.
Қоғамның ең басты талаптарының бірі әр азаматтың өмірде өз орнында
толық күш-жігерін жұмсап, қоғамдық байлықты еселей түсуге еңбек үлесін
қосуы, еңбекке адал, саналы қатынасу, қоғамның өмір салтының алғы шарты
болып табылады. Ол үшін әрбір адам еңбекке лайықты тәрбиелеу керек,
мектептегі еңбекке тәрбиелеу – тәрбиенің жалпы жүйесінің құрамды бөлігі.
Ал, еңбекке тәрбиелеу және кәсіптік бағдар, мектеп оқушыларының
қоғамға пайдалы, өнімді еңбекке тікелей қатысуы, оқуға деген саналы
көзқарасты қалыптастырудың, азамат болып өсудің, жеке адамды адамгершілік
жағынан қалыптастырудың негізгі кезі болып табылады.
Мектепте оқушыларды рухани адамгершілік қасиетке тәрбиелеудің басты
міндеттерінің бірі біріншіден – еңбекке сүйіспеншілік пен және еңбек
адамдарына құрметпен қарау.
Екіншіден, оқушыларды қазіргі қоғамдағы халық шаруашылығының әртүрлі
салаларындағы атқарылатын еңбектің, еңбек түрлерімен таныстыру, еңбекке
тәрбиелеудің жалпы міндеттері, алуан түрлі және жеке міндеттерді орындау
арқылы іске асырылып отырады.
Олар: балаларды еңбекке психологиялық және практикалық тұрғыдан
даярлау, оқушылардың еңбек дағдыларын қалыптастыру, оқушылардың еңбекке
ынтасы мен қабілетін дамыту.
Оқушыларды еңбекке психологиялық, практикалық тұрғыдан дайындау – бұл
қоғам үшін оқушылардың пайдалы еңбекке даярлығын және талаптануын
қалыптастырып тәрбиелеу, еңбекті өз бетімен, өз еркімен ынталанып орындай
білуге үйрету. Бұл өте күрделі процесс – мұнда оқушылардың әдеті, сезімі
қалыптасады.
Еңбек етуге әдеттену – бұл жай ғана еңбекке үйрену емес, бұл
адамгершілікті адам тәрбиесінің жоғарғы деңгейі, еңбек процесін құштарлық
еңбек етуге әзірлік, жұмысты істеп білу деді Н.Крупская – демек өз күшіңді
және басқалардың жағдайын есептей білу. Ең бастысы балаларды еңбекке
даярлауды 1-сыныптан, ал отбасында балалық шақтан бастау, оларды еңбек
түрлеріне қатыстыра отырып еңбектің адамды қайратты және бақытты
ететіндігіне сенімін күшейту, қалыптастыру. Еңбектің мәні, еңбектің рөлі,
еңбексіз ешнәрсе өздігінен істелінбейтіндігі туралы халық мақал-мәтелдері
арқылы әрбір сөз мағынасына ұғындыру.
"Ердің атын еңбек шығарар", "Еңбегің қатты болса, татқаның тәтті
болады", "Еңбек етте міндет ет", "Еңбек еткен емеді, еңбексіз не өнеді",
"Жалқауға жан жуымас, жалқауға мал құралмас", "Еңбексіз тапқан мал есепсіз
кетеді", "Ексең егін, ішерсің тегін", "Еріншектің ертеңі бітпес", "Жалқау
жыламсақ келеді", т.б. еңбек туралы мақал-мәтелдер, нақыл сөздер көптеп
саналады.
Оқушылардың ұжымдық еңбекте дағдыларын қалыптастырудың маңызы өте зор.
Ұжымдық еңбекте балалардың қабілеттері арта түсіп, дарындылығы толық ашыла
түседі. Ұжымдық еңбекте тәртіп, мінез-құлықтық әдеттері, дағдылары
қалыптасып отырады. Бұндай еңбек ете білуде оқушылардың достық, жолдастық
өзара көмек және жауапкершіліктері нығая түседі.
Егер ұжымдық еңбектің дағдылары оқушылардың бойында дұрыс қалыптасса,
ол мектеп бітіргеннен кейін де ары қарай ұжымдық қатынастың нормаларын өз
бойында дамытып отырады.
Бала бойында еңбек мәдениеті дағдыларын қалыптастыруда рухани
адамгершілік қасиеттің тәрбиеік мәні зор. Еңбек мәдениетінің көрсеткіші,
атқарылатын жұмыстың сапалы және тиімді істеу, уақытты ұтымды пайдалану,
еңбек құралдарына, түрлі материалдарға ұқыптылықпен қарау. Балалардың
ынтасын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .3-5
І ОҚУШЫЛАРДЫҢ РУХАНИ АДАМГЕРШІЛІК ҚАСИЕТТЕРІН СЫНЫПТАН ТЫС
ЖҰМЫСТАР АРҚЫЛЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Оқушылардың рухани адамгершілік қасиеттерін сыныптан
тыс жұмыстар арқылы қалыптастырудың педагогикалық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .6- 18
1.2 Оқушылардың рухани адамгершілік қасиеттерін сыныптан тыс
жұмыстар арқылы қалыптастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19-31
IІ ОҚУШЫЛАРДЫҢ РУХАНИ АДАМГЕРШІЛІК ҚАСИЕТТЕРІН СЫНЫПТАН ТЫС
ЖҰМЫСТАР АРҚЫЛЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Оқушылардың рухани адамгершілік қасиеттерін сыныптан тыс
жұмыстар арқылы қалыптастырудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ..32-43
2.2 Оқушылардың рухани адамгершілік қасиеттерін сыныптан тыс
жұмыстар арқылы қалыптастырудың әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... . ... 44-
58
2.3 Сабақ жоспарының
үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59-61
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...62-63
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі: Әрбір мемлекеттің болашағы мектебінде
шыңдалады. Келешекте осы елдің тізгінін ұстар азаматтар – бүгінгі мектеп
оқушылары болғандықтан, Қазақстандықтар барлық мектептерге үлгі болуға
тиісті қазақ тілінде оқытатын мектептердің оқушылардың білім сапасы, даму
бағыттары , келешегінің көкжиектері бүкіл қоғамның , мемлекеттің назарында
болып 1999 жылы 7 маусым күні Білім туралы заңы қабылданды.
Білім берудің деңгейлері мен мазмұны Қазақстанның білім беру жүйесінде
жүйелі өзгерістер әкелмек. Осыған байланысты білімнің мазмұнын, оқыту
әдістерімен сабақты ұйымдастыру нысандарын жетілдіру бүгінгі күннің басты
талабы болып отыр.
Сондықтан да болашақ ұрпақтың жеке тұлға болып қалыптасуында білім
беру жүйесінің ізгілік бағыт алуы, атап айтқанда оқушыларды ізгілікке
тәрбиелеудің ерекшеліктерін айқындап, оны оқыту үрдісінде ұтымды пайдалану
қажеттілігі туындайды. Соңғы кезде қолға алынып жатқан білім беруді
ізгілендіру идеясын жүзеге асыру барлық білім беру жүйесінің,әсіресе
мектептің міндеті.
Білім туралы заңда білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың
ұстанымдарының бірі- педагог қызметкелер, оқушылардың мемлекеттік білім
беру стандартында көзделген деңгейден төмен емес білім, білік, дағды алуын
қамтамасыз етуге, баланың жеке шығармашылық қабілетінің дамуы үшін жағдай
жасау қажеттігі көрсетілген.
Қазақстан Республикасы жалпы білім беретін мектептің бастауыш білім
стандарты министрлік алқасының 18.07.1996 жылы 812 шешімімен бекікіліп,
1998-1999 оқу жылынан бастап мектеп тәжірибесіне енгізілді. Бұл білім
стандартында оқушылардың әл- қуатына қызығушылығы мен шығармашылык кабілеті
мен мүмкіндіктерін ескеріп, өзін-өзі дамытуға жағдай жасай отырып, міндетті
деңгейлерін айқындау жұмыстары жүргізілді.
Бастауыш мектеп- бұл оқушы тұлғасымен санасының дамуы қуатты жүретін
ерекше құнды, қайталанбайтын кезеңі. Сондыктан да бастауыш білім-үздіксіз
білім берудің алғашқы басқышы. [ 1]
Оқу - тәрбие үдерісінде мұғалім мен оқушы арасындағы адамгершілік
қарым-қатынастың атқаратын рөлі ерекше. Мұғалімнің өз оқушыларының жүрегіне
жол тауып, олардың өзі оқып қана қоймай оның игеретін жетістіктерін де атап
өткен.
Мысалы, қызығушылық қабілетті арттыра отырып, оқушының гумандық
қасиеттеріноятуға қалыптастыруға болады. Адамгершілік қасиеттерін сыныптан
тыс жұмыстар арқылы қалыптастыру. Осы гумандық қасиетін қалыптастыруда
отбасы мен мектептің тәрбиелік маңызы зор. Адамгершілік қасиет- бұл адамның
саналы әрекеті. Адамгершілік қасиетті оқу-тәрбие үдерісінде қалыптастыруға
болады. Баланы гумандық қасиетке баулу үшін қызығуы үшін оның көңіл-күйі
көтеріңкі болуы тиіс. Бала бір нәрсеге қызығуы үшін қызығатын нәрсе адамға
жағымды сезімдер туғызу керек.Жалпы адамның қызығулары бірнеше түрге
бөлінеді. Қызығу туралы психолог-педагогтар көптеген еңбектер жазған.
Оларда ең көрнекті ғылымдар мыналар: У. Мак Дугал (1871-1938), Э. Торндайк,
И. Ф. Гербарт. Бұл ғылымдар қызығушылықты зерттеп қана қоймай оның беретін
жетістерін де атап өткен.
Мысалы қызығушылық қабілетті арттыра отырып оқушының гумандық
қасиеттерін қалыптастыруға, оятуға немесе қалыптастыруға болады.
Адамгершілік қасиет оқушы бойындағы дарындылығын қалыптастыру және оны
тәрбиелеу бүгінгі таңдағы көкейтесті мәселелердің бірі.
Адам баласы тұлға ретінде өмір сүру барысында өзінің қоғамдық
мәнін сипаттайтын көптеген әлеуметтік сапалар мен қасиеттерді
қалыптастырады, әрі дамытады. Адам түсінігі биологиялық және
әлеуметтік сапа мен қасиеттердің бірлігін білдіреді. [ 2]
Ал жеке адам түсінігін алатын болсақ, ол тек қана әлеуметтік
сапа мен қасиеттерді игерген тұлғаны танумен байланысты. Бұл тұлға
қоғамдық тіршілік иесі сипатында көрініп, тіл игеруі, санасы әр
түрлі әдеттерімен ерекшеленеді. Жеке адамдық қасиетке ие болу үшін,
оның табиғи биологиялық болмысына емес, қоғамдық қасиеттерге
тікелей байланысты.
Сонымен жеке адам дегеніміз адамның қоғамдық сипатын
танытып, оның өмір барысында өзіне топтаған әлеуметтік сапалар мен
қасиеттер жиынтығын білдіреді.
Жеке адамдық сапалар өмір барысында қалыптасқандықтан, олар
біреулерде айқын көрініп, басқаларда күңгірттеу көрінеді. Олай
болса, жеке адамдық дәреже деңгейін қалай білеміз және оның
өлшемдері қандай деген сұрақтар туындайтыны сөзсіз.
Даралық бір адамның екіншісіне ұқсамайтын, өзіндік
ерекшелігі мен өзгешелігін сипаттайды. Даралық, әдетте мінез бен
темпераменттің айрықша бітістері, шығармашылық іс - әрекет және
қабілеттің ерекшеліктерінің өзіндік көріністерімен бөлектенеді.
Аталғандар сияқты мұғалімнің де даралық белгілері оның терең
білім аралығында, педагогикалық ой - өрістерінде, балаларға жайлылығы
мен еңбектегі жасампаздығында танылуы мүмкін. Даралық түсінігі бір
адамды екіншіден айырып, оған өзіндік қайталанбас сән беретін
жалпылық және жалқылық қасиеттерді білдіреді. [ 3]
Адамның қоғамдық тіршілік иесі сипатының толықтығы үшін
индивид түсінігін де білген жөн.
Бұл латын сөзі қазақша жекелік дегенді білдіреді. Түсінік
ретінде одан адамзат тегінің әрбір бөлек өкілін, оның сапа
қасиеттеріне қатысынсыз танимыз. Бұл тұрғыдан әрбір ақыл – есі дұрыс
адам индивид бола алады. Жеке адам түсінігінің және онымен
байланысты ғылыми категориялардың мәні міне осындай.
Ал жеке адамдық сапалар адамның өмір барысында дамуы және
қалыптасуынан педагогика үшін даму және қалыптасу
категорияларының мәнін ашып беру өз алдына маңызды.
Даму – бұл жеке адам сапалары мен қасиеттеріндегі сандық
өзгерістер жүйесі. Адамның туған күннен бастап дене құрылымы мен
әр түрлі мүшелері ұлғаяды. Ол сөйлей бастайды, сөздік қоры молая
түседі, көптеген әлеуметтік тұрмыстық және рухани ептіліктер мен
еңбектік дағды және әдеттерді игереді. Бірақ адамның жеке адам
болып дамуындағы басты белгі, ондағы сапалық өзгерістер. Оны мына
мысалдардан түсінуге болады: тілдік қызметтің жіктелуі адамның
танымдық қабілетін арттырады, сезімдік аймағын кеңейтеді, адамгершілік
қасиеттерін қалыптастырады.
Диплом жұмысының нысаны: Оқушылардың мектепте оқу-тәрбие үрдісінде
адамгершілік қасиетті қалыптастыру.
Диплом жұмысының мақсаты: Оқыту барысында оқушыларының адамгершілік
қасиеттерін сыныптан тыс жұмыстар арқылы қалыптастыру Міндеттері:
- Оқушылардың рухани адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру.
- Оқыту барысында оқушылардың рухани адамгершілік қасиеттерін
қалыптастырудың тиімділігі.
- оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының гумандық
қасиеттерінің тәрбиелік мәні
- Оқушылардың адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудың әдіс-
тәсілдерін пайдалану.
Зерттеу әдістері: Зерттеу мәселелері бойынша философиялық,
психологиялық, педагогикалық және әдістемелік әдебиеттермен танысу.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
І ОҚУШЫЛАРДЫҢ РУХАНИ АДАМГЕРШІЛІК ҚАСИЕТТЕРІН СЫНЫПТАН ТЫС
ЖҰМЫСТАР АРҚЫЛЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оқушылардың рухани адамгершілік қасиеттерін сыныптан тыс
жұмыстар арқылы қалыптастыру педагогикалық сипаты
Білім беру жүйесі қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының жетекші
рөлін атқарады, сондай-ақ оны әрі қарай айқындай түседі. Ал білімнің
қалыптасып дамуының жалпы шарттары философияның негізгі мәселесі - рухтың
материяға, сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан зерттелетін ілім – таным
теориясы деп аталады. Кеңестік психологтар мен ғалымдар Л. Р.
Выготский, В. В. Давыдов, В. А. Крутецкий, Б. М. Теплов, Л. В. Занков, С.
Л. Рубинштейн, Б. Г. Ананьев, А. Н. Леонтьев, өз республикамыздағы көрнекті
ғалымдар Т. Тажібаев, М. М. Мұқанов, Ж. М. Абділдин, Қ. Б. Жарықбаев, Т. С.
Сабыровтардың еңбектерін оқушының дамыту мәселесінің теориясы және
практикасының алтын қоры деп білеміз.
Оқыта отырып, оқушылардың қабілеттерін, гумандық қасиеттерін
қалыптастыру мәселесн көрнекті педагогтар Ш. А. Аманашвили, И. Т. Волков,
О. С. Газман еңбектерінде қарастырылады.
Өз республикамызда бұл мәселеге назар аударған ғалымдар Ә. Қоңыратбаев, С.
Тілешова жоғарғы сыныптарда шығарма жазғызу, В. Д. Чернов факультативтер
мен үйірмелер жұмыстары арқылы қабілеттерді шығармашылық деңгейге көтеру
жолдарын қарастырса, Қ. Ә. Жаманбаеваның зерттеу жұмысының негізгі идеясы-
сөз өнеріне баулу, көркем шығармашылық қабілеттерін дамыту жолдарын
айқындайды.
Еліміздің егемендік алуына байланысты өз ұлтымыздың бала тәрбиелеу мен
оқыту мәселесінде ғасырлар бойы жинақталған, асыл мұра ретінде осы күнге
дейін жеткен озық ой-санамызды қорытып бір жүйеге келтіру, оны жалпы
халыққа тарату, жастарымыздың бойында ең алдымен мектеп мұғалімдері мен
мектепке дейінгі тәрбиешілерімізді ұлттық дәстүрлер негізінде қайта
тәрбиелеу-бүгінгі таңда кезек күттірмейтін мәселе.
Өйткені бүгінгі педагогикалық жоғары оқу орындарында халықтыңбүкіл
тарихында қалыптасқан қазақ ұлтының ұлттық тәрбиесі идеясы кеңестік
дәуірдің өміршеңдігінен оқу жоспары мен бағдарламасынан, білім берудің
жалпы мазмұнынан тыс қалып қойды деуге болады. Сондықтан бүгінгі таңда
жаратылысында дана-ақылгөй, ілтипатты, сыпайы қасиеттер туа дарыған өз
ұлтымыздың психологиясы мен педагогикасын ғылыми негіздеу, оны қайта
жаңғырту негізгі мәселелердің бірі болды.
Дегенмен біздің ұлтымыздың мәдениетінде, тарихында, әдебиетінде,
этнографиясында, халықтың білімінде, өмір тәжірибесінде педагогикалық озық
идеялар молынан кездеседі. Дана халық өзінің болашақ ұрпағына даналық
сөздерін қалдырмауы, ұрпақтан-ұрпаққа үлкен бір қамқорлықпен іріктеп
сақтап, асыл ойларын паш етіп, төкпей-шашпай жеткізу халқымыздың даралық
тұлғасы деп білеміз. Бұл ойларды біз ең алдымен халқымыздың ауыз
әдебиетінен, ұлттық мәдениетінен, ұлттық тілінен, тарихынан ағартушы
педагогтарымыздың озық ой-пікірлерінен, ұлттық салт-дәстүрлері мен әдет-
ғұрыптарымыздан сұрыптап аламыз.
Халық педагогикасының материалдары жинақталып ғылыми түрде жүйеленіп
қазақ этнопедагогикасы аталуы тың мәселе болғанымен бұл ғылым үшін
жаңалық деуге де болмайды. Себебі бұл мәселе ғалымдарымыздың бүгінге
дейінгі еңбектерінде қаралып келді.
Осы педагогикалық ой-жүйелерін бір ізге келтіру, оның бағдарламасын жасау,
жоспарын, мазмұнын қалыптастыру мәселесін ғалымдарымыз әсіресе соңғы 10-15
жыл көлемінде қолға ала бастады.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы аумағында білім ошақтарының
барлығында да халқымыздың әдет-ғұрпын, салт-дәстүрлерін дамытуды негізгі
мақсат етіп қойып, Қазақстандағы этнопедагогикалық ойлардың даму тарихын
жүйелеп ұсынуда педагог ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан.
Солардың ішінен дара тұрған шығыс ойшылы атанған Әбу Насыр Әл-фараби
(850-950) өз біліммен-ғылымның барлық салаларының негізін қамтитын
орасан мол мұра қалдырды.
Әлемнің негізгі тұрақтысы-адам. Адамның ақыл-ой парасаты ойдағыдай
дамып жетілсе, дұрыс өсіп өркендей алады. Бақытты болу, кәмлетке келу,
қоғамдық тіршілікті жақсарту барлығы да білімге байланысты.
Шын мағынасындағы білімділік үлкен адамгершілік сипаты. Оның оқу-
білім, тәлім-тәрбие мәселелері жайлы айтқан пікірлерінің құятын үлкен бір
арнасы, адам атаулының, гуманистік ізгілік қасиеттерге баулу мәселесіне
келіп тіреледі. “Білімді болу деген сөз, - деп жазды ол,-белгісіз нәрсені
ашу қабілетіне ие болу деген сөз... білімді адам көп нәрсені біледі және
қабілеті, дарыны арқылы басқа белгісіз нәрселерді өз бетінше аша алады”. Ол
оқу, білім алу ғылым адамы болу, адамгершілік және тәрбие мәселелерімен
тығыз байланысты деп көрсетеді. “Ғылымды үйрену үшін адамның арының
тазалығы қажет” - дейді ұлы ұстаз
Ол адамдардан шындықты, адамгершілікті, сыпайлыықты, әділдікті талап
ететінін көреміз. Бұл ойды әрі қарай жалғастырушы түркі тілдес халықтардың
аса көрнекті ақыны, ғалым Жүсіп Баласағұни (1015-1020ж) оның ғалымдық,
ұстаздық, ақындық еңбегі “Құдатғу біліг” (“Құтты білік”) дастаны. Бұл
дастан адамгершілік нұсқаларын, қоғамдық саяси ережелері мен заңдарды әдет-
ғұрыптар нормасын қамтыған. “Құдатғу білікті” қазақша “Құтты білік” немесе
“Бақытқа жету ғылымы” деуге болады.Дастанда көтерілген тәлімдік маңызы зор
келесі бір мәселе адамның мінез-құлқы, оның қоғамдағы орны туралы
жәйіттер.
Адам-бұл дүниеге қонақ, оның өмірі өткінші, сондықтан ол артынан ылғида
жақсы сөзбен жақсы ісін қалдырып отыруы қажет. Бүл үшін ол әркез жаман
қылықтан сақтанып, адалдықпен жүріп-тұруы тиіс. Екі жүзді болмай, сөзбен
істі бір жерден шығару қажет. Ол ақылдылықты адамның адам болуының,
адамгершілік жағынан жетілуінің бірден бір өлшемі деп ақылдың көмегінсіз
бұл дүниеде ешбір нәрсе шешілмейді деп түйіндейді
“Адамға оның ақылы ғана дос”
“Парасат қараңғыдағы шырақ”
“Ақылсыз адамның жануардан айырмасы жоқ”
“Біліктілік пен ақылдыдық төбеңді көкке жеткізеді”
Бұл ойларды қорыта айтқанда, ғалым адам әр кез орағыта ойлап, ақылдылықпен
әрекет етсе ғана көздеген мақсатына жете алады деп тоқтам айтады. Ақылды
адам жұрт алдында құрметке бөленеді. Тіл адамды көкке көтереді.
Адам екі нәрседе қартаймайды: бірі оның-игі ісі, екіншісі-ізгі сөзі.
Олай болса, әр кез жақсы қылықпен қатар жақсы сөзің болсын, бұл екі
қасиетің бір-бірімен байланысып жатсын.“Жақсы болғың келсе жаман сөз айтпа,
он мың сөздің түйінін он сөзбен шеш”. Бақ пен бақытқа жету адамның өз
қолында. Бұл үшін ол аянбай еңбек етіп, өз бойынан адамгершілік қасиеттерді
егіп отыруы тиіс.
Білімді болу-бәрінен бұрын адам болу деген сөз. Білімсіз адам-надан
топас. “Білімді босаға жақта отырғанымен біртіндеп төрге шығады”. Нағыз
білімділік адамгершілік, имандылық қылықпен нұрланып тұруы тиіс, деп
тұжырмдайды.
Баласағұнның бұл ойлары қазіргі нарықтық экономикалық қатынаста өмір
сүріп жатқан мектеп оқушыларына адамгершілік тұрғыда парасатты болуды
меңзейді. Ғалым қазақ халқының ұлттық психологиясын былай сипаттаған:
“...қазақ барлық сенім, әдетімен де, ойын сауығымен де, аңыздар, өлең-жырлар
жасаумен де, сауыққа құмаршылығымен де, халықтың заңының көптеген
кодекстерін сақтаумен де, ең ақылдылардың қатарына қосылады ”- деп өз
халқын жоғары тұтқан
Шоқан Уәлихановтың пікірінше халықтардың ұлттық психологиясын көрсететін
белгілердің бірі-сол халықтың тіл байлығы, сөз өнері, шешендік қасиеттері
болып табылады. Ғалым халқымыздың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрпын, мәдени
мұра етуді мақсат етті. Оған жетудің жолдарын халыққа білім беру ісінен,
ұлттық мәдеиетті дамытудан іздеді. Бұдан біз Шоқан Уәлихановтың барлық
еңбегі халықтық педагогика элементтерін өзек еткенін байқауға болады. Әрине
бүгінгі күнде бастауыш сынып оқушыларының Атамұра ұсынған жаңа
оқулықтарыныңда Шоқан айтып өткен тәлім-тәрбиелік ойлары түгелдей
қамтылып, зерделеніп оқушылар бойына құйылса дер едік.
Қазақ халқының ұлы ағартушы педагогы қазақ балалар әдебиетінің негізін
қалаушы ұстаз, ақын Ыбырай Алтынсарин (1841-1889ж) мұғалім болу үшін
әрбір ұстаз ұстаздық қасиеттерін қалыптастыра білуі керек дей келе,
“Мұғалім баланы тәрбиелеуші, оның қамқоршысы, егер бала бір нәрсені білмей
қалса, ол бала кінәлі емес, оған кінәлі балаға түсіндіре алмаған ұстаздың
өзі кінәлі. Ұстаз балаға сабыр мен салмақты қысқа сөйлеу керек, ол әрбір
пәнді балаға түсіндіргенде ықыласымен, қарапайым тілмен түсіндіруге тиіс”-
дейді
Бүгінгі мұғалімнің бойында болатын жоғары білімді білгірлікті,
шыдамдылықты, іздемпаздылықты қасиеттерді айтып тұрғанын байқаймыз.
Ақын педагог “Қазақ хрестоматиясы ” (1879) кітабында “Кел, балалар,
оқылық” сияқты өлеңдері балаларды еңбекке, адамгершілікке тәрбиелейді.
Кел, балалар, оқылық.
Оқығанды көңілге
Ықыласпен тоқылық,
Надандықтың белгісі-
еш ақылға жарымас,
Жайылып жүрген айуандай
Ақ, қараны танымас.
Адамның ең басты қасиеті- оның адамгершілігі деп түсінген ұлы
ағартушы ұстаз үшін ғылым мен білім қосыла, адамгершілікті таза сақтауға
бірден-бір нәрсе деп көрсетеді.
Жас кезде дұрыс тәрбие алмаған бала өскенде қисық ағаш сияқты
өсетінін от басында теріс тәрбиеленген баланы қайта тәрбиелеудің үлкен
қиындық келтіретінін айтады. Сонымен қатар өнегелі отбасынан бұзық
мінезді баланыњ шығуы немесе тәрбиесі нашар отбасынан да тәрбиелі,
өнегелі баланыњ өсуі мүмкін дей келеді де, бұл айтылғандар өскен ортаныњ,
замандас, жора-жолдас, құрбы-құрдастың ықпалынан, соларға еліктеуге
болатынын дәлелейді.
“Тәрбиенің негізгі мақсаты мінезін түзеу, адамшылыдыққа қызмет ету,
адал еңбек ете білуге тәрбиелеу” дей келе, “Баланы тәрбиелеу үшін әрбір
тәрбиешініњ өзі тәрбиелі болуы керек. Себебі бала, айтып тұрғаннан көрі
көргеніне көп еліктегіш келеді. Солай болған соњ балаға не жақсы мінез
болсын іспен көрсете білу керек”-дейді. Бұл еңбекте Аймауытов “Баланы
оқытудың белгілі ереже заңдарын баяндайтын, оқытудың дұрыс жүйесін тауып,
білімге тез жету шарттарын көрсететін педагогиканың негізгі бөлімі
дидактикаға ғылыми анықтама берген”.
Оның пікірінше, “Мұғалім-үнемі қозғалып, өзгеріп, өсетін,
өркендейтін тірі адам болғандықтан біркелкі әдістен табан алмай шектеліп
қалуға болмайды. Сабақ беру үйреншікті жай шеберлік емес, ол үнемі
жањадан-жаңаны табатын өнер. Оқыту, білім беру әдісі үнемі ізденуден
тұратын іс-әрекет”-деп атап өтеді. Ж.Аймауытовтың бұл пікірлері қазіргі
қазақ мектептеріндегі оқытудың мазмұнын қайта құру жөніндегі жалпы орта
білім беру тұжырымдамасында айтылған “педагогикалық процестің сапасын
көтерудің” маңызды бағыты-сабақты өткізу тәсілдерін одан әрі жетілдіруде
басты қағида етіп ала аламыз.
Мағжан Жұмабаев (1893-1938ж.) ақын, аудармашы, педагог. Ол 1922 жылы
“Педагогика” оқулығын жазған ағартушы. Осы оқулығының бірінші бөлімі
педагогиканың жалпы мәселелеріне арналған. Оның пікірінше тәрбие саласы
төртке бөлінеді. Олар: дене, жан, ақыл және сұлулықпен әдеп-ғұрып
тәрбиесі: “Егер де адам баласына осы төрт тәрбие тегіс берілсе, оныњ
тәрбиесі түгел болғаны.
Егерде ол ыстық суық, аштық, жалаңаштық сықылды тұрмыста жиі
ұшырайтын күштерді елмейтін мықты берік денелі болса, түзу ойлайтын,
дұрыс шешетін, дәл табатын ақылды болса, сұлу сөз, сиқырлы әуен, әдемі
түрден ләззат алып, жан толқындырарлық болса, жамандықтан жаны жиреніп,
жақсылықты жаны тілеп тұратын болса ғана адам баласының дұрыс тәрбие
алып, шын адам болғандығы.
Балам адам болсын деген ата-ана осы төрт тәрбиені дұрыс орындасын...”
Баланы тәрбиешінің дәл өзіндей қылып шығару емес, келешек заманына лайық
қылып шығару”-деу арқылы М.Жұмабаев тәрбие мақсатын келер күн талабымен
ұштастырғысы келеді.
Ақын тілдің адам өміріндегі мањызы жайлы айта келіп, ұлттыњ мәнін
мәнермен жеткізеді. “ұлттың тілі, кеми бастауы-деп жазды ол,-ұлттыњ құри
бастағанын көрсетеді”. Мағжан педагогикасы аса сезімтал, саясаттан тыс,
бала жүрегін жараламайтын адамгершілікті педагогика. Қазақ халқының
ғалымы педагог Жұмабаевтың ойын бағамдап қарасақ бүгінгі жањару
заманындағы оқушылардың тіл шұбарлығын тазарта отырып өз халқыныњ тілін,
мәдениетін, салт-дәстүрін құрметтеуге үйрететінін ањғардық.
Мағжан Жұмабаев “Педагогикасындағы” ойлармен нәрлендіретін кез келді
деп ойлаймыз. Мағжан мен қатар өмір сүрген ақын, журналист, әрі ағартушы
педагог С.Торайғыров (1843-1920ж) этнопедагогикалық ой-мақсаттарын өз
шығармалары арқылы халық санасына жеткізе білді. Ұлттық білім, халықтық
тәрбие ісінің жағдайларын зерттеп, ұрпақтың келешегіне кемелді жол
сілтеді. “Жеткізбей кетер жүйрік жоқ, қусақ бәрін шаламыз”,- деп,
жастарды жаңаша жарысқа шақырады.
Ұрпақтың ойын оятып тірлігіне үміт жалғайды. “Қараңғы қазақ көгіне
өрмелеп шығып күн болам, қараңғылықтың кегіне, күн болмағанда кім болам!”-
деп, өз сөзі арқылы бүкіл ұлт ұрпағының алдына мақсаттар қояды. Мақсатқа
жетудің жолы-еңбек деп түсіндіреді. “Менде жоқ қажу деген, ашу деген,
тарығып болымсызға жазу деген”-деп, жастарды еңбекке, әдептілікке,
шыдамдылыққа шақырады. ”Дені сау болса, тағдырдың көкке ұшырам күлдерін,
серпіп тастап түндерін, туғызамын күндерін”,-деп жастардың алдына еңбек
ету, білім алу, әдепті болу, адамгершілік қасиеттерін игеру мақсаттарын
қояды.
“Оқудағы мақсат не” деген өлеңі арқылы оқу ұлттық білім беру
жолындағы ұлы іс екенін айтып, бірден-бір пайдалы нәрсе оқу екенін
уағыздап, жастарды оқуға шақырады: “Шығамын тірі болсам адам болып,
жүрмеймін бұл жаћанда надан болып”. Сөйтіп, ұлы ақын ұлттық үрдістің
негіздері - оқу, оқыту, білім алу, халықтыњ салт-дәстүрлерін қастерлеу,
ақыл-ойды алға қарай, яғни тарихи даму жолына қарай бағамдау қажет
екендігін көрсетті.
Қазақ жастарына болашақты болжап, келешекке кемелденіп барар жолдар
мен маңызды мақсаттарды біздіњ қазіргі құбылмалы заманамызға сай ұсынды
деп ойлаймыз.
Халық педагогикасы туралы ежелгі ойшылдардың, ғалымдардың ойлары
бүгінгі зерттеулерде жалғасын тауып келеді.
Бұл салада қазақ халқының тәлім-тәрбие мұратына ерекше мән беріп
зерттегендер А.Янушкевич, В.Радлов, Г.Потанин, В.Затаеевич. Соңғы жылдары
арнайы халықтық педагогиканы зерттегендер Ресейлік ғалымдар қатарында
Г.Н.Волков, Е.Н.Ханбиков, А.Э.Измайлов, С.Р.Раджабов, Н.С.Сафаров т.б.
Қазақстан Республикасы бойынша халықтық педагогиканың жалпы
педагогика, психология, философия ғылымдарындағы алатын орны оныњ,
тарихи даму жолын ғылыми тұрғыдан мәнін, мақсатын, мазмұнын,
методологиялық негізін ашуға елеулі үлес қосқан көрнекті ғалымдар
Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, Қ.Сейсенбаев, Х.Арғынбаев, Н.Сәрсенбаев,
С.Ұзақбаева, А.Мұханбаев. Бұл зерттеулерде “Халық педагогикасы” ұғымын әр
түрлі мазмұн мағынада түсіндіреді.
Халық педагогикасы көп арналы, қыр сыры мол, күрделі ғылым. Ол
ұлттық өмірге немқұрайлы қарайтын жас ұрпақты қазақтың рухани,
материалдық мәдениетін толық меңгерген, тарихын, әдет-ғұрып, салт-сана,
дәстүр, тәлім-тәрбие, адамгершілік қасиеттерін бойына сіңіріп, ұлтын
сүйетін азамат болып өсуіне қамтамасыз етуге тиіс.
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мақсат-
саналы ұрпақ тәрбиелеу. Болашақ ұрпақ- келешек қоғам иесі. Сол келешек
қоғам иелерін жан-жақты жетілген, ақыл- парасаты мол, мәдени-ғылыми өрісі
озық азамат етіп тәрбиелеу – біздің де қоғамның алдындағы борышымыз. [ 4]
Бастауыш сынып оқушыларының гумандық қасиеттерін қалыптастыру
заңдылықтарын психологиялық тұрғыда зерттеген белгілі психолог ғалымдар В.
В. Давыдов, С. Л. Рубинштейн, Л. В. Занков, Л. Р. Выготский, Л. И. Божович,
Э. Эриксон, Д. Эльконин, А. В. Запарожец, В.С. Мухина, т.б. бала психикасын
дамыту еңбекке баулу жұмыстарында алғашқы адамгершілік, эстетикалық сезім
күйлерін қалыптастыруда ойын элементтерін олардың жас және дара даму
ерекшеліктерін ескере пайдалану идеясын ұсынады. Ф. А. Флерина, С. Р. Буре,
В. И. Логинова, А. Усова, В. Нечаева, Т. Маркова, Т. Тихеева, Н.Тюрина, З.
Асланова т.б. педагогтар мектепке дейінгі балалар мекемелеріндегі тәрбие
мен білім беру мазмұнын жаңартудың әдіс- тәсілдерін қарастырып, баланы
еңбекке баулу мәселелеріне тоқталады.
Республикамыздағы тәлім тәрбиені халық педагогикасы негізінде
қарастырып, ғылыми әдістемелік еңбектер жазған ғалымдар Х. Арғынбаев, С.
Касиманов, Ы. Оршыбеков, Н.Сәрсенбаев, С. Қалиев, Қ. Жарықбаев, С.
Ұзақбаева, Ә. Табылдиев т.б. зерттеулерінің маңызы зор.
Қазақстанда оқушылардың даму ерекшелігі туралы зерттеу
жүргізген белгілі психолог ғалымдар С.Баулаубаев, Т.Тажибаев, Ә.
Темірбеков, М.Мұқанов, Қ. Жарықбаев, Ә. Алдамұратов, Ғ. Рахимбеков, т.б.
еңбектері жарық көрген. Жалпы білім беретін мектептердің бастауыш сынып
оқушыларының гумандық қасиеттерін қалыптастыру әдістемесі туралы айтқанда
арнайы зерттеу жүргізген педагог ғалымдар О. Сатқанов, Б. Қалназаров және
әдіскер мұғалімдер Ш. Абдуалиева, А. Бакірова, Е. Раимжанов т.б.
авторлардың ғылыми әдістемелік еңбектерімен оқу құралдарын атауға болады. [
5]
Танымдық қызмет барысында абстракт ойлау, логикалық ес дамиды,
өмірге деген көзқарас пен наным –сенімдер орнығады. Еліктеушілік
мінез – құлық бірте – бірте белсенді жасампаз, шығармашылық іске
ауысады, өз қылық әрекетін басқара алу мен өзіндік билік қабілеті
көркейеді сонымен қатар адамгершілік қасиеттер қалыптасады. Бұл
өзгерістердің бәрінен адамның анатомиялық, физиологиялық
кемелденуіндегі, жүйке – жүйесі мен психикасының және танымдық пен
шығармашылық іс - әрекетінің жетілуіндегі дүниетанымдық, имандылық,
сапалық, гумандық қасиеттегі өзгерістер үрдісін білеміз.
Қалыптасу түсінігіне келетін болсақ, ол жеке адам дамуның
нәтижесі ретінде оны кемелденуі мен тұрақты сапалар мен қасиеттерді
иемденуін білдіреді.
Педагогика ғылымы тәрбиені жеке адамды жан – жақты дамыту,
әділетті қоғамды өз қолымен құратын және қорғай алатын азамат
етіп тәрбиелеу деп қарастырады.
Оқушыны барлық жағынан тәрбиелеу, жас ұрпақты қоғам құрылысына
белсене қатысуына әзірлеу міндеттері мектепте білім және тәрбие алу
барысында жас түлектердің ақыл – ойы дамиды, адамгершілік ,гумандық
қасиеттері қалыптасады, ой еңбегіне төсемді, рухани ой – еңбегін
меңгереді, эстетикалық сезім, танымы артады.
Тәрбие мақсатына сай бұл мәселелерді ұйымдастыру немесе жүзеге
асыру тәрбиенің салалары: ақыл – ой тәрбиесі, азаматтық тәрбие,
адамгершілік тәрбиесі, эстетикалық және дене, экологиялық т.б.
көптеген тәрбие міндеттерін жүзеге асыру негізінде атқарылады.
Кешенді көзқарас тәрбие үдерісінде және оны басқаруда жүйеліктің
болуын да қарастырады. Тәрбие берудің кешенділігін қамтамасыз ету
барлық тәрбие беру мекемелерінің, соның ішінде мектептің де
идеологиялық жұмысын осы міндетке сай ұйымдастыра жүргізудің де
қызметі ерекше.
Яғни, педагогикалық әдебиеттерде тәрбие беруге функционалдық
тұрғыдан қарау кең етек алды.
Бүгін де бұл мәселеге мақсатты көзқарас 70 жылдардың бастапқы
кезеңінен бастау алып, педагогика ғылымдарында айрықша мәнге ие
болды, соның нәтижесінде күні бүгінге дейін оқушының бойында
гумандық қасиетті қалыптастырып , дамытуға жан – жақты ықпал ету
қызметінің бірлігі мен өзара байланысына баса назар аударылуда.
Нәтижесінде тәрбиеленуші жас ұрпақтың сана – сезіміне, мінез –
құлқына, іс - әрекетіне бір мезгілде жүйелі түрде ықпал етуге
мүмкіндік береді. Нәтижесінде индивид жан – жақты үйлесімді
қалыптасқан тұлға ретінде дамиды.
Оқушыны жан – жақты жетілдіріп, дамыту деген ұғымда оқу мен
жастардың практикалық еңбегінің тікелей байланысы, дүниенің және
ақыл – ой дамуының біртұтастығы деп түсіну керек.
Оқушыны жан – жақты дамыту идеясы ертедегі грек мемлекетінде
пайда болып, өткен дәуірдегі алдыңғы қатарлы прогресшіл ойшылдарды
терең толғантты.
Педагогикалық және философиялық еңбектердің жан – жақты дамыту
идеясы туралы көзқарастар қайта өрлеу дәуірінен бастау алғанын
байқаймыз. Олардың негізінде дене және рухани сұлулықтың үйлесімді
дамуын айта келе, оған жету тек адамдардың өнермен, гимнастикамен
айналысуы жағдайында ғана жүзеге асады деп дәлелдейді.
Даму – жеке адамды жетілдірудің өте күрделі және диалектикалық
процесі.
Аристотельдің көзқарасында дене, адамгершілік және ақыл – ой
тәрбиесі тұлғаның жан – жақты дамуы ретінде қарастырса, қайта өрлеу
дәуірінде гуманистер Витторино да Фиотре, Ф.Рабле, М.Мантень, жан –
жақты идеясын дамыта отырып, тұлғаның эстетикалық дамуына назар
аударды. Кейіннен жеке тұлғаның жан – жақты үйлесімді дамуы жайында
пікірлер – социал утопистер Томас – Мор, Т.Компенелла, Р.Оуэн, Сен –
Симон еңбектерінде толық мазмұнға ие болды. Олар қоғамның барлық
мүшелері еңбек пен оқытудың бірлігін жан – жақты дамыту гумандық
қасиетті қалыптастырады деді. [ 6]
Жан – жақты дамудың идеясын орыстың ревалюцияшыл – демократиялық
педагогиканың негізін қалаушылары Н.Г.Чернышевский мен
Н.А.Добролюбовтар да қалады. Н.Г.Чернышевский тәрбиенің мақсаты жайлы
қоғамдық идея жағынан ұстамды күрес адамын, революционерді
тәрбиелеу, халық мүддесін ойлайтын азаматтық істерге араласа
алатын, адал ниетті адамдар тәрбиелеу деп жаңа қоғам үшін
күрескерлерге қажетті қасиеттер жөнінде өз көзқарасын білдіреді.
Маркстік Философияның негізін қалаушылар К.Маркс пен Ф.Энгельс
тұлғаның жан – жақты дамуы жайлы пікірлерінде ақыл – ой тәрбиесі мен
дене тәрбиесін бірлікте қарастырып, жастардың практикалық қызметін
техникалық оқумен ұштастырады.
Тәрбиенің мақсатын қоғам дамуымен бірлекте қарастырып, қоғамдағы
өндіріс күштердің даму заңдылықтарына терең талдау жасап, қоғамды
еңбек бөлінісінің біржақтылығы, адам баласының бір жақты дамуына
әсер еткенін ғылыми тұрғыдан дәлелдеп береді.
Қорыта айтқанда оқушының жан – жақты дамуына арқау болатын
М.Жұмабаевтың айтқан Тәрбиедегі мақсат – адам деген атты құр жала
қылып жапсырмай, шын мағынасымен адам қылып шығару деген пікіріне
қосыла отырып, ол үшін әрбір оқушының өзіне тән адами қасиеттерін
қалыптастырып, дербес ерекшеліктерін жан – жақты әрі үйлесімді дамыту
қажеттілігіне гумандық қасиеттердің тәрбиелік мәні зор.
Бастауыш сынып оқушыларының гумандық қасиеттерін қалыптастыру жан –
жақты дамуын қалыптастыру болып табылады.
Отанына берілгендікті, оның бостандығы мен тәуелсіздігін қорғауға
дайындығын, бейбітшілік үшін, халықтардың достығы мен ынтымағы үшін,
еңбекшілердің бақыты үшін арнаулы даярлыққа тәрбиелеуде адамгершілік
қасиеттің алатын орны ерекше.Бастауыш сынып оқушыларының г адамгершілік
қасиеттерін мына міндеттер негізінде тәрбиелеуге болады.
- Ғылым, мәдениет, техника саласындағы білімдер жүйесін және
өндірістік ұйымдастырудың даму жағдайларын игере білуін
тәрбиелеу;
- Адамгершілік қасиеттерді барынша құрметтеушілік, адамдарға деген
қамқорлық жасау және оларға ілтипатпен қараушылық, жолдастық пен
адалдық, шыншылдық, жауапкершілік пен адамгершілік сезімдерге
тәрбиелеу;
- Еңбекте адал қарым – қатынасын, қоғам игілігі үшін материалдық
өндіріс саласында еңбек етуге даяр болуы, еңбек ету
қажеттілігін түсінуге, еңбек адамын құрмет етуге тәрбиелеу;
- әсемдікті барынша сезіне біуді, шын көріктілікті жасандылықтан
ажырата білуді, музыкаға, өнерге, әдебиетке ынтасын үнемі
жетілдіруге талпынысын, құштарлығын, табиғатты сүюге тәрбиелеу;
- денсаулығы мықты және дене құрылымы жақсы дамыған, дене
шынықтырумен (спортпен) үнемі шұғылданатын адамды тәрбиелеу.
Әрбір мектеп мұғалімінің алдында міне осындай оқушы тұлғасын
тәрбиелеп шығару міндеттері тұр.
Орта - адамның дамуына табиғи және әлеуметтік орта әсер етеді.
Табиғи орта – бүкіл табиғат жағдайының адам тұрмысына, қызметіне
ықпал жасауы. Әлеуметтік орта – жеке адамның мінез – құлқының дамуына
ықпал жасайтын қоғамдағы әлеуметтік қатынас.
Әрине әлеуметтік орта адамның қалыптасуына жоспарлы түрде ықпал
жасайды. Егер адамның қалыптасуына ортаның қатысы шамалы болса,
онда орта адамның талабын қанағаттандырады.
Тәрбие жеке адамды дамытудағы басты фактордың бірі – тәрбие.
Тәрбие балалардың жас және дербес ерекшеліктеріне дайындығы мен даму
дәрежесіне лайық іске асады.
Зерттеу тақырыбына қатысты бастауыш сынып оқушыларының рухани
адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру бүгінгі күннің талабы болып отыр. Осы
заманғы дәуір талабына орай қазақтың ұлттық салт – дәстүрлерінің озық
идеяларын, баланың жас шамасына қарай психологиялық, педагогикалық
аспектіде зерттеу балаларды еңбекқорлыққа өнерпаздыққа тәрбиелеу, еңбекпен
жасалған дүниенің көркем көрінісін байқату, өмірдегі, тұрмыстағы сан алуан
бұйымдардың адам еңбегінің нәтижесі екенін, оның қалай, неден жасалатынын
сезіндіре түсіндіру, таным, сезім әрекеттерін қалыптастыру бастауыш сынып
оқушыларының рухани адамгершілік қасиеттерінің жайын ғылыми тұрғыдан жете
зерттелмегені анықталады.
Бастауыш сынып оқушыларының рухани адамгершілік қасиеттерін
қалыптастыра т отырып , оларға меңгерілетін әр тарапты қарапайым
қасиеттерді, дағдыларды ұлттық мазмұнда, өз халқының тұрмыс- салт
ерекшелігіне орай дамыту қазіргі дәуір қажеттігінен туындап отырғаны мәлім.
Бүгінгі таңда өзекті мәселелердің бірі ретінде бала бойында ұлттық
тәрбиеге негізделген еңбек дағдыларын рухани адамгершілік қасиетке
қалыптастырудың маңыздылығы арта түсуде.
Ал бүгінгі күрделі әлеуметтік-экономикалық жаңарулар тұсында рухани
адамгершілік қасиеттер басты нысана болып отыр. Себебі өмірдегі сан алуан
қиыншылықтарды шешуде рухани адамгершілік қасиеттердің тәрбиелік мәні зор .
шығармашылық қана қандай түрде, қандай деңгейде болмасын адамға өмірдің
мәнін түсінуге, бақытын сезінуге мүмкіндік әпереді.
Мұндай күрделі мәселені шешуде үздіксіз білім бері ісінің алғашқы
сатыларының бірі болып саналатын бастауыш мектептің оқушыларына гумандық
қасиеттердің тәрбиелік орны ерекше.
Бастауыш сынып оқушыларының рухани адамгершілік қасиеттерін
қалыптастырудың жолдарын, құралдарын анықтау психология мен педагогика
ғылымдарында зерттеліп келеді. Бұл әрекеттер өзінің логикалық шегіне
жеткен деп айтуға болмайды.
Оқушылылардың рухани адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудың
негізгі мақсаты – бүгінгі күн талаптарынан туындаған, озық қоғамға лайықта
жаңа сана, рухани сапа қалыптастыру және дамытуда тың жолдармен соны
шешімдер іздестіру болып табылады.
Көтеріліп отырған мәселе туралы жазылған ойлар, тұжырымдамалар,
көзқарастар, еңбектер баршылық.
Бұл ежелден-ақ ұлы ойшылдарымыз Ж. Баласағұн, Әл-Фараби, Абайды ерекше
толғандырған, сондықтан ұлы педагогтардың еңбектерінде адамның жеке басын ,
қабілеттерін,гумандық қасиеттерін қалыптастыруды үнемі көтеріп отырған. [
7]
Көрнекті педагогтар К. Д. Ушинский, Ы. Алтынсарин, А. С.
Макаренконың шығармаларындаізгілік қасиеттерді қалыптастыру жолдары
қарастырылса, оқушы шығармашылығына бағыт-бағдар беруді ең алғаш білім
мазмұнына енгізген М. Жұмабаев болатын (1923 ж.).
Кеңестік педагогтар мен ғалымдар Л.С Выготский, С. Л. Рубинштейн, А.
Г. Ананьев, А. Н. Леонтьев, В. В. Давыдов, Л. В. Занков, В. А. Крутецкий,
Б. М. Теплов. өз республикамыздағы көрнекті ғалымдар Т. Тәжібаев, М. М.
Мұқанов, Ж. М. Әбділдин, Қ. Б. Жарықбаев, Т. С. Сабыровтың еңбектерін
оқушының ізгілік қасиеттерін дамыту мәселесінің теорияы және практикасының
алтын қоры деп білеміз. [ 8]
Оқыта отырып оқушының гумандық қасиеттерін көрнекті педагогтар
Ш. А. Амонашвили, И. П. Волков, О. С. Газман еңбектерінде қарастырылады.
Ы. Алтынсарин шығармаларының қайсысы болмасын жастарды еңбек етуге
шақырып, адам бойындағы жағымды қасиеттер шыдамдылық, төзімділік,
байқағыштық, аңғарымпаздық пен мейірімділік, адамгершілі, ізгілікті
тәрбиелеуді марапаттап, жалқаулық, еріншектікті айыптап отырады. Бір
сөзінде, ол адам адал, мағыналы өмір сүру үшін, белгілі бір мақсатты
әрекетпен айналысуы керек, ол әрекет- еңбек, және рухани адамгершілік
қасиет деп ойын түйіндейді.
Ш.Уалиханов қазақ, қырғыз елдерінің ұдттық дәстүрлерінің ортақ
екендігін айта келе, халыктың ауыз екі шығармалығына, қолөнеріне, салт-
дәстүріне, әдет-ғұрыпына әділ бағасын береді.
Қазақ халқының зиялы арыстары Ш. Құдайбердиев, Ж. Аймауытов, М.
Жұмабаев, І, Жансүгіров, А. Байтұрсынов, Т. Шонанов т.б. ұлттық
мектептердің басқа мектептерден ұтымды айырмашалығы, олар балаларды ана
тілінде оқытумен қатар қазақ халқының құнды салт- дәстүрлерін, әдет-ғұрпын,
мінез құлқы мен психологиясын үйренуге рухани адамгершілік қасиеттер ықпал
ететіндігіне назарларын аударады.
Бұрын соңды айтылған осындай ғылыми пікірлердің теориялық
және әдістемелік тұрғыдан тұжырымдап, ғылыми негізде қарастырған
этнопедагогика саласының мамандары Қ. Жарықбаев, С. Қалиев, Қ. Қожахметова
т.б. еңбектерінде кеңінен зерделенеді. Бұл зеттеулерде қазақ халқының
тұрмыс-салты, әдет-ғұрыптарының тәрбиелік мәні, олардың фольклор
үлгілерімен сабақтаса отырып, жас ұрпақты адамгершілікке,
еңбекқорлыққа,ізгілікке тәрбиелеу мәселелері әдістемелік тұрғыда жан-жақты
қарастырылған. [ 9]
Қазіргі таңда бастауыш сынып оқушыларының рухани адамгершілік
қасиеттерін қалыптастыру проблемасына философтар, социологтар, педагогтар
және психологтар көп мән беріп отыр. Психологтар рухани адамгершілік
қасиеттің дарыны кез-келген адамға тән екендігін дәлелдейді.
Педагогика баланың рухани адамгершілік қасиеттерін ,мүмкіндіктерін
дамыту жолдарын анықтаған. Оларға ортақ мәселе – баланы рухани адамгершілік
қасиетке араластыру. Оқушының рухани адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру
үшін ең алдымен ізгілік ұғымының мәнін терең түсініп алуы қажет.
Жас бала не нәрсені болса да білуге құмар, қызыққыш қолымен ұстап,
көзбен көргенді жақсы көреді.
Оқушылардың қызығушылықтарын арттыру жақсы ұйымдастырылған сабаққа
байланысты. Сондықтан, әрбір сабақта бұрыннан белгілі мәліметтерді
қайталай бермей, оқытудың жаңа әдіс-тәсілдерін іздестіру қажет.
Қазіргі сабақ түрлері: сайыс, жарыс, аукцион, концерт, кіріктіру
сабақтары нәтижесін беріп жүр. әсіресе, соның ішінде қазақ тілі пәні
бойынша балалардың қызығуларын қалай арттыруға болады?
Оқушының пәнге қызығушылығын арттыру мақсатында сабақта проблемалық
жағдай туғызып, оқушының ой-өрісін арттыру, гумандық қасиеттерін
қалыптастыруға үлкен үлес қосады.
Ұлы неміс педагогы А. Дистервергтің әйгілі Неміс мұғалімдерінің білім
беру ісіне басшылық атты еңбегінде Жаман мұғалім ақиқатты өзі айтып
береді, ал жақсы мұғалім оқушының өзін ізденуге жетелейді, ойлауға үйретеді
- деген.
Ал ойлауға үйрететін сабақта ерекше ахуал, мұғалім мен оқушы
арасындағы ерекшегумандыө қарым-қатынас пайда болады. Бастауыш сынып
оқушылары, әсіресе, мектеп табалдырығын алғаш аттаған жас бүлдіршіндер үшін
мұғалімнің ролі ерекше.
Бұл оқушылар - әлі ойын балалары. Сондықтан да сабақты тартымды еткізу үшін
сабақ тақырыбына сай көрнекті құралдар, дидактикалық материалдар, ролдік-
сюжеттік ойындарды, әрбір 10-15 минут сайын сергіту жаттығулары мен
музыкалық үзілістерді қолдану қажет.
Қазақ тілі сабағының грамматикасын түсіну үшін балалар көп ой-еңбегін
жұмсайды. Бұл сабақты бір сарынды өтсе, онда баланы жалықтырып, оқушының
сабаққа ынтасын төмендетіп жібереді. 1-2 сынып оқушылары ойын баласы
болғандықтан, сабақ тақырыбына байланысты сабаққа ойын элементтерін көбірек
енгізіп, сабақты түрлендіріп, оқушылардың сабаққа деген ықтасын,
қызығушылығын арттырып отыру керек. Ойын – балалардың негізгі іс әрекетінің
бір түрі. Бала өмірі ойынға байланысты. Бала ойынсыз өсіп-өркендей алмайды.
Бұл өмірдің заңдылығы. Рухани адамгершілік қасиетке тәрбиелеуде
балалардың көптеген ізгілік,адамгершілік ерекшеліктері дамиды, өмір сүру
барысында ол түрлі жолдармен жарыққа шығады.
Мысалы: үлкендер өздеріне тән ерекшеліктерін еңбектену барысында
көрсетсе, ал мектеп оқушылары сабақ үстінде ойын арқылы шыңдап, ой-өрісін
кеңейте алады. Ал ойынның өз мақсаты, жоспары, тәрбиелік мәні, қажетті
заттары, ерекшеліктері болады.
Сол ойын арқылы бала өмірден көптеген мәліметтер алады, психологиялық
ерекшеліктерін қалыптастырады. [ 10]
Баланың жас ерекшелігіне, зейініне сай әдейілеп ұйымдастырылған
ойындар баланың ақылын, дүниетанымын кеңейтеді, мінез-құлқын, ерік-жігерін
қалыптастырады және сабаққа деген қызығушылығын арттырады. Аса ірі
психологтардың айтуы бойынша, бала ойын үстінде қалай болса, өскенде еңбек
үстінде сондай болады.
Сондықтан, ойын баланың дүниетанымының, өміртанымының алғашқа қадамы.
Баланың өмірі қоршаған ортаны танып білуі еңбекке қатынасы, психологиялық
ерекшеліктері байқалады.
Ойын үстінде өмірдегідей қуанып, ренжиді. Сондықтан, мұғалім баланы
сабақта талабын шаттандыратындай, ойын оятатындай, іскерлігін дамытатындай
болу керек. Пәнді оқыту барысында оқушылардың белсенділігін адамгершілілкке
саналы ойлана білуін, ой-өрісінің дамуын, қиындықты жеңу, төзімділікке
баулуды үйрету мұғалім рухани адамгершілік қасиеттерді негізге ала отырып.
оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытудың бірнеше жолдарын айтуға
болады.
Олар мадақтау, бағалау, көрнекілік құралдар түрлерін, ойын
элементтерін қолдану. Бастауыш сынып оқушыларының рухани адамгершілік
қасиеттерін қалыптастыруда оқу-тәрбие үрдісінің пәнінің тәрбиелік мәні
зор.
1.2. Оқыту барысында оқушылардың гумандық қасиеттерін қалыптастырудың
мүмкіндіктері
Білім - үздіксіз білім берудің алғашқы басқышы. Осыған сәйкес оқушыға
белгілі бір көлемдегі білім, білік-дағдыларды меңгертумен бірге гумандық
қасиеттерін қалыптастыру бүгінгі күннің басты талабы. Осындай тәлім-тәрбие
беруде сабақта, сабақтан тыс уақытта жаңа технологияларды тиімді
пайдаланудың маңызы ерекше.
Сонымен оқушыларды ана тілі пәнін оқыту барысында рухани адамгершілік
қасиеттерін қалыптастыру жолдарын қарастыру керек. Адамның жан-жақты және
үйлесімді дамуында еңбек шешуші факторлардың бірі. Халық педагогикасында
еңбекті бүкіл тәрбие жүйесінің күре тамыры деп қарастырады. Адам еңбексіз
дамымайды, кері кетеді, азады.
Еңбек ету арқылы адамның көзқарасы, эстетикалық сезімі, адамгершілік
қасиеті,ақыл-ой деңгейі дамып жетіледі.
Балалар мен жастардың еңбек тәрбиесі ертеден-ақ ата-ана парызы, бүкіл
халық міндеті болған. Халық еңбекті асыл мұрат деңгейінде қарады. Адам
өзінің жан дүниесін, тән сұлулығын еңбекте ғана көрсете алатындығына назар
аударады.
Сол себептен де баланы ерте бастан еңбекке ертеден тәрбиелеу жанұяның
қасиетті борышы. Жас ұрпақты рухани адамгершілік қасиетке тәрбиелеу халық
ауыз әдебиетінің өзекті мәселелері ретінде де жырланды.
Жас ұрпақты халқымыз жалпы гумандық қасиетке тәрбиелей отырып, "он
саусағынан өнер тамған" нақты кәсіп иесі болуды. "Еңбекке үйренем десең,
ерінбе, өнерге үйренем десең жиренбе", "Еңбек елдің көркі", деп халық
мақалдарында насихаттап отырған. Бұл мақал-мәтелдердегі сөздерде еңбектің
тәрбиелік рөлінің зор екенін, еңбек дағдысын бала бойында қалыптастыруға
жігерліктің қажет екенін нақты түсінген.
Қоғамның ең басты талаптарының бірі әр азаматтың өмірде өз орнында
толық күш-жігерін жұмсап, қоғамдық байлықты еселей түсуге еңбек үлесін
қосуы, еңбекке адал, саналы қатынасу, қоғамның өмір салтының алғы шарты
болып табылады. Ол үшін әрбір адам еңбекке лайықты тәрбиелеу керек,
мектептегі еңбекке тәрбиелеу – тәрбиенің жалпы жүйесінің құрамды бөлігі.
Ал, еңбекке тәрбиелеу және кәсіптік бағдар, мектеп оқушыларының
қоғамға пайдалы, өнімді еңбекке тікелей қатысуы, оқуға деген саналы
көзқарасты қалыптастырудың, азамат болып өсудің, жеке адамды адамгершілік
жағынан қалыптастырудың негізгі кезі болып табылады.
Мектепте оқушыларды рухани адамгершілік қасиетке тәрбиелеудің басты
міндеттерінің бірі біріншіден – еңбекке сүйіспеншілік пен және еңбек
адамдарына құрметпен қарау.
Екіншіден, оқушыларды қазіргі қоғамдағы халық шаруашылығының әртүрлі
салаларындағы атқарылатын еңбектің, еңбек түрлерімен таныстыру, еңбекке
тәрбиелеудің жалпы міндеттері, алуан түрлі және жеке міндеттерді орындау
арқылы іске асырылып отырады.
Олар: балаларды еңбекке психологиялық және практикалық тұрғыдан
даярлау, оқушылардың еңбек дағдыларын қалыптастыру, оқушылардың еңбекке
ынтасы мен қабілетін дамыту.
Оқушыларды еңбекке психологиялық, практикалық тұрғыдан дайындау – бұл
қоғам үшін оқушылардың пайдалы еңбекке даярлығын және талаптануын
қалыптастырып тәрбиелеу, еңбекті өз бетімен, өз еркімен ынталанып орындай
білуге үйрету. Бұл өте күрделі процесс – мұнда оқушылардың әдеті, сезімі
қалыптасады.
Еңбек етуге әдеттену – бұл жай ғана еңбекке үйрену емес, бұл
адамгершілікті адам тәрбиесінің жоғарғы деңгейі, еңбек процесін құштарлық
еңбек етуге әзірлік, жұмысты істеп білу деді Н.Крупская – демек өз күшіңді
және басқалардың жағдайын есептей білу. Ең бастысы балаларды еңбекке
даярлауды 1-сыныптан, ал отбасында балалық шақтан бастау, оларды еңбек
түрлеріне қатыстыра отырып еңбектің адамды қайратты және бақытты
ететіндігіне сенімін күшейту, қалыптастыру. Еңбектің мәні, еңбектің рөлі,
еңбексіз ешнәрсе өздігінен істелінбейтіндігі туралы халық мақал-мәтелдері
арқылы әрбір сөз мағынасына ұғындыру.
"Ердің атын еңбек шығарар", "Еңбегің қатты болса, татқаның тәтті
болады", "Еңбек етте міндет ет", "Еңбек еткен емеді, еңбексіз не өнеді",
"Жалқауға жан жуымас, жалқауға мал құралмас", "Еңбексіз тапқан мал есепсіз
кетеді", "Ексең егін, ішерсің тегін", "Еріншектің ертеңі бітпес", "Жалқау
жыламсақ келеді", т.б. еңбек туралы мақал-мәтелдер, нақыл сөздер көптеп
саналады.
Оқушылардың ұжымдық еңбекте дағдыларын қалыптастырудың маңызы өте зор.
Ұжымдық еңбекте балалардың қабілеттері арта түсіп, дарындылығы толық ашыла
түседі. Ұжымдық еңбекте тәртіп, мінез-құлықтық әдеттері, дағдылары
қалыптасып отырады. Бұндай еңбек ете білуде оқушылардың достық, жолдастық
өзара көмек және жауапкершіліктері нығая түседі.
Егер ұжымдық еңбектің дағдылары оқушылардың бойында дұрыс қалыптасса,
ол мектеп бітіргеннен кейін де ары қарай ұжымдық қатынастың нормаларын өз
бойында дамытып отырады.
Бала бойында еңбек мәдениеті дағдыларын қалыптастыруда рухани
адамгершілік қасиеттің тәрбиеік мәні зор. Еңбек мәдениетінің көрсеткіші,
атқарылатын жұмыстың сапалы және тиімді істеу, уақытты ұтымды пайдалану,
еңбек құралдарына, түрлі материалдарға ұқыптылықпен қарау. Балалардың
ынтасын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz