Негізгі қорлар туралы жалпы түсінік
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Негізгі қорлар туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1. 16 (ХҚЕС) «Негізгі қорлар», оның мақсаты мен қолдану аясы...6
1.2. Негізгі қорларды Халықаралық Қаржылық Есеп Стандарты бойынша тану және тану кезіндегі бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2. Негізгі қорлардың амортизациясы және есептен шығару тәртібі ... ...30
2.1. Негізгі қорлар амортизациясының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.2. Негізгі қорларды есептен шығару тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
ҚОЛДАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Негізгі қорлар туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1. 16 (ХҚЕС) «Негізгі қорлар», оның мақсаты мен қолдану аясы...6
1.2. Негізгі қорларды Халықаралық Қаржылық Есеп Стандарты бойынша тану және тану кезіндегі бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2. Негізгі қорлардың амортизациясы және есептен шығару тәртібі ... ...30
2.1. Негізгі қорлар амортизациясының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.2. Негізгі қорларды есептен шығару тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
ҚОЛДАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
КІРІСПЕ
Қазақстан бүгінгі таңда әлеуметтік-экономикалық жаңару мен саяси демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам басқалы тұр. Қазақстан жаһандық экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе жатқан ел . Әлемдегі жасалған жаңа мен озық атаулыны бойына сіңірген, дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да болса өзіне лайық орнын иемденген, әрі жаңа экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті ел болу жолында.
Еліміздегі үрдіс пен нарықтық қатынастар жүйесі жылдан жылға дамып келеді. Нарықтық экономиканы ары қарай жетілдіру мен дамыту, экономикалық қатынастарға түсімі жақтарды ақпараттар жүйесімен қамтамасыз ету, жан-жақты талдау қызметтерін жүргізу, экономикалық тиімді шешім қабылдау үрдісінде бухгалтерлік есептің атқаратын ролі зор.
Толығымен амортизацияланған, пайдалануға жарамды негізгі құралдарды есепке алу проблемасы қолданыстағы негізгі құралдарға амортизацияның толық саласы есептелген болса, бұл жағдайда қаржы есептілігінің дұрыстығына оның салдарының әсерін ескере қарау керек.
Ал негізгі бөлімінде негізгі құралдар есебін талдауға және негізгі құрал есебін жетілдіру жолдарына арнадық. Жетілдіру жолында негізгі құралдың жақсаруына жағдай жасайтын ұсыныстарды ұсындық.
Кәсіпорында негізгі құралдардың есебі №16 ХҚЕС сәйкес ұйымдастырылады. Осы стандарт негізгі құралдың есебін жүргізудің, субъектіге жататын меншік құқығын, шаруашылық пен оперативтік басқару жүйесін анықтайды.
Кез келген өндіріс өз қызметіне құрал-жабдықтарын тартса ғана жүреді, ал ол еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай фабрикаттар) және еңбек құралдары (машина, станок) болып бөлінеді. Бұл арада еңбек құралдарының құрамы сыртқы белгісімен емес, олардың өндіріс процесінде атқаратын роліне қарап анықталады. Мысалға, заводта дайындалған бу қазаны сол зауыт үшін дайын өнім болып саналады; ал орнату үшін сатып алған субъект үшін осы қазан еңбек құралы болып табылады. Осы қазанды келешекте қайта сатуға алса, онда ол тауар болып табылады.
Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес (әлеуметтік) салада да ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) қызмет етеді.
Осы негізгі құралдарға: үйлер, ғимараттар, көп жылдық екпе ағаштары, машиналар және құрал-жабдықтар (соның ішінде автоматты машиналар және құрал-жабдық); машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа материалдар мен құрал-жабдық, көлік құралдары, құрал-сайман, өндірістік мүлік және жабдықтар. Шаруашылық мүлкі: жұмысшы және өнім беретін мал, көп жылдық екпе ағаштар, жерді жақсартуға (ғимараттарсыз) шыққан күрделі шығын, басқа да негізгі құралдар жатады.
Кәсіпорында негізгі құралдардың есебі №16 ХҚЕC-қа сәйкес ұйымдастырылады. Осы стандарт негізгі құралдың есебін жүргізудің, субъектіге жататын меншік құқығын, шаруашылық пен оперативтік басқару жүйесін анықтайды.
Негізгі құралдың бастапқы құны мынадай жолмен анықталады:
Жер учаскелері бойынша меншік немесе тұрақты пайдалану құқығы – актіде көрсетілген сатып алу құны, қозғалмайтын мүліктер бойынша агенттерге берілген сыйақы, сатып алу-сату келісімін рәсімдеу бойынша көрсетілген қызметтердің төлемі, жерді мақсатты пайдалануға дайындау бойынша (ескі үйлерді бұзу, тазалау, тегістеу, т.б. кезінде алынған материалдарды сатудан түсетін табыстың шегерілімінен басқа) жұмсалатын шығыстар;
Бірақ та біз ұмытпауға тиіспіз әр бір затты ұқыпты ұстамаса онда ол бұзылып қалады негізгі құралдарда сол сияқты бұзылуы мүмкін. Бұндай жағдайда біз оның бетін ала аламыз – жөндеу арқылы. Жөндеу есебі кәсіпорынға қажет. Негізгі құралдың естен шыққан жағдайында өндіріс процесі де тоқтауы мүмкін. Ал өндіріс процесінің тоқтауы біздің пайда табуымызға кедергісін жасайды. Ал жөндеу арқылы біз өндіріс процесінде көп жетіктіктерге жетеміз.
Қазақстан бүгінгі таңда әлеуметтік-экономикалық жаңару мен саяси демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам басқалы тұр. Қазақстан жаһандық экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе жатқан ел . Әлемдегі жасалған жаңа мен озық атаулыны бойына сіңірген, дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да болса өзіне лайық орнын иемденген, әрі жаңа экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті ел болу жолында.
Еліміздегі үрдіс пен нарықтық қатынастар жүйесі жылдан жылға дамып келеді. Нарықтық экономиканы ары қарай жетілдіру мен дамыту, экономикалық қатынастарға түсімі жақтарды ақпараттар жүйесімен қамтамасыз ету, жан-жақты талдау қызметтерін жүргізу, экономикалық тиімді шешім қабылдау үрдісінде бухгалтерлік есептің атқаратын ролі зор.
Толығымен амортизацияланған, пайдалануға жарамды негізгі құралдарды есепке алу проблемасы қолданыстағы негізгі құралдарға амортизацияның толық саласы есептелген болса, бұл жағдайда қаржы есептілігінің дұрыстығына оның салдарының әсерін ескере қарау керек.
Ал негізгі бөлімінде негізгі құралдар есебін талдауға және негізгі құрал есебін жетілдіру жолдарына арнадық. Жетілдіру жолында негізгі құралдың жақсаруына жағдай жасайтын ұсыныстарды ұсындық.
Кәсіпорында негізгі құралдардың есебі №16 ХҚЕС сәйкес ұйымдастырылады. Осы стандарт негізгі құралдың есебін жүргізудің, субъектіге жататын меншік құқығын, шаруашылық пен оперативтік басқару жүйесін анықтайды.
Кез келген өндіріс өз қызметіне құрал-жабдықтарын тартса ғана жүреді, ал ол еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай фабрикаттар) және еңбек құралдары (машина, станок) болып бөлінеді. Бұл арада еңбек құралдарының құрамы сыртқы белгісімен емес, олардың өндіріс процесінде атқаратын роліне қарап анықталады. Мысалға, заводта дайындалған бу қазаны сол зауыт үшін дайын өнім болып саналады; ал орнату үшін сатып алған субъект үшін осы қазан еңбек құралы болып табылады. Осы қазанды келешекте қайта сатуға алса, онда ол тауар болып табылады.
Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес (әлеуметтік) салада да ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) қызмет етеді.
Осы негізгі құралдарға: үйлер, ғимараттар, көп жылдық екпе ағаштары, машиналар және құрал-жабдықтар (соның ішінде автоматты машиналар және құрал-жабдық); машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа материалдар мен құрал-жабдық, көлік құралдары, құрал-сайман, өндірістік мүлік және жабдықтар. Шаруашылық мүлкі: жұмысшы және өнім беретін мал, көп жылдық екпе ағаштар, жерді жақсартуға (ғимараттарсыз) шыққан күрделі шығын, басқа да негізгі құралдар жатады.
Кәсіпорында негізгі құралдардың есебі №16 ХҚЕC-қа сәйкес ұйымдастырылады. Осы стандарт негізгі құралдың есебін жүргізудің, субъектіге жататын меншік құқығын, шаруашылық пен оперативтік басқару жүйесін анықтайды.
Негізгі құралдың бастапқы құны мынадай жолмен анықталады:
Жер учаскелері бойынша меншік немесе тұрақты пайдалану құқығы – актіде көрсетілген сатып алу құны, қозғалмайтын мүліктер бойынша агенттерге берілген сыйақы, сатып алу-сату келісімін рәсімдеу бойынша көрсетілген қызметтердің төлемі, жерді мақсатты пайдалануға дайындау бойынша (ескі үйлерді бұзу, тазалау, тегістеу, т.б. кезінде алынған материалдарды сатудан түсетін табыстың шегерілімінен басқа) жұмсалатын шығыстар;
Бірақ та біз ұмытпауға тиіспіз әр бір затты ұқыпты ұстамаса онда ол бұзылып қалады негізгі құралдарда сол сияқты бұзылуы мүмкін. Бұндай жағдайда біз оның бетін ала аламыз – жөндеу арқылы. Жөндеу есебі кәсіпорынға қажет. Негізгі құралдың естен шыққан жағдайында өндіріс процесі де тоқтауы мүмкін. Ал өндіріс процесінің тоқтауы біздің пайда табуымызға кедергісін жасайды. Ал жөндеу арқылы біз өндіріс процесінде көп жетіктіктерге жетеміз.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕРІ:
1. Қазақстан Республикасының Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы, 2009 жылғы.
2. Бухгалтерлік есеп жүргізу тәртібі. ҚР қаржы министрлігінің 22 маусым 2007 жылғы №224 бұйрығы.
3. ҚР-ның «Бухгалтерлік есеп жане каржылык есептеме туралы» 2007ж. 28 ақпандағы №234-3 заңы
4. "Егемен Қазақстан" 2007 жылғы 12 наурыз N 63-64
5. Бөлшек сауда кәсіпорындарында бухгалтерлік есепті ұйымдастыру // Бух. Учет и аудит- 2003
6. Бухгалтерлік есеп және аудит// БИКО- 2004
7. Кәсіпорын саудасының маңызы, Қаржы – қаражат // 2001;
8. ҚР-ң қаржы министрлігінің ақпараттық хабаршысы;
9. Қаржыландырумен ағымдағы жалға берудің есебі//Бухгалтер бюллетені-2007;
10. Бөлшек сауда кәсіпорындарында бухгалтерлік есепті ұйымдастыру // Бух. Учет и аудит- 2003;
11. Абленов Д.О. Аудит негіздері//Алматы – 2005;
12. Бухгалтерлік есеп және аудит// БИКО- 2004;
13. Радостовец В.В., Ғабдуллин Т.Ғ., Шмидт О.И. «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп» - Алматы: Қазақстан – аудит орталығы, 2002ж – 656 бет.
14. Қ.К. Кеулімжаев, З.Н. Әжібаев, Н.А. Құдайбергенов, А.Ә. Жантаев. «Қаржылық есеп» оқу құралы – Алматы: Экономика, 2001. – 330 бет.
15. Баймұханова С.Б., Балапанова Ә.Ж. «Бухгалтерлік есеп» Оқу құралы – Алматы, Қазақ университеті, 2001ж -279 бет.
16. «Аудит және бухгалтерлік есеп» Оқу құралы – Алматы: Қазақ университеті 2000ж – 167 бет
17. К.Ш. Дүйсембаев., Баймұханова С.Б. «Бухгалтерлік есеп» Алматы: ИздатМаркет, 2005ж-312 бет,.
18. Баймуханова С.Б. «Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов». – Алматы: Ценные бумаги, 2002г.
19. Көкенов Ү.Ж., Көкенова Ф.Ү., «Кәсіпорындардың бухгалтерлік есебі» - Алматы, «Демеу», 1992-320 бет
20. Е.Т. Төлегенов, В.К. Радостовец, Л.Г. Продан, Қ.К. Кеулімжаев. «Ауылшаруашылық кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп»: Оқулық– Алматы; Қайнар, 1994 – 352 бет
21. Қ.К. Кеулімжаев., Н.А. Құдайбергенов «Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері» оқулық Алматы: Экономика, 2006 - 384 бет
22. Ф.Г. Назарова «Бухгалтерлік есеп принциптері» - Алматы, 2006 жыл.
23. Салық кодексі 2007 жыл § 3. Тіркелген активтер бойынша шегерімдер
24. Қазақстан Республикасы бухгалтерлік есеп стандарты №16 2009 жыл– Бюллетень бухгалтерлік баспасы.
25. 13. А. А. Ашимова., «Қаржылық есеп 1»: оқу құралы. – Алматы, 2007 жыл – 70 бет.
1. Қазақстан Республикасының Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы, 2009 жылғы.
2. Бухгалтерлік есеп жүргізу тәртібі. ҚР қаржы министрлігінің 22 маусым 2007 жылғы №224 бұйрығы.
3. ҚР-ның «Бухгалтерлік есеп жане каржылык есептеме туралы» 2007ж. 28 ақпандағы №234-3 заңы
4. "Егемен Қазақстан" 2007 жылғы 12 наурыз N 63-64
5. Бөлшек сауда кәсіпорындарында бухгалтерлік есепті ұйымдастыру // Бух. Учет и аудит- 2003
6. Бухгалтерлік есеп және аудит// БИКО- 2004
7. Кәсіпорын саудасының маңызы, Қаржы – қаражат // 2001;
8. ҚР-ң қаржы министрлігінің ақпараттық хабаршысы;
9. Қаржыландырумен ағымдағы жалға берудің есебі//Бухгалтер бюллетені-2007;
10. Бөлшек сауда кәсіпорындарында бухгалтерлік есепті ұйымдастыру // Бух. Учет и аудит- 2003;
11. Абленов Д.О. Аудит негіздері//Алматы – 2005;
12. Бухгалтерлік есеп және аудит// БИКО- 2004;
13. Радостовец В.В., Ғабдуллин Т.Ғ., Шмидт О.И. «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп» - Алматы: Қазақстан – аудит орталығы, 2002ж – 656 бет.
14. Қ.К. Кеулімжаев, З.Н. Әжібаев, Н.А. Құдайбергенов, А.Ә. Жантаев. «Қаржылық есеп» оқу құралы – Алматы: Экономика, 2001. – 330 бет.
15. Баймұханова С.Б., Балапанова Ә.Ж. «Бухгалтерлік есеп» Оқу құралы – Алматы, Қазақ университеті, 2001ж -279 бет.
16. «Аудит және бухгалтерлік есеп» Оқу құралы – Алматы: Қазақ университеті 2000ж – 167 бет
17. К.Ш. Дүйсембаев., Баймұханова С.Б. «Бухгалтерлік есеп» Алматы: ИздатМаркет, 2005ж-312 бет,.
18. Баймуханова С.Б. «Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов». – Алматы: Ценные бумаги, 2002г.
19. Көкенов Ү.Ж., Көкенова Ф.Ү., «Кәсіпорындардың бухгалтерлік есебі» - Алматы, «Демеу», 1992-320 бет
20. Е.Т. Төлегенов, В.К. Радостовец, Л.Г. Продан, Қ.К. Кеулімжаев. «Ауылшаруашылық кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп»: Оқулық– Алматы; Қайнар, 1994 – 352 бет
21. Қ.К. Кеулімжаев., Н.А. Құдайбергенов «Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері» оқулық Алматы: Экономика, 2006 - 384 бет
22. Ф.Г. Назарова «Бухгалтерлік есеп принциптері» - Алматы, 2006 жыл.
23. Салық кодексі 2007 жыл § 3. Тіркелген активтер бойынша шегерімдер
24. Қазақстан Республикасы бухгалтерлік есеп стандарты №16 2009 жыл– Бюллетень бухгалтерлік баспасы.
25. 13. А. А. Ашимова., «Қаржылық есеп 1»: оқу құралы. – Алматы, 2007 жыл – 70 бет.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Негізгі қорлар туралы жалпы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1. 16 (ХҚЕС) Негізгі қорлар, оның мақсаты мен қолдану аясы...6
2. Негізгі қорларды Халықаралық Қаржылық Есеп Стандарты бойынша тану және
тану кезіндегі бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2. Негізгі қорлардың амортизациясы және есептен шығару тәртібі ... ...30
1. Негізгі қорлар амортизациясының
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 30
2. Негізгі қорларды есептен шығару
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...38
ҚОЛДАНЫЛҒАН ҚАЙНАР
КӨЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
КІРІСПЕ
Қазақстан бүгінгі таңда әлеуметтік-экономикалық жаңару мен саяси
демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам басқалы тұр. Қазақстан жаһандық
экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе жатқан ел . Әлемдегі жасалған
жаңа мен озық атаулыны бойына сіңірген, дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да
болса өзіне лайық орнын иемденген, әрі жаңа экономикалық жағдайларға жылдам
бейімделуге қабілетті ел болу жолында.
Еліміздегі үрдіс пен нарықтық қатынастар жүйесі жылдан жылға дамып
келеді. Нарықтық экономиканы ары қарай жетілдіру мен дамыту, экономикалық
қатынастарға түсімі жақтарды ақпараттар жүйесімен қамтамасыз ету, жан-жақты
талдау қызметтерін жүргізу, экономикалық тиімді шешім қабылдау үрдісінде
бухгалтерлік есептің атқаратын ролі зор.
Толығымен амортизацияланған, пайдалануға жарамды негізгі құралдарды
есепке алу проблемасы қолданыстағы негізгі құралдарға амортизацияның толық
саласы есептелген болса, бұл жағдайда қаржы есептілігінің дұрыстығына оның
салдарының әсерін ескере қарау керек.
Ал негізгі бөлімінде негізгі құралдар есебін талдауға және негізгі
құрал есебін жетілдіру жолдарына арнадық. Жетілдіру жолында негізгі
құралдың жақсаруына жағдай жасайтын ұсыныстарды ұсындық.
Кәсіпорында негізгі құралдардың есебі №16 ХҚЕС сәйкес
ұйымдастырылады. Осы стандарт негізгі құралдың есебін жүргізудің,
субъектіге жататын меншік құқығын, шаруашылық пен оперативтік басқару
жүйесін анықтайды.
Кез келген өндіріс өз қызметіне құрал-жабдықтарын тартса ғана жүреді,
ал ол еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай
фабрикаттар) және еңбек құралдары (машина, станок) болып бөлінеді. Бұл
арада еңбек құралдарының құрамы сыртқы белгісімен емес, олардың өндіріс
процесінде атқаратын роліне қарап анықталады. Мысалға, заводта дайындалған
бу қазаны сол зауыт үшін дайын өнім болып саналады; ал орнату үшін сатып
алған субъект үшін осы қазан еңбек құралы болып табылады. Осы қазанды
келешекте қайта сатуға алса, онда ол тауар болып табылады.
Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес
(әлеуметтік) салада да ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) қызмет етеді.
Осы негізгі құралдарға: үйлер, ғимараттар, көп жылдық екпе ағаштары,
машиналар және құрал-жабдықтар (соның ішінде автоматты машиналар және құрал-
жабдық); машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және
қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа
материалдар мен құрал-жабдық, көлік құралдары, құрал-сайман, өндірістік
мүлік және жабдықтар. Шаруашылық мүлкі: жұмысшы және өнім беретін мал, көп
жылдық екпе ағаштар, жерді жақсартуға (ғимараттарсыз) шыққан күрделі шығын,
басқа да негізгі құралдар жатады.
Кәсіпорында негізгі құралдардың есебі №16 ХҚЕC-қа сәйкес
ұйымдастырылады. Осы стандарт негізгі құралдың есебін жүргізудің,
субъектіге жататын меншік құқығын, шаруашылық пен оперативтік басқару
жүйесін анықтайды.
Негізгі құралдың бастапқы құны мынадай жолмен анықталады:
Жер учаскелері бойынша меншік немесе тұрақты пайдалану құқығы – актіде
көрсетілген сатып алу құны, қозғалмайтын мүліктер бойынша агенттерге
берілген сыйақы, сатып алу-сату келісімін рәсімдеу бойынша көрсетілген
қызметтердің төлемі, жерді мақсатты пайдалануға дайындау бойынша (ескі
үйлерді бұзу, тазалау, тегістеу, т.б. кезінде алынған материалдарды сатудан
түсетін табыстың шегерілімінен басқа) жұмсалатын шығыстар;
Бірақ та біз ұмытпауға тиіспіз әр бір затты ұқыпты ұстамаса онда ол
бұзылып қалады негізгі құралдарда сол сияқты бұзылуы мүмкін. Бұндай
жағдайда біз оның бетін ала аламыз – жөндеу арқылы. Жөндеу есебі
кәсіпорынға қажет. Негізгі құралдың естен шыққан жағдайында өндіріс процесі
де тоқтауы мүмкін. Ал өндіріс процесінің тоқтауы біздің пайда табуымызға
кедергісін жасайды. Ал жөндеу арқылы біз өндіріс процесінде көп
жетіктіктерге жетеміз.
1. Негізгі қорлар туралы жалпы түсінік.
1.1. 16 (ХҚЕС) Негізгі қорлар, оның мақсаты мен қолдану аясы
Негізгі құралдар дегеніміз - өндірісте ұзақ уақыт бойы (бір жылдан
артық уақыт) пайдаланылатын, өзінің бастапқы заттай нысанын (пішінін,
түрін) сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа,
көрсетілген қызметке біртіндеп бөліп-бөліп есептелген амартизациялық
материалдық активтерді айтады. Шаруашылық қызметте пайдалануға арналған
негізгі құралдарды. Қайта caтyға немесе ақшаға айналдыруға болмайды.
Ақшалай бағаланған негізгі қорлар негізгі құралдар деп аталады. Олар
бухгалтерлік есепте осы бағамен көрінеді және субьект балансында көрініс
табады. Негізгі құралдар ұзақ уақыт бойы, көптеген өндіріс циклы барысында
пайдаланылады, олар бірте-бірте тозады және өзінің қасиеті мен түрін сақтай
отырып, өз құнын бірте-бірте жаңадан өндірілген өнімге аударады.
№ 16 ХҚЕС бойынша негізгі құралдар - бұл еңбек құралы ретінде
материалдық өндіріс саласында және өндірістік емес саласында ұзақ уақыт
бойы (1 жылдан аса) қолда болатын материалдым активтер.
Осы Халықаралық Қаржылық Есеп Cтандартының мақсаты қаржы есептілігін
пайдаланушылар ұйымның Негізгі қорларға инвестициялары және ондай
инвестициялардағы өзгерістер туралы ақпарат алуы үшін жылжымайтын мүлік,
үйлер мен жабдықтар есебінің тәртібін анықтау болып табылады. Негізгі
қорлар есебінің негізгі мәселелері активтерді тану, олардың қаржылық жағдай
туралы есептық құнын және осыларға байланысты танылуы тиісті амортизациялық
аударымдар мен құнсызданудан болған залалдарды анықтау болып табылады.
Стандарт басқа Халықаралық қаржы есептілігі стандарты басқа есепке алу
тәртібін талап ететін немесе рұқсат ететін жағдайларды қоспағанда, негізгі
қорларды есепке алу үшін қолданылуы тиіс.
№ 16 ХҚЕС мыналарға қатысты қолданылмайды:
1. 5 Сатуға арналған ұзақ мерзімді активтер және тоқтатылған қызмет (IFRS)
Халық Негізгі қорлар аралық ХҚЕС-ына сәйкес сатуға арналу ретінде
топтастырылған негізгі қорларға ;
2. ауылшаруашылық қызметімен байланысты биологиялық активтерге (қараңыз:
41 Ауылшаруашылығы (IAS));
3. минералдық ресурстарды барлау және бағалау жөніндегі активтерді тануға
және бағалауға (қараңыз: 6 Минералдық ресурстар босалқыларын барлау
және бағалау (IFRS)); және
4. мұнай, табиғи газ және соған ұқсас қалпына келтірілмейтін ресурстар
сияқты минералдық ресурстар босалқыларын пайдалану құқықтарына.
Алайда осы Стандарт (2) - (4) тармақтарында келтірілген активтерді
әзірлеу және қамтамасыз ету үшін пайдаланылатын негізгі қорларға қатысты
қолданылады.
Басқа Стандарттар осы № 16 ХҚЕС-та көзделгеннен өзгеше тәсілдеме
негізінде жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтардың сол немесе басқа
баптарын тануды талап етуі мүмкін. Мысалы, 17 Жалдау (IAS) Халықаралық
стандарты ұйымнан тәуекелдіктер мен пайдалардың негізгі қорлардың
жалданатын объектісін тану белгісі ретінде берілуін қолдануды талап етеді.
Алайда, мұндай жағдайларда, амортизацияны қоса, осы активтер үшін есепке
алу тәртібінің қалған аспектілерінің барлығы осы Стандарттың талаптарымен
анықталады.
40 Инвестициялық жылжымайтын мүлік (IAS) ХҚЕС-на сәйкес құнның есеп
үлгісін инвестициялық негізгі қорларға қолданушы ұйым осы Стандарттағы
құнның есеп үлгісін қолдануы тиіс.
Оған мыналар жатады:
- жылжымайтын мүліктер (ғимараттар, көпжылдық өсімдіктер жәнежермен
байланысты қозғалысы және олардың мақсатына зиян шектірмеу басқа
объектілер);
- көлік құралдары;
- жабдықтар, өлшеуаспабы, өндірістік және шаруашылық құрал-
саймандары ірі және өнім беретін малдар арнайы құралдармен басқа да негізгі
қорлар (кітапхана қор,мұражай құндылықтары,жануар әлемінің экспорттары
автомобиль жолдары) және т.б.
Негізгі құралдар көптеген құралдар бойына пайдаланатын қасиетімен
нысаның сақтай отырып, жанама түрде тозады. өзінің құның жолдан жасалған
өнімге біртіндеп көшіреді.
Жіктелу топтарында өндіріс процесіне қатысу сипатына қарай негізгі
қорлар былай бөлінеді: өндірістік және өндірістік емес.
Өндірістік бұл - өндірістік процесіне тікелей қатысатын немесе
өндірістің негізін құрайтын негізгі құралдар. Оның құрамына мыфналар
жатады: өндіріс үйлер мен ғимараттар, машинамен жабдықтар,өлшеуіш және
реттеуші құралы өндірістік және басқа да керек жабдықтар жұмысшы өнім
беретін малдар, көпжылдық өсімдіктер енеді.
Өндірістік емес - бұл тұтыну мақсатындағы негізгі құралдар. Олар
өндіріс процесіне қатыспайды. Ол ұжымның, мәдини, тұрмыстық қажеттігін
қамтамасыз етуге арналған (үйлер, ғимараттар, керек жарақтар, денсаулық
сақтау, спорт)
Тиістілігі бойынша негізгі қорлар былайша бөлінеді: меншікті және
жалданған.
Меншікті – бұл субъектіге тиісті оның балансында көрініс табатын
негізгі құралдар.
Жалданған - жалдау шарты бойынша онда белгіленген мерзімге басқа
субъектілердің алынған негізгі құралдар.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар былайша бөлінеді:
қолданыстағы, қолданылмаған, запастағы.
Қолданыстағы - бұл пайдалану сатысындағы негізгі құралдар.
Қолданылмаған (тоқталған) - консерватцияға немесе басқа себептерге
байланысты қолданылмай тұрған негізгі құралдар.
Запаста тұрған - қолданылып жүрген негізгі құралдар жөнделу, жойылу,
апатқа ұшырау жағдайында олар алмастырудағы негізгі құралдар.
Түріне қарай негізгі құралдар 13 топқа бөлінеді:
1. Жер;
2. Үйлер - бұл мақсаттық бағыты халықтың еңбек етуіне және материалдық
құндылықтардың сақталу жағдайынан тұратын сәулет құралдар;
3. Ғимараттар - еңбек заттарының өзгеруіне байланысты жоқ қандай бір
функцияналды атқару жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған
инжинерлік құрлыс объектілері (платина құбырлы өткізгіштер және т.б.);
4. Беріліс құрылғылар –э лектронды жылулық және механикалық қуат беруге
арналған құрылған (электор тарату желісі) құбырлы өткізгіштер т. б;
5. Машиналар мен жабдықтар - әрбір машина егер оның құрамына кіретін
саймандарды, керек-жарақтарды аспаптарды басқа инвентардың бөлігі болмаса
инвентарлық объект болып табылатын инвентор дегеніміз - түгендеу. Бұл тобы
5 ішкі топтан тұрады:
а ) Күш беретін машиналар мен жабдықмашиналар жылу және электро қуатын
өндіретін электрометорлар және т.б. (трокторлар, электр қозғалтқыштар) және
т.с.с;
б) Жұмысшы машиналар мен жабдықтар. Бұл еңбек өнімдерін жасау процессіне
механикалық, техникалық және химиялық әсер етуге арналған машиналар
апараттар және жабдықтар (насостар, элекрлік маторлар) және т.б;
в) Өлшеу және реттеу аспаптары (микроскоп, монометр, амперметр және т.б;
г) Есептеу техникасы. Процесті жылдамдату мен автоматтандыруға арналған
машиналар құрылғылар мен аспаптар (компьютер, конкульятор мен есептеу
машиналары);
д) Өзге де машиналар мен жабдықтар (телефон, станциялары, өрт машиналары
т.б.)
6. Көлік құралдары. Адамдар мен жүктердің қозғалуына арналған қозғалыс
құралдары (теміржол, автомат, су көлігінің қозғалмалы құрамы) және т.б.
7. Құрал-сайман. Темірді ағашты өндеуге арналған қол еңбегінің
механикаланған және механикаланбаған немесе машиналарға бекітілген заттар
(балға, тесетін,тұратын және с.с. құралдар);
8. Өндірістік инвентар және керек жарақтар. Өндіріс операцияларды
орындауға немесе жеңілдетуге қызмет ететін басқа мақсаттағы заттар (жұмыс
үстелі және т.б.);
9. Шаруашылық инвентар. Кеңсеге және шаруашылықтарда қажетті заттар
(шкафтар, клемдер және т.с.с.);
10. Жұмысшы және өнім беретін малдар ( ірі қара, қошқар және т.с.с.);
11. Көпжылдық өсімдіктер (жүзімдіктер, жеміс жидектер, роза және с.с.);
12. Жерлерді (ғимаратсыз) жақсарту жөніндегі күрделі (жерлерді тастардан
тазарту және т.б.);
13. Өзге де негізгі құралдар (кітапхана қорлары, спорт жабдықтары, мұражай
құндылықтары).
1.2. Негізгі қорларды Халықаралық Қаржылық Есеп Стандарты бойынша тану және
тану кезіндегі бағалау
Материалдық активтерді негізгі құралдар деп танитын тұста бағалауға
бірыңғай қарау қажетті шарт болып табылады. 2410 Негізгі кұралдар ХҚЕС-на
сәйкес негізгі құралдар мыналар бойынша бағаланады:
• бастапқы күн немесе өзіндік құнмен - активті немесе ғимаратты алуға
сол сәтінде берілген, басқа өтелген әділ бағаның немесе төленген ақшалай
каражаттың немесе оның баламасының сомасы;
Негізгі қорлардың бастапқы құны өзгертілуі мүмкін; қосымша салынған
күрделі салымдар немесе негізгі құралдардың жарым-жартылай жойылуы,
объектіні демонтаждау негізгі құралдардың жағдайына әсер ететін болса,
онда, бірінші кезекте, пайдалы қызмет ету мерзімі қысқартылуы немесе
ұзартылуы мүмкін
• ағымдағы құнмен белгілі бір күнде қолданыста жүрген нарықтық баға
бойынша негізгі қаражаттық құны;
• өткізу құнымен (әділ бағаның) – мәмілеге дайын және жақсы хабардар
тәуелсіз тараптар арасында жасалған операциялар кезінде активті ауыстыруға
болатын сома;
• жойылу құны - шыққан шығынды тастап пайдаланылған мерзім соңында
субъект актив алатын деп үміттенетін таза сома немесе сынған қалдықтардың
қосалқы бөлшектерінің көзделетін бағасы;
• амортизациялық құнмен - жойылу құнын алып тастағандағы өзіндік
құнның орнына есеп беруде көрсетілген басқа сома мен активтің өзіндік құны;
• баланстың құнмен - жинақталған тозу және баға түсуден жинақталған
залал сомасын алып тастағанда бухгалтер баланста актив мойындалатын сома.
Баға түсуден болатын залал - активтің баланстық құны онын орнын толтыратын
құннан артқан сома.
Негізгі қорлардың нақты бар-жоғын анықтау және олардың сақталуына
бақылау жасау мақсатында субъекті басшылары нормативтерді, заңдарды және
басқа да актілерді, сондай-ақ есеп саясатын басшылыққа ала отырып оқтын-
оқтын негізгі құралдарға мүліктік түгелдеу жүргізіп отырады.
Негізгі қорлардыдың мүліктік түгелдеу жылдық қаржылық есеп беру мен
баланстарды жасау алдында, жылына ең аз дегенде 1 рет, қараша айында
жүргізіледі. Үйлерді, ғимараттарды және басқа жылжымайтын объектілерді үш
жылда 1 рет; өнім беретін және жұмысқа пайдаланатын малды тоқсан сайын және
жылдық есепті жасау алдында (есепті жылдың 31 желтоқсанында) түгелдеу
жүргізіледі.
Негізгі қорларды қайта бағалау 16 ХКЕС сәйкес, негізгі құралдың
бастапқы құнын белгілі бір күнге әрекет етіп тұрған бағасымен сәйкес
келтіру үшін объектілерге қайта бағалау жүргізіледі, содан соң ол есепте
және есеп беруде көрініс табады. Әрекет етіп тұрған нормативтік актілерге
сәйкес, шаруашылық жүргізуші субъектілер заңмен ұштастырылған негізгі
құралдардың индексациялауының ережесі мен тәртібі туралы дербес шешім
қабылдай алады. Қайта бағалаудың барысында негізгі құралдардың нақты бары
және құрылымы, олардың нақты ағымдағы (нарықтық) құны мен тозу дәрежесі
туралы дәл және толық мәлімет алынады. Негізгі құралдарды қайта бағалау
кәсіпорынға өнімнің өзіндік құнын, рентабельділігін экономикалық тиімді
жағдайларын тудырады, сондай-ақ нарықтық қатынастар жағдайында өте маңызды
роль атқарады. Және ол негізгі құралдарды белсенді түрде жаңартуға қажетті
инвестициялық ресурстарды тартуға мүмкіндік береді. Негізгі
құралдарды қайта бағалау техникалық дамуын есепке ала отырып, амортизация
нормаларын нақтылауға негіз бола алады, қазіргі заман талабына сай ұдайы
өңдірісті жетілдіруге қажетті жағдайларды жасап, негізгі құралдарды сақтау
мен тиімді пайдалануға жол ашады .
Әділ баға: нарыктағы бағасы бойынша немесе дисконтталған құн бойынша
есептелінуі мүмкін.
Дисконтталған құн бойынша есептеген кезде ад1л багасын өте аз
деңгейін анықтау үшін қарастырылған пайыздық мөлшерлемесін пайдаланады, ал
егер де оны анықтау мүмкін болмаған жағдайда қарыз капиталына пайдаланатын
есіп отыратын пайыздық мөлшерлемесін қолданады.
Нарықтық экономика өрістеуіне байланысты қазақстандық бухгалтерлік
есеп жүйесі халықаралық стандарттарға біртіндеп көшіріліп келеді.
Негізгі қорлар объектісінің өзіндік құны мынадай жағдайда ғана актив
ретінде танылуы тиіс, егер:
1. осы активке байланысты болашақ экономикалық пайдалардың ұйымға келіп
түсуі ықтимал болса; және
2. осы объектінің өзіндік құнын сенімді түрде бағалау мүмкін болса.
Босалқы бөлшектер немесе қызмет көрсету жабдығы әдетте босалқылар
ретінде ескеріледі және пайдада немесе шығында оның пайдаланылуына қарай
танылады. Алайда, ірі босалқы бөлшектер және резервтік жабдық, егер ұйым
оларды бір кезеңнен астам мерзім ішінде пайдалануды ұйғарса, жылжымайтын
мүлік, ғимараттар мен жабдықтар ретінде топтастырылады. Осы сияқты, егер
босалқы бөлшектер және сервистік қызмет көрсету жылжымайтын мүлік,
ғимараттар мен жабдықтар объектісін пайдалануға беруге байланысты
пайдаланылуы мүмкін болса, олар жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен
жабдықтар ретінде ескеріледі.
Осы Стандарт тану бірлігін, яғни негізгі қорлар объектісі нені
құрайтынына ұйғарым жасамайды. Осыған байланысты ұйымдағы нақты
міндеттемелерді тану өлшемдерін қолдану білікті пайымдауды талап етеді.
Кейбір жағдайларда жекелеген шағын объектілерді, мысалы, үлгілерді,
құралдарды және мөртаңбаларды біріктіріп, осы өлшемдерді олардың жалпы
құнына қолдануға болады.
Осы тану принципіне сәйкес ұйым жылжымайтын мүлік, үйлер мен
жабдықтар бойынша өзінің барлық шығындарын оларды шеккен кезде бағалайды.
Бұл шығындар негізгі қорлар объектісін сатып алуға немесе салуға
байланысты шеккен шығындарды, сондай-ақ кейіннен үстелумен, ішінара
алмастырумен немесе осындай объектіге қызмет көрсетумен шеккен шығындарды
қамтиды.
Негізгі құралдар есебі бойынша неғұрлым жиі қойылатын сұрақтар –
бұлар негізгі құралдарды активтердің топтары бойынша топтапстыру, жою құнын
анықтау туралы және негізгі құралдарды әділ құны бойынша бағалауды кімнің
жүргізуі тиіс, яғни ХҚЕС – на көшу кезінде осы мәселелердің қалай
шешілетінін қарастырайық. Негізгі құралдардың анықтамасы екі стандартта да
сай келеді, ал негізгі құралдарды сыныптар бойынша топтастырған кезде 16-
ХБЕС-да: ғимараттар, беріліс құрылғылары, өндірістік және шаруашылық құрал-
саймандар топтарының жоқ екенін көріп отырмыз.
16-ХБЕС-ның 9-тармағында: Осы стандарт тану бірлігін, яғни негізгі
құрал объектісін ненің құрайтынын нұсқамайды. Осыған байланысты ұйым тұрған
нақты жағдайларға тану критерийлерін қолдану кәсіби тұжырымдауды талап
етеді делінген. Осы топтарды не істеу керек екенін шешу үшін бұл топтардың
құнына ненің кіретінін еске түсіріп көрелік.
Ғимараттарға мақсаты еңбек құралдарын өзгертумен байланысты қандай да
бір техникалық функцияларды орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға
қажетті жағдайлар жасау болып табылатын инженерлік-құрылыс объектілері
жатады. Инвентарлық объекті болып оны бір тұтасты құрайтын барлық
қондырғыларымен бірге әрбір жеке ғимарат саналады. Мысалы, жылу
станцияларына қызмет көрсететін ғимараттар ( түтіп құбырлары, жүктемені
азайтушы қондырғылар кірме есік эстакадалары), темір жолдар, дамбалар,
бөгендер, қоршаулар және т.б.
Беріліс құрылғыларына оның көмегімен электрлік, жылулық немесе
механикалық энергия қозғалтқыш-машиналардан жұмысшы машиналарға беру,
сондай-ақ сұйық және газ тектес заттарды бір инвентарлық объектіден
басқасына беру жүргізілетін құрылғылар жатады, мысалы, электр берілісінің
әуелік желілері, құбыр өткізгіштер және т.б. Электр желілері бойынша
инвентарлық объектілер, мысалы, электр станциясының бөлу құрылғысынан
қабылдайтын ішкі станциялардың бөлу құрылғыларына дейінгі желілері болып
табылады. Инвентарлық объектінің құамына мыналар кіреді: әуе желілерінің
тіректері мен іргетастары, өткізгіштер, ілінбелі изо-ляторлар, қорғаныстың
барлық заттары, клеммалар және басқа бекіткіш материалда, сонда-ақ үлкен
өзендерден барлық өту жолдары мен басқа заттар.
Өндірістік құрал-сайманға және керек-жарақтарға жұмыс кезінде
өндірістік операцияларды жеңілдететін өндірістік мақсаттағы заттар еңбекті
қорғауға ықпал ететін; сұйық және төгілгіш заттарды сақтауға арналған
сыйымдылықтар; сауда шкафтары мен стеллаждары; инвентарлық ыдыстар; жұмыс
машиналарын жатқызыла алмайтын техникалық заттар .
Негізгі қорлар объектісі қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін немесе
қоршаған ортаны қорғау мақсаттарында сатып алынуы мүмкін. Осындай негізгі
қорларды сатып алу қолда бар нақты жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен
жабдықтар объектісін пайдаланудан алынатын болашақ экономикалық пайдалардың
ұлғаюына тікелей байланысты болмаса да, ұйымға тиесілі басқа активтерді
пайдаланудан алынатын болашақ экономикалық пайдаларды ұйымның алуы үшін
қажет болуы мүмкін. Негізгі қорлардың осындай активтері
активтер ретінде танылуы мүмкін, өйткені, егер осы объектілер сатып
алынбаған болса, алынуы мүмкін болатындардан тыс тиісті активтерден ұйымның
болашақ экономикалық пайдалар алуын қамтамасыз етеді. Мысалы, химия ұйымы
қауіпті химиялық заттарды өндіру немесе сақтау кезінде экологиялық
нормалардың сақталуын қамтамасыз ететін жаңа технологиялар енгізе алады;
технологиялар мен жабдықтарды жетілдіру жөніндегі тиісті шаралар актив
ретінде танылады, себебі ұйым оларсыз химикаттарды өндіріп, сата алмайды.
Солай бола тұрса да, ондай активтің және осыған байланысты активтердің
қаржылық жағдай туралы есептік құнының жиынтық мәні 36 Активтердің
құнсыздануы (IAS) ХҚЕС-на сәйкес құнсыздану мәніне байланысты тексерілуі
тиіс.
7-тармақта айтылған тану принципіне сәйкес, ұйым негізгі қорлар
объектісінің қаржылық жағдай туралы есептік құнында осы объектіге
күнделікті қызмет көрсетуге арналған шығындарды танымайды. Оның орнына,
ондай шығындар пайдалар мен шығындар шегу жағдайына қарай сонда танылады.
Күнделікті қызмет көрсетуге арналған шығындар негізінен жұмыс күшіне және
шығыс материалдарына жұмсалған шығындардан тұрады, сондай-ақ жиынтықтаушы
бөліктер сатып алуға шығатын шығындарды қамтуы мүмкін. Бұл шығыстардың
мақсаты көп жағдайларда негізгі қорлар объектісін жөндеу және ағымдағы
қызмет көрсету ретінде көрсетіледі.
Негізгі қорлардың кейбір объектілерінің элементтері ұдайы ауыстырып
отыруды талап етуі мүмкін. Мысалы, белгілі бір жұмыс уақыты өткеннен кейін
пеш футеровкасын өзгертуді, немесе ұшақтың ішкі жабдығы, мысалы, орындық
және борттағы асүй, фюзелаждың қызмет мерзімі ішінде бірнеше рет ауыстыруды
талап етуі мүмкін. Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектілері
сондай-ақ ауыстыру арасындағы аралықты, мысалы, үйдің ішкі қалқаларын
ұлғайту үшін, немесе ауыстыруды талап етпейтін конструкция элементін салу
үшін сатып алынуы мүмкін. 7-тармақта айтылған тану принципіне сәйкес, ұйым
тану өлшемдері сақталған жағдайда, осы шығындарды шеккен кезде мұндай
объектіні ішінара ауыстыруға шыққан шығындарды негізгі қорлар объектісінің
қаржылық жағдай туралы есептік құнында таниды. Ауыстырылған бөліктердің
қаржылық жағдай туралы есептік құнын тану, осы Стандарттың тануды тоқтатуға
қатысты ережелеріне сәйкес тоқтатылуы тиіс (67-72-тармақтарды қараңыз).
Негізгі қорлар объектісін одан әрі пайдалану шарттары (мысалы, әуе
кемесін), бұл жағдайда бөлшектер ауыстырылғанына немесе ауыстырылмағанына
қарамастан, ақаулардың бар-жоғын ұдайы ірі техникалық тексеруден өткізу
болуы мүмкін. Осындай әрбір тексерістен кейін оған шыққан шығындар, тану
өлшемдері сақталған жағдайда, негізгі қорлар объектісінің қаржылық жағдай
туралы есептік құнында танылады. Қаржылық жағдай туралы есептік құнда басқа
алдыңғы тексеруге шыққан кез келген шығындар сомасы (бөлшектерді нақты
ауыстыруға шыққан шығыстардан өзгеше) есептен шығарылуы тиіс. Бұл
жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісін сатып алу немесе салу
жөніндегі операцияда, алдыңғы тексеруге шыққан шығындар болған-болмағанына
қарамастан, жасалады. Қажет болған жағдайда, осы сияқты тексеруді өткізуге
жұмсалатын болжамды шығындар болашақта жылжымайтын мүлік, үйлер мен
жабдықтар объектісін сатып алу немесе салу кезінде қаржылық жағдай туралы
есептік құнның құрамдас бөлігі болған, тексеруге шыққан шығындар сомасының
көрсеткіші болуы мүмкін.
Актив ретінде танылуы тиіс негізгі қорлар объектісі бастапқы құн
бойынша бағалануы тиіс.
Негізгі қорлар объектісінің өзіндік құны мыналарды қамтиды:
1. импорттық бажды, сатып алуға шығатын өтелмейтін салықты қоса
және сауда жеңілдіктері мен қайтаруларды шегеріп сатып алу бағасы.
2. активті керек жерге жеткізуге және ұйым басшылығының ниетіне
сәйкес оның жұмыс істеуін қамтамасыз ететін күйге келтіруге
тікелей жатқызылған кез келген шығындар.
3. негізгі қорлар объектісін бөлшектеуге және жоюға және өздері
тұратын учаскеде табиғат ресурстарын қалпына келтіруге шыққан
шығындарды бастапқы бағалау, бұған қатысты міндетті, осы объектіні
сатып алған кезде, не осы кезең ішінде босалқылар өндіруге
байланысты емес мақсаттарда белгілі бір уақыт кезеңі бойы оны
пайдалану нәтижесінде ұйым өз мойнына алады.
Тікелей шығындарға жатқызу мысалдары мыналар болып табылады:
1. негізгі қорлар объектісін салуға немесе сатып алуға тікелей
байланысты туындайтын, қызметкерлерге сыйақы төлеуге арналған
шығындар (19 Қызметкерлерге берілетін сыйақылар (IAS) ХҚЕС-ындағы
анықтамаға сәйкес);
2. алаңды әзірлеуге арналған шығындар;
3. жеткізуге және түсіруге арналған бастапқы шығындар;
4. орнатуға және жөндеуге арналған шығындар;
5. активті керек жеріне жеткізу және оны қажетті күйге
келтіру (мысалы, жабдықты сынақтан өткізген кезде алынған үлгілер)
процесінде жүргізілген, кез келген объектілерді сатудан алынған таза
түсім шегерілгеннен кейін активтің тиісінше жұмыс істеуін тексеруге
шыққан шығындар; және
(f) кәсіби қызмет көрсетулердің құны.
Ұйым 2 Босалқылар (IAS) ХҚЕС-ын объектіні бөлшектеуге, жоюға және өзі
тұратын учаскеде табиғи ресурстарды қалпына келтіруге шыққан, бұл объектіні
осы кезең ішінде босалқылар өндіру үшін пайдалану нәтижесінде белгілі бір
кезең бойында шеккен шығындарға қолданады. 2 (IAS) немесе 16 (IAS) ХҚЕС-
тарға сәйкес ескерілетін шығындарға қатысты осы міндеттер 37 Бағалау
міндеттемелері, шартты міндеттемелер және шартты активтер (IAS) ХҚЕС-ына
сәйкес танылады және бағаланады.
Негізгі қорлар объектісіне жұмсалатын шығындарға жатқызылмайтын
шығындардың мысалдары мыналар болып табылады:
(а) жаңа құрылыс кешенін ашуға арналған шығындар;
(b) жаңа өнімді немесе қызмет көрсетулерді енгізуге арналған
шығындар (жарнамаға және өнімді жылжытуға арналған шығындарды
қоса);
(c) жаңа орында немесе клиенттердің жаңа санатына шаруашылық
қызметті жүргізуге арналған шығындар (қызметкерлерді даярлауға
және оқытуға арналған шығындарды қоса); және
(d) әкімшілік және басқа жалпы үстеме шығындар.
Негізгі қорлар объектісінің қаржылық жағдай туралы есептік құнына
шығындарды тану, ондай объект керек жерге жеткізіліп, ұйым басшылығының
ниетіне сәйкес оның жұмыс істеуін қамтамасыз ететін күйге келтірілген кезде
тоқтатылады. Сөйтіп, негізгі қорлар объектісін пайдалану немесе қоныс
аудару барысында шеккен шығындар осы объектінің қаржылық жағдай туралы
есептік құнына қосылмайды. Мысалы, мына шығындар жылжымайтын мүлік,
ғимараттар мен жабдықтар объектісінің қаржылық жағдай туралы есептік құнына
қосылмайды:
(а) ұйым басшылығының ниетіне сәйкес жұмыс істей алатын объект әлі
пайдаланылмайтын немесе толық қуатында жұмыс істемейтін кезеңде
шеккен шығындар;
b) мысалы, осы объект өндіретін өнімге сұраныстың өсу процесінде
шеккен бастапқы операциялық шығындар;
c) ұйымның ішінара немесе толық қоныс аударуға немесе қызметін қайта
ұйымдастыруға арналған шығындары.
Кейбір операциялар жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар
объектісін салуға немесе дамытуға байланысты жүзеге асырылады, бірақ осы
объектіні керек жеріне жеткізу және ұйым басшылығының ниетіне сәйкес оның
жұмыс істеуін қамтамасыз ететін қажетті күйге келтіру үшін қажет болып
табылмайды. Осы қосымша операциялар салу немесе дамыту жөніндегі жұмыстар
басталғанға дейін немесе соның барысында жүзеге асырылуы мүмкін. Мысалы,
құрылыс алаңын құрылыс басталғанға дейін автоаялдама ретінде пайдаланудан
кіріс алуға болады. Қосымша операциялар объектіні керек жерге жеткізу және
ұйым басшылығының ниетіне сәйкес оның жұмыс істеуін қамтамасыз ететін керек
жағдайға келтіру үшін қажет болып табылмайтындықтан, кіріс және осындай
операцияларға тиісті шығыстар пайда немесе шығын ретінде танылуға және
кіріс пен шығыстың тиісті баптарына енгізілуі тиіс.
Өз күшімен құрылған активтің бастапқы құны тап солай сатып алынған
актив құнының принциптері негізінде анықталады. Егер ұйым өзінің әдеттегі
қызметінің барысында сату үшін сондай активтерді құратын болса, ондай
активтің бастапқы құны, әдетте, сату үшін актив өндіру құнына тең (2 (IAS)
ХҚЕС қараңыз). Сондықтан, мұндай активтерді есептеген кезде кез келген ішкі
пайдалар алып тасталады. Тап сол сияқты шикізаттың, еңбектің немесе активті
өз күшімен құру кезінде шеккен басқа ресурстардың нормадан тыс шығындары
оның бастапқы құнына қосылмайды. 23 Қарыздар бойынша шығындар (IAS) ХҚЕС-ы
пайызды өз күшімен құрылған жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар
объектісінің қаржылық жағдай туралы есептік құнының құрағыш бөлігі ретінде
тану өлшемдерін белгілейді.
Негізгі қорлар объектісінің бастапқы құны тану күніне ақшалай қаражат
баламасындағы оның бағасы болып табылады. Несие берудің әдеттегі
талаптарынан асатын кезеңге төлемді кейінге қалдыру орын алатын болса,
ақшалай қаражаттар баламасындағы баға мен жалпы төлем сомасы арасындағы
айырма, егер 23 (IAS) ХҚЕС-ында көзделген есепке алудың баламалы тәртібіне
сәйкес ондай пайыз жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар объектісінің
қаржылық жағдай туралы есептік құнында танылмайтын болса, несие беру кезеңі
үшін пайыз ретінде танылады.
Негізгі қорлардың бір немесе одан көп объектісі сенімсіз активке
немесе активтерге айырбасталып, не ақшалай немесе ақшалай емес активтерге
ұштастырылып сатып алынуы мүмкін. Төменде айтылған пайымдаулардың сенімсіз
бір активті екіншісіне айырбастауға ғана емес, сонымен бірге осының
алдындағы сөйлемде сөз болған барлық айырбастауларға да қатысы бар. Негізгі
қорлардың осындай объектісінің бастапқы құны әділ құн бойынша бағаланады,
бұған (а) айырбастау операциясының коммерциялық мазмұны жоқ, немесе (b)
алынған да, берілген де активтің әділ құны нақты бағалауға келмейтін реттер
кірмейді. Сатып алынған объект, тіпті ұйым өзі берген активті тануды дереу
тоқтата алмаса да, тап осылайша бағаланады. Егер сатып алынған объект әділ
құн бойынша бағаланбаса, оның бастапқы құны берілген активтің қаржылық
жағдай туралы есептік құны бойынша бағаланады.
Ұйым айырбастау операциясында осы операцияны жасау нәтижесінде
ақшалай қаражаттың болашақ тасқындарының күтілетін өзгерістерінің деңгейі
бойынша коммерциялық мазмұнның бар-жоғын анықтайды. Айырбастау
операциясында егер:
(а) алынған активтен пайда болған ақшалай қаражаттың пішімі
(тәуекелдік, мерзімдер және сома) берілген активтен пайда
болатын ақша тасқындарының пішімінен өзгеше болады; не
b) ұйым үшін қызметінің осы операция ықпал ететін бөлігіне тән құны
айырбастау нәтижесінде өзгереді; және
(с) (а) немесе (b) арасындағы айырмашылық айырбастаудың мәні болған
активтердің әділ құнымен салыстырғанда елеулі шаманы құраса
коммерциялық мазмұн болады.
Айырбастау операциясында коммерциялық мәннің бар екендігін анықтау
мақсаттарында қызметтің осы операция ықпал ететін бөлігінің ұйымға тән құны
міндетті түрде ақшалай қаражаттың салықтан кейінгі тасқындарын көрсетуі
тиіс. Ондай талдаудың нәтижелері ұйым тарапынан егжей-тегжейлі
есептеулерсіз істің мәнін түсіндіре алады.
Салыстырмалы нарықтық операциялары жоқ активтің әділ құны, егер (а)
осы активке қолданылатын әділ құнның негізделген бағалар диапазонының
түрленуі елеулі болмаса, немесе (b) осы диапазонның ішіндегі әртүрлі
бағалау мүмкіндіктері әділ құнды бағалау кезінде негізді түрде айқындалуы
және пайдаланылуы мүмкін болса, шынайы бағалауға келеді. Егер ұйым не
алынған, не берілген активтің әділ құнын шынайы анықтауға қабілетті болса,
онда алынған активтің бастапқы құнын анықтау үшін берілген активтің әділ
құны пайдаланылады, бұған алынған активтің әділ құны неғұрлым анық болатын
реттер кірмейді.
Қаржылық жалдау шарты бойынша жалдаушының қарауындағы жылжымайтын
мүлік, ғимараттар мен жабдықтар объектісінің бастапқы құны 17 Жалдау (IAS)
ХҚЕС-ына сәйкес анықталады.
Негізгі қорлар объектісінің қаржылық жағдай туралы есептік құны 20
Мемлекеттік субсидияларды есепке алу және мемлекеттік көмек туралы
ақпаратты ашып көрсету (IAS) ХҚЕС-ына сәйкес алынған мемлекеттік
субсидиялар сомасына кемітілуі мүмкін.
Ұйым өзінің есеп саясаты ретінде 30-тармаққа сәйкес не бастапқы құн
бойынша есепке алу үлгісін, не 31-тармаққа сәйкес қайта бағалау үлгісін
таңдауы тиіс және таңдап алған есеп саясатын жылжымайтын мүлік, ғимараттар
мен жабдықтардың барлық тобына қолдануға міндетті.
Өзіндік құн бойынша есепке алу үлгісі
Актив ретінде бастапқы танудан кейін жылжымайтын мүлік, ғимараттар
мен жабдықтар объектісі, жинақталған амортизация және құнсызданудан болған
залалдар шегеріліп, оның өзіндік құны бойынша ескерілуі тиіс.
Қайта бағалау құны бойынша есепке алу үлгісі
Актив ретінде таныла отырып, әділ құны нақты бағалауға келетін
жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар объектісі, кейіннен жинақталған
кез келген амортизация және кейіннен құнсызданудан жинақталған кез келген
залал шегеріліп, қайта бағалау күнгі оның әділ құнына тең қайта бағалау
шамасы бойынша есепке алынуы тиіс. Қайта бағалаулар есепті күні әділ құнды
пайдалану кезінде анықталатын қаржылық жағдай туралы есептік құннан елеулі
түрде өзгеше болуына жол бермеу үшін жеткілікті түрде жүйелілікпен
жүргізілуі тиіс.
16-ХБЕС-да көрсетілген жиһаз және инженерлік жабдықтың құрылысы
сапынатын элементтері; офис жабдығы топтары 6-ҚБЕС-да қолданылып жүрген
шаруашылық құрал-саймандары тобынан шығып қалды, яғни ешқандай жаңасы
жоқ, бурын болған топ бұзылды. Ал жоғарыда көрсетілген үш топты өз
анықтамалары бойынша басқа топтардың құрамына жатқызуға болмайды. Бұл
топтар салық топтарының құрамында және негізгі құралдар топтарын жіктеушіде
аталғаң демек, олар кәсіпорынның есеп саясатында да болуға тиіс. Арнаулы
әдебиетте өндірістің ерекшелігіне қарай жою құны 0.1%-тен 0,5%-ке дейін
болады деп жазылады. Кәсіпорынның есеп саясатында жою құнының мөлшерін
қалай анықтау керек? Ол үшін кәсіпорында соңғы 2-3 жылда негізгі құрал
объектілерінің есептен шығарылуына талдау жасау және есептен шығарылатын
объектілердің құнынан нақты орташа процент алынған қосалқы сынықтарды,
қалдықтарды және жою шығындарын,
Іс жүзінде активтің жою құны көбінесе елеусіз болады. Ондайда бұл
фактіні есеп саясатында былайша көрсету қажет: Активтің жою құнының
елеусіз болуына байланысты амортизацияланатын құнды есептеу кезінде
ескерілмейді және нөлге теңестіріледі[3.
Егер кәсіпорын өзінің есеп саясаты ретінде әділ құны бойынша есепке
алу әдісін таңдап алса, оларды танығаннан кейін негізгі құралдарды
сарапшылар анықтау керек.
16-ХБЕС-ның 32-тармағында былай делінген Жер учаскелерінің және
үйлердің әділ құны, әдетте, бағалау жолымен нарықтық индикаторлардың
негізінде анықталады, оны көбінесе кәсіби бағалаушылар жүргізеді. Машиналар
мен жабдықтардың әділ құны болып бағалау жолымен анықталатын нарықтық құны
саналады Туындайтын сұрақ- кәсіпорын қайта бағалауды өзі жүргізе ала ма,
әйткені 16-ХБЕС-да машиналар мен жабдықтардың құнын бағалауды кімнің
жүргізетіні тікелей айтылмаған ғой? Теория жүзінде, бәлкім, мүмкін болар,
бірақ іс жүзінде болмайды. Оның себебі мынадай.
Жер учаскелері мен ғимараттардың әділ құны, әдетте, білікті
бағалаушылар жүргізетін бағалау арқылы нарықтық индикаторлардың негізінде
анықталады. Машиналар мен жабдықтардың әділ құны, әдетте, бағалау жолымен
анықталатын олардың нарықтық құны болып табылады.
Негізгі қорлар объектісінің ерекше сипатына байланысты және ондай
активтер жұмыс істеп тұрған барлық ұйымнан бөлек сирек сатылатын
болғандықтан, әділ құнның нарықтық индикаторлары жоқ болғанда, сатып алушы-
ұйымнан, бәлкім, әділ құнды кіріске немесе амортизациялық қалпына келтіру
құнына сүйеніп бағалау талап етілетін болар.
Қайта бағалау жасау жиілігі жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен
жабдықтардың әділ құнындағы өзгерістерге байланысты болады. Егер қайта
бағаланған активтің әділ құны оның қаржылық жағдай туралы есептік құнынан
елеулі түрде өзгеше болса, қосымша қайта бағалау қажет болады. Кейбір
жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар объектілерінің әділ құны елеулі
және туынды ауытқулардың мәні болуы мүмкін, сондықтан олар жыл сайын қайта
бағалап отыруды талап етеді. Мұндай жиі қайта бағалаулар әділ құны шамалы
өзгерістерге ұшыраған жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар
объектілері үшін талап етілмейді. Осындай объектілерді қайта бағалау
қажеттігі үш немесе бес жылда бір рет пайда болуы мүмкін.
Негізгі қорлар объектісін қайта бағалағаннан кейін қайта бағалау
күніне жинақталған кез келген амортизация мына тәсілдердің бірімен
ескеріледі:
(а) активтің жалпы қаржылық жағдай туралы есептік құнының өзгеруіне
қайта бағаланғаннан кейін активтің қаржылық жағдай туралы есептік
құны оның пайыздық құнына тең болатындай етіп қайтадан тепе-тең
қайта бағаланады. Бұл әдіс көбінесе актив индекстеу арқылы
амортизацияланған қалпына келтіру құнына дейін қайта бағаланған
кезде бұл актив жиі пайдаланылады.
(b) жалпы қаржылық жағдай туралы есептік құнға қарсы алып
тасталады, ал таза мөлшер активтің қайта бағаланған өлшеміне дейін
қайта есептеледі. Бұл әдіс көбінесе ғимараттарға қатысты
қолданылады.
Жинақталған амортизацияны тепе-тең қайта бағалау немесе оны есептен
шығару кезінде туындайтын түзету мөлшері қаржылық жағдай туралы есептік
құнды ұлғайтудың немесе кемітудің жалпы сомасының бір бөлігін құрайды, ол
39 және 40-тармақтарға сәйкес есепте көрс Материалдық активтерді бағалау
әдістемерін білу қажет. Оны қысқаша былай айтуға болады: материалдық
активтерді бағалау кезінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Негізгі қорлар туралы жалпы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1. 16 (ХҚЕС) Негізгі қорлар, оның мақсаты мен қолдану аясы...6
2. Негізгі қорларды Халықаралық Қаржылық Есеп Стандарты бойынша тану және
тану кезіндегі бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2. Негізгі қорлардың амортизациясы және есептен шығару тәртібі ... ...30
1. Негізгі қорлар амортизациясының
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 30
2. Негізгі қорларды есептен шығару
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...38
ҚОЛДАНЫЛҒАН ҚАЙНАР
КӨЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
КІРІСПЕ
Қазақстан бүгінгі таңда әлеуметтік-экономикалық жаңару мен саяси
демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам басқалы тұр. Қазақстан жаһандық
экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе жатқан ел . Әлемдегі жасалған
жаңа мен озық атаулыны бойына сіңірген, дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да
болса өзіне лайық орнын иемденген, әрі жаңа экономикалық жағдайларға жылдам
бейімделуге қабілетті ел болу жолында.
Еліміздегі үрдіс пен нарықтық қатынастар жүйесі жылдан жылға дамып
келеді. Нарықтық экономиканы ары қарай жетілдіру мен дамыту, экономикалық
қатынастарға түсімі жақтарды ақпараттар жүйесімен қамтамасыз ету, жан-жақты
талдау қызметтерін жүргізу, экономикалық тиімді шешім қабылдау үрдісінде
бухгалтерлік есептің атқаратын ролі зор.
Толығымен амортизацияланған, пайдалануға жарамды негізгі құралдарды
есепке алу проблемасы қолданыстағы негізгі құралдарға амортизацияның толық
саласы есептелген болса, бұл жағдайда қаржы есептілігінің дұрыстығына оның
салдарының әсерін ескере қарау керек.
Ал негізгі бөлімінде негізгі құралдар есебін талдауға және негізгі
құрал есебін жетілдіру жолдарына арнадық. Жетілдіру жолында негізгі
құралдың жақсаруына жағдай жасайтын ұсыныстарды ұсындық.
Кәсіпорында негізгі құралдардың есебі №16 ХҚЕС сәйкес
ұйымдастырылады. Осы стандарт негізгі құралдың есебін жүргізудің,
субъектіге жататын меншік құқығын, шаруашылық пен оперативтік басқару
жүйесін анықтайды.
Кез келген өндіріс өз қызметіне құрал-жабдықтарын тартса ғана жүреді,
ал ол еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай
фабрикаттар) және еңбек құралдары (машина, станок) болып бөлінеді. Бұл
арада еңбек құралдарының құрамы сыртқы белгісімен емес, олардың өндіріс
процесінде атқаратын роліне қарап анықталады. Мысалға, заводта дайындалған
бу қазаны сол зауыт үшін дайын өнім болып саналады; ал орнату үшін сатып
алған субъект үшін осы қазан еңбек құралы болып табылады. Осы қазанды
келешекте қайта сатуға алса, онда ол тауар болып табылады.
Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес
(әлеуметтік) салада да ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) қызмет етеді.
Осы негізгі құралдарға: үйлер, ғимараттар, көп жылдық екпе ағаштары,
машиналар және құрал-жабдықтар (соның ішінде автоматты машиналар және құрал-
жабдық); машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және
қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа
материалдар мен құрал-жабдық, көлік құралдары, құрал-сайман, өндірістік
мүлік және жабдықтар. Шаруашылық мүлкі: жұмысшы және өнім беретін мал, көп
жылдық екпе ағаштар, жерді жақсартуға (ғимараттарсыз) шыққан күрделі шығын,
басқа да негізгі құралдар жатады.
Кәсіпорында негізгі құралдардың есебі №16 ХҚЕC-қа сәйкес
ұйымдастырылады. Осы стандарт негізгі құралдың есебін жүргізудің,
субъектіге жататын меншік құқығын, шаруашылық пен оперативтік басқару
жүйесін анықтайды.
Негізгі құралдың бастапқы құны мынадай жолмен анықталады:
Жер учаскелері бойынша меншік немесе тұрақты пайдалану құқығы – актіде
көрсетілген сатып алу құны, қозғалмайтын мүліктер бойынша агенттерге
берілген сыйақы, сатып алу-сату келісімін рәсімдеу бойынша көрсетілген
қызметтердің төлемі, жерді мақсатты пайдалануға дайындау бойынша (ескі
үйлерді бұзу, тазалау, тегістеу, т.б. кезінде алынған материалдарды сатудан
түсетін табыстың шегерілімінен басқа) жұмсалатын шығыстар;
Бірақ та біз ұмытпауға тиіспіз әр бір затты ұқыпты ұстамаса онда ол
бұзылып қалады негізгі құралдарда сол сияқты бұзылуы мүмкін. Бұндай
жағдайда біз оның бетін ала аламыз – жөндеу арқылы. Жөндеу есебі
кәсіпорынға қажет. Негізгі құралдың естен шыққан жағдайында өндіріс процесі
де тоқтауы мүмкін. Ал өндіріс процесінің тоқтауы біздің пайда табуымызға
кедергісін жасайды. Ал жөндеу арқылы біз өндіріс процесінде көп
жетіктіктерге жетеміз.
1. Негізгі қорлар туралы жалпы түсінік.
1.1. 16 (ХҚЕС) Негізгі қорлар, оның мақсаты мен қолдану аясы
Негізгі құралдар дегеніміз - өндірісте ұзақ уақыт бойы (бір жылдан
артық уақыт) пайдаланылатын, өзінің бастапқы заттай нысанын (пішінін,
түрін) сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа,
көрсетілген қызметке біртіндеп бөліп-бөліп есептелген амартизациялық
материалдық активтерді айтады. Шаруашылық қызметте пайдалануға арналған
негізгі құралдарды. Қайта caтyға немесе ақшаға айналдыруға болмайды.
Ақшалай бағаланған негізгі қорлар негізгі құралдар деп аталады. Олар
бухгалтерлік есепте осы бағамен көрінеді және субьект балансында көрініс
табады. Негізгі құралдар ұзақ уақыт бойы, көптеген өндіріс циклы барысында
пайдаланылады, олар бірте-бірте тозады және өзінің қасиеті мен түрін сақтай
отырып, өз құнын бірте-бірте жаңадан өндірілген өнімге аударады.
№ 16 ХҚЕС бойынша негізгі құралдар - бұл еңбек құралы ретінде
материалдық өндіріс саласында және өндірістік емес саласында ұзақ уақыт
бойы (1 жылдан аса) қолда болатын материалдым активтер.
Осы Халықаралық Қаржылық Есеп Cтандартының мақсаты қаржы есептілігін
пайдаланушылар ұйымның Негізгі қорларға инвестициялары және ондай
инвестициялардағы өзгерістер туралы ақпарат алуы үшін жылжымайтын мүлік,
үйлер мен жабдықтар есебінің тәртібін анықтау болып табылады. Негізгі
қорлар есебінің негізгі мәселелері активтерді тану, олардың қаржылық жағдай
туралы есептық құнын және осыларға байланысты танылуы тиісті амортизациялық
аударымдар мен құнсызданудан болған залалдарды анықтау болып табылады.
Стандарт басқа Халықаралық қаржы есептілігі стандарты басқа есепке алу
тәртібін талап ететін немесе рұқсат ететін жағдайларды қоспағанда, негізгі
қорларды есепке алу үшін қолданылуы тиіс.
№ 16 ХҚЕС мыналарға қатысты қолданылмайды:
1. 5 Сатуға арналған ұзақ мерзімді активтер және тоқтатылған қызмет (IFRS)
Халық Негізгі қорлар аралық ХҚЕС-ына сәйкес сатуға арналу ретінде
топтастырылған негізгі қорларға ;
2. ауылшаруашылық қызметімен байланысты биологиялық активтерге (қараңыз:
41 Ауылшаруашылығы (IAS));
3. минералдық ресурстарды барлау және бағалау жөніндегі активтерді тануға
және бағалауға (қараңыз: 6 Минералдық ресурстар босалқыларын барлау
және бағалау (IFRS)); және
4. мұнай, табиғи газ және соған ұқсас қалпына келтірілмейтін ресурстар
сияқты минералдық ресурстар босалқыларын пайдалану құқықтарына.
Алайда осы Стандарт (2) - (4) тармақтарында келтірілген активтерді
әзірлеу және қамтамасыз ету үшін пайдаланылатын негізгі қорларға қатысты
қолданылады.
Басқа Стандарттар осы № 16 ХҚЕС-та көзделгеннен өзгеше тәсілдеме
негізінде жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтардың сол немесе басқа
баптарын тануды талап етуі мүмкін. Мысалы, 17 Жалдау (IAS) Халықаралық
стандарты ұйымнан тәуекелдіктер мен пайдалардың негізгі қорлардың
жалданатын объектісін тану белгісі ретінде берілуін қолдануды талап етеді.
Алайда, мұндай жағдайларда, амортизацияны қоса, осы активтер үшін есепке
алу тәртібінің қалған аспектілерінің барлығы осы Стандарттың талаптарымен
анықталады.
40 Инвестициялық жылжымайтын мүлік (IAS) ХҚЕС-на сәйкес құнның есеп
үлгісін инвестициялық негізгі қорларға қолданушы ұйым осы Стандарттағы
құнның есеп үлгісін қолдануы тиіс.
Оған мыналар жатады:
- жылжымайтын мүліктер (ғимараттар, көпжылдық өсімдіктер жәнежермен
байланысты қозғалысы және олардың мақсатына зиян шектірмеу басқа
объектілер);
- көлік құралдары;
- жабдықтар, өлшеуаспабы, өндірістік және шаруашылық құрал-
саймандары ірі және өнім беретін малдар арнайы құралдармен басқа да негізгі
қорлар (кітапхана қор,мұражай құндылықтары,жануар әлемінің экспорттары
автомобиль жолдары) және т.б.
Негізгі құралдар көптеген құралдар бойына пайдаланатын қасиетімен
нысаның сақтай отырып, жанама түрде тозады. өзінің құның жолдан жасалған
өнімге біртіндеп көшіреді.
Жіктелу топтарында өндіріс процесіне қатысу сипатына қарай негізгі
қорлар былай бөлінеді: өндірістік және өндірістік емес.
Өндірістік бұл - өндірістік процесіне тікелей қатысатын немесе
өндірістің негізін құрайтын негізгі құралдар. Оның құрамына мыфналар
жатады: өндіріс үйлер мен ғимараттар, машинамен жабдықтар,өлшеуіш және
реттеуші құралы өндірістік және басқа да керек жабдықтар жұмысшы өнім
беретін малдар, көпжылдық өсімдіктер енеді.
Өндірістік емес - бұл тұтыну мақсатындағы негізгі құралдар. Олар
өндіріс процесіне қатыспайды. Ол ұжымның, мәдини, тұрмыстық қажеттігін
қамтамасыз етуге арналған (үйлер, ғимараттар, керек жарақтар, денсаулық
сақтау, спорт)
Тиістілігі бойынша негізгі қорлар былайша бөлінеді: меншікті және
жалданған.
Меншікті – бұл субъектіге тиісті оның балансында көрініс табатын
негізгі құралдар.
Жалданған - жалдау шарты бойынша онда белгіленген мерзімге басқа
субъектілердің алынған негізгі құралдар.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар былайша бөлінеді:
қолданыстағы, қолданылмаған, запастағы.
Қолданыстағы - бұл пайдалану сатысындағы негізгі құралдар.
Қолданылмаған (тоқталған) - консерватцияға немесе басқа себептерге
байланысты қолданылмай тұрған негізгі құралдар.
Запаста тұрған - қолданылып жүрген негізгі құралдар жөнделу, жойылу,
апатқа ұшырау жағдайында олар алмастырудағы негізгі құралдар.
Түріне қарай негізгі құралдар 13 топқа бөлінеді:
1. Жер;
2. Үйлер - бұл мақсаттық бағыты халықтың еңбек етуіне және материалдық
құндылықтардың сақталу жағдайынан тұратын сәулет құралдар;
3. Ғимараттар - еңбек заттарының өзгеруіне байланысты жоқ қандай бір
функцияналды атқару жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған
инжинерлік құрлыс объектілері (платина құбырлы өткізгіштер және т.б.);
4. Беріліс құрылғылар –э лектронды жылулық және механикалық қуат беруге
арналған құрылған (электор тарату желісі) құбырлы өткізгіштер т. б;
5. Машиналар мен жабдықтар - әрбір машина егер оның құрамына кіретін
саймандарды, керек-жарақтарды аспаптарды басқа инвентардың бөлігі болмаса
инвентарлық объект болып табылатын инвентор дегеніміз - түгендеу. Бұл тобы
5 ішкі топтан тұрады:
а ) Күш беретін машиналар мен жабдықмашиналар жылу және электро қуатын
өндіретін электрометорлар және т.б. (трокторлар, электр қозғалтқыштар) және
т.с.с;
б) Жұмысшы машиналар мен жабдықтар. Бұл еңбек өнімдерін жасау процессіне
механикалық, техникалық және химиялық әсер етуге арналған машиналар
апараттар және жабдықтар (насостар, элекрлік маторлар) және т.б;
в) Өлшеу және реттеу аспаптары (микроскоп, монометр, амперметр және т.б;
г) Есептеу техникасы. Процесті жылдамдату мен автоматтандыруға арналған
машиналар құрылғылар мен аспаптар (компьютер, конкульятор мен есептеу
машиналары);
д) Өзге де машиналар мен жабдықтар (телефон, станциялары, өрт машиналары
т.б.)
6. Көлік құралдары. Адамдар мен жүктердің қозғалуына арналған қозғалыс
құралдары (теміржол, автомат, су көлігінің қозғалмалы құрамы) және т.б.
7. Құрал-сайман. Темірді ағашты өндеуге арналған қол еңбегінің
механикаланған және механикаланбаған немесе машиналарға бекітілген заттар
(балға, тесетін,тұратын және с.с. құралдар);
8. Өндірістік инвентар және керек жарақтар. Өндіріс операцияларды
орындауға немесе жеңілдетуге қызмет ететін басқа мақсаттағы заттар (жұмыс
үстелі және т.б.);
9. Шаруашылық инвентар. Кеңсеге және шаруашылықтарда қажетті заттар
(шкафтар, клемдер және т.с.с.);
10. Жұмысшы және өнім беретін малдар ( ірі қара, қошқар және т.с.с.);
11. Көпжылдық өсімдіктер (жүзімдіктер, жеміс жидектер, роза және с.с.);
12. Жерлерді (ғимаратсыз) жақсарту жөніндегі күрделі (жерлерді тастардан
тазарту және т.б.);
13. Өзге де негізгі құралдар (кітапхана қорлары, спорт жабдықтары, мұражай
құндылықтары).
1.2. Негізгі қорларды Халықаралық Қаржылық Есеп Стандарты бойынша тану және
тану кезіндегі бағалау
Материалдық активтерді негізгі құралдар деп танитын тұста бағалауға
бірыңғай қарау қажетті шарт болып табылады. 2410 Негізгі кұралдар ХҚЕС-на
сәйкес негізгі құралдар мыналар бойынша бағаланады:
• бастапқы күн немесе өзіндік құнмен - активті немесе ғимаратты алуға
сол сәтінде берілген, басқа өтелген әділ бағаның немесе төленген ақшалай
каражаттың немесе оның баламасының сомасы;
Негізгі қорлардың бастапқы құны өзгертілуі мүмкін; қосымша салынған
күрделі салымдар немесе негізгі құралдардың жарым-жартылай жойылуы,
объектіні демонтаждау негізгі құралдардың жағдайына әсер ететін болса,
онда, бірінші кезекте, пайдалы қызмет ету мерзімі қысқартылуы немесе
ұзартылуы мүмкін
• ағымдағы құнмен белгілі бір күнде қолданыста жүрген нарықтық баға
бойынша негізгі қаражаттық құны;
• өткізу құнымен (әділ бағаның) – мәмілеге дайын және жақсы хабардар
тәуелсіз тараптар арасында жасалған операциялар кезінде активті ауыстыруға
болатын сома;
• жойылу құны - шыққан шығынды тастап пайдаланылған мерзім соңында
субъект актив алатын деп үміттенетін таза сома немесе сынған қалдықтардың
қосалқы бөлшектерінің көзделетін бағасы;
• амортизациялық құнмен - жойылу құнын алып тастағандағы өзіндік
құнның орнына есеп беруде көрсетілген басқа сома мен активтің өзіндік құны;
• баланстың құнмен - жинақталған тозу және баға түсуден жинақталған
залал сомасын алып тастағанда бухгалтер баланста актив мойындалатын сома.
Баға түсуден болатын залал - активтің баланстық құны онын орнын толтыратын
құннан артқан сома.
Негізгі қорлардың нақты бар-жоғын анықтау және олардың сақталуына
бақылау жасау мақсатында субъекті басшылары нормативтерді, заңдарды және
басқа да актілерді, сондай-ақ есеп саясатын басшылыққа ала отырып оқтын-
оқтын негізгі құралдарға мүліктік түгелдеу жүргізіп отырады.
Негізгі қорлардыдың мүліктік түгелдеу жылдық қаржылық есеп беру мен
баланстарды жасау алдында, жылына ең аз дегенде 1 рет, қараша айында
жүргізіледі. Үйлерді, ғимараттарды және басқа жылжымайтын объектілерді үш
жылда 1 рет; өнім беретін және жұмысқа пайдаланатын малды тоқсан сайын және
жылдық есепті жасау алдында (есепті жылдың 31 желтоқсанында) түгелдеу
жүргізіледі.
Негізгі қорларды қайта бағалау 16 ХКЕС сәйкес, негізгі құралдың
бастапқы құнын белгілі бір күнге әрекет етіп тұрған бағасымен сәйкес
келтіру үшін объектілерге қайта бағалау жүргізіледі, содан соң ол есепте
және есеп беруде көрініс табады. Әрекет етіп тұрған нормативтік актілерге
сәйкес, шаруашылық жүргізуші субъектілер заңмен ұштастырылған негізгі
құралдардың индексациялауының ережесі мен тәртібі туралы дербес шешім
қабылдай алады. Қайта бағалаудың барысында негізгі құралдардың нақты бары
және құрылымы, олардың нақты ағымдағы (нарықтық) құны мен тозу дәрежесі
туралы дәл және толық мәлімет алынады. Негізгі құралдарды қайта бағалау
кәсіпорынға өнімнің өзіндік құнын, рентабельділігін экономикалық тиімді
жағдайларын тудырады, сондай-ақ нарықтық қатынастар жағдайында өте маңызды
роль атқарады. Және ол негізгі құралдарды белсенді түрде жаңартуға қажетті
инвестициялық ресурстарды тартуға мүмкіндік береді. Негізгі
құралдарды қайта бағалау техникалық дамуын есепке ала отырып, амортизация
нормаларын нақтылауға негіз бола алады, қазіргі заман талабына сай ұдайы
өңдірісті жетілдіруге қажетті жағдайларды жасап, негізгі құралдарды сақтау
мен тиімді пайдалануға жол ашады .
Әділ баға: нарыктағы бағасы бойынша немесе дисконтталған құн бойынша
есептелінуі мүмкін.
Дисконтталған құн бойынша есептеген кезде ад1л багасын өте аз
деңгейін анықтау үшін қарастырылған пайыздық мөлшерлемесін пайдаланады, ал
егер де оны анықтау мүмкін болмаған жағдайда қарыз капиталына пайдаланатын
есіп отыратын пайыздық мөлшерлемесін қолданады.
Нарықтық экономика өрістеуіне байланысты қазақстандық бухгалтерлік
есеп жүйесі халықаралық стандарттарға біртіндеп көшіріліп келеді.
Негізгі қорлар объектісінің өзіндік құны мынадай жағдайда ғана актив
ретінде танылуы тиіс, егер:
1. осы активке байланысты болашақ экономикалық пайдалардың ұйымға келіп
түсуі ықтимал болса; және
2. осы объектінің өзіндік құнын сенімді түрде бағалау мүмкін болса.
Босалқы бөлшектер немесе қызмет көрсету жабдығы әдетте босалқылар
ретінде ескеріледі және пайдада немесе шығында оның пайдаланылуына қарай
танылады. Алайда, ірі босалқы бөлшектер және резервтік жабдық, егер ұйым
оларды бір кезеңнен астам мерзім ішінде пайдалануды ұйғарса, жылжымайтын
мүлік, ғимараттар мен жабдықтар ретінде топтастырылады. Осы сияқты, егер
босалқы бөлшектер және сервистік қызмет көрсету жылжымайтын мүлік,
ғимараттар мен жабдықтар объектісін пайдалануға беруге байланысты
пайдаланылуы мүмкін болса, олар жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен
жабдықтар ретінде ескеріледі.
Осы Стандарт тану бірлігін, яғни негізгі қорлар объектісі нені
құрайтынына ұйғарым жасамайды. Осыған байланысты ұйымдағы нақты
міндеттемелерді тану өлшемдерін қолдану білікті пайымдауды талап етеді.
Кейбір жағдайларда жекелеген шағын объектілерді, мысалы, үлгілерді,
құралдарды және мөртаңбаларды біріктіріп, осы өлшемдерді олардың жалпы
құнына қолдануға болады.
Осы тану принципіне сәйкес ұйым жылжымайтын мүлік, үйлер мен
жабдықтар бойынша өзінің барлық шығындарын оларды шеккен кезде бағалайды.
Бұл шығындар негізгі қорлар объектісін сатып алуға немесе салуға
байланысты шеккен шығындарды, сондай-ақ кейіннен үстелумен, ішінара
алмастырумен немесе осындай объектіге қызмет көрсетумен шеккен шығындарды
қамтиды.
Негізгі құралдар есебі бойынша неғұрлым жиі қойылатын сұрақтар –
бұлар негізгі құралдарды активтердің топтары бойынша топтапстыру, жою құнын
анықтау туралы және негізгі құралдарды әділ құны бойынша бағалауды кімнің
жүргізуі тиіс, яғни ХҚЕС – на көшу кезінде осы мәселелердің қалай
шешілетінін қарастырайық. Негізгі құралдардың анықтамасы екі стандартта да
сай келеді, ал негізгі құралдарды сыныптар бойынша топтастырған кезде 16-
ХБЕС-да: ғимараттар, беріліс құрылғылары, өндірістік және шаруашылық құрал-
саймандар топтарының жоқ екенін көріп отырмыз.
16-ХБЕС-ның 9-тармағында: Осы стандарт тану бірлігін, яғни негізгі
құрал объектісін ненің құрайтынын нұсқамайды. Осыған байланысты ұйым тұрған
нақты жағдайларға тану критерийлерін қолдану кәсіби тұжырымдауды талап
етеді делінген. Осы топтарды не істеу керек екенін шешу үшін бұл топтардың
құнына ненің кіретінін еске түсіріп көрелік.
Ғимараттарға мақсаты еңбек құралдарын өзгертумен байланысты қандай да
бір техникалық функцияларды орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға
қажетті жағдайлар жасау болып табылатын инженерлік-құрылыс объектілері
жатады. Инвентарлық объекті болып оны бір тұтасты құрайтын барлық
қондырғыларымен бірге әрбір жеке ғимарат саналады. Мысалы, жылу
станцияларына қызмет көрсететін ғимараттар ( түтіп құбырлары, жүктемені
азайтушы қондырғылар кірме есік эстакадалары), темір жолдар, дамбалар,
бөгендер, қоршаулар және т.б.
Беріліс құрылғыларына оның көмегімен электрлік, жылулық немесе
механикалық энергия қозғалтқыш-машиналардан жұмысшы машиналарға беру,
сондай-ақ сұйық және газ тектес заттарды бір инвентарлық объектіден
басқасына беру жүргізілетін құрылғылар жатады, мысалы, электр берілісінің
әуелік желілері, құбыр өткізгіштер және т.б. Электр желілері бойынша
инвентарлық объектілер, мысалы, электр станциясының бөлу құрылғысынан
қабылдайтын ішкі станциялардың бөлу құрылғыларына дейінгі желілері болып
табылады. Инвентарлық объектінің құамына мыналар кіреді: әуе желілерінің
тіректері мен іргетастары, өткізгіштер, ілінбелі изо-ляторлар, қорғаныстың
барлық заттары, клеммалар және басқа бекіткіш материалда, сонда-ақ үлкен
өзендерден барлық өту жолдары мен басқа заттар.
Өндірістік құрал-сайманға және керек-жарақтарға жұмыс кезінде
өндірістік операцияларды жеңілдететін өндірістік мақсаттағы заттар еңбекті
қорғауға ықпал ететін; сұйық және төгілгіш заттарды сақтауға арналған
сыйымдылықтар; сауда шкафтары мен стеллаждары; инвентарлық ыдыстар; жұмыс
машиналарын жатқызыла алмайтын техникалық заттар .
Негізгі қорлар объектісі қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін немесе
қоршаған ортаны қорғау мақсаттарында сатып алынуы мүмкін. Осындай негізгі
қорларды сатып алу қолда бар нақты жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен
жабдықтар объектісін пайдаланудан алынатын болашақ экономикалық пайдалардың
ұлғаюына тікелей байланысты болмаса да, ұйымға тиесілі басқа активтерді
пайдаланудан алынатын болашақ экономикалық пайдаларды ұйымның алуы үшін
қажет болуы мүмкін. Негізгі қорлардың осындай активтері
активтер ретінде танылуы мүмкін, өйткені, егер осы объектілер сатып
алынбаған болса, алынуы мүмкін болатындардан тыс тиісті активтерден ұйымның
болашақ экономикалық пайдалар алуын қамтамасыз етеді. Мысалы, химия ұйымы
қауіпті химиялық заттарды өндіру немесе сақтау кезінде экологиялық
нормалардың сақталуын қамтамасыз ететін жаңа технологиялар енгізе алады;
технологиялар мен жабдықтарды жетілдіру жөніндегі тиісті шаралар актив
ретінде танылады, себебі ұйым оларсыз химикаттарды өндіріп, сата алмайды.
Солай бола тұрса да, ондай активтің және осыған байланысты активтердің
қаржылық жағдай туралы есептік құнының жиынтық мәні 36 Активтердің
құнсыздануы (IAS) ХҚЕС-на сәйкес құнсыздану мәніне байланысты тексерілуі
тиіс.
7-тармақта айтылған тану принципіне сәйкес, ұйым негізгі қорлар
объектісінің қаржылық жағдай туралы есептік құнында осы объектіге
күнделікті қызмет көрсетуге арналған шығындарды танымайды. Оның орнына,
ондай шығындар пайдалар мен шығындар шегу жағдайына қарай сонда танылады.
Күнделікті қызмет көрсетуге арналған шығындар негізінен жұмыс күшіне және
шығыс материалдарына жұмсалған шығындардан тұрады, сондай-ақ жиынтықтаушы
бөліктер сатып алуға шығатын шығындарды қамтуы мүмкін. Бұл шығыстардың
мақсаты көп жағдайларда негізгі қорлар объектісін жөндеу және ағымдағы
қызмет көрсету ретінде көрсетіледі.
Негізгі қорлардың кейбір объектілерінің элементтері ұдайы ауыстырып
отыруды талап етуі мүмкін. Мысалы, белгілі бір жұмыс уақыты өткеннен кейін
пеш футеровкасын өзгертуді, немесе ұшақтың ішкі жабдығы, мысалы, орындық
және борттағы асүй, фюзелаждың қызмет мерзімі ішінде бірнеше рет ауыстыруды
талап етуі мүмкін. Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектілері
сондай-ақ ауыстыру арасындағы аралықты, мысалы, үйдің ішкі қалқаларын
ұлғайту үшін, немесе ауыстыруды талап етпейтін конструкция элементін салу
үшін сатып алынуы мүмкін. 7-тармақта айтылған тану принципіне сәйкес, ұйым
тану өлшемдері сақталған жағдайда, осы шығындарды шеккен кезде мұндай
объектіні ішінара ауыстыруға шыққан шығындарды негізгі қорлар объектісінің
қаржылық жағдай туралы есептік құнында таниды. Ауыстырылған бөліктердің
қаржылық жағдай туралы есептік құнын тану, осы Стандарттың тануды тоқтатуға
қатысты ережелеріне сәйкес тоқтатылуы тиіс (67-72-тармақтарды қараңыз).
Негізгі қорлар объектісін одан әрі пайдалану шарттары (мысалы, әуе
кемесін), бұл жағдайда бөлшектер ауыстырылғанына немесе ауыстырылмағанына
қарамастан, ақаулардың бар-жоғын ұдайы ірі техникалық тексеруден өткізу
болуы мүмкін. Осындай әрбір тексерістен кейін оған шыққан шығындар, тану
өлшемдері сақталған жағдайда, негізгі қорлар объектісінің қаржылық жағдай
туралы есептік құнында танылады. Қаржылық жағдай туралы есептік құнда басқа
алдыңғы тексеруге шыққан кез келген шығындар сомасы (бөлшектерді нақты
ауыстыруға шыққан шығыстардан өзгеше) есептен шығарылуы тиіс. Бұл
жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісін сатып алу немесе салу
жөніндегі операцияда, алдыңғы тексеруге шыққан шығындар болған-болмағанына
қарамастан, жасалады. Қажет болған жағдайда, осы сияқты тексеруді өткізуге
жұмсалатын болжамды шығындар болашақта жылжымайтын мүлік, үйлер мен
жабдықтар объектісін сатып алу немесе салу кезінде қаржылық жағдай туралы
есептік құнның құрамдас бөлігі болған, тексеруге шыққан шығындар сомасының
көрсеткіші болуы мүмкін.
Актив ретінде танылуы тиіс негізгі қорлар объектісі бастапқы құн
бойынша бағалануы тиіс.
Негізгі қорлар объектісінің өзіндік құны мыналарды қамтиды:
1. импорттық бажды, сатып алуға шығатын өтелмейтін салықты қоса
және сауда жеңілдіктері мен қайтаруларды шегеріп сатып алу бағасы.
2. активті керек жерге жеткізуге және ұйым басшылығының ниетіне
сәйкес оның жұмыс істеуін қамтамасыз ететін күйге келтіруге
тікелей жатқызылған кез келген шығындар.
3. негізгі қорлар объектісін бөлшектеуге және жоюға және өздері
тұратын учаскеде табиғат ресурстарын қалпына келтіруге шыққан
шығындарды бастапқы бағалау, бұған қатысты міндетті, осы объектіні
сатып алған кезде, не осы кезең ішінде босалқылар өндіруге
байланысты емес мақсаттарда белгілі бір уақыт кезеңі бойы оны
пайдалану нәтижесінде ұйым өз мойнына алады.
Тікелей шығындарға жатқызу мысалдары мыналар болып табылады:
1. негізгі қорлар объектісін салуға немесе сатып алуға тікелей
байланысты туындайтын, қызметкерлерге сыйақы төлеуге арналған
шығындар (19 Қызметкерлерге берілетін сыйақылар (IAS) ХҚЕС-ындағы
анықтамаға сәйкес);
2. алаңды әзірлеуге арналған шығындар;
3. жеткізуге және түсіруге арналған бастапқы шығындар;
4. орнатуға және жөндеуге арналған шығындар;
5. активті керек жеріне жеткізу және оны қажетті күйге
келтіру (мысалы, жабдықты сынақтан өткізген кезде алынған үлгілер)
процесінде жүргізілген, кез келген объектілерді сатудан алынған таза
түсім шегерілгеннен кейін активтің тиісінше жұмыс істеуін тексеруге
шыққан шығындар; және
(f) кәсіби қызмет көрсетулердің құны.
Ұйым 2 Босалқылар (IAS) ХҚЕС-ын объектіні бөлшектеуге, жоюға және өзі
тұратын учаскеде табиғи ресурстарды қалпына келтіруге шыққан, бұл объектіні
осы кезең ішінде босалқылар өндіру үшін пайдалану нәтижесінде белгілі бір
кезең бойында шеккен шығындарға қолданады. 2 (IAS) немесе 16 (IAS) ХҚЕС-
тарға сәйкес ескерілетін шығындарға қатысты осы міндеттер 37 Бағалау
міндеттемелері, шартты міндеттемелер және шартты активтер (IAS) ХҚЕС-ына
сәйкес танылады және бағаланады.
Негізгі қорлар объектісіне жұмсалатын шығындарға жатқызылмайтын
шығындардың мысалдары мыналар болып табылады:
(а) жаңа құрылыс кешенін ашуға арналған шығындар;
(b) жаңа өнімді немесе қызмет көрсетулерді енгізуге арналған
шығындар (жарнамаға және өнімді жылжытуға арналған шығындарды
қоса);
(c) жаңа орында немесе клиенттердің жаңа санатына шаруашылық
қызметті жүргізуге арналған шығындар (қызметкерлерді даярлауға
және оқытуға арналған шығындарды қоса); және
(d) әкімшілік және басқа жалпы үстеме шығындар.
Негізгі қорлар объектісінің қаржылық жағдай туралы есептік құнына
шығындарды тану, ондай объект керек жерге жеткізіліп, ұйым басшылығының
ниетіне сәйкес оның жұмыс істеуін қамтамасыз ететін күйге келтірілген кезде
тоқтатылады. Сөйтіп, негізгі қорлар объектісін пайдалану немесе қоныс
аудару барысында шеккен шығындар осы объектінің қаржылық жағдай туралы
есептік құнына қосылмайды. Мысалы, мына шығындар жылжымайтын мүлік,
ғимараттар мен жабдықтар объектісінің қаржылық жағдай туралы есептік құнына
қосылмайды:
(а) ұйым басшылығының ниетіне сәйкес жұмыс істей алатын объект әлі
пайдаланылмайтын немесе толық қуатында жұмыс істемейтін кезеңде
шеккен шығындар;
b) мысалы, осы объект өндіретін өнімге сұраныстың өсу процесінде
шеккен бастапқы операциялық шығындар;
c) ұйымның ішінара немесе толық қоныс аударуға немесе қызметін қайта
ұйымдастыруға арналған шығындары.
Кейбір операциялар жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар
объектісін салуға немесе дамытуға байланысты жүзеге асырылады, бірақ осы
объектіні керек жеріне жеткізу және ұйым басшылығының ниетіне сәйкес оның
жұмыс істеуін қамтамасыз ететін қажетті күйге келтіру үшін қажет болып
табылмайды. Осы қосымша операциялар салу немесе дамыту жөніндегі жұмыстар
басталғанға дейін немесе соның барысында жүзеге асырылуы мүмкін. Мысалы,
құрылыс алаңын құрылыс басталғанға дейін автоаялдама ретінде пайдаланудан
кіріс алуға болады. Қосымша операциялар объектіні керек жерге жеткізу және
ұйым басшылығының ниетіне сәйкес оның жұмыс істеуін қамтамасыз ететін керек
жағдайға келтіру үшін қажет болып табылмайтындықтан, кіріс және осындай
операцияларға тиісті шығыстар пайда немесе шығын ретінде танылуға және
кіріс пен шығыстың тиісті баптарына енгізілуі тиіс.
Өз күшімен құрылған активтің бастапқы құны тап солай сатып алынған
актив құнының принциптері негізінде анықталады. Егер ұйым өзінің әдеттегі
қызметінің барысында сату үшін сондай активтерді құратын болса, ондай
активтің бастапқы құны, әдетте, сату үшін актив өндіру құнына тең (2 (IAS)
ХҚЕС қараңыз). Сондықтан, мұндай активтерді есептеген кезде кез келген ішкі
пайдалар алып тасталады. Тап сол сияқты шикізаттың, еңбектің немесе активті
өз күшімен құру кезінде шеккен басқа ресурстардың нормадан тыс шығындары
оның бастапқы құнына қосылмайды. 23 Қарыздар бойынша шығындар (IAS) ХҚЕС-ы
пайызды өз күшімен құрылған жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар
объектісінің қаржылық жағдай туралы есептік құнының құрағыш бөлігі ретінде
тану өлшемдерін белгілейді.
Негізгі қорлар объектісінің бастапқы құны тану күніне ақшалай қаражат
баламасындағы оның бағасы болып табылады. Несие берудің әдеттегі
талаптарынан асатын кезеңге төлемді кейінге қалдыру орын алатын болса,
ақшалай қаражаттар баламасындағы баға мен жалпы төлем сомасы арасындағы
айырма, егер 23 (IAS) ХҚЕС-ында көзделген есепке алудың баламалы тәртібіне
сәйкес ондай пайыз жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар объектісінің
қаржылық жағдай туралы есептік құнында танылмайтын болса, несие беру кезеңі
үшін пайыз ретінде танылады.
Негізгі қорлардың бір немесе одан көп объектісі сенімсіз активке
немесе активтерге айырбасталып, не ақшалай немесе ақшалай емес активтерге
ұштастырылып сатып алынуы мүмкін. Төменде айтылған пайымдаулардың сенімсіз
бір активті екіншісіне айырбастауға ғана емес, сонымен бірге осының
алдындағы сөйлемде сөз болған барлық айырбастауларға да қатысы бар. Негізгі
қорлардың осындай объектісінің бастапқы құны әділ құн бойынша бағаланады,
бұған (а) айырбастау операциясының коммерциялық мазмұны жоқ, немесе (b)
алынған да, берілген де активтің әділ құны нақты бағалауға келмейтін реттер
кірмейді. Сатып алынған объект, тіпті ұйым өзі берген активті тануды дереу
тоқтата алмаса да, тап осылайша бағаланады. Егер сатып алынған объект әділ
құн бойынша бағаланбаса, оның бастапқы құны берілген активтің қаржылық
жағдай туралы есептік құны бойынша бағаланады.
Ұйым айырбастау операциясында осы операцияны жасау нәтижесінде
ақшалай қаражаттың болашақ тасқындарының күтілетін өзгерістерінің деңгейі
бойынша коммерциялық мазмұнның бар-жоғын анықтайды. Айырбастау
операциясында егер:
(а) алынған активтен пайда болған ақшалай қаражаттың пішімі
(тәуекелдік, мерзімдер және сома) берілген активтен пайда
болатын ақша тасқындарының пішімінен өзгеше болады; не
b) ұйым үшін қызметінің осы операция ықпал ететін бөлігіне тән құны
айырбастау нәтижесінде өзгереді; және
(с) (а) немесе (b) арасындағы айырмашылық айырбастаудың мәні болған
активтердің әділ құнымен салыстырғанда елеулі шаманы құраса
коммерциялық мазмұн болады.
Айырбастау операциясында коммерциялық мәннің бар екендігін анықтау
мақсаттарында қызметтің осы операция ықпал ететін бөлігінің ұйымға тән құны
міндетті түрде ақшалай қаражаттың салықтан кейінгі тасқындарын көрсетуі
тиіс. Ондай талдаудың нәтижелері ұйым тарапынан егжей-тегжейлі
есептеулерсіз істің мәнін түсіндіре алады.
Салыстырмалы нарықтық операциялары жоқ активтің әділ құны, егер (а)
осы активке қолданылатын әділ құнның негізделген бағалар диапазонының
түрленуі елеулі болмаса, немесе (b) осы диапазонның ішіндегі әртүрлі
бағалау мүмкіндіктері әділ құнды бағалау кезінде негізді түрде айқындалуы
және пайдаланылуы мүмкін болса, шынайы бағалауға келеді. Егер ұйым не
алынған, не берілген активтің әділ құнын шынайы анықтауға қабілетті болса,
онда алынған активтің бастапқы құнын анықтау үшін берілген активтің әділ
құны пайдаланылады, бұған алынған активтің әділ құны неғұрлым анық болатын
реттер кірмейді.
Қаржылық жалдау шарты бойынша жалдаушының қарауындағы жылжымайтын
мүлік, ғимараттар мен жабдықтар объектісінің бастапқы құны 17 Жалдау (IAS)
ХҚЕС-ына сәйкес анықталады.
Негізгі қорлар объектісінің қаржылық жағдай туралы есептік құны 20
Мемлекеттік субсидияларды есепке алу және мемлекеттік көмек туралы
ақпаратты ашып көрсету (IAS) ХҚЕС-ына сәйкес алынған мемлекеттік
субсидиялар сомасына кемітілуі мүмкін.
Ұйым өзінің есеп саясаты ретінде 30-тармаққа сәйкес не бастапқы құн
бойынша есепке алу үлгісін, не 31-тармаққа сәйкес қайта бағалау үлгісін
таңдауы тиіс және таңдап алған есеп саясатын жылжымайтын мүлік, ғимараттар
мен жабдықтардың барлық тобына қолдануға міндетті.
Өзіндік құн бойынша есепке алу үлгісі
Актив ретінде бастапқы танудан кейін жылжымайтын мүлік, ғимараттар
мен жабдықтар объектісі, жинақталған амортизация және құнсызданудан болған
залалдар шегеріліп, оның өзіндік құны бойынша ескерілуі тиіс.
Қайта бағалау құны бойынша есепке алу үлгісі
Актив ретінде таныла отырып, әділ құны нақты бағалауға келетін
жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар объектісі, кейіннен жинақталған
кез келген амортизация және кейіннен құнсызданудан жинақталған кез келген
залал шегеріліп, қайта бағалау күнгі оның әділ құнына тең қайта бағалау
шамасы бойынша есепке алынуы тиіс. Қайта бағалаулар есепті күні әділ құнды
пайдалану кезінде анықталатын қаржылық жағдай туралы есептік құннан елеулі
түрде өзгеше болуына жол бермеу үшін жеткілікті түрде жүйелілікпен
жүргізілуі тиіс.
16-ХБЕС-да көрсетілген жиһаз және инженерлік жабдықтың құрылысы
сапынатын элементтері; офис жабдығы топтары 6-ҚБЕС-да қолданылып жүрген
шаруашылық құрал-саймандары тобынан шығып қалды, яғни ешқандай жаңасы
жоқ, бурын болған топ бұзылды. Ал жоғарыда көрсетілген үш топты өз
анықтамалары бойынша басқа топтардың құрамына жатқызуға болмайды. Бұл
топтар салық топтарының құрамында және негізгі құралдар топтарын жіктеушіде
аталғаң демек, олар кәсіпорынның есеп саясатында да болуға тиіс. Арнаулы
әдебиетте өндірістің ерекшелігіне қарай жою құны 0.1%-тен 0,5%-ке дейін
болады деп жазылады. Кәсіпорынның есеп саясатында жою құнының мөлшерін
қалай анықтау керек? Ол үшін кәсіпорында соңғы 2-3 жылда негізгі құрал
объектілерінің есептен шығарылуына талдау жасау және есептен шығарылатын
объектілердің құнынан нақты орташа процент алынған қосалқы сынықтарды,
қалдықтарды және жою шығындарын,
Іс жүзінде активтің жою құны көбінесе елеусіз болады. Ондайда бұл
фактіні есеп саясатында былайша көрсету қажет: Активтің жою құнының
елеусіз болуына байланысты амортизацияланатын құнды есептеу кезінде
ескерілмейді және нөлге теңестіріледі[3.
Егер кәсіпорын өзінің есеп саясаты ретінде әділ құны бойынша есепке
алу әдісін таңдап алса, оларды танығаннан кейін негізгі құралдарды
сарапшылар анықтау керек.
16-ХБЕС-ның 32-тармағында былай делінген Жер учаскелерінің және
үйлердің әділ құны, әдетте, бағалау жолымен нарықтық индикаторлардың
негізінде анықталады, оны көбінесе кәсіби бағалаушылар жүргізеді. Машиналар
мен жабдықтардың әділ құны болып бағалау жолымен анықталатын нарықтық құны
саналады Туындайтын сұрақ- кәсіпорын қайта бағалауды өзі жүргізе ала ма,
әйткені 16-ХБЕС-да машиналар мен жабдықтардың құнын бағалауды кімнің
жүргізетіні тікелей айтылмаған ғой? Теория жүзінде, бәлкім, мүмкін болар,
бірақ іс жүзінде болмайды. Оның себебі мынадай.
Жер учаскелері мен ғимараттардың әділ құны, әдетте, білікті
бағалаушылар жүргізетін бағалау арқылы нарықтық индикаторлардың негізінде
анықталады. Машиналар мен жабдықтардың әділ құны, әдетте, бағалау жолымен
анықталатын олардың нарықтық құны болып табылады.
Негізгі қорлар объектісінің ерекше сипатына байланысты және ондай
активтер жұмыс істеп тұрған барлық ұйымнан бөлек сирек сатылатын
болғандықтан, әділ құнның нарықтық индикаторлары жоқ болғанда, сатып алушы-
ұйымнан, бәлкім, әділ құнды кіріске немесе амортизациялық қалпына келтіру
құнына сүйеніп бағалау талап етілетін болар.
Қайта бағалау жасау жиілігі жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен
жабдықтардың әділ құнындағы өзгерістерге байланысты болады. Егер қайта
бағаланған активтің әділ құны оның қаржылық жағдай туралы есептік құнынан
елеулі түрде өзгеше болса, қосымша қайта бағалау қажет болады. Кейбір
жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар объектілерінің әділ құны елеулі
және туынды ауытқулардың мәні болуы мүмкін, сондықтан олар жыл сайын қайта
бағалап отыруды талап етеді. Мұндай жиі қайта бағалаулар әділ құны шамалы
өзгерістерге ұшыраған жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар
объектілері үшін талап етілмейді. Осындай объектілерді қайта бағалау
қажеттігі үш немесе бес жылда бір рет пайда болуы мүмкін.
Негізгі қорлар объектісін қайта бағалағаннан кейін қайта бағалау
күніне жинақталған кез келген амортизация мына тәсілдердің бірімен
ескеріледі:
(а) активтің жалпы қаржылық жағдай туралы есептік құнының өзгеруіне
қайта бағаланғаннан кейін активтің қаржылық жағдай туралы есептік
құны оның пайыздық құнына тең болатындай етіп қайтадан тепе-тең
қайта бағаланады. Бұл әдіс көбінесе актив индекстеу арқылы
амортизацияланған қалпына келтіру құнына дейін қайта бағаланған
кезде бұл актив жиі пайдаланылады.
(b) жалпы қаржылық жағдай туралы есептік құнға қарсы алып
тасталады, ал таза мөлшер активтің қайта бағаланған өлшеміне дейін
қайта есептеледі. Бұл әдіс көбінесе ғимараттарға қатысты
қолданылады.
Жинақталған амортизацияны тепе-тең қайта бағалау немесе оны есептен
шығару кезінде туындайтын түзету мөлшері қаржылық жағдай туралы есептік
құнды ұлғайтудың немесе кемітудің жалпы сомасының бір бөлігін құрайды, ол
39 және 40-тармақтарға сәйкес есепте көрс Материалдық активтерді бағалау
әдістемерін білу қажет. Оны қысқаша былай айтуға болады: материалдық
активтерді бағалау кезінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz