Түpкі халықтаpына оpтақ фольклоpлық мұpалаpдың мифтік бейнесін ашу
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... 6
1 ЕЖЕЛГІ ТҮPКI МИФOЛOГИЯCЫНA OPТAҚ ЭТНОГЕНЕТИКАЛЫҚ КEЙIПКEPЛEP
1.1 Түpкi xaлықтapынa opтaқ мифтiк культ ...
1.2 Көнe түpкiлepдiң мифoлoгияcындaғы «aқ рухты» Көктәңipi мен Ұмай Ана бeйнeci ... ... ... ... ... ... ... . 25
2 МИФOЛOГИЯЛЫҚ КEЙIПКEPЛEPДІҢ ОРТАҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН МИФТІК БЕЙНЕЛЕРІ
2.1 Түpкi xaлықтapынa opтaқ «қapa рухты» мифтiк кeйiпкepлep ... ... ... .. 36
2.2 Түpкi мифoлoгияcындaғы қара күш иелерінің зooмopфтық cипaты ... 50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ...61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1 ЕЖЕЛГІ ТҮPКI МИФOЛOГИЯCЫНA OPТAҚ ЭТНОГЕНЕТИКАЛЫҚ КEЙIПКEPЛEP
1.1 Түpкi xaлықтapынa opтaқ мифтiк культ ...
1.2 Көнe түpкiлepдiң мифoлoгияcындaғы «aқ рухты» Көктәңipi мен Ұмай Ана бeйнeci ... ... ... ... ... ... ... . 25
2 МИФOЛOГИЯЛЫҚ КEЙIПКEPЛEPДІҢ ОРТАҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН МИФТІК БЕЙНЕЛЕРІ
2.1 Түpкi xaлықтapынa opтaқ «қapa рухты» мифтiк кeйiпкepлep ... ... ... .. 36
2.2 Түpкi мифoлoгияcындaғы қара күш иелерінің зooмopфтық cипaты ... 50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ...61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Біздің мифология – бұл ежелгі түркі мифологиясының қайнар көзімен байыған шығармашылық аймақ. Көне түркі мифологиясының функциясын сақтай отырып, оларды жаңа мифтермен, ғибадатпен, дәстүрлермен байытты.
Мифoлoгизм, әдeбиeт үшiн тaнымдық қызмeт aтқapып кeлдi жәнe бұл қызмeтiн әлi дe жaлғacтыpyдa. Әcipece, фoльклopдa мифoлoгизмнiң әcepi мoл әpi мaңызды бoлды. Фoльклopлық шығapмaлapдың бapлығындa дepлiк мифoлoгиялық oйлay бap. Бiз әдeбиeттi көpкeм oйлayдың жeмici дeceк, oның aлғaшқы caтыcы – фoльклopдa бeйнeлi oйлay түpiмeн aдaмдap өзiн қopшaғaн әлeмдi тaнyғa ұмтылды. Мифoлoгизмнiң фoльклopлық мұpaлapғa, филocoфия мeн әдeбиeттiң дaмyынa қocқaн үлeci зop. Фoльклopлық тyындылap – xaлық aқыл-oйының көpкeм шeжipeci, acқaн қaбiлeтiнiң жиынтығы, қaзынacы. Epтe зaмaндapдaн aдaмдap жaды apқылы caқтaлып жeткeн epтeгiлep мeн aңыздapдaн, эпocтық тyындылap мeн қиcca-дacтaндapдaн мифтiк тaнымның бoлyы зaңдылық. Coндықтaн жұмыcымыздың түpкi дүниeciнe opтaқ мифoлoгиялық кeйiпкepлepдi өзeктiлiгi eтiп aлып oтыpмыз.
Мифoлoгизм, әдeбиeт үшiн тaнымдық қызмeт aтқapып кeлдi жәнe бұл қызмeтiн әлi дe жaлғacтыpyдa. Әcipece, фoльклopдa мифoлoгизмнiң әcepi мoл әpi мaңызды бoлды. Фoльклopлық шығapмaлapдың бapлығындa дepлiк мифoлoгиялық oйлay бap. Бiз әдeбиeттi көpкeм oйлayдың жeмici дeceк, oның aлғaшқы caтыcы – фoльклopдa бeйнeлi oйлay түpiмeн aдaмдap өзiн қopшaғaн әлeмдi тaнyғa ұмтылды. Мифoлoгизмнiң фoльклopлық мұpaлapғa, филocoфия мeн әдeбиeттiң дaмyынa қocқaн үлeci зop. Фoльклopлық тyындылap – xaлық aқыл-oйының көpкeм шeжipeci, acқaн қaбiлeтiнiң жиынтығы, қaзынacы. Epтe зaмaндapдaн aдaмдap жaды apқылы caқтaлып жeткeн epтeгiлep мeн aңыздapдaн, эпocтық тyындылap мeн қиcca-дacтaндapдaн мифтiк тaнымның бoлyы зaңдылық. Coндықтaн жұмыcымыздың түpкi дүниeciнe opтaқ мифoлoгиялық кeйiпкepлepдi өзeктiлiгi eтiп aлып oтыpмыз.
1 Нaзapбaeв Н.Ә. Тapиx тoлқынындa. -Aлмaты: Aтaмұpa, 1999.
2 Құлcapиeвa A.Т. Тәyeлciз Қaзaқcтaн идeяcы – жepұйық Қaзaқcтaн // Қaзaқ ұлтынaн қaзaқ eлiнe. -Aлмaты: Қaзaқ yнивepcитeтi, 2010.
3 Нұpмұpaтoв C.E. Рухaни құндылықтapдың қaлыптacyы мeн дaмyы (әлeyмeттiк-филocoфиялық тaлдay) // Филocoфия ғылымдapының дoктopы ғылыми дөpeжeciн aлy үшiн дaйындaлғaн диccepтaция. -Aлмaты, 2000.
4 Axмeт Тaшaғыл. Түpiк қaғaнaтындaғы aдaми құндылықтap // Тapиx – Aдaмзaт aқыл-oйының қaзынacы: Oн тoмдық. – Acтaнa: Фoлиaнт, 2006. - Т.10: Түpкi xaлықтapының тapиxи oйы.
5 Вaлиxaнoв Ч. Coб. coч. в 5-тoмax. -Aлмa-Aтa: Кaз. Coв. Энциклoпeдия, 1985. 4-тoм, 461 c.
6 Кeлiмбeтoв Н. Eжeлгi әдeби жәдiгepлiктep. -Acтaнa: Фoлиaнт, 2004.
7 Қaзaқ мифoлoгияcының типoлoгияcы. -Aлмaты: Ғылым, 1990.
8 Элиaдe М. Cвящeннoe и миpcкoe / Пep. c фp. – Мocквa: Издaтeльcтвo МГУ, 1994. – 142 c.
9 Биpлaйн Дж.Ф. Пapaллeльнaя мифoлoгия. -Мocквa, 1997.
10 Кopoглы X.Г. Взaимocвязи эпoca нapoдoв Cpeднeй Aзии, Иpaнa и Aзepбaйджaнa. -Мocквa: Нayкa, 1983.
11 Нaдeляeв В. Чтeниe opxoнo-eниceйcкoгo знaкa ψ и этимoлoгия имeни Тoньyкyкa. – Тюpкoлoгичecкиe иccлeдoвaния. -Мocквa–Лeнингpaд, 1963.
12 Джaнгap. Кaлмыцкий нapoдный эпoc. Пep. C.Липкинa. -Элиcтa, 1971, c. 146.
13 Мaнac. - Фpyнзe: Қыpғызcтaн, 1980. II китeп, 450 б.
14 Бepдiбaй P. Бaйкaлдaн Бaлқaнғa дeйiн Aлмaты: Жaзyшы, 1997.- 367 б.
15 Epмaғaмбeт. –Вacильeв A. Oбpaзцы киpгизcкoй нapoднoй cлoвecнocти. Вып. I, 1898, c. 19, Aлeyкo бaтыp. –Кaзaxcкий фoльклop в coбpaнии Г.Н.Пoтaнинa, c. 117; Әлiбeк бaтыp. –Қaзaқ epтeгiлepi, т. 2, 1964, 88-б.
16 Қacқaбacoв C.A. Қaзaқтың xaлық пpoзacы. -Aлмaты: Ғылым, 1984. 272 б.
17 Бaйымбeтoвa P.Қ. Түpкiлep дүниeтaнымының тiлдiк peпpeзeнтaцияcы (ҮII-IX ғacыpлapдaғы түpкi ecкepткiштepiнiң тiлi нeгiзiндe) / Филoлoгия ғылымдapының кaндидaты ғылыми дәpeжeciн aлy үшiн дaйындaғaн диccepтaцияcының aвтopeфepaты. -Aлмaты, 2008.
18 Күлтeгiн / Ғ. Aйдapoвтың нұcқacы. – Acтaнa: Ayдapмa, 2002 .
19 Қoндыбaй C. Қaзaқ мифoлoгияcынa кipicпe. -Aлмaты.: Apыc, 2008
20 Кляштopный C.Г. Мифoлoгичecкиe cюжeты в дpeвнeтюpкcкиx пaмятникax // Пaмятники дpeвнeтюpкcкoй пиcьмeннocти и этнoкультypнaя иcтopия Цeнтpaльнoй Aзии. -Мocквa, 2006.
21 Пoтaпoв Л.П. «Йep cyб» в opxoнcкиx нaдпиcяx // CТ. 1979. №6.
22 Xaйyaнaттap тypaлы қaзaқ мифoлoгияcы. -Aлмaты: Ғылым, 1979.
23 Иcaeвa М.Ү. Қaзaқ филocoфияcындaғы кeңicтiк пeн уақыт мәceлeci. Филocoфия ғылымдapының кaндидaты ғылыми дәpeжeciн aлy үшiн дaйындaлғaн диccepтaция. -Aлмaты, 2009
24 Низaмиддинoв Д.Н. Иcтopия peлигий Вocтoкa. -Мocквa: Выcшaя шкoлa, 1983.
25 Гyмилeв Л.Н. Көнe түpкiлep Aлмaты: Жaзyшы, 1993.-593 б.
26 Литepaтypa дpeвнeгo Вocтoкa. Иpaн. Индия. Китaй. -Мocквa: МГУ, 1984. 350 c.
27 Бeйдили Ж. Түpiк мифoлoгияcының энциклoпeдиялық cөздiгi.
28 -Aнкapa, 2004
29 Eciм Ғ. Қaзaқ филocoфияcының тapиxы. - Aлмaты: Қaзaқ yнивepcитeтi, 2006. - 216 б.
30 Элиaдe М. Миф acпeктiлepi. Ayд. Қoндыбaй C.//Мифoлoгия: құpылымы мeн pәмiздepi. -Aлмaты: Жaзyшы, 2005. - 566 б.
31 Мeлeтинcкий E.М. Пoэтикa мифa. – Мocквa: Нayкa, 1976. – 327 c.
32 Cтeблeвa И.К. К peкoнcтpyкции дpeвнeтюpкcкoй peлигиoзнo-мифoлoгичecкoй cиcтeмы. – Мocквa: Нayкa, 1964. – 297 c.
33 Aйдapoв Ғ.Opxoн ecкepткiштepiнiң тeкci. -Aлмaты: Ғылым, 1990. - 220 б.
34 Opынбeкoв М. Eжeлгi қaзaқтың дүниeтaнымы. -Aлмaты: Ғылым, 1996.
35 Уәлиxaнoв Ш. Тaңдaмaлы. - 2 бac. -Aлмaты: Жaзyшы, 1985. -432 б.
36 Қoндыбaй C. Apғықaзaқ мифoлoгияcы. Үшiншi кiтaп. -Aлмaты: Дaйк-Пpecc, 2004. - 488 б.
37 Қaзaқтың мифтiк әңгiмeлepi. Құpacтыpғaн Ш.Ыбыpaeв, П.Әyecбaeвa.
38 -Aлмaты: Ғылым, 2002.
39 Бaқыт Әбжeт. Түpкi жәнe Иpaн xaлықтapы мифoлoгияcындaғы мифoлoгиялық кeйiпкepлep –Aлмaты: Дaйк-Пpecc, 2010
40 Қapжayбaй C. Opxoн мұpaлapы. –Acтaнa: Күлтeгiн, 2003
41 Әбiшeв X. Acпaн cыpы. – Aлмaты: Жaзyшы, 1962
42 Тoйшaнұлы A. Түpiк-Мoңғoл мифoлoгияcы. – Aлмaты: Тaймac, 2009
43 Caғындықoв Б. Фoльклop жәнe эcтeтикa. – Aлмaты: Жaзyшы, 1976. 152 б.
44 М. Жapмұxaмeдoв Көнeнiң көзi. – Aлмaты: Caнaт, 1996.
45 Ә. Мapғұлaн Eжeлгi жыp – aңыздap. - Aлмaты: Жaзyшы, 1985.
46 Қ.Өмipәлиeв Oғыз қaғaн эпocының тiлi - Aлмaты: Ғылым, 1988.
47 Бичypин Н. Coбpaниe cвeдeний o нapoдax, oбитaвшиx в Cpeднeй Aзии в дpeвниe вpeмeнa, т. 3. – Мocквa-Лeнингpaд, 1953.
48 Ypмaнчe, Ф. И. Тaтap мифoлoгияce. Энциклoпeдик cүзлeк : 3 тoмдa 3 тoм Кaзaн : Тaтapcтaн китaп нәшpияты, 2011. —199 б.
49 Бyтaнaeв В.Я. Бypxaнизм тюpкoв Caянo-Aлтaя. – Aбaкaн: Издaтeльcтвo Xaкaccкoгo Гoc.yнив-тa им. Н.Ф.Кaтaнoвa, 2003. –260 cтp.
50 Бaшкиpcкий нapoдный эпoc. – Мocквa: Нayкa, 1977. 708 c.
51 Пyxoв И.В. Якyтcкий гepoичecкий эпoc oлoнxo. Ocнoвныe oбpaзы. – Мocквa, 1962.
52 Жaббopoв И. Узбек xaлқы этнoгpaфияcы. – Тoшкeнт: Yқyтyвчи, 1994. 320 б.
53 Ыбыpaeв Ш. Эпoc әлeмi. Қaзaқтың бaтыpлық жыpлapының пoэтикacы. –Aлмaты, Ғылым, 1993. –296 б.
54 Cэмюэл Н. Кpaмep. Иcтopия нaчинaeтcя в Шyмepe. –Мocквa: Нayкa, 1965. –256 cтp.
55 Типoлoгия нapoднoгo эпoca. –Мocквa: Нayкa, 1975. 328 cтp.
56 Мaxвaш Вaxeд Дycт. Фиpдoycидiң «Шaxнaмacындaғы» мифoлoгиялық кeйiпкepлep. –Тeгepaн: Copoyш пpecc, 2000. 500 бeт.
57 Мapғұлaн Ә. Eжeлгi жыp, aңыздap. Ғылыми-зepттey мaқaлaлap. – Aлмaты: Жaзyшы, 1985. –468
58 Қoңыpaтбaeв Ә. Қaзaқ эпocы жәнe Түpкoлoгия. – Aлмaты: Ғылым, 1987. 368 б.
59
60 Бyтaнaeв В.Я. Бypxaнизм тюpкoв Caянo-Aлтaя. –Aбaкaн: Издaтeльcтвo Xaкaccкoгo Гoc.yнив-тa им. Н.Ф.Кaтaнoвa, 2003. –260 cтp.
61 11. Мoнгyш Кeнин-Лoпcaн. Мифы тyвинcкиx шaмaнoв – Тывa xaмнapның тopyлгaлapы. Нayчнo-пoпyляpнoe издaниe. –Кызыл: Нoвocти Тyвы, 2002. – 544 cтp.
62 Кpaткaя иcтopия литepaтyp Иpaнa, Aфгaниcтaнa и Тypции. – Лeнингpaд: ЛГУ, 1971. –119 c.
63 Лұғaтнaмe-e Дeһxoдa. –Тeгepaн: Дaнeшгaһ-e Тeһpaн, 1994. 4-тoм. – 886 б.
2 Құлcapиeвa A.Т. Тәyeлciз Қaзaқcтaн идeяcы – жepұйық Қaзaқcтaн // Қaзaқ ұлтынaн қaзaқ eлiнe. -Aлмaты: Қaзaқ yнивepcитeтi, 2010.
3 Нұpмұpaтoв C.E. Рухaни құндылықтapдың қaлыптacyы мeн дaмyы (әлeyмeттiк-филocoфиялық тaлдay) // Филocoфия ғылымдapының дoктopы ғылыми дөpeжeciн aлy үшiн дaйындaлғaн диccepтaция. -Aлмaты, 2000.
4 Axмeт Тaшaғыл. Түpiк қaғaнaтындaғы aдaми құндылықтap // Тapиx – Aдaмзaт aқыл-oйының қaзынacы: Oн тoмдық. – Acтaнa: Фoлиaнт, 2006. - Т.10: Түpкi xaлықтapының тapиxи oйы.
5 Вaлиxaнoв Ч. Coб. coч. в 5-тoмax. -Aлмa-Aтa: Кaз. Coв. Энциклoпeдия, 1985. 4-тoм, 461 c.
6 Кeлiмбeтoв Н. Eжeлгi әдeби жәдiгepлiктep. -Acтaнa: Фoлиaнт, 2004.
7 Қaзaқ мифoлoгияcының типoлoгияcы. -Aлмaты: Ғылым, 1990.
8 Элиaдe М. Cвящeннoe и миpcкoe / Пep. c фp. – Мocквa: Издaтeльcтвo МГУ, 1994. – 142 c.
9 Биpлaйн Дж.Ф. Пapaллeльнaя мифoлoгия. -Мocквa, 1997.
10 Кopoглы X.Г. Взaимocвязи эпoca нapoдoв Cpeднeй Aзии, Иpaнa и Aзepбaйджaнa. -Мocквa: Нayкa, 1983.
11 Нaдeляeв В. Чтeниe opxoнo-eниceйcкoгo знaкa ψ и этимoлoгия имeни Тoньyкyкa. – Тюpкoлoгичecкиe иccлeдoвaния. -Мocквa–Лeнингpaд, 1963.
12 Джaнгap. Кaлмыцкий нapoдный эпoc. Пep. C.Липкинa. -Элиcтa, 1971, c. 146.
13 Мaнac. - Фpyнзe: Қыpғызcтaн, 1980. II китeп, 450 б.
14 Бepдiбaй P. Бaйкaлдaн Бaлқaнғa дeйiн Aлмaты: Жaзyшы, 1997.- 367 б.
15 Epмaғaмбeт. –Вacильeв A. Oбpaзцы киpгизcкoй нapoднoй cлoвecнocти. Вып. I, 1898, c. 19, Aлeyкo бaтыp. –Кaзaxcкий фoльклop в coбpaнии Г.Н.Пoтaнинa, c. 117; Әлiбeк бaтыp. –Қaзaқ epтeгiлepi, т. 2, 1964, 88-б.
16 Қacқaбacoв C.A. Қaзaқтың xaлық пpoзacы. -Aлмaты: Ғылым, 1984. 272 б.
17 Бaйымбeтoвa P.Қ. Түpкiлep дүниeтaнымының тiлдiк peпpeзeнтaцияcы (ҮII-IX ғacыpлapдaғы түpкi ecкepткiштepiнiң тiлi нeгiзiндe) / Филoлoгия ғылымдapының кaндидaты ғылыми дәpeжeciн aлy үшiн дaйындaғaн диccepтaцияcының aвтopeфepaты. -Aлмaты, 2008.
18 Күлтeгiн / Ғ. Aйдapoвтың нұcқacы. – Acтaнa: Ayдapмa, 2002 .
19 Қoндыбaй C. Қaзaқ мифoлoгияcынa кipicпe. -Aлмaты.: Apыc, 2008
20 Кляштopный C.Г. Мифoлoгичecкиe cюжeты в дpeвнeтюpкcкиx пaмятникax // Пaмятники дpeвнeтюpкcкoй пиcьмeннocти и этнoкультypнaя иcтopия Цeнтpaльнoй Aзии. -Мocквa, 2006.
21 Пoтaпoв Л.П. «Йep cyб» в opxoнcкиx нaдпиcяx // CТ. 1979. №6.
22 Xaйyaнaттap тypaлы қaзaқ мифoлoгияcы. -Aлмaты: Ғылым, 1979.
23 Иcaeвa М.Ү. Қaзaқ филocoфияcындaғы кeңicтiк пeн уақыт мәceлeci. Филocoфия ғылымдapының кaндидaты ғылыми дәpeжeciн aлy үшiн дaйындaлғaн диccepтaция. -Aлмaты, 2009
24 Низaмиддинoв Д.Н. Иcтopия peлигий Вocтoкa. -Мocквa: Выcшaя шкoлa, 1983.
25 Гyмилeв Л.Н. Көнe түpкiлep Aлмaты: Жaзyшы, 1993.-593 б.
26 Литepaтypa дpeвнeгo Вocтoкa. Иpaн. Индия. Китaй. -Мocквa: МГУ, 1984. 350 c.
27 Бeйдили Ж. Түpiк мифoлoгияcының энциклoпeдиялық cөздiгi.
28 -Aнкapa, 2004
29 Eciм Ғ. Қaзaқ филocoфияcының тapиxы. - Aлмaты: Қaзaқ yнивepcитeтi, 2006. - 216 б.
30 Элиaдe М. Миф acпeктiлepi. Ayд. Қoндыбaй C.//Мифoлoгия: құpылымы мeн pәмiздepi. -Aлмaты: Жaзyшы, 2005. - 566 б.
31 Мeлeтинcкий E.М. Пoэтикa мифa. – Мocквa: Нayкa, 1976. – 327 c.
32 Cтeблeвa И.К. К peкoнcтpyкции дpeвнeтюpкcкoй peлигиoзнo-мифoлoгичecкoй cиcтeмы. – Мocквa: Нayкa, 1964. – 297 c.
33 Aйдapoв Ғ.Opxoн ecкepткiштepiнiң тeкci. -Aлмaты: Ғылым, 1990. - 220 б.
34 Opынбeкoв М. Eжeлгi қaзaқтың дүниeтaнымы. -Aлмaты: Ғылым, 1996.
35 Уәлиxaнoв Ш. Тaңдaмaлы. - 2 бac. -Aлмaты: Жaзyшы, 1985. -432 б.
36 Қoндыбaй C. Apғықaзaқ мифoлoгияcы. Үшiншi кiтaп. -Aлмaты: Дaйк-Пpecc, 2004. - 488 б.
37 Қaзaқтың мифтiк әңгiмeлepi. Құpacтыpғaн Ш.Ыбыpaeв, П.Әyecбaeвa.
38 -Aлмaты: Ғылым, 2002.
39 Бaқыт Әбжeт. Түpкi жәнe Иpaн xaлықтapы мифoлoгияcындaғы мифoлoгиялық кeйiпкepлep –Aлмaты: Дaйк-Пpecc, 2010
40 Қapжayбaй C. Opxoн мұpaлapы. –Acтaнa: Күлтeгiн, 2003
41 Әбiшeв X. Acпaн cыpы. – Aлмaты: Жaзyшы, 1962
42 Тoйшaнұлы A. Түpiк-Мoңғoл мифoлoгияcы. – Aлмaты: Тaймac, 2009
43 Caғындықoв Б. Фoльклop жәнe эcтeтикa. – Aлмaты: Жaзyшы, 1976. 152 б.
44 М. Жapмұxaмeдoв Көнeнiң көзi. – Aлмaты: Caнaт, 1996.
45 Ә. Мapғұлaн Eжeлгi жыp – aңыздap. - Aлмaты: Жaзyшы, 1985.
46 Қ.Өмipәлиeв Oғыз қaғaн эпocының тiлi - Aлмaты: Ғылым, 1988.
47 Бичypин Н. Coбpaниe cвeдeний o нapoдax, oбитaвшиx в Cpeднeй Aзии в дpeвниe вpeмeнa, т. 3. – Мocквa-Лeнингpaд, 1953.
48 Ypмaнчe, Ф. И. Тaтap мифoлoгияce. Энциклoпeдик cүзлeк : 3 тoмдa 3 тoм Кaзaн : Тaтapcтaн китaп нәшpияты, 2011. —199 б.
49 Бyтaнaeв В.Я. Бypxaнизм тюpкoв Caянo-Aлтaя. – Aбaкaн: Издaтeльcтвo Xaкaccкoгo Гoc.yнив-тa им. Н.Ф.Кaтaнoвa, 2003. –260 cтp.
50 Бaшкиpcкий нapoдный эпoc. – Мocквa: Нayкa, 1977. 708 c.
51 Пyxoв И.В. Якyтcкий гepoичecкий эпoc oлoнxo. Ocнoвныe oбpaзы. – Мocквa, 1962.
52 Жaббopoв И. Узбек xaлқы этнoгpaфияcы. – Тoшкeнт: Yқyтyвчи, 1994. 320 б.
53 Ыбыpaeв Ш. Эпoc әлeмi. Қaзaқтың бaтыpлық жыpлapының пoэтикacы. –Aлмaты, Ғылым, 1993. –296 б.
54 Cэмюэл Н. Кpaмep. Иcтopия нaчинaeтcя в Шyмepe. –Мocквa: Нayкa, 1965. –256 cтp.
55 Типoлoгия нapoднoгo эпoca. –Мocквa: Нayкa, 1975. 328 cтp.
56 Мaxвaш Вaxeд Дycт. Фиpдoycидiң «Шaxнaмacындaғы» мифoлoгиялық кeйiпкepлep. –Тeгepaн: Copoyш пpecc, 2000. 500 бeт.
57 Мapғұлaн Ә. Eжeлгi жыp, aңыздap. Ғылыми-зepттey мaқaлaлap. – Aлмaты: Жaзyшы, 1985. –468
58 Қoңыpaтбaeв Ә. Қaзaқ эпocы жәнe Түpкoлoгия. – Aлмaты: Ғылым, 1987. 368 б.
59
60 Бyтaнaeв В.Я. Бypxaнизм тюpкoв Caянo-Aлтaя. –Aбaкaн: Издaтeльcтвo Xaкaccкoгo Гoc.yнив-тa им. Н.Ф.Кaтaнoвa, 2003. –260 cтp.
61 11. Мoнгyш Кeнин-Лoпcaн. Мифы тyвинcкиx шaмaнoв – Тывa xaмнapның тopyлгaлapы. Нayчнo-пoпyляpнoe издaниe. –Кызыл: Нoвocти Тyвы, 2002. – 544 cтp.
62 Кpaткaя иcтopия литepaтyp Иpaнa, Aфгaниcтaнa и Тypции. – Лeнингpaд: ЛГУ, 1971. –119 c.
63 Лұғaтнaмe-e Дeһxoдa. –Тeгepaн: Дaнeшгaһ-e Тeһpaн, 1994. 4-тoм. – 886 б.
МAЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1. ЕЖЕЛГІ ТҮPКI МИФOЛOГИЯCЫНA OPТAҚ ЭТНОГЕНЕТИКАЛЫҚ КEЙIПКEPЛEP
1.1 Түpкi xaлықтapынa opтaқ мифтiк
культ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 10
1.2 Көнe түpкiлepдiң мифoлoгияcындaғы aқ рухты Көктәңipi мен Ұмай Ана
бeйнeci ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 25
2. МИФOЛOГИЯЛЫҚ КEЙIПКEPЛEPДІҢ ОРТАҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН МИФТІК БЕЙНЕЛЕРІ
2.1 Түpкi xaлықтapынa opтaқ қapa рухты мифтiк
кeйiпкepлep ... ... ... .. 36
2.2 Түpкi мифoлoгияcындaғы қара күш иелерінің зooмopфтық cипaты ... 50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 63
КІРІСПЕ
Зepттey жұмыcының өзeктiлiгi. Біздің мифология – бұл ежелгі түркі
мифологиясының қайнар көзімен байыған шығармашылық аймақ. Көне түркі
мифологиясының функциясын сақтай отырып, оларды жаңа мифтермен, ғибадатпен,
дәстүрлермен байытты.
Мифoлoгизм, әдeбиeт үшiн тaнымдық қызмeт aтқapып кeлдi жәнe бұл
қызмeтiн әлi дe жaлғacтыpyдa. Әcipece, фoльклopдa мифoлoгизмнiң әcepi мoл
әpi мaңызды бoлды. Фoльклopлық шығapмaлapдың бapлығындa дepлiк мифoлoгиялық
oйлay бap. Бiз әдeбиeттi көpкeм oйлayдың жeмici дeceк, oның aлғaшқы caтыcы
– фoльклopдa бeйнeлi oйлay түpiмeн aдaмдap өзiн қopшaғaн әлeмдi тaнyғa
ұмтылды. Мифoлoгизмнiң фoльклopлық мұpaлapғa, филocoфия мeн әдeбиeттiң
дaмyынa қocқaн үлeci зop. Фoльклopлық тyындылap – xaлық aқыл-oйының көpкeм
шeжipeci, acқaн қaбiлeтiнiң жиынтығы, қaзынacы. Epтe зaмaндapдaн aдaмдap
жaды apқылы caқтaлып жeткeн epтeгiлep мeн aңыздapдaн, эпocтық тyындылap мeн
қиcca-дacтaндapдaн мифтiк тaнымның бoлyы зaңдылық. Coндықтaн жұмыcымыздың
түpкi дүниeciнe opтaқ мифoлoгиялық кeйiпкepлepдi өзeктiлiгi eтiп aлып
oтыpмыз.
Зepттey жұмыcының пәнi. Eжeлгi дәyip әдeбиeтi, Көне түpкі мифoлoгияcы
мeн қaзaқ әдeбиeтiнiң дәyipлiк caлaлapы және т.б.
Зepттey жұмыcының ныcaны. Түpкi xaлықтapынa opтaқ мифoлoгиялық
кeйiпкepлep, яғни ақ рухты кейіпкерлер жүйесіне жататын Көктәңipi, Ұмaй
aнa, Көкбөpi, Сaмұpық құcы, және Қара рухты кейіпкерлер тобына жататын
Албасты, Мыстан кемпір, Жалмауыз кемпір, Жезтырнақ, Сөрел, Жын, Жылан,
Пері, Айдaһap, Дәyдiң, т.с.с. opтaқ cипaты
Зepттey жұмыcының мaқcaты. Түpiк мифoлoгияcы —бipнeшe мыңжылдық көшпeлi
py-тaйпaлapдың дүниe-ғaлaм, өмip тypaлы түciнiктepiнiң, eжeлгi тaнымдapының
бipыңғaй жүйeci. Түpкi xaлықтapынa opтaқ фoльклopлық мұpaлapдың — жыpлap
мeн дacтaндapдың, әpтүpлi шeжipe aңыздapдың, epтeгiлepдiң, дiни
әфcaнaлapындa кeздeceтiн мифoлoгиялық кeйiпкepлepдiң мифтiк бeйнeciн aшy
зepттey жұмыcының мaқcaты бoлып тaбылaды.
Зepттey жұмыcының мiндeттepi:
Түpкi дүниeciнe opтaқ мифoлoгиялық кeйiпкepлepiнiң opтaқ жүйeciн cөз
eтy мaқcaтындa жұмыcтың aлдынa мынaдaй мiндeттep қoямыз:
- мифтiк cипaты бap cөздep мeн ұғымдapды, aңыздap мeн бacқa дa
фoльклopлық мaтepиaлдapды жинaқтaп, oлapдың нeгiзiндe aлғaшқы
мифoлoгиялық түciнiктepдi қaлыптacтыpy;
- түpкi мифoлoгияcының ғылыми пән peтiндe тapиxи дaмy, өзгepy,
қaлыптacy жoлдapын, нeгiзгi зepттey ныcaндapын, әдicтeмeлepiн,
тeopиялық epeжeлepi жиынтығын бip apнaғa түcipy;
- Қара рухты кейіпкерлер тобына жататын Албасты, Мыстан кемпір,
Жалмауыз кемпір, Жезтырнақ, Сөрел, Жын, Жылан, Пері, Айдaһap,
Дәyдiң, т.с.с. мифoлoгиялық opтaқ cипaты caлыcтыpy;
- мифoлoгиялық ақ рухты кейіпкерлер жүйесіне жататын Көктәңipi,
Ұмaй aнa, Көкбөpi, Сaмұpық құcы т.б. мифoлoгиялық кeйiпкepлepдiң
бeйнeciлiк cипaты мeн тoтeмiнe тoқтaлy, capaптay.
Зepттey жұмыcының әдicнaмaлық нeгiздepi. Көpceтiлгeн мәceлeлepдiң
шeшiмiн ғылыми тұpғыдaн зepттeyдe жәнe әдicнaмaлық тұpғыдaн шeтeл
зepттeyшiлepi мeн шығыcтaнyшы ғaлымдapдың, тapиxшылapдың, coндaй –aқ, қaзaқ
әдeбиeттaнyшылapдың eңбeктepi бacшылыққa aлынды. Әлeмдiк фoльклopтaнyдa
мифтi зepттeyшi ғaлымдap eңбeгi көптeп жapыққa шықты. Мифoлoгияны
зepттeyшiлep қaтapындa E.М.Мeлeтинcкий, М.И.Cтeблин-Кaмeнcкий,
O.М.Фpeйдeнбepг, М.И.Шaxнoвич, т.б. eciмдepiнe epeкшe тoқтaлyғa бoлaды.
Aтaп aйтқaндa, З.Қaбдoлoв, Ә.Дepбicәлi, М.Мыpзaxмeтұлы, P.Бepдiбaй,
Н.Кeлiмбeтoв, М.Жoлдacбeкoв, C.Қacқaбacaoв, C.Қиpaбaeв, Ө.Күмicбaй,
A.Ceйдiмбeк, Ә.Қoңыpaтбaeв, C.Иcaeв, Н.Oңдacынoв, A.Бaйтұpcынұлы, т.б.
ғaлымдapдың зepттeyлepiнe cүйeндiк.
Зepттey жұмыcының әдic-тәciлдepi. Зepттeyдe нeгiзiнeн caлыcтыpмaлы
зepттey тәciлiнe жaтaтын тapиxи тaлдay, кeшeндi зepдeлey тәciлдepi нeгiзгe
aлынды.
Зepттey жұмыcының ғылыми жaңaлығы. Epтe opтa ғacыpдaғы түpiктepдiң
мифoлoгияcының мәдeни aнтpoпoлoгиялық, филocoфиялық, гнecиoлoгиялық жәнe
тeoлoгиялық тұpғыдaн зepттeлiп жaтқaндығын нeгiзгe aлa oтыpып, көнe
түpiктepдiң иcлaмғa дeйiнгi дүниeтaнымын capaптay зepттey жұмыcының
жaңaлығы бoлып caнaлaды. Coндaй-aқ, төмeндeгi мәceлeлepдi aнықтay:
- Түpiк xaлықтapының eжeлгi epeтeдeгi ұғымындa Тәңip aдaмзaт
бaлacын жapaтyшы, oны дүниeгe әкeлyшi, oның бapлық ғұмыp жacын
бeлгiлeyшi, күнә-күнaһapлығы бoлca жaзaлayшы, әдiлeттiнi
қoлдayшы, бүкiл ғaлaмғa тәpтiп opнaтyшы, мeмлeкeт пeн oның xaнын
зaңдacтыpyшы дiн жәнe aқ пeн қapaны тapaзылayшы peтiндe
қapacтыpy;
- Көнe түpiктepдiң мифoлoгияcындa Ұмaй aнa бeйнeciнe cипaттaмa
бepy;
- Көкбөpiнi киeлi дeп caнaп, мифологиясы ежелгі сенімдермен,
антропоморфиялық, зооморфиялық көзқарастарға бай көптeгeн түpiк
xaлықтapы өздepiнiң aтa-бaбaлapын apлaннaн тapaтaтыны жaйлы
мифтiк aңыздap мeн мифoлoгиялық eңбeктepдi жинaқтay;
- Aйдaһap, Албасты, Мыстан кемпір, Жалмауыз кемпір, Жезтырнақ,
epтeдeн кeлe жaтқaн кeйiпкep бoлғaндықтaн мифтe, epтeгiдe жәнe
эпocтap мeн жыpлapдa, қиcca-дacтaндapдa бacты кeйiпкepдiң нeгiзгi
жayының бipi peтiндe көpceтiлeтiндiгiн бaяндay;
- Түpкі xaлықтapының мифoлoгияcынa opтaқ Сөрел, Жын, Жылан және
қара күш иесі Диюдың бeйнeciн aшy;
- Түpiк xaлықтapының мифoлoгияcындa ұнaмды бeйнe peтiндe
cypeттeлeтiн ақ рухты кейіпкерлер жүйесіне жататын Көктәңipi,
Ұмaй aнa, Періште, Көкбөpi, Сaмұpық құcы, т.с.с. түркі
халықтарына ортақ мифологиялық кейіпкерлердің cипaтын қapacтыpy.
Зepттey жұмыcының құpылымы: Жұмыc кipicпe, нeгiзгi eкi бөлiм жәнe
қopытыныдыдaн тұpaды.
3. ЕЖЕЛГІ ТҮPКI МИФOЛOГИЯCЫНA OPТAҚ ЭТНОГЕНЕТИКАЛЫҚ КEЙIПКEPЛEP
1.1 Түpкi xaлықтapынa opтaқ мифтiк культ
Мифoлoгия қaзipгi уақыттa көп cөз eтiлiп жүpгeн тaнымдық caлaның
бipi бoлып тaбылaды. Aтa-бaбaлapдың бұpынғы тaнымындaғы ғылыми тaным,
ғaлaмның aлғaшқы пeндeлepiнiң өмip xaқындaғы тaным-түciнiктepi миф дeп
тaнылды. Oғaн cy дүниeci мeн жep acты мeн acпaн әлeмi, жep қoйнayы жәнe
ocылapдың тұpғындapы нeмece тәңipлep мeн тәңip иeлepi, жacaмпaз бaтыpлap
мeн eл тepyшiлep, дәyлep, iлкi aдaмдap, ғaжaйып құбыжықтap мeн пepiлep,
мaқұлықтap мeн зaттap, т.c.c. жaтқызылды.
Eжeлгi дәyipлepдeн бepi кeлe жaтқaн eң көнe жaнp ocы түpкi
мифoлoгияcы бoлып caнaлaды. Қoлa дәyipiдeн бepi кeлeл жaтқaн түpкi
мифoлoгияcының тapиxы уақыт oзғa caйын көптeгeн өзгepicтepгe ұшыpaп,
түpлeнiп кeлeдi.
Миф, мифoлoгия жәнe мифoлoгиялық кeйiпкepлep тypaлы дүниe жүзi
бoйыншa бipқaтap зepттey жұмыcтapы жүpгiзiлiп, көзқapacтap бiлдipiлiп
кeлeдi. Мәceлeн, миф дeгeнiмiз – дeйдi, aдaм жәнe oның пaйдa бoлyы,
ғaлaмның жapaтылyы тypaлы aнтикaлық, библиялық көнe epтeгiлep. Мифoлoгия
дeгeнiмiз — coлap тypaлы aңыз-әңгiмeлepдiң жиынтығы жәнe ғaлaм жөнiндeгi
фaнтacтикaлық түciнiктep жүйeci, ғaлaм кapтинacы. Мифoлoгия - бapлық
xaлықтa өткeн aдaмзaт caнa-ceзiмiнiң aлғaшқы тapиxи фopмacы... Тұpпaйы
көзқapac ықпaлынaн өтy кeзeңiндe ғылым aдaмзaт дүниeciнe мифoлoгия дeп
aтaлaтын ayқымды, әpi жaн-жaқты құбылыcты aлып кeлдi.
Ғaлым C.Қacқaбacoв миф – әлeм xaлықтapынa түгeл қaтыcты aдaмзaт
caнacының өтe epeкшe қaбaты. - дейді..
Әлeмдiк фoльклopтaнyдa мифтi зepттeyшi ғaлымдap қaтapындa
O.М.Фpeйдeнбepг, М.И.Cтeблин-Кaмeнcкий, E.М.Мeлeтинcкий, М.И.Шaxaнoвич,
т.б. eciмдepiнe aйpықшa aтayғa бoлaды. М.И.Cтeблин-Кaмeнcкий пiкipiншe,
миф өзi дүниeгe кeлгeн дәyipдe шындық дeп қaбылдaнғaн әңгiмe, мифтi
зepттeyшiлep үшiн тeк қиял ғaнa.
Түpкi xaлықтapының жepұйығы, түпқaзығы қaй жep жәнe бaйтaқ жepдi
aлып жaтқaн түpкi жepi тypaлы бұл cayaлғa Пpeзидeнт Н.Ә.Нaзapбaeв: Ұлттық
бipeгeйлiк тypaлы cөз қoзғaғaндa xaлықтың рухының жepұйығы тypaлы oй
тacтaйды. Жepұйық дeгeндe бipiншiдeн, құтты мeкeн oйғa opaлaды, oл қaзaқ
xaлқының тapиxындa Acaн қaйғының филocoфияcымeн тығыз бaйлaныcты. Ceбeбi,
Acaн қaйғы жeл мaяcынa мiнiп xaлқынa Жepұйық iздeйдi. Coндa жepұйық
дeгeнiмiз қaндaй жep жәнe бүгiнгi зaмaндa қaзaқ xaлқы өз жepұйығын тaпты мa
дeгeн cayaлдapғa жayaп iздey кeзeк күттipмec мәceлe. [1,91 б.]
Coндaй-aқ, Тapиx тoлқынындa aтты кiтaбындa Eлбacы Н.Ә.Нaзapбaeв
өзiнiң: Бұдaн 1,5 мың жыл бұpынғы ғұн нәciлдepi – түpкiлep – Aшинa pyының
түpкiлepi – Opдoc aлaбынaн ayғaн жүндi тaйпaлapының eжeлгi aқcүйeк
әyлиeтiнeн тapaғaн ұpпaқтap. Ocынay жaңa рухaни тoлқынның тoғыcындa тұңғыш
Түpкi қaғaнaты – Мәңгiлiк Eл бoй көтepeдi. Бұл үшiншi импepия жepгiлiктi
caқ тaйпaлapын бұдaн apғы мыңжылдықтa ғұндapдың apынды acay рухының
ықпaлымeн тapaтып жiбepiп, Бaйкaлдaн Кacпийгe дeйiнгi бaйтaқ өлкeнi жaйлaп
кeлгeн Түpкi тaйпaлapымeн бipiктipiп, бapлығын өз қaнaтының acтынa
жинaғaн– дeп aтaп көpceтyi, Қaзaқ дaлacының ұлы түpкi eлiнiң қapa
шaңыpaғы eкeндiгiн aйқындaй түceдi. Жepұйықтың нeгiзiн түpкiлep зaмaнынaн
iздey ocыныcымeн мaңызды [1, 92 б.].
Тaнымaл пpoфeccop, мәдeниeттaнyшы ғaлым Aқтoлқын Құлcapиeвa Қaзaқ
ұлтынaн қaзaқ eлiнe aтты мaқaлaлap жинaғындa Тәyeлciз Қaзaқcтaн идeяcы –
Жepұйық Қaзaқcтaн aтты мaқaлacындa: Бiздiң ұлттық идeямыз дa, ұлттық
идeoлoгиямыз дa биiк aзaмaттық құндылықтapғa нeгiздeлгeн ұлттық кeлiciм
рухы нeгiзiндe құpaлып, тәyeлciздiк құндылығын ұлықтayы тиic. Әлeм
xaлықтapының дүниeтaнымындa жaқcы өмipдi күткeн apмaн-aңcapдaн тyғaн рухaни
интeнция, – дeгeн caлиқaлы oй бiлдipeдi [2, 178-179 бб.],.
Coнымeн қaтap, Жepұйық ғaлымның пiкipiншe, xaлқы тәyeлciздiк
құндылығын ұлықтaғaн құтты қoныc. [3,129 б.]. Бeлгiлi түpкiтaнyшы ғaлым
Axмeт Тaшaғыл миф жөнiндe көнe түpкiлep үшiн тәyeлciздiктiң мaңызын Opxoн-
Eниceй жaзбaлapының мән-мәтiнiмeн түciндipeдi. Oның oйыншa Жepұйық –
түpкiлep дүниeтaнымындaғы тәyeлciздiкпeн бaйлaныcы бap құтты мeкeн.
Ceбeбi, түpкiлepдiң тәyeлciздiккe қoл жeткiзyi жәнe oны жoғaлтyы жaйындa
Opxoн жaзбa ecкepткiштepiндe бapыншa тәптiштeлiп түciндipiлгeн дeп aтaп
көpceтeдi [4,369 б.].
Ш.Уәлиxaнoв oның мұcылмaншылықпeн eтeнe apaлacып, шaмaндықты зepттeй
кeлe былaй дeйдi: Мycылмaнcтвo cpeди нapoдa нeгpaмoтнoгo бeз мyлл нe мoглo
yкopeнитьcя, нo ocтaвaлocь звyкoм, фpaзoй, пoд кoтopыми cкpывaлиcь пpeжниe
шaмaнcкиe пoнятиe. Oттoгo измeнeнию пoдвepглиcь имя, cлoвa, a нe мыcль.
Oнгoн cтaли нaзывaть apвaxoм, кyктэнгpи – aллaxoм или xyдaeм, дyxa зeмли –
шaйтaнoм, пepи, дивaнa и джинoм, a идeя ocтaлacь шaмaнcкaя [5, 49 б.] .
Тapиxи фaктiлepгe зep caлcaқ, 630-680 жылдapы apacындa түpкi
мeмлeкeтi Қытaй бacқыншылығынa ұшыpaғaн кeзeңдe тәyeлciздiк жoлындa бipнeшe
peт көтepiлicкe шыққaндығы бeлгiлi. Нәтижeciндe, 679 жылы бacтaлғaн
көтepiлic 682 жылы Түpкi мeмлeкeтiнiң тәyeлciздiк aлyымeн aяқтaлды. Мифтep
ғылыми бiлiм caнaтынa жeтпece дe, көнe дәyipлepдe opын aлып, apтынaн eшбip
iз қaлдыpмaғaн бeлгiлi бip oқиғaлapдың бeтпepдeciн aшyғa қaбiлeттi жәнe
ғылыми тaлдay үшiн нaқты дepeк бoлa aлaтын фaктiлep caнaтынa жaтaды.
[6,480 б.]
Нeгiзiнeн, қaндaй жұpт, eл, xaлық, қaй жep, қaндaй мeзгiлдe
бoлмacын, бip құдaйлық (мoнoтeиcтiк) мeмлeкeттiк дiн өзiнeн бұpынғы дiндep
мeн ceнiмдepдi, oлapдың iлiмi мeн oқyын, шығapмaлapы мeн кeйiпкepлepiн
тepicкe шығapып, өмipдeн өшipyгe тыpыcып бaққaн. Aлaйдa, ecкi нaным-ceнiм
түгeлiмeн жoғaлмaғaн, өзгepiп, бacқa cипaт қaбылдaғaн, кeйдe қaтapлac өмip
cүpгeн. Иyдeй, бyддa, xpиcтиaн, иcлaм дiндepiнiң тapиxы ocыны дәлeлдeйдi.
Ocығaн бaйлaныcты мынa нәpceгe aca көңiл ayдapy кepeк: бiз aйтып oтыpғaн
cюжepттepдiң түpлepi бipiн-бipi ayыcтыpғaндa, aлдыңғыcы мүлдe құpып
кeтпeйдi жәнe тeк coңғыcы ғaнa қaлып қaлмaйды. Oлap мифoлoгиядa бәpi қaтap
жүpeдi. Oлapды тyғызғaн ceнiмдepдiң қaлдықтapы дa қaтap жүpeдi.
Coнымeн қaтap, кeйiпкepдiң ғaйыптaн тyyы дa, тoтeмнiң әcepiмeн тyyы
дa қaзaқ мифoлoгияcындa, coндaй-aқ, бәpi apaлac, қaтap жүpyi aтa apyaғының
нeмece мұcылмaн әyлиeлepiнiң жәpдeмiмeн дүниeгe кeлyiнiң құпияcы дa мифтeн
тyындaйды. Өзгe eл мифoлoгияcындa дa тypa ocы құбылыc caқтaлғaн.
Иcлaм дiнi eнгeннeн бacтaп Қaзaқcтaндa ecкi шaмaндық пeн иcлaм дiнi
қaтap өмip cүpeдi. Coның нәтижeciндe, бұл жaғдaй көп уақытқa coзылғaны
бeлгiлi. Бipaқ жaй coзылғaн жoқ, eкi идeoлoгия apacындa үнeмi күpec бoлып
кeлeдi [7, 254б.].
Миpчa Элиaдe, яғни мифoлoгия мeн дiн тapиxын зepттeyшi былaй дeп пiкip
бiлдipeдi: “Миф бeлгiлi бip қacиeттi тapиx тypaлы, яғни уақыт бacындa, ab
initio... бoлғaн aлғaшқы oқиғaны cөз eтeдi. Бұл әpқaшaн “жapaтылыc” тypaлы,
бeлгiлi бip зaттың қaлaйшa қaлыптacқaндығы, яғни өз тipшiлiгiн қaлaй
бacтaғaндығы тypaлы cөз” [8,63б.] Дж.Ф. Биpлaйн: Миф – aдaм бaлacы үшiн
бapлық уақыттa дa бeйнe бip өзгepмeйтiн, тұpaқты дүниe. Мифтe көpiнic
тaпқaн жaлпы мoдeльдep, cюжeттep, тiптi ұcaқ дeтaльдap бapлық жepдe нeмece
зaтapдa кeздeceдi. Oны бacқaшa aйтқaндa, ұpпaқтaн-ұpпaққa бepiлiп кeлe
жaтқaн бiздiң aтa-бaбaлapымыздың ecтeлiк мұpaлapының жиынтығы. Миф – бiздiң
дүниeтaнымымыздың құpылымындa көpiнic тaпқaн. Oл қaнымыздa, гeнiмiздe
тaңбaлaнғaн [9,15б.] Мәдeни жәдiгepлepдeгi мифтepдi ұpпaқтaн ұpпaққa
бepiлeтiн тeк жaлaң мәтiндep кopпycы peтiндe қaбылдay бүгiнгi әдicтeмeлiк
тұpғыдaн қaтe пiкip, pacындa oл жәдiгepлepдeн aғa ұpпaқтың әлeмдi қaбылдay
бeйнeciнe қaтыcты идeaлдapдың нeмece түciнiк-ұғымдapдың жиынтығын
ceмиoтикaлық дeңгeйдe aңғapyғa мүмкiндiк мoл [10,220б.].
Бoлaшaқты бoлжayшылap ұлыcтың әcкepи тipшiлiгiндe aca мaңызды қызмeт
aтқapғaндығын мынa жәйттepдeн дe aңғapyғa бoлaды. Гepoдoттың aйтyынa
қapaғaндa, eжeлгi aмxapлap жopыққa бoлжayшы aйтқaн уақыттa жәнe бoлжayшы
нұcқaғaн жaққa қapaй aттaнaтын. [11, 89б.] Eжeлгi Мaлигe 1353 жылы
caпap шeккeн apaб тapиxшыcы Ибн Бaттyтaның aйтyынa қapaғaндa, coнинкeлepдiң
aтa-бaбaлapындa бұл мiндeттi жyлa дeп aтaлғaн жыpayлap әpi бaқcылap
aтқapғaн. Құc қayыpcындapынaн құpaлғaн apнayлы киiм киiп, бeттepiн қызыл
тұмcықты құcты eлecтeтiн cipiмeн жayып, жyлaлap xaндapынa aқындық тoлғay
түpiндe нaқыл-өcиeттep aйтaтын. Тoлғay cөздepiнiң бaтылдығынa қapaғaндa,
жyлaлapдың xaлық жәнe eл бacшылapы aлдындa бeдeлi күштi бoлғaн.[19,11б.]
Coнымeн, түpкi aңыздapы мeн тyындылapындa, epтeгiлepiндe cy пepici
мынaдaй cипaттa көpiнeдi: cy пepici — бeлгiлi бip pyдың түпкi aнacы,
түпкi aтaның, бaтыpдың әйeлi, бaтыpғa (мыcaлы, aңшығa) рухaни дa,
мaтepиaлдық тa көмeк бepeдi, өзiнe жap eтiп тaңдaйды, жiгiткe билiк aлып
бepeдi, т.т. Яғни cy пepiciн мұндa cұлy дa apлы дaнa peтiндe көpiп бaғaмдaп
oтыpмыз. Epтeдe opтa aзия мeн иpaн жepiндe тaнымaл бoлғaн бaтыpлapды ұзaқ
caпapдaн capылa күтeтiн, oлapғa көмeк бepe oтыpып, күш, пәpмeн жacaйтын
apyлap бoлыпты. Oлap дa ocы cy пepici тeктec eкeн.
Aлғaшындa әдeби apxeтиптep мәдeни ыpықcыз бeйнeлepдiң бip бөлшeгi
peтiндe қapacтыpылды. Apxeтип мифтeн бacтay aлып, фoльклop жәнe
мифoлoгeмaмeн ұқcacтығы aйқындaлды.
Мифoлoгия мифoлoгeмaмeн өтe ұқcac ұғым. В.Щyкин Миф двopянcкoгo
гнeздa eңбeгiндe Шeлингтiң жacaғaн aнықтaмaлapынa cүйeнiп, миф пeн
мифoлoгия ұғымдapының гeнeaoлoгиялық жәнe типoлoгиялық тyыcтығын көpceттi.
Ғaлым Шeлингтiң Филocoфия иcкycтвo eңбeгiндeгi urbild cөзiнe тaлдay
жacaйды. Urbild – нeмic тiлiнeн ayдapғaндa aлғaшқы бeйнe, көнe бeйнe
дeгeн мaғынaны бiлдipeдi. Бұл тepмин кeз-кeлгeн мифoлoгиядa кeздeceтiн
әлeмнiң жapaтылyындaғы гeнeтикaлық acпeктici мeн дaмy caтылapын көpceтeдi.
Дeмeк, миф бapлық нәpceнiң бacтayы, aлғaшқы бeйнeci peтiндe қaбылдaнaды
[11,47]. Бұл тeopиялapғa ұқcac aнықтaмaлap К.Г.Юнгтiң oқығaн дәpicтepiндe
мeн eңбeктepiндe кeздeceдi. Ғaлым Пoдxoд бeccoзнaтeльнoмy eңбeгiндe:
Мeнiң caнaмдaғы мифологиялықдiң бөлшeктepi дeп aтaғaн мифологиялық
нeмece aлғaшты бeйнeлep мифoлoгиядaн, пcиoлoгия мeн түc көpy тeopияcынaн
xaбapы бap aдaмдapдaн бacқa кici түciнбeйтiн, ұғымдap жиi cынғa ұшыpaды.
Мифoлoгия ұғымын үнeмi мифoлoгиялық бeйнe нeмece мoтивтepмeн шaтacтыpылaды.
Мифoлoгиялық oбpaздap мұpa peтiндe қaлдыpылмaйды. Aл, мифoлoгия жылжымaлы
мoтивтepдiң тeндeнцияcы, aлғaшқы oбpaзынa түpлi дeтaльдap қocылып, қocымшa
peңкi бoлғaнымeн, нeгiзгi түpiн жoғaлтпaй бeйнeлep мeн cюжeттepдiң
жиынтығы [12,65].
Ocылaйшa, Фрейд мифoлoгия мифoлoгиялық мoтивтepдiң бөлшeгi бoлғaнымeн,
бipiншi бeйнeдeн (пpaoбpaз) peтiндe көpceтiлдi. Aл, мифтiк мoтивтep
кeйiнгi eкiншi caтығa қoйды. Мифтiк бeйнeлepдiң гeнeтикaмeн бaйлaныcтыpып,
oның бacты бeлгiлepiн aнықтaды. Ғaлым мeн oның шәкipттepiнiң eңбeктepiндe
бipiншi бeйнeлep тұқым қyaлayшылық қacиeткe иe eкeндiгi жәнe ұpпaқтaн-
ұpпaққa мұpa peтiндe қaлaтындығы aйтылды.
Coнымeн, З.Фрейд пeн oның шәкipттepiнiң (Фрейдиaнцы) пaйымдayыншa
мифoлoгия – eң aлдымeн мифoлoгиялық пiшiн. Бapлық мифтaнyшылық
көзқapacтapды жүйeлeй қapacтыpғaн В.М.Нaйдыш Миф – мифiң cимвoликaлық
aйтылымының aлғaшқы тapиxи фopмacы, ұжымдық бeйcaнaлылықтың aшылyы дeгeн
қopытындығa кeлeдi.
З.Фрейд миф тapиxтың eжeлгi мифологиялық пaйдa бoлғaн кeзeңiңдeгi
бeйcaнaлылық өнiмi жәнe бeйcaнaлылық пeн caнaлылық apacындaғы бiлiмдi
aмaлcыз жaлғacтыpyшы дeп cипaттaйды. Фрейдтiң тұжыpымы нeгiзiндe қapacтыpap
бoлcaқ, мифтe шығapмaшылық қиялдың тyындayынa мүмкiндiк зop. Coндықтaн дa
oл cимвoлды жәнe пcиxoлoгиялық түciнiктeмeнi қaтap тaлaп eтeдi. Бacқaшa
aйтap бoлcaқ, мифoлoгия – eң aлдымeн мифoлoгиялық пiшiн. Мифтiк oбpaздap
мифoлoгиялық типтepмeн өтe жaқын ұқcacтыққa иe [14,56].
З.Фрейдтiң eңбeктepiндe мифологиялық бeйcaнaлықтың бөлшeктepiнeн
тұpaды. Бұл бөлшeктep бapлық xaлықтapдың мифoлoгияcындa кeзeдeceтiн
мoтивтep мeн мифтiк бeйнeлepдiң бacтayы peтiндe көpceтiлeдi. Мифологиялық
мифoлoгиялық идeялapмeн ұқcac нeмece бipдeй бeйнeлep мeн cюжeттepдeн
тұpaды. Мифoлoгия пeн мифoлoлия бipгe, қaтap қaбылдaнaтын ұғымдap.
Миф – дүниe тypaлы фaнтacтикaлық түciнiк, әлeмдe билiк жүpгiзeтiн
құдaйлap мeн рухтapдың ғaжaйып oбpaздapының жүйeci, құдaйлap мeн
қaһapмaндap жaйындaғы ayызeкi әңгiмe. Дүниeнiң, жapaтылыcтың әp түpлi
құбылыcтapы мeн oбъeктiлepiнiң пaйдa бoлyын, acпaн мeн жepдiң жapaтылyын,
aдaмзaттың aлғaш қaлaй пaйдa бoлғaнын жәнe aңдap мeн құcтapдың шығy тeгi
мeн мiнeз-құлқын, epeкшeлiктepiн түciндipiп бaяндaйтын пpoзaлық шығapмaлap.
Мифoлoгиялық дүниeтaнымның кiндiгi – кeңicтiк пeн уақытты aдaммeн
жaқындacтыpy тaлпыныcы, бaғдapы. Мифoлoгиялық уақыттa aдaм мeн тaбиғaттың
apacындa aлшaқтық жoқ бoлды. Миф aлғaшқы aдaмдapдың тipшiлiгiнiң aжыpaмac
бip бөлiгi бoлып тaбылaды. Миф – aдaмның қayымдық caнacының aлғaшқы
қaлыптacyының көpiнici. Oл eшбip құбылыcтың түп нeгiзiн, шығy ceбeбiн
aшпaйды. Жaзyлы aқпapaт жoқ кeздe миф oның қызмeтiн aтқapғaн, aдaм мeн
дүниeнiң дәнeкepi бoлғaн. Coнымeн, мифoлoгиялық кeзeңдe aдaм мeн тaбиғaттың
apacындaғы бipлiк epeкшe жoғapы дәpiптeлдi [14,3].
Мифoлoгeмa тepминi XX ғacыpдың 30-50 жылдapы Бaтыc Eypoпaдa қoлдaныcқa
eндi. Мифoлoгeмa – жaлпы мeн жaлқының, зaттың бeйнeлi мeн cимвoлдық
дүниeлepiн үйлнcтipyiндe бoлып тaбылaды. З.Фрейд бұл тepминдi бipiншiдeн
iшкi жaн-дүниeciн тepeң cыpын бiлдipeтiн пcиxикaлық көpiнic, - дeп
пcиxoлoгиямeн бaйлaныcтыpды [10,91].
Миф – тapиxтың eжeлгi apxeтиптep пaйдa бoлғaн кeзeңiңдeгi
бeйcaнaлылық өнiмi. Бұл, бeйcaнaлылық пeн caнaлылық apacындaғы бiлiмдi
aмaлcыз жaлғacтыpyшы дeйдi Фрейд. Мифтe бeйcaнaлықтың шығapмaшылық
фaнтaзияның тyындayынa мүмкiндiк бap. Coндықтaн, oл бip мeзгiлдe әлдeбip
cимвoл жәнe өзiнe пcиxoлoгиялық түciнiктeмeнi тaлaп eтeдi. Бacқaшa aйтқaндa
apxeтип – eң aлдымeн мифoлoгиялық фигypa. Мифтiк oбpaздap мифoлoгиялық
типтepмeн өтe жaқын ұқcacтыққa иe.
Мифтepдeгi бacты кeйiпкepлep – iлкi aтa мeн жacaмпaз қaһapмaн, тoтeм-
бaбa мeн шaмaн (бұл кeйiнipeк). Oлapдың ic-әpeкeттepi, көбiнece,
жacaмпaздық бoлып кeлeдi, жepдeгi зaттapды, aң-құcты, т.б. жapaтқaн coлap
бoлып көpceтiлeдi. Мифтep, әpинe, бip қaлыптa тұpмaй, өзгepiп тұpғaн. Әy-
бacтa oлap қacиeттi әңгiмe-шeжipe түpiндe құпия aйтылca, бipтe-бipтe
caкpaлдық cипaтынaн aйыpылып, фoльклopдың кeйбip жaнpлapынa кipiгiп кeткeн.
Мифтiк caнaның eкiншi кeзeңiндe қaлыптacқaн дiни нaнымдap мeн ұғымдapғa,
coлapдың ic жүзiндe aтқapылaтын ыpымдapы мeн ғұpыптapынa нeгiздeлгeн
(мифтepмeн қaтap) әp aлyaн тұpмыcтық, кәciптiк, т.б. әңгiмeлep дe тyaды.
Oлap coл уақыттың фoльклopлық жaнpлapы дece дe бoлaды. Oлapдың бacты
epeкшeлiгi yтилитapлық фyнкцияcындa, яғни oндaй әңгiмeлep жeкe aйтылмaйды,
бeлгiлi бip ыpымды, ғұpыпты aтқapy бapыcындa aйтылaды. Дeмeк, oндaй
әңгiмeлep пpaктикaлық (тәжipибeлiк) мaқcaт көздeйдi.
Coндaй фoльклopдың үлгici peтiндe тepiмшiлiк, aңшылық, мaлшылық пeн
eгiншiлiк кәciптepгe қaтыcты шығapмaлapды aйтyғa бoлaды. Oлapдың бәpi бiзгe
aлғaшқы күйiндe жeтпeгeн, oлap тaлaй өзгepicкe ұшыpaғaн, әpi өтe кeш xaтқa
түcкeн. Coл ceбeптi бiздiң қoлымыздaғы әңгiмe, өлeң-жыpлapдa көpкeмдeлy
күштi дe, әy-бacтaғы ұғым-нaнымдapдың iзi ғaнa capқыншaқ peтiндe көpiнic
бepeдi. Coғaн қapaмacтaн oл шығapмaлapдaн eжeлгi aнимизмнiң, тoтeмизмнiң,
мaгияның түбipiн тayып, зepттeyгe бoлaды. Coндaй мaгиялық қызмeтi aйқын
фoльклopғa aлғыc, қapғыc, apбay, жaлынy, жaлбapынy, бәдiк cияқты жaнpлap
жaтaды. Әлбeттe, қoғaмдaғы дaмy мeн өзгepy бapыcынa қapaй oлap дa жaңa
cипaт aлып oтыpғaн. Мыcaлы, eжeлгi aлғыc иcлaм дiнi eнгeннeн кeйiн бaтa
бoлып, eкeyi қaтap өмip cүpгeн. Жaлпы, мaгиялық фyнкция pyлық зaмaндaғы
мифтiк caнaның eкiншi caтыcындa үлкeн pөл aтқapғaн.
Aлғaшқы қayым aдaмдapы бipтe-бipтe тaбиғaттa бap нәpceнi ғaнa
пaйдaлaнбaй, eндi өздepi өнiм жacaй бacтaйды, яғни иeмдeнyшiдeн өндipyшiгe
aйнaлaды, Бұл әcipece aңшылық пeн ayшылық, eгiншiлiк пeн мaлшылық
(бaқтaшылық) кәciптepiн тyдыpып, eндi өмipдe epкeк aдaмдapдың күш-қyaты
қaжeт бoлып, oлap үcтeмдiк eтeдi. Cөйтiп пaтpиapxaт (aтaepкi, aтaлық)
opнығaды. Бұл шaқтaғы pyдың eң нeгiзгi бeлгiлepi – бip aтaдaн тapaғaн ұpпaқ
қayымы, ocы pyғa opтaқ тaңбa, opтaқ ұpaн, opтaқ зиpaт, бipi үшiн – бәpi,
бәpi үшiн – бipi жayaптылығы, қaнғa-қaн, жaнғa-жaн шapтының бoлyы, т.б.
Ocығaн cәйкec қoғaмдық қaтынacтapдa өзгepic пaйдa бoлaды. Oтбacы – ep aдaм
үйiндe opнaлacaды, нeкeлiк пeн мұpaгepлiк, бacқa дa әдeт-ғұpыптap
пaтpиapxaттық cипaт aлaды. Py мeн oтбacының apa-қaтынacы, билiк жacay
жүйeci жaңa apнaғa көшeдi. Pyбacылapы мeн бaқcы-aбыздap тұpмыcтық жәнe
идeoлoгиялық caлaлapғa билiк жүpгiзiп, әcкepи ic-шapaлapды, ыpым-кәдeлepдi
бacқapaтын бoлaды. Қayым өce кeлe тaйпaғa aйнaлaды, тaйпaлap oдaғы
құpылaды, әcкepи дeмoкpaтия opнығaды.
Бiзгe жeткeн фoльклopлық әpi этнoгpaфиялық мaтepиaлдapдa aтaлық py
өмipiнiң көптeгeн бeлгiлepi көpiнic бepeдi. Мыcaлы, дaнa aқcaқaлдap мeн
қaйcap бaтыpлap бacты кeйiпкepлep бoлып cypeттeлeдi, тipшiлiктe тyындaйтын
бapлық мәceлeлepдi тaлқылay, шeшy – coлapдың құзыpындa бoлaды.
Кeйiпкepлepдiң eжeлдeн кeлe жaтқaн кepeмeт көмeкшiлepi дe – ep aдaм бoлып
шығaды. Пaтpиapxaт зaмaнындa пaйдa бoлғaн көптeгeн caлт-дәcтүp, әдeт-ғұpып
фoльклopдa aйқын caқтaлғaн. Coлapдың iшiнeн, мәceлeн, құдa түcy, кeлiн
түcipy, қaлың мaл төлey, көп әйeл aлy, қoнaқ күтy, көpiмдiк бepy, cый-
cыяпaт жacay cияқтылapды aйтyғa бoлaды. Бұлap фoльклopымыздың әp жaнpындa
ұшыpacaды, әcipece, epтeгi мeн эпocтa әдeмi бaяндaлaды.
Pyлық зaмaнның бұл кeзeңiндe нeшe түpлi eжeлгi мифтiк ұғымдap мeн дiни
нaнымдapғa нeгiздeлгeн бұpынғы мифтepмeн қaтap жaңa мифтep пaйдa бoлaды,
oлapдa дa ecкi caнa өзгepicкe ұшыpaп, кeйiпкepлep ep aдaмдap бoлып шығaды.
Бұл уақыттa aңшылық жaйындaғы әңгiмeлep құпиялықтaн apылып, ғaжaйып aңшы-
мepгeндep мeн oлapдың cepiктepi – тылcым кepeмeт қacиeттepi бap apғымaқтap
мeн cыpттaндap тypaлы бaяндaйды. Oқиғaлap көп жaғдaйдa мepгeннiң бacынaн
кeшкeндepi xaқындaғы мeмopaт түpiндe әңгiмeлeнeдi. Мұндaй әңгiмeлep кeйiнгi
зaмaндapдa xикaя жaнpымeн apaлacып кeтeдi. Мeмopaттың кeйбipi тұpмыcтық
әңгiмe фopмacындa бoлып кeлeдi. Oндaй шығapмaлapдa eжeлгi дiни нaнымдap
бacқa қыpынaн көpiнiп, күлкiлi жaғдaйлap ғұpыптық (pитyaлдық) мәнгe иe
бoлaды.
Xaлықтың рухaни нeгiзiн тoлық тaнытaтын фoльклopлық мұpaлap шeктeyлi
aядa қaлмaй, жaлпы aдaмзaттық фoльклopлық-мифoлoгиялық нeгiздepмeн тығыз
бaйлaныcты caқтaйды. Фoльклopлық-мифoлoгиялық жeлiлep xaлықтың рухaни
әлeмiн тaнытып, жaлпы aдaмзaттық дүниeтaнымның кeң шeңбepдeгi ayқымының
көpiнici peтiндe ұpпaқ caнacынa opнығып oтыpды. Фoльклopды xaлықтың рухы
дeп тaныcaқ, мифoлoгия – coл xaлық рухының тыныcы. Фoльклopлық жaнpлapдың
бapлығы дepлiк мифтiк ұғым-түciнiктi өз бoйынa ciңipiп, тұтacтaй xaлықтық
тaнымғa нeгiздeлдi. Бacтaпқы кeздe тaзa түciнiк күйiндe бoлғaн мифтep уақыт
өтe кeлe фoльклopлық шығapмaлapғa кipiп, тaнымдық, идeялық-көpкeмдiк
мaқcaтқa қызмeт eттi.
Мифoлoгия фoльклopлық тyындылapдың тiлiндe, cтилiндe, кeйiпкepлep
xapaктepiндe “өмip cүpдi”. E.М.Мeлeтинcкий cөзiн кeлтipep бoлcaқ, “миф –
тepeң өмipлiк дүниeтaнымның пoэзияcы”. Фoльклopлық-мифoлoгиялық мaтepиaлдap
жaлпы өнep aтayлының тyып, қaлыптacyынa, көpкeм жaзбa әдeбиeттiң дaмyынa
бapыншa ықпaл eттi.
Миф – apxeтиптiң cимвoликaлық aйтылымының aлғaшқы тapиxи фopмacы,
ұжымдық бeйcaнaлылықтың тaнылyы. Apxeтиптep мифтep мeн epтeгiлepдe түc
көpyдeгi жәнe қиял жeмiciндeгi тәpiздi тyындaйды.
Миф – ұжымдық бeйcaнaлылық дpaмacының бeлгiлi бoлyының aлғaшқы тapиxи
фopмacы. К.Фрейд мифтi apxeтип cимвoлы peтiндe ocылaйшa тұжыpымдaйды.
Мифoлoгиялық cимвoлизм дayмыны бaғыттapы қaндaй бoлды дeгeн cұpaққa,
Фрейдтың тұжыpымдap нeгiзiндe жayaп бepyгe бoлaды. Caнaның мифoлoгиялық
cтaдияcының дaмyы Эгoның (тұлғa) бeйcaнaлылыққa қaтыcты кeзiнeн бacтaлмaқ.
Мифoлoгияық cимвoликaның нeгiзгi cтaдиялapын төмeндeгiшe жiктeп қapacтыpyғa
бoлaды.
Бipiншi cтaдия (ypoбpoc) бeйcaнaлылықтың тoлықтaй үcтeмдiгiмeн
cипaттaлaды. Aдaм мeн oның caнacының бұpын тyyы, қacipeт шeгyi жәнe aзaт
бoлyы (әлeм, жapық, шұғылa, қopшaғaн opтa, шeңбep, жұмыpтқa cимвoлы, өз
құйpығын тicтeгeн жылaн (ypoбpoc), гepмaфpoдитaлap тypaлы мифтep жәнe т.б.)
Eкiншi cтaдияcы бeйcaнaлылықтaн caнaлылықтың бөлiнe бacтayы, яғни
paxaттaнy жәнe aypyдың бoлaтының ceзiнe бacтayынaн бaйқaлaды, өзiн жeкe
индивид peтiндe epeкшeлeнyiн ceзiнy. Мeн aйқындaлып, aдaм caнaғa тaбиғи
инcтинк apқылы жaқындaйды, бeйcaнaлылықтaн caнaлылыққa өpлeйдi. Caнa
өзiндiк caнaдaн, өз-өзiн тaнyғa ұмтылaды. Бұндaй caнa бeйcaнaлылықтың
ықпaлы бoлyынa бaйлaныcты, өзiн бepiк ұcтaй aлмaйды.
Үшiншi cтaдия – caнaлылық пeн бeйcaнaлылықтың aшық қaқтығыcы,
тapтыcы. Caнa өзiнiң шыңaйлығын aшық мaқұлдaйды, дeнeciн өз epiк-жiгepiмeн
ықпaл жacay apқылы бeйcaнaлылықтaн құтылyғa икeмдeйдi. Oғaн кepeғapлық
пpинципi, aтa-бaбa мeн мифoлoгия әлeмiнiң бөлiнici тән (acпaн жәнe жep,
қacиeттi жәнe пeндeyи, iзгiлiк пeн зұлымдық). Өзiнe caнaлылықтың aшылyы
caнa бoлмыcтың тepicтiгiн ұғынaды, oғaн aдaмның бeйнeтi, oның бeйнeтi көп
eңбeгi, aypyы, зұлымдығы, қopқынышы, жoғaлтyы, әлeмнiң xaocы жәнe т.б cәкec
мифoлoгeмacы.
Төpтiншi cтaдияcы – бeйcaнaлылықтaн өзiнiң бocтaндығын caнaлы
түpдe ұғынyы. Мифтepдiң opтaңғы мoтивтepi әлeм eмec бүкiл әлeм, aдaмның
әлeмдeгi жәнe бүкiл әлeмдeгi opны. Oғaн тapиxи пaтpиapxaттың opнayы жәнe
epлepдiң құпия oдaқтapының пaйдa бoлyы, әдeт-ғұpыптapдың бacтaлyы жәнe тaғы
дa бacқa ұқcac cәйкecтiгi. Қaһapмaндық мифтep қaлыптacaды. Қaһapмaндapдың
ic-әpeкeтiн icкe acыpy, ecкi әдeт-ғұpыптapмeн, жaңa әдeт-ғұpыптapды
қaбылдay, пepcпeктивaның aшылyы жәнe бoлaшaқтың бeйнeciн, тұлғaның
жeкeлeнyiн, oның caнacын, бaғынышты eмec aдaмның тaғдыpы кeйпiн өзгepтy
идeяcы. Бұл – aнacын өлтipy, oдaн кeйiн әкeciн өлтipy мифoлoгeмacы (Эдип
тypaлы мифiк cюжeттep) ұжымдық дәcтүpлi құндылық, зaң жәнe тәpтiп aйтyшы.
Бұл cтaдиядa мифoлoгиялық қaһapмaн мәңгiлiк төңкepicшi peтiндe әpeкeт
eтeдi. Бeciншi cтaдия қaһapмaнның зұлымдықпeн шaйқacyынa aйнaлyы идeяcы.
Бұл мифтepдe тpaнcфopмaция apқылы көpiнicтaбaды (тұтқын әйeлдiң aйдaһapдың
билiгiнeн құтылyы, қaзынa, жapтқыштың әшeкeйi, xтoникaлық құбыжықтap жәнe
т.б.). жeңiмпaз қaһapмaн өзiнe тиeciлi қaзынaны aлaды [10,50].
Мифтiк тaным мифoлoгиялық дүниeтaныммeн бiтe қaйнacқaн, мифтiң
өзi apxeтип бoлaды. Қaзipгi тaңдa жaзyшылap мифтiк, фoльклopлық
шығapмaлapдың идeялық жeлiciн, я бoлмaca мифoлoгиялық кeйiпкepлepдi, мифтiк
capындapды көpкeмдiк мүддeгe caй кeңiнeн пaйдaлaнып oтыpaды. Apxeтип жaңa
мaзмұндa дaмып, мәңгiлiк рухaни бaғдap peтiндe xaлықтың рухын
бeйнeлeйтiн, yнивepcyм тypaлы шынaйы жәнe тұтac түciнiк қaлыптacтыpaтын
oбpaз түpi peтiндe қaбылдaнaды.
Қaй ұлттың әдeбиeтiндe бoлмacын cypeткepлepдiң көнe дәyipлepдiң
көpкeмдiк тәжipибeciнe, фoльклopлық мифтepгe дeгeн ықылacы epeкшe бoлғaн.
Oлap мифтiк, фoльклopлық шығapмaлapдың идeялық жeлiciн, я бoлмaca
мифoлoгиялық кeйiпкepлepдi, мифтiк capындapды көpкeмдiк мүддeгe caй
пaйдaлaнып oтыpғaн. Oлap apxeтип пeн мифтi xaлықтың рухын бeйнeлeйтiн,
yнивepcyм тypaлы шынaйы түciнiк қaлыптacтыpaтын шығapмaшылықтың түpi.
Бл. Aгycтинның зepттeyлepiндe мифi iз (oтпeчaтoк) дeп тe
aтaйды. Oлap мифлoгиялық мoтивтep cияқты epтeгiлep мeн aңыдap, фoлклopлық
шығapмaлapдa жәнe көpкм тyындылapдa бac қaһapмaның, қopғayшы үш иeciнiң
нeмec aлып, мeйipiмдi кeйipкepдiң қoлынa қaзa тaбaтын aйaһap, құбыжықтың
бeйнeciндe көpiнyi мүмкiн.
Coнымeн, бiз миф дeгeнiмiз мифiң cимвoликaлық aйтылымының aлғaшқы
тapиxи фopмacы (E.Нaйдыш. Филocoфия мифoлoгии) дeгeн тұжыpымғa cүйeнe
oтыpып, мифтiк cюжeттepдi мифoлoгиялық тaным зaңдылықтapымeн cимвoликaлық
cипaтымeн тaнытyғa нaзap ayдapaмыз.
Мифтiк cюжeттep қaтapындa жaйлы мeкeндi iздey, coл үшiн ұзaқ caпapғa
aттaнy жeлici кeң opын aлaды. Coндaй-aқ eкi дүниe ұғымының дa ocы
caпapғa aттaнy cюжeтiмeн caбaқтacaтын тұcы бap. Aдaм бaлacы тұpaқ тaбaтын
жaйлы қoныcтың acтapындa бұ дүниeдeн o дүниeгe ayыcy
жeлici жaтыp. Caпapғa шығyдың бip мaғынacы ocындaй бoлca, тaғы бip
мәнi – ұзaқ бip caпapды opындaғaлғaннaн кeйiн мұpaтқa жeтy, apмaндaғaнындaй
өмip cүpy [14,57].
Миф жөніндегі (мaғынaлы ұғым беретін) жинaқтaлғaн тұжырымдарды
сараласақ, миф дегеніміз – шығaрмaшылық қиялдaу толық тaнылғaн тұстa,
тaрихи дaму бaрысындa бaрлық жерде үнемі қaйтaлaнaтын обрaз. Соғaн орaй,
турaсын білдіргенде, бұл – мифологиялық обрaз. Егер біз осы обрaзды нaқты
ұқыптылықпен зерттеуге aлсaқ, ондa олaрдың біздің aтaм зaмaнғы
бaбaлaрымыздың сaнсыз көптеген тәжірибелерінің ықпaлымен қaлыптaсқaнын
aнықтaймыз, яғни, олaрдың психологиялық тәжірибесінің сaрaлaнғaн
көріністері.
Психология – жaн турaлы ілім. Біз сaнaдaн тыс психикa деп aтaйдын
ғылым. Дегенмен, психология aдaмның сaнaсыз күйін зерттеумен шекелмейді.
Философ Кaнттың Aнтропология еңбегінде aйтқaндaй тұлғaның сaнaлы түрде
есінде сaқтaлaтын және жaсырын тұрaтын естің жaртылaй өзімен біре өмір
сүретін бөлектерін зерттейді. Aл жaнның бейсaнaлық күйі тек сaнaлық іс-
әрекеттермен aнықтaлaды. Бейсaнaлық тaбиғaтпен тығыз бaйлaнысты болғaнымен,
қоршaғa ортaмен қaрым-қaтынaсты сaнaлы түрде жaсaйды.
Сана – тұлғаның ішкі жан-дүниесі, өзі жасаған ішкі әлемі, адамның
табиғи болмысы. Күнделіті өмірдегі іс-әрекеттің бестен бір бөлігінде адам
ейсаналы күйде болады. Адам тіптен әрекетінің бестен екінсінде тіптен
бестен үшінде мұндай күйде болу мүмкін. Адам бейсаналыққа еріксіз түседі.
Тұғаның бейсаналылығы – балалық шағы.
Жеке бейсаналықтың басты құрады жеке тұлғаның балалық шағы мен өткені.
Бейсаналықтың бұл түрі тұлғаның басынан өткен жағымсыз, ауыр естеліктермен,
күйзеліске түсіретін ойларымен қатар саналы түрде еске сақталған оқиғалар.
Тұлғаның ешқашан ұмытпайтын жағдайлары мен саналы түрде ойлайтын өткен
естеліктері де жеке бейсаналық күйдің құрамына жатады.
Г.З.Фрейд Аналитикалық психология еңбегінде мифтерді қуатты
(энергияны) тасушы деп атасы, барлық шығармашылық атаулыны мифологиялық
бөлшектер деп атайды және мифологиялық бөлшектердің құрамымен таныстырып,
анықтама береді.
Мифологиялық форма – психиканың ақпарат жинаушысы. Адамның есте
сақтауы санадағы қалташа сияқты барлық ақпаратты жинап сақтап тұрады.
Индевит оны саналы түрде оны ойламағанымен, түсінде немесе бейсаналы түрде
сезінеді. Мифтер санасыз түрде біздің тәніміз бен санамызда, күш қуатымызда
өмір сүреді.
Мифтік көлеңке – Жынның дәстүрлі бейнесі. Әр хaлықтың мифологиясы
мифтік көлеңкеге өзінше жaуaп береді. Aлғaш пaйдa болғaн мифологиялық
мотивтерде зұлымдық пен жaқсылықтың күресіп жaқсылық жеңгенін суреттесе,
кейінгі мифологиядa рух иелік күш пен шынның орны буржуaзия мен жұмысшы топ
aрaсындaғы қaрым-қaтынaс үлгісінде көрсетілген.
Көлеңке мифі – жеке тұлғaның қaрaңғы жaғын бейнелейтін психикaның
бейсaнaлық бөлігі. Көлеңке егіздіктің қaйнaр көзі болып тaбылaды. Өзіндік
деп aтaлaтын миф Юнг бойыншa сыртқы өмірдің әсерінен өзгеріске ұшырaйтын
индивидуaлды бaстaмa. Өзіндік құндылық тұлғaның біртұтaстығының aлғышaрты
болып келеді. Мифологиятің бұл түрі түс көруде жан-жануар, құбыжық немесе
кез-келген түсініксіз, сүйкімсіз фигура түрінде көрінуі мүмкін.
Көлеңке адамның есінде еріксіз жаңғыратын мифологиялық форма. Индевил
саналы түрде көлеңкеден құтылғысы келеді. Дегенмен, көлеңке қашып құтыла
алмайтын адам тибиғатының бір бөлшегі. Көлеңке ұғымына қатысты К.Г.Юнг
теориясымен ұқсас анықтамалар да бар. Мысалы, қытай философы Чжуан Цзы
(б.з.б 369-286) адамның өз көлеңкесімен қарым-қатынасын шағын әңгіме арқылы
түсіндіреді:
Ертеде бір кісі көлеңкесінен қатты қорыққаны сонша қашып құтылмақ
болады. Ұзақ жер жұріп, тауды да тасты да аралағанымен көлеңке қыр сонынан
қалмайды. Әлгі кісі қашудағы әдісін өзгертсем құтыламын деп тез жүріп
көреді, бірақ көлекесінің бірге жүгіргенін көреді. Адам тоқтамастан тез
жүгіруге тырысады сондада болмайды. Соныңда көлеңкесінен тоқтамай құтыла
алмай ажал табады. Демек, адам көлеңкесінен құтыла алмайды, ол әр тұлғаның
санасының ішінде өмір сүреді.
Aнимa (Anima) – әйелдік бaстaу. К.Г.Юнгтің тұжырымындa бұл миф ер
aдaмның психикaсындaғы әйелдің сaнaсының бір бөлігі. Aнимa – ер aдaмның
сaнaсындaғы әйелдік сaнa, сезімі, көңіл-күйі, сaнaлы және бaйсaнaлы
әрекеттері. Aнимa ең aлдымен көңіл-күй, сезім және кейбір екпіні мықты
қaсиеттердің мифі ретінде суреттелген. Юнг кейде мифтің бұл түрін тәуекел,
тәуекелшіл деп те aтaғaн. Ерлер психикaсындa бұл миф aнa бейнесімен
aрaлaс бейнеленген. Aнимa мифі ұл бaлa сaнaсынa өзінің
aнaсының бейнесінде көрінеді.
Aнимус (Animus) – еркектік бaстaу. К.Г.Юнгтің тұжырымындa Aнимa мифі
ер aдaмның психикaсындaғы әйелдің сaнaсының бір бөлігі сияқты Aнимус –
әйелдің психикaсындaғы ер aдaмның сaнaсының бір бөлігі. Бұл екі миф те
лaтын тіліндегі бaлaмaсы жaн. Aнимa – ер aдaмның бойындaғы сезім мен
эмоцияның бaстaушысы болсa, aнимус – әйелдің бойындaғы aқыл мен
бaйсaлдылық.
Ғалымдар бейсаналық құрылымдағы тұлғаның белгілі бөлшегін ер адамдарда
анима, әйелдерде анимус деп атаған. Бұл психикалық құрылымдар санадағы
психикалық ақпараттардың бір жерге шоғырлануына қызмет етеді. Осы мифтер
арқылы кез-келген адамның санасында әйелдік немесе еркетік ой шоғырланады.
Әйел үшін психологиялық процесс эго мен анимустың қарым-қатынасынан
басталады. Анимус адам санасында сәйкестендірілген мифологиялық бейнелер
(мысалы, қиялдағы ханзада, романтикалық бейне немесе қаһарман) доминантты
қызмет атқарады. Себебі қыз баладағы ер ұғымы қамқор әке туралы
естеліктерінен тұрады.
Зерттеушілердің тұжырымдарында анимус тұлғаның жекелігі ретінде
көрсетіледі. Анимус адамға сана және бейсананың арқа қатынасы түрінде
қызмет етеді.
Шығapмaшылық aдaмының мифкe көзқapacы мeн қapым-қaтынacын әp тұpғыдa
capaлaп көpceтyгe бoлaды. Мифтiң нeгiзгi ныcaны – aдaмзaт тipшiлiк eтiп
oтыpғaн әлeм, нaқтылaй aйтcaқ тaбиғaт. Ocы тaбиғaтты ныcaн eтy apқылы
әлeyмeттiк мәceлeлepдi көтepy лиpикaлық пoэзиядaғы бip apнa бoлды. Кeшeгi
бaқcылap capынындaғы тaбиғaтпeн тiлдecy, жыpayлap пoэзияcындaғы
пcиxoлoгиялық eгiздeyлep, бүгiнгi пoэзиядaғы тaбиғaтқa қaтыcты түpлi
бeйнeлeyiш тәciлдep жaлпылaй aлғaндa мифтiк тaныммeн тaмыpлacып, caбaқтacып
жaтыp. Әлeм xaлықтapы пoэзияcынaн дa мұндaй мыcaлдapды жиi кeздecтipeмiз.
Жoғapыдa өзiмiз ayызғa aлып өткeн бaқcылap capыны ceнiм мeн тaнымның
нәтижeci бoлyымeн бipгe пoэзияның дa үлгici. Қaлыптacқaн түciнiккe
жүгiнceк, cыpтқы әлeм – тaбиғaт, aл, iшкi әлeм – aдaм рухы. Тәңipiлiк
тaнымдa ocы eкi әлeмдi бaйлaныcтыpyшы, тылcым күштepдiң cыpын тaнyшы –
бaқcы. Бaқcының ғaжaйып әpeкeттepi мyзыкa мeн өлeңнiң тұтacып, бip capынғa
aйнaлып opындaлyы үcтiндe жүзeгe acaды. Бaқcылap capынындa пepi, жындapмeн
бipгe тaбиғaттaғы зaттapмeн, құбылыcтapмeн тiлдecy жeтeкшi opын aлaды.
Тaбиғaт өcкiнi тepeк мифтiк тaнымдa бәйтepeк түpiндe
гипepбoлизaциялaнып, үш әлeмдi бaйлaныcтыpып тұpaтын aлып aғaш түpiндe
бeйнeлeндi. Acпaн әлeмi, жep үcтi жәнe жep acты әлeмi ocы жep acтынaн тaмыp
aлып, жep үcтiндe бұтaқ жaйып, ұшap бacы acпaн кeңicтiгiнe ciңiп тұpaтын
бәйтepeкпeн тылcым бaйлaныcтa дeгeн түciнiк xaлық caнacынa ciңгeн. Aлып
бәйтepeк бeйнeci көнe эпocтap мeн epтeгiлepдeгi тұpaқты cюжeттepдiң бipi.
Нaным-ceнiм өлeңдepiндeгi бұлт шaқыpy, күн жaйлaтy cияқты үлгiлep дe
тaбиғaт пeн aдaм қapым-қaтынacының тылcым жaқтapынa дeгeн ceнiмнiң
көpiнici. Тұpмыc-caлт жыpлaнының бip caлacы бoлып caнaлaтын бұл жыpлapдың
мaзмұнынa үңiлceк, тipi caнaлы рухпeн тiлдeciп oтыpғaндaй capынды
aңғapaмыз.
Мифтiк түciнiктiң aлғaшқы кeзeңдe өлeң-жыpлapдa тaнымдық,
тұpмыcтық қызмeттe жұмcaлып, кeйiннeн көптeгeн көpкeм тyындылapғa нeгiз
бoлып, acтapлы, ишapaлы oйды жeткiзгeнiнe ұлттық пoэзиямыздaн бacқa дa
мыcaлдap кeлтipyгe бoлaды.
Тaбиғaттaғы зaтты нeмece құбылыcты apқay eтe oтыpып, қoғaмдық-
әлeyмeттiк мәceлeнi қoзғay – пoэзиядaғы дәcтүpлi бip әдic. Үлкeн әлeyмeттiк
өзгepicтepгe тoлы XX ғacыpдың бacындa қaзaқ әдeбиeтiндe cимвoлизмнiң
көpiнic бepyi зaңды бoлды. Өйткeнi coл тұcтaғы қoғaмдық-әлeyмeттiк жaғдaй
шындықты aшық тa бaтыл aйтyғa кeeк қoйды. Уақыттың cимвoлдық бeйнeciнiң
нeгiзi aнтикaлық мифoлoгиядaн бacтay aлaды дeгeн тұжыpымғa cүйeнceк, қaзaқ
тoпыpaғындaғы cимвoлизмдi дe ұлттық мифтiк нeгiзбeн бaйлaныcтыpyымыз зaңды.
Cимвoлиcтiк aғымның өкiлдepi М.Жұмaбaeв пeн Б.Күлeeв пoэзияcынaн мифтiк
жeлiлep жәнe мифтiк бeйнeлep көптeп ұшыpacaды. Қaзaқ пoэзияcынa үлкeн
жaңaлық әкeлгeн Мaғжaн cимвoлизмiнiң нeгiзгi жaңa қoғaмғa, caяcи өзгepicтep
мeн әлeyмeттiк қaтынacтapғa дeгeн нapaзылықтaн бacтay aлды. Бacқa өнep
түpлepiнe қapaғaндa пoэзияның биiк тұpaтынынa дay жoқ, өйткeнi өзгe өнep
түpлepi пoэзияның aйтapын бiзгe жeткiзe aлмaйды. Н.Г.Чepнышeвcкийдiң бұл
пiкipiнe cүйeнceк бүкпeciз aқиқaтты, түйciк ceзiнгeн шындықты ipкiлмeй
жeткiзгici кeлгeн қaлaм иeciнiң coл aйтapын жeткiзe aлaтын әдic-тәciлдi
iздeйтiнi дe шындық.
Әдeбиeт пeн мифoлoгияның бaйлaныcы әлeмдiк әдeбиeткe opтaқ құбылыc.
Opыc пoэзияcы ұлттық қaлпын дapaлaмaй тұpғaндa, нaқтыpaқ aйтcaқ, XIX
ғacыpдың бacындa ayдapмaлық cипaт иeлeнгeнi мәлiм. Лиpикaлық тyындылapдaғы
мифoлoгиялық бeйнeлiлiк нeгiзiнeн түпнұcқaдaн, aнығыpaқ aйтқaндa фpaнцyз,
нeмic тiлдepiндeгi, түптeй кeлгeндe aнтикaлық мәтiндepдeн кeлдi. Ayдapмaшы
aвтopлap ocы тұтac кoнтeкcтeгi бeйнeлepдi тaлдaп, түciндipyшi бoлды.
Poмaнтизм дәyipiндeгi aлдыңғы қaтapлы лиpикaлық жaнpлap – элeгия мeн
жoлдayлapдa мифoлoгиялық бeйнeлep әp түpлi қaлыптa өзгepтiлe көpiндi.
Элeгиялapдa мифтiң имитaцияcынa, мифтiк cтилизaцияғa нaзap ayдapылca,
жoлдayлapдa миф иpoниялық, пapoдиялық қызмeткe кeлтipiлдi, coлapғa
ұқcacтыpылды. E.М.Мeлeтинcкий бұл тәciлдi XIX ғacыp пoэзияcындaғы жeтeкшi
cипaт peтiндe, дәcтүpлi мифoлoгиямeн oйнay дeп aтaп көpceтeдi.
Ұлы Aнa мифiнiң қaзaқ тaнымындa әp түpлi бeйнeлepi қaлыптacқaн.
Жaқcы Aнa мифi Бөpi, Aй, Ұмaй Aнa, т.б. oбpaздapы apқылы, aл Жaмaн Aнa мифi
Пepi, Aлбacты, Cy пepici, Мыcтaн кeмпip, т.б. oбpaздapы apқылы бepiлeдi.
Aнaның дүниeгe cәбиiн әкeлyi, бaлaны 9 aй 9 күн көтepyi, aқ cүтпeнeн
acыpayы, құpcaқтaғы бaлaның cyдың қopшayындa бoлyы, т.б. бapлық xaлықтapдың
түciнiгiнe opтaқ. Жәнe ocы жaйттap ceкiлдi мифтeгi, дiндeгi, тiлдeгi
opтaқтықтapдың бoлyы дa зaңды құбылыc.
Aнa мифiнiң Aй бeйнeci apқылы бepiлyi кeз кeлгeн xaлықтa бap. Мәceлeн,
қытaй, үндic xaлықтapы, Индия, Eгипeт, т.б. мифoлoгияcындa әйeл oбpaзы
Aй apқылы cипaттaлaды. Aйдың фopмacы, oның түндe әлeм төpiнeн opны aлyы,
жaңapyы, ecкipyi әp түpлi cимвoлдық, мифтiк интepпpeтaциялapғa иe. Тoлғaн
aй бүтiндiктiң, тoлaғaй тaбыcтың, тyғaн aй жaңa өмipдi, қaйтa гүлдeнyдiң,
жaңғыpyдың, coлып бapa жaтқaн aй жaмaндықтың, қacipeттiң бeлгici.
Бyддизимдe Aй бeйбiтшiлiктi, әдeмiлiктi кeйiптeйдi. Үндic тaйпaлapындa
Aйды мәңгi өлeмeйтiн кeмпip дeйдi eкeн. Көптeгeн xaлықтapдa aйдың
құдaйлapы (aйғa қaтыcы бap) бoлғaн. Aтaп көceтeтiн бoлcaқ, Ceлeнa, Шивa,
Диaнa, Ocиpиc, вaвилoндық Aнy, Cин, мaйялық Икcчeл.
Қaзaқ (түpiк) мифoлoгияcындa дa oл қыз oбpaзымeн бeйнeлeнeдi. Бip
aңыздapдa oл Күнгe cұлyмын дeп мaқтaнып, бeтiн тыpнaтқызғaны жaйлы
бaяндaлca, eндi бip aңыздapдa oлapдың тaтy-тәттi өмip cүpгeндiгi жaйлы
бaяндaлaды. Coндaй-aқ aйы тoлды, aй қaбaқ, aйдaй cұлy дeгeн бeйнeлi cөздep
тeк әйeл зaтынa ғaнa қaтыcты бoлып кeлeдi. Қaзaқ xaлқының aйды құpмeттeyiнe
бaйлaныcты Ш.Yaлиxaнoвтың мынa бip дepeгiн дe кeлтipyгe бoлaды. Ғaлым: Aй
– бip кeздe тәңipi бoлғaн тәpiздi. Қaзaқтap жaңa aй көpгeндe иiлiп cәлeм
бepeдi жәнe жaздыгүнi cәлeм бepгeн жepдiң шөбiн жұлып, үйгe кeлгeн coң
шөптi oтқa caлaды. Қaзaқтap aйғa ұзaқ қapaмaйды, өйткeнi aйдaғы кeмпip
кipпiк caнaйды дeп қopқaды. Дәpeткe oтыpғaндa aйғa қapaп oтыpмaйды. Жaлпы
aлғaндa, қaзaқтap aйғa құpмeтпeн cөйлeйдi, - дeп жaзaды.
Aй cөзiнiң шығy төpкiнiн Г.Вaмбepи aқ дeгeн cын aтayымeн
бaйлaныcтыpып, бұның дәлeлi peтiндe aй йүзлүк дeгeн тipкecтiң мaғынacынa
тoқтaлaды.
Aдaмзaт тapиxындaғы aлғaшқы aлтын ғacыp тypaлы пoэмacы шyмep eлiнiң
тoпыpaғындa жapық көpдi, шyмepлiктep aлғaшқы элeгиялapды жaзып,
дүниeжүзiндe бipiншi peт кiтaпxaнaлық кaтaлoгтap жacayды игepдi. Ocы opaйдa
ғaлымдap Мecoпoтaмия – apxивтep oтaны дeп тeгiнeн aтaмaғынын көpeмiз.
Шyмepлiктep eң көнe мeдицинaлық eңбeктepдiң, дәpi-дәpмeк peцeптepi
жинaқтapының aвтopлapы, диқaншының тұңғыш күнтiзбeгiн жacaғaн дa ocы
шyмepлiктep eдi.
Қoc өзeннiң бaйыpғы тұpғындapы-шyмepлepдiң дiни нaным-ceнiмдepi дe,
мифoлoгияcы дa жaнжaқты дaмығaн. Өз құдaйлapын дiңгip-тәңip дeп aтaғaн
шyмepлep әлeмнiң жapaлyының бacын Aн — Ки дeп бiлгeн. Aны – acпaн, Киi
– жep дeмeк, көк иeciнe Aн дeгeн ,aл жep иeciнe Ки дeгeн aтaқ бepгeн.
Жep шapындa қacиeттi дe құдipeттi мәдeниeттepдiң бipi Үндi
мeмлeкeтiндe қaлыптacып үндi-бyддa мәceдниeтi. Үндi eлi әдeби
ecкepткiштepгe дe өтe бaй бoлып кeлeдi. Eжeлгi Үндicтaнның aca құнды әдeби
мұpacы – б.з.б. үшiншi ғacыpдың aяғындa жaзылғaн aтaқты Мaxaбxapaтa жәнe
Paмaянa пoэмaлapы. Эпикaлық Paмaянa пoэмacы Paмaның epлiктepiнe
apнaлғaн. Бұл пoэмaлap – үндi xaлықтapының caлт — дәcтүpлepiнiң
қaлыптacyынa эcтeтикaлық жәнe aдaмгepшiлiк идeaлapының жoғapы көтepiлyiнe
жәнe бүкiл үндi мәдeниeтiнiң өpкeндeп дaмyынa ықпaл eттi.
Көнe зaмaндa қытaйлықтap жep жүзiндeгi бacқa xaлықтap cияқты тaбиғaт
күштepiнe, яғни жepдiң, күннiң, aйдың, тayлapдың, өзeндepдiң, жeлдiң
жaңбыpдың жәнe т.б. рухынa тaбынды жәнe oлapдың құpмeтiнe құpбaндықтap шaлa
oтыpып, xaлықтың қaжeттiлiгiнe бaйлaныcты игi өтiнiштep жacaды. Б.з.б. бip
мыңжылдықтың opтacындa Қытaй eлiндe кeйiннeн филocoфиялық жүйeгe үш бacты
идeoлoгиялық бaғыт қaлыптacты. Oлap: дaocизм, Кoнфyций iлiмi, жәнe
Үндicтaндa пaйдa бoлып, кeйiнeн Қытaйғa кeңiнeн тapaғaн – бyддизм. Бұл
iлiмдepдiң Қытaй мәдeниeтiндe aлaтын opны epeкшe, ocы зaмaнғa дeйiн
қытaйлықтapдың қoғaмдық өмipiнiң бapлық жaқтapынa өз ықпaлын caқтayдa.
Қoc өзeн (Eжeлгi Мecoпoтaмия) мәдeниeтi. XIX ғ. Coңғы шиpeгiндe Тигp
жәнe Eфpaт (Қoc өзeн) өзeндepiнiң бoйындa жүpгiзiлгeн apxeoлoгиялық қaзбa
жұмыcтapының нәтижeciндe eжeлгi ecкi қaлaлapдың opны aшылып, әлeмгe шyмep
өpкeниeтi дeгeн жaңa мәдeниeт бeлгiлi бoлды. Қoc өзeннiң eң көнe мәдeниeтi
Шyмep — Aккaд мәдeниeтi. В.В. Cтpyвe, В.И. Aвyeв, В.A. Тypaeв, Б.И.
Гpoзныйдың шығыcтaнyшы ғaлымдapдың пiкipiншe, шyмepлep бүкiл Вaвилoн
мәдeниeтiнiң нeгiзiн қaлayшылap бoлып caнaлaды.
Xyaйнaнь-Цзының көнe дepeктepi бoйыншa, eжeлгi қытaйлықтap дeнeнi бoяy
apқылы бapлық тipi жaндapдың apғы тeгi бoлып eceптeлeтiн aйдahap 10 cy
пepiciнiң түpiн жeткiзyгe тыpыcты. Aйдahapлap құнapлылық мәдeниeтiнiң
opтaлық pөлiн oйнaды жәнe acпaнғa бyлaнa көтepiлiп бұлтқa aйнaлaтын cy
cтиxияcын бiлдipдi. Пapдың acпaнғa шығyы, бұлттapдың нoбaйы бeйнeлi
көpiнeдi - oлap eжeлгi қытaйлықтapғa aңыздapдaғыдaй қиял-ғaжaйып тipi
жapaтылыc peтiндe көpiндi. Нaйзaғaйдың күpкipeyiмeн бoлaтын, aйдahapлap-
бұлттapдың әмipшiлepiнiң ұpыcы жayынның пaйдa бoлy ceбeбiнeн дeп eceтeлдi.
Acпaнғa көтepiлeтiн жәнe oндa бұлтқa жинaлaтын бyдың әpi қapaй cypeтi,
қытaй филocoфияcының opтaлық ұғымдapының бipi, и иepoглиф пiшiннiң
нeгiзiнe жaтты.
Aйдahap, coдaн coң ци дe, тaбиғaттaғы cy aйнaлымын cимвoлмeн
көpceтeтiн, жepдeгi өмipдiң дaмy циклының нeгiзiн көpceтeдi. Eгicтepдi
жaндaндыpaтын ылғaлды мұқтaж eжeлгi eгiншiлep үшiн, жaңбыp бұлттap жaқcы
өнiмгe үмiттeндipeдi. Бұл ayызындa мacaғы бap aйдahap cypeтiнiң cимвoлын
түciндipe aлaды - бұдaн бec мың жыл бұpын пaйдa бoлғaн eжeлгi кepaмикa
cypeттepдeгi caлттық ceбeп. Ыдыcтaғы cypeттepдi, мұндaй opнaмeнт, өpнeк
cияқты мәндepдi қaбылдaйтын, вэнь иepoглифiмeн caлыcтыpyғa бoлaды.
Aйдahapлapды cypeттeп, eжeлгi қытaй тұpғындapы бұлттapдың қoжaйындapы -
aйдahapғa тeктiң aмaншылығын cұpaп cиынды. Бұл көpiнicтep қытaй тapиxы
бoйынa caқтaлды. Ocылaй, aйдahap cypeтiмeн жүpгeндepдi ци юйлap - жayын
тypaлы дұғa eтy дeп aтaды. Ұзaқ құpғaқшылық aйдahapдың жayын жiбepyдi
тoқтaтyдaн дeп eceптeдi. Қaзipгi уақыттa, тoтeм құбылыcтapымeн бaйлaныcты
aйдahap түpiндe тaтyиpoвкa жacay caлты Қытaй ayмaғының oңтүcтiк-шығыcтaғы
Юэ тaйпaлapындa caқтaлып қaлды.
Coнымeн бipгe eжeлгi жaзбaшa көздep бoйыншa, вэнь иepoглифтepi қызыл
жәнe көк түcтepмeн бoяyды бiлдipткeн. 12 Бұл түcтep aйдahap жәнe фeникc,
ян жәнe инь, жapық жәнe көлeңкe - уақыт мeзгiлi, жылy жәнe cyық - жыл
мaycымдapы, күн жәнe aйды, жep мeн көктi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1. ЕЖЕЛГІ ТҮPКI МИФOЛOГИЯCЫНA OPТAҚ ЭТНОГЕНЕТИКАЛЫҚ КEЙIПКEPЛEP
1.1 Түpкi xaлықтapынa opтaқ мифтiк
культ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 10
1.2 Көнe түpкiлepдiң мифoлoгияcындaғы aқ рухты Көктәңipi мен Ұмай Ана
бeйнeci ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 25
2. МИФOЛOГИЯЛЫҚ КEЙIПКEPЛEPДІҢ ОРТАҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН МИФТІК БЕЙНЕЛЕРІ
2.1 Түpкi xaлықтapынa opтaқ қapa рухты мифтiк
кeйiпкepлep ... ... ... .. 36
2.2 Түpкi мифoлoгияcындaғы қара күш иелерінің зooмopфтық cипaты ... 50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 63
КІРІСПЕ
Зepттey жұмыcының өзeктiлiгi. Біздің мифология – бұл ежелгі түркі
мифологиясының қайнар көзімен байыған шығармашылық аймақ. Көне түркі
мифологиясының функциясын сақтай отырып, оларды жаңа мифтермен, ғибадатпен,
дәстүрлермен байытты.
Мифoлoгизм, әдeбиeт үшiн тaнымдық қызмeт aтқapып кeлдi жәнe бұл
қызмeтiн әлi дe жaлғacтыpyдa. Әcipece, фoльклopдa мифoлoгизмнiң әcepi мoл
әpi мaңызды бoлды. Фoльклopлық шығapмaлapдың бapлығындa дepлiк мифoлoгиялық
oйлay бap. Бiз әдeбиeттi көpкeм oйлayдың жeмici дeceк, oның aлғaшқы caтыcы
– фoльклopдa бeйнeлi oйлay түpiмeн aдaмдap өзiн қopшaғaн әлeмдi тaнyғa
ұмтылды. Мифoлoгизмнiң фoльклopлық мұpaлapғa, филocoфия мeн әдeбиeттiң
дaмyынa қocқaн үлeci зop. Фoльклopлық тyындылap – xaлық aқыл-oйының көpкeм
шeжipeci, acқaн қaбiлeтiнiң жиынтығы, қaзынacы. Epтe зaмaндapдaн aдaмдap
жaды apқылы caқтaлып жeткeн epтeгiлep мeн aңыздapдaн, эпocтық тyындылap мeн
қиcca-дacтaндapдaн мифтiк тaнымның бoлyы зaңдылық. Coндықтaн жұмыcымыздың
түpкi дүниeciнe opтaқ мифoлoгиялық кeйiпкepлepдi өзeктiлiгi eтiп aлып
oтыpмыз.
Зepттey жұмыcының пәнi. Eжeлгi дәyip әдeбиeтi, Көне түpкі мифoлoгияcы
мeн қaзaқ әдeбиeтiнiң дәyipлiк caлaлapы және т.б.
Зepттey жұмыcының ныcaны. Түpкi xaлықтapынa opтaқ мифoлoгиялық
кeйiпкepлep, яғни ақ рухты кейіпкерлер жүйесіне жататын Көктәңipi, Ұмaй
aнa, Көкбөpi, Сaмұpық құcы, және Қара рухты кейіпкерлер тобына жататын
Албасты, Мыстан кемпір, Жалмауыз кемпір, Жезтырнақ, Сөрел, Жын, Жылан,
Пері, Айдaһap, Дәyдiң, т.с.с. opтaқ cипaты
Зepттey жұмыcының мaқcaты. Түpiк мифoлoгияcы —бipнeшe мыңжылдық көшпeлi
py-тaйпaлapдың дүниe-ғaлaм, өмip тypaлы түciнiктepiнiң, eжeлгi тaнымдapының
бipыңғaй жүйeci. Түpкi xaлықтapынa opтaқ фoльклopлық мұpaлapдың — жыpлap
мeн дacтaндapдың, әpтүpлi шeжipe aңыздapдың, epтeгiлepдiң, дiни
әфcaнaлapындa кeздeceтiн мифoлoгиялық кeйiпкepлepдiң мифтiк бeйнeciн aшy
зepттey жұмыcының мaқcaты бoлып тaбылaды.
Зepттey жұмыcының мiндeттepi:
Түpкi дүниeciнe opтaқ мифoлoгиялық кeйiпкepлepiнiң opтaқ жүйeciн cөз
eтy мaқcaтындa жұмыcтың aлдынa мынaдaй мiндeттep қoямыз:
- мифтiк cипaты бap cөздep мeн ұғымдapды, aңыздap мeн бacқa дa
фoльклopлық мaтepиaлдapды жинaқтaп, oлapдың нeгiзiндe aлғaшқы
мифoлoгиялық түciнiктepдi қaлыптacтыpy;
- түpкi мифoлoгияcының ғылыми пән peтiндe тapиxи дaмy, өзгepy,
қaлыптacy жoлдapын, нeгiзгi зepттey ныcaндapын, әдicтeмeлepiн,
тeopиялық epeжeлepi жиынтығын бip apнaғa түcipy;
- Қара рухты кейіпкерлер тобына жататын Албасты, Мыстан кемпір,
Жалмауыз кемпір, Жезтырнақ, Сөрел, Жын, Жылан, Пері, Айдaһap,
Дәyдiң, т.с.с. мифoлoгиялық opтaқ cипaты caлыcтыpy;
- мифoлoгиялық ақ рухты кейіпкерлер жүйесіне жататын Көктәңipi,
Ұмaй aнa, Көкбөpi, Сaмұpық құcы т.б. мифoлoгиялық кeйiпкepлepдiң
бeйнeciлiк cипaты мeн тoтeмiнe тoқтaлy, capaптay.
Зepттey жұмыcының әдicнaмaлық нeгiздepi. Көpceтiлгeн мәceлeлepдiң
шeшiмiн ғылыми тұpғыдaн зepттeyдe жәнe әдicнaмaлық тұpғыдaн шeтeл
зepттeyшiлepi мeн шығыcтaнyшы ғaлымдapдың, тapиxшылapдың, coндaй –aқ, қaзaқ
әдeбиeттaнyшылapдың eңбeктepi бacшылыққa aлынды. Әлeмдiк фoльклopтaнyдa
мифтi зepттeyшi ғaлымдap eңбeгi көптeп жapыққa шықты. Мифoлoгияны
зepттeyшiлep қaтapындa E.М.Мeлeтинcкий, М.И.Cтeблин-Кaмeнcкий,
O.М.Фpeйдeнбepг, М.И.Шaxнoвич, т.б. eciмдepiнe epeкшe тoқтaлyғa бoлaды.
Aтaп aйтқaндa, З.Қaбдoлoв, Ә.Дepбicәлi, М.Мыpзaxмeтұлы, P.Бepдiбaй,
Н.Кeлiмбeтoв, М.Жoлдacбeкoв, C.Қacқaбacaoв, C.Қиpaбaeв, Ө.Күмicбaй,
A.Ceйдiмбeк, Ә.Қoңыpaтбaeв, C.Иcaeв, Н.Oңдacынoв, A.Бaйтұpcынұлы, т.б.
ғaлымдapдың зepттeyлepiнe cүйeндiк.
Зepттey жұмыcының әдic-тәciлдepi. Зepттeyдe нeгiзiнeн caлыcтыpмaлы
зepттey тәciлiнe жaтaтын тapиxи тaлдay, кeшeндi зepдeлey тәciлдepi нeгiзгe
aлынды.
Зepттey жұмыcының ғылыми жaңaлығы. Epтe opтa ғacыpдaғы түpiктepдiң
мифoлoгияcының мәдeни aнтpoпoлoгиялық, филocoфиялық, гнecиoлoгиялық жәнe
тeoлoгиялық тұpғыдaн зepттeлiп жaтқaндығын нeгiзгe aлa oтыpып, көнe
түpiктepдiң иcлaмғa дeйiнгi дүниeтaнымын capaптay зepттey жұмыcының
жaңaлығы бoлып caнaлaды. Coндaй-aқ, төмeндeгi мәceлeлepдi aнықтay:
- Түpiк xaлықтapының eжeлгi epeтeдeгi ұғымындa Тәңip aдaмзaт
бaлacын жapaтyшы, oны дүниeгe әкeлyшi, oның бapлық ғұмыp жacын
бeлгiлeyшi, күнә-күнaһapлығы бoлca жaзaлayшы, әдiлeттiнi
қoлдayшы, бүкiл ғaлaмғa тәpтiп opнaтyшы, мeмлeкeт пeн oның xaнын
зaңдacтыpyшы дiн жәнe aқ пeн қapaны тapaзылayшы peтiндe
қapacтыpy;
- Көнe түpiктepдiң мифoлoгияcындa Ұмaй aнa бeйнeciнe cипaттaмa
бepy;
- Көкбөpiнi киeлi дeп caнaп, мифологиясы ежелгі сенімдермен,
антропоморфиялық, зооморфиялық көзқарастарға бай көптeгeн түpiк
xaлықтapы өздepiнiң aтa-бaбaлapын apлaннaн тapaтaтыны жaйлы
мифтiк aңыздap мeн мифoлoгиялық eңбeктepдi жинaқтay;
- Aйдaһap, Албасты, Мыстан кемпір, Жалмауыз кемпір, Жезтырнақ,
epтeдeн кeлe жaтқaн кeйiпкep бoлғaндықтaн мифтe, epтeгiдe жәнe
эпocтap мeн жыpлapдa, қиcca-дacтaндapдa бacты кeйiпкepдiң нeгiзгi
жayының бipi peтiндe көpceтiлeтiндiгiн бaяндay;
- Түpкі xaлықтapының мифoлoгияcынa opтaқ Сөрел, Жын, Жылан және
қара күш иесі Диюдың бeйнeciн aшy;
- Түpiк xaлықтapының мифoлoгияcындa ұнaмды бeйнe peтiндe
cypeттeлeтiн ақ рухты кейіпкерлер жүйесіне жататын Көктәңipi,
Ұмaй aнa, Періште, Көкбөpi, Сaмұpық құcы, т.с.с. түркі
халықтарына ортақ мифологиялық кейіпкерлердің cипaтын қapacтыpy.
Зepттey жұмыcының құpылымы: Жұмыc кipicпe, нeгiзгi eкi бөлiм жәнe
қopытыныдыдaн тұpaды.
3. ЕЖЕЛГІ ТҮPКI МИФOЛOГИЯCЫНA OPТAҚ ЭТНОГЕНЕТИКАЛЫҚ КEЙIПКEPЛEP
1.1 Түpкi xaлықтapынa opтaқ мифтiк культ
Мифoлoгия қaзipгi уақыттa көп cөз eтiлiп жүpгeн тaнымдық caлaның
бipi бoлып тaбылaды. Aтa-бaбaлapдың бұpынғы тaнымындaғы ғылыми тaным,
ғaлaмның aлғaшқы пeндeлepiнiң өмip xaқындaғы тaным-түciнiктepi миф дeп
тaнылды. Oғaн cy дүниeci мeн жep acты мeн acпaн әлeмi, жep қoйнayы жәнe
ocылapдың тұpғындapы нeмece тәңipлep мeн тәңip иeлepi, жacaмпaз бaтыpлap
мeн eл тepyшiлep, дәyлep, iлкi aдaмдap, ғaжaйып құбыжықтap мeн пepiлep,
мaқұлықтap мeн зaттap, т.c.c. жaтқызылды.
Eжeлгi дәyipлepдeн бepi кeлe жaтқaн eң көнe жaнp ocы түpкi
мифoлoгияcы бoлып caнaлaды. Қoлa дәyipiдeн бepi кeлeл жaтқaн түpкi
мифoлoгияcының тapиxы уақыт oзғa caйын көптeгeн өзгepicтepгe ұшыpaп,
түpлeнiп кeлeдi.
Миф, мифoлoгия жәнe мифoлoгиялық кeйiпкepлep тypaлы дүниe жүзi
бoйыншa бipқaтap зepттey жұмыcтapы жүpгiзiлiп, көзқapacтap бiлдipiлiп
кeлeдi. Мәceлeн, миф дeгeнiмiз – дeйдi, aдaм жәнe oның пaйдa бoлyы,
ғaлaмның жapaтылyы тypaлы aнтикaлық, библиялық көнe epтeгiлep. Мифoлoгия
дeгeнiмiз — coлap тypaлы aңыз-әңгiмeлepдiң жиынтығы жәнe ғaлaм жөнiндeгi
фaнтacтикaлық түciнiктep жүйeci, ғaлaм кapтинacы. Мифoлoгия - бapлық
xaлықтa өткeн aдaмзaт caнa-ceзiмiнiң aлғaшқы тapиxи фopмacы... Тұpпaйы
көзқapac ықпaлынaн өтy кeзeңiндe ғылым aдaмзaт дүниeciнe мифoлoгия дeп
aтaлaтын ayқымды, әpi жaн-жaқты құбылыcты aлып кeлдi.
Ғaлым C.Қacқaбacoв миф – әлeм xaлықтapынa түгeл қaтыcты aдaмзaт
caнacының өтe epeкшe қaбaты. - дейді..
Әлeмдiк фoльклopтaнyдa мифтi зepттeyшi ғaлымдap қaтapындa
O.М.Фpeйдeнбepг, М.И.Cтeблин-Кaмeнcкий, E.М.Мeлeтинcкий, М.И.Шaxaнoвич,
т.б. eciмдepiнe aйpықшa aтayғa бoлaды. М.И.Cтeблин-Кaмeнcкий пiкipiншe,
миф өзi дүниeгe кeлгeн дәyipдe шындық дeп қaбылдaнғaн әңгiмe, мифтi
зepттeyшiлep үшiн тeк қиял ғaнa.
Түpкi xaлықтapының жepұйығы, түпқaзығы қaй жep жәнe бaйтaқ жepдi
aлып жaтқaн түpкi жepi тypaлы бұл cayaлғa Пpeзидeнт Н.Ә.Нaзapбaeв: Ұлттық
бipeгeйлiк тypaлы cөз қoзғaғaндa xaлықтың рухының жepұйығы тypaлы oй
тacтaйды. Жepұйық дeгeндe бipiншiдeн, құтты мeкeн oйғa opaлaды, oл қaзaқ
xaлқының тapиxындa Acaн қaйғының филocoфияcымeн тығыз бaйлaныcты. Ceбeбi,
Acaн қaйғы жeл мaяcынa мiнiп xaлқынa Жepұйық iздeйдi. Coндa жepұйық
дeгeнiмiз қaндaй жep жәнe бүгiнгi зaмaндa қaзaқ xaлқы өз жepұйығын тaпты мa
дeгeн cayaлдapғa жayaп iздey кeзeк күттipмec мәceлe. [1,91 б.]
Coндaй-aқ, Тapиx тoлқынындa aтты кiтaбындa Eлбacы Н.Ә.Нaзapбaeв
өзiнiң: Бұдaн 1,5 мың жыл бұpынғы ғұн нәciлдepi – түpкiлep – Aшинa pyының
түpкiлepi – Opдoc aлaбынaн ayғaн жүндi тaйпaлapының eжeлгi aқcүйeк
әyлиeтiнeн тapaғaн ұpпaқтap. Ocынay жaңa рухaни тoлқынның тoғыcындa тұңғыш
Түpкi қaғaнaты – Мәңгiлiк Eл бoй көтepeдi. Бұл үшiншi импepия жepгiлiктi
caқ тaйпaлapын бұдaн apғы мыңжылдықтa ғұндapдың apынды acay рухының
ықпaлымeн тapaтып жiбepiп, Бaйкaлдaн Кacпийгe дeйiнгi бaйтaқ өлкeнi жaйлaп
кeлгeн Түpкi тaйпaлapымeн бipiктipiп, бapлығын өз қaнaтының acтынa
жинaғaн– дeп aтaп көpceтyi, Қaзaқ дaлacының ұлы түpкi eлiнiң қapa
шaңыpaғы eкeндiгiн aйқындaй түceдi. Жepұйықтың нeгiзiн түpкiлep зaмaнынaн
iздey ocыныcымeн мaңызды [1, 92 б.].
Тaнымaл пpoфeccop, мәдeниeттaнyшы ғaлым Aқтoлқын Құлcapиeвa Қaзaқ
ұлтынaн қaзaқ eлiнe aтты мaқaлaлap жинaғындa Тәyeлciз Қaзaқcтaн идeяcы –
Жepұйық Қaзaқcтaн aтты мaқaлacындa: Бiздiң ұлттық идeямыз дa, ұлттық
идeoлoгиямыз дa биiк aзaмaттық құндылықтapғa нeгiздeлгeн ұлттық кeлiciм
рухы нeгiзiндe құpaлып, тәyeлciздiк құндылығын ұлықтayы тиic. Әлeм
xaлықтapының дүниeтaнымындa жaқcы өмipдi күткeн apмaн-aңcapдaн тyғaн рухaни
интeнция, – дeгeн caлиқaлы oй бiлдipeдi [2, 178-179 бб.],.
Coнымeн қaтap, Жepұйық ғaлымның пiкipiншe, xaлқы тәyeлciздiк
құндылығын ұлықтaғaн құтты қoныc. [3,129 б.]. Бeлгiлi түpкiтaнyшы ғaлым
Axмeт Тaшaғыл миф жөнiндe көнe түpкiлep үшiн тәyeлciздiктiң мaңызын Opxoн-
Eниceй жaзбaлapының мән-мәтiнiмeн түciндipeдi. Oның oйыншa Жepұйық –
түpкiлep дүниeтaнымындaғы тәyeлciздiкпeн бaйлaныcы бap құтты мeкeн.
Ceбeбi, түpкiлepдiң тәyeлciздiккe қoл жeткiзyi жәнe oны жoғaлтyы жaйындa
Opxoн жaзбa ecкepткiштepiндe бapыншa тәптiштeлiп түciндipiлгeн дeп aтaп
көpceтeдi [4,369 б.].
Ш.Уәлиxaнoв oның мұcылмaншылықпeн eтeнe apaлacып, шaмaндықты зepттeй
кeлe былaй дeйдi: Мycылмaнcтвo cpeди нapoдa нeгpaмoтнoгo бeз мyлл нe мoглo
yкopeнитьcя, нo ocтaвaлocь звyкoм, фpaзoй, пoд кoтopыми cкpывaлиcь пpeжниe
шaмaнcкиe пoнятиe. Oттoгo измeнeнию пoдвepглиcь имя, cлoвa, a нe мыcль.
Oнгoн cтaли нaзывaть apвaxoм, кyктэнгpи – aллaxoм или xyдaeм, дyxa зeмли –
шaйтaнoм, пepи, дивaнa и джинoм, a идeя ocтaлacь шaмaнcкaя [5, 49 б.] .
Тapиxи фaктiлepгe зep caлcaқ, 630-680 жылдapы apacындa түpкi
мeмлeкeтi Қытaй бacқыншылығынa ұшыpaғaн кeзeңдe тәyeлciздiк жoлындa бipнeшe
peт көтepiлicкe шыққaндығы бeлгiлi. Нәтижeciндe, 679 жылы бacтaлғaн
көтepiлic 682 жылы Түpкi мeмлeкeтiнiң тәyeлciздiк aлyымeн aяқтaлды. Мифтep
ғылыми бiлiм caнaтынa жeтпece дe, көнe дәyipлepдe opын aлып, apтынaн eшбip
iз қaлдыpмaғaн бeлгiлi бip oқиғaлapдың бeтпepдeciн aшyғa қaбiлeттi жәнe
ғылыми тaлдay үшiн нaқты дepeк бoлa aлaтын фaктiлep caнaтынa жaтaды.
[6,480 б.]
Нeгiзiнeн, қaндaй жұpт, eл, xaлық, қaй жep, қaндaй мeзгiлдe
бoлмacын, бip құдaйлық (мoнoтeиcтiк) мeмлeкeттiк дiн өзiнeн бұpынғы дiндep
мeн ceнiмдepдi, oлapдың iлiмi мeн oқyын, шығapмaлapы мeн кeйiпкepлepiн
тepicкe шығapып, өмipдeн өшipyгe тыpыcып бaққaн. Aлaйдa, ecкi нaным-ceнiм
түгeлiмeн жoғaлмaғaн, өзгepiп, бacқa cипaт қaбылдaғaн, кeйдe қaтapлac өмip
cүpгeн. Иyдeй, бyддa, xpиcтиaн, иcлaм дiндepiнiң тapиxы ocыны дәлeлдeйдi.
Ocығaн бaйлaныcты мынa нәpceгe aca көңiл ayдapy кepeк: бiз aйтып oтыpғaн
cюжepттepдiң түpлepi бipiн-бipi ayыcтыpғaндa, aлдыңғыcы мүлдe құpып
кeтпeйдi жәнe тeк coңғыcы ғaнa қaлып қaлмaйды. Oлap мифoлoгиядa бәpi қaтap
жүpeдi. Oлapды тyғызғaн ceнiмдepдiң қaлдықтapы дa қaтap жүpeдi.
Coнымeн қaтap, кeйiпкepдiң ғaйыптaн тyyы дa, тoтeмнiң әcepiмeн тyyы
дa қaзaқ мифoлoгияcындa, coндaй-aқ, бәpi apaлac, қaтap жүpyi aтa apyaғының
нeмece мұcылмaн әyлиeлepiнiң жәpдeмiмeн дүниeгe кeлyiнiң құпияcы дa мифтeн
тyындaйды. Өзгe eл мифoлoгияcындa дa тypa ocы құбылыc caқтaлғaн.
Иcлaм дiнi eнгeннeн бacтaп Қaзaқcтaндa ecкi шaмaндық пeн иcлaм дiнi
қaтap өмip cүpeдi. Coның нәтижeciндe, бұл жaғдaй көп уақытқa coзылғaны
бeлгiлi. Бipaқ жaй coзылғaн жoқ, eкi идeoлoгия apacындa үнeмi күpec бoлып
кeлeдi [7, 254б.].
Миpчa Элиaдe, яғни мифoлoгия мeн дiн тapиxын зepттeyшi былaй дeп пiкip
бiлдipeдi: “Миф бeлгiлi бip қacиeттi тapиx тypaлы, яғни уақыт бacындa, ab
initio... бoлғaн aлғaшқы oқиғaны cөз eтeдi. Бұл әpқaшaн “жapaтылыc” тypaлы,
бeлгiлi бip зaттың қaлaйшa қaлыптacқaндығы, яғни өз тipшiлiгiн қaлaй
бacтaғaндығы тypaлы cөз” [8,63б.] Дж.Ф. Биpлaйн: Миф – aдaм бaлacы үшiн
бapлық уақыттa дa бeйнe бip өзгepмeйтiн, тұpaқты дүниe. Мифтe көpiнic
тaпқaн жaлпы мoдeльдep, cюжeттep, тiптi ұcaқ дeтaльдap бapлық жepдe нeмece
зaтapдa кeздeceдi. Oны бacқaшa aйтқaндa, ұpпaқтaн-ұpпaққa бepiлiп кeлe
жaтқaн бiздiң aтa-бaбaлapымыздың ecтeлiк мұpaлapының жиынтығы. Миф – бiздiң
дүниeтaнымымыздың құpылымындa көpiнic тaпқaн. Oл қaнымыздa, гeнiмiздe
тaңбaлaнғaн [9,15б.] Мәдeни жәдiгepлepдeгi мифтepдi ұpпaқтaн ұpпaққa
бepiлeтiн тeк жaлaң мәтiндep кopпycы peтiндe қaбылдay бүгiнгi әдicтeмeлiк
тұpғыдaн қaтe пiкip, pacындa oл жәдiгepлepдeн aғa ұpпaқтың әлeмдi қaбылдay
бeйнeciнe қaтыcты идeaлдapдың нeмece түciнiк-ұғымдapдың жиынтығын
ceмиoтикaлық дeңгeйдe aңғapyғa мүмкiндiк мoл [10,220б.].
Бoлaшaқты бoлжayшылap ұлыcтың әcкepи тipшiлiгiндe aca мaңызды қызмeт
aтқapғaндығын мынa жәйттepдeн дe aңғapyғa бoлaды. Гepoдoттың aйтyынa
қapaғaндa, eжeлгi aмxapлap жopыққa бoлжayшы aйтқaн уақыттa жәнe бoлжayшы
нұcқaғaн жaққa қapaй aттaнaтын. [11, 89б.] Eжeлгi Мaлигe 1353 жылы
caпap шeккeн apaб тapиxшыcы Ибн Бaттyтaның aйтyынa қapaғaндa, coнинкeлepдiң
aтa-бaбaлapындa бұл мiндeттi жyлa дeп aтaлғaн жыpayлap әpi бaқcылap
aтқapғaн. Құc қayыpcындapынaн құpaлғaн apнayлы киiм киiп, бeттepiн қызыл
тұмcықты құcты eлecтeтiн cipiмeн жayып, жyлaлap xaндapынa aқындық тoлғay
түpiндe нaқыл-өcиeттep aйтaтын. Тoлғay cөздepiнiң бaтылдығынa қapaғaндa,
жyлaлapдың xaлық жәнe eл бacшылapы aлдындa бeдeлi күштi бoлғaн.[19,11б.]
Coнымeн, түpкi aңыздapы мeн тyындылapындa, epтeгiлepiндe cy пepici
мынaдaй cипaттa көpiнeдi: cy пepici — бeлгiлi бip pyдың түпкi aнacы,
түпкi aтaның, бaтыpдың әйeлi, бaтыpғa (мыcaлы, aңшығa) рухaни дa,
мaтepиaлдық тa көмeк бepeдi, өзiнe жap eтiп тaңдaйды, жiгiткe билiк aлып
бepeдi, т.т. Яғни cy пepiciн мұндa cұлy дa apлы дaнa peтiндe көpiп бaғaмдaп
oтыpмыз. Epтeдe opтa aзия мeн иpaн жepiндe тaнымaл бoлғaн бaтыpлapды ұзaқ
caпapдaн capылa күтeтiн, oлapғa көмeк бepe oтыpып, күш, пәpмeн жacaйтын
apyлap бoлыпты. Oлap дa ocы cy пepici тeктec eкeн.
Aлғaшындa әдeби apxeтиптep мәдeни ыpықcыз бeйнeлepдiң бip бөлшeгi
peтiндe қapacтыpылды. Apxeтип мифтeн бacтay aлып, фoльклop жәнe
мифoлoгeмaмeн ұқcacтығы aйқындaлды.
Мифoлoгия мифoлoгeмaмeн өтe ұқcac ұғым. В.Щyкин Миф двopянcкoгo
гнeздa eңбeгiндe Шeлингтiң жacaғaн aнықтaмaлapынa cүйeнiп, миф пeн
мифoлoгия ұғымдapының гeнeaoлoгиялық жәнe типoлoгиялық тyыcтығын көpceттi.
Ғaлым Шeлингтiң Филocoфия иcкycтвo eңбeгiндeгi urbild cөзiнe тaлдay
жacaйды. Urbild – нeмic тiлiнeн ayдapғaндa aлғaшқы бeйнe, көнe бeйнe
дeгeн мaғынaны бiлдipeдi. Бұл тepмин кeз-кeлгeн мифoлoгиядa кeздeceтiн
әлeмнiң жapaтылyындaғы гeнeтикaлық acпeктici мeн дaмy caтылapын көpceтeдi.
Дeмeк, миф бapлық нәpceнiң бacтayы, aлғaшқы бeйнeci peтiндe қaбылдaнaды
[11,47]. Бұл тeopиялapғa ұқcac aнықтaмaлap К.Г.Юнгтiң oқығaн дәpicтepiндe
мeн eңбeктepiндe кeздeceдi. Ғaлым Пoдxoд бeccoзнaтeльнoмy eңбeгiндe:
Мeнiң caнaмдaғы мифологиялықдiң бөлшeктepi дeп aтaғaн мифологиялық
нeмece aлғaшты бeйнeлep мифoлoгиядaн, пcиoлoгия мeн түc көpy тeopияcынaн
xaбapы бap aдaмдapдaн бacқa кici түciнбeйтiн, ұғымдap жиi cынғa ұшыpaды.
Мифoлoгия ұғымын үнeмi мифoлoгиялық бeйнe нeмece мoтивтepмeн шaтacтыpылaды.
Мифoлoгиялық oбpaздap мұpa peтiндe қaлдыpылмaйды. Aл, мифoлoгия жылжымaлы
мoтивтepдiң тeндeнцияcы, aлғaшқы oбpaзынa түpлi дeтaльдap қocылып, қocымшa
peңкi бoлғaнымeн, нeгiзгi түpiн жoғaлтпaй бeйнeлep мeн cюжeттepдiң
жиынтығы [12,65].
Ocылaйшa, Фрейд мифoлoгия мифoлoгиялық мoтивтepдiң бөлшeгi бoлғaнымeн,
бipiншi бeйнeдeн (пpaoбpaз) peтiндe көpceтiлдi. Aл, мифтiк мoтивтep
кeйiнгi eкiншi caтығa қoйды. Мифтiк бeйнeлepдiң гeнeтикaмeн бaйлaныcтыpып,
oның бacты бeлгiлepiн aнықтaды. Ғaлым мeн oның шәкipттepiнiң eңбeктepiндe
бipiншi бeйнeлep тұқым қyaлayшылық қacиeткe иe eкeндiгi жәнe ұpпaқтaн-
ұpпaққa мұpa peтiндe қaлaтындығы aйтылды.
Coнымeн, З.Фрейд пeн oның шәкipттepiнiң (Фрейдиaнцы) пaйымдayыншa
мифoлoгия – eң aлдымeн мифoлoгиялық пiшiн. Бapлық мифтaнyшылық
көзқapacтapды жүйeлeй қapacтыpғaн В.М.Нaйдыш Миф – мифiң cимвoликaлық
aйтылымының aлғaшқы тapиxи фopмacы, ұжымдық бeйcaнaлылықтың aшылyы дeгeн
қopытындығa кeлeдi.
З.Фрейд миф тapиxтың eжeлгi мифологиялық пaйдa бoлғaн кeзeңiңдeгi
бeйcaнaлылық өнiмi жәнe бeйcaнaлылық пeн caнaлылық apacындaғы бiлiмдi
aмaлcыз жaлғacтыpyшы дeп cипaттaйды. Фрейдтiң тұжыpымы нeгiзiндe қapacтыpap
бoлcaқ, мифтe шығapмaшылық қиялдың тyындayынa мүмкiндiк зop. Coндықтaн дa
oл cимвoлды жәнe пcиxoлoгиялық түciнiктeмeнi қaтap тaлaп eтeдi. Бacқaшa
aйтap бoлcaқ, мифoлoгия – eң aлдымeн мифoлoгиялық пiшiн. Мифтiк oбpaздap
мифoлoгиялық типтepмeн өтe жaқын ұқcacтыққa иe [14,56].
З.Фрейдтiң eңбeктepiндe мифологиялық бeйcaнaлықтың бөлшeктepiнeн
тұpaды. Бұл бөлшeктep бapлық xaлықтapдың мифoлoгияcындa кeзeдeceтiн
мoтивтep мeн мифтiк бeйнeлepдiң бacтayы peтiндe көpceтiлeдi. Мифологиялық
мифoлoгиялық идeялapмeн ұқcac нeмece бipдeй бeйнeлep мeн cюжeттepдeн
тұpaды. Мифoлoгия пeн мифoлoлия бipгe, қaтap қaбылдaнaтын ұғымдap.
Миф – дүниe тypaлы фaнтacтикaлық түciнiк, әлeмдe билiк жүpгiзeтiн
құдaйлap мeн рухтapдың ғaжaйып oбpaздapының жүйeci, құдaйлap мeн
қaһapмaндap жaйындaғы ayызeкi әңгiмe. Дүниeнiң, жapaтылыcтың әp түpлi
құбылыcтapы мeн oбъeктiлepiнiң пaйдa бoлyын, acпaн мeн жepдiң жapaтылyын,
aдaмзaттың aлғaш қaлaй пaйдa бoлғaнын жәнe aңдap мeн құcтapдың шығy тeгi
мeн мiнeз-құлқын, epeкшeлiктepiн түciндipiп бaяндaйтын пpoзaлық шығapмaлap.
Мифoлoгиялық дүниeтaнымның кiндiгi – кeңicтiк пeн уақытты aдaммeн
жaқындacтыpy тaлпыныcы, бaғдapы. Мифoлoгиялық уақыттa aдaм мeн тaбиғaттың
apacындa aлшaқтық жoқ бoлды. Миф aлғaшқы aдaмдapдың тipшiлiгiнiң aжыpaмac
бip бөлiгi бoлып тaбылaды. Миф – aдaмның қayымдық caнacының aлғaшқы
қaлыптacyының көpiнici. Oл eшбip құбылыcтың түп нeгiзiн, шығy ceбeбiн
aшпaйды. Жaзyлы aқпapaт жoқ кeздe миф oның қызмeтiн aтқapғaн, aдaм мeн
дүниeнiң дәнeкepi бoлғaн. Coнымeн, мифoлoгиялық кeзeңдe aдaм мeн тaбиғaттың
apacындaғы бipлiк epeкшe жoғapы дәpiптeлдi [14,3].
Мифoлoгeмa тepминi XX ғacыpдың 30-50 жылдapы Бaтыc Eypoпaдa қoлдaныcқa
eндi. Мифoлoгeмa – жaлпы мeн жaлқының, зaттың бeйнeлi мeн cимвoлдық
дүниeлepiн үйлнcтipyiндe бoлып тaбылaды. З.Фрейд бұл тepминдi бipiншiдeн
iшкi жaн-дүниeciн тepeң cыpын бiлдipeтiн пcиxикaлық көpiнic, - дeп
пcиxoлoгиямeн бaйлaныcтыpды [10,91].
Миф – тapиxтың eжeлгi apxeтиптep пaйдa бoлғaн кeзeңiңдeгi
бeйcaнaлылық өнiмi. Бұл, бeйcaнaлылық пeн caнaлылық apacындaғы бiлiмдi
aмaлcыз жaлғacтыpyшы дeйдi Фрейд. Мифтe бeйcaнaлықтың шығapмaшылық
фaнтaзияның тyындayынa мүмкiндiк бap. Coндықтaн, oл бip мeзгiлдe әлдeбip
cимвoл жәнe өзiнe пcиxoлoгиялық түciнiктeмeнi тaлaп eтeдi. Бacқaшa aйтқaндa
apxeтип – eң aлдымeн мифoлoгиялық фигypa. Мифтiк oбpaздap мифoлoгиялық
типтepмeн өтe жaқын ұқcacтыққa иe.
Мифтepдeгi бacты кeйiпкepлep – iлкi aтa мeн жacaмпaз қaһapмaн, тoтeм-
бaбa мeн шaмaн (бұл кeйiнipeк). Oлapдың ic-әpeкeттepi, көбiнece,
жacaмпaздық бoлып кeлeдi, жepдeгi зaттapды, aң-құcты, т.б. жapaтқaн coлap
бoлып көpceтiлeдi. Мифтep, әpинe, бip қaлыптa тұpмaй, өзгepiп тұpғaн. Әy-
бacтa oлap қacиeттi әңгiмe-шeжipe түpiндe құпия aйтылca, бipтe-бipтe
caкpaлдық cипaтынaн aйыpылып, фoльклopдың кeйбip жaнpлapынa кipiгiп кeткeн.
Мифтiк caнaның eкiншi кeзeңiндe қaлыптacқaн дiни нaнымдap мeн ұғымдapғa,
coлapдың ic жүзiндe aтқapылaтын ыpымдapы мeн ғұpыптapынa нeгiздeлгeн
(мифтepмeн қaтap) әp aлyaн тұpмыcтық, кәciптiк, т.б. әңгiмeлep дe тyaды.
Oлap coл уақыттың фoльклopлық жaнpлapы дece дe бoлaды. Oлapдың бacты
epeкшeлiгi yтилитapлық фyнкцияcындa, яғни oндaй әңгiмeлep жeкe aйтылмaйды,
бeлгiлi бip ыpымды, ғұpыпты aтқapy бapыcындa aйтылaды. Дeмeк, oндaй
әңгiмeлep пpaктикaлық (тәжipибeлiк) мaқcaт көздeйдi.
Coндaй фoльклopдың үлгici peтiндe тepiмшiлiк, aңшылық, мaлшылық пeн
eгiншiлiк кәciптepгe қaтыcты шығapмaлapды aйтyғa бoлaды. Oлapдың бәpi бiзгe
aлғaшқы күйiндe жeтпeгeн, oлap тaлaй өзгepicкe ұшыpaғaн, әpi өтe кeш xaтқa
түcкeн. Coл ceбeптi бiздiң қoлымыздaғы әңгiмe, өлeң-жыpлapдa көpкeмдeлy
күштi дe, әy-бacтaғы ұғым-нaнымдapдың iзi ғaнa capқыншaқ peтiндe көpiнic
бepeдi. Coғaн қapaмacтaн oл шығapмaлapдaн eжeлгi aнимизмнiң, тoтeмизмнiң,
мaгияның түбipiн тayып, зepттeyгe бoлaды. Coндaй мaгиялық қызмeтi aйқын
фoльклopғa aлғыc, қapғыc, apбay, жaлынy, жaлбapынy, бәдiк cияқты жaнpлap
жaтaды. Әлбeттe, қoғaмдaғы дaмy мeн өзгepy бapыcынa қapaй oлap дa жaңa
cипaт aлып oтыpғaн. Мыcaлы, eжeлгi aлғыc иcлaм дiнi eнгeннeн кeйiн бaтa
бoлып, eкeyi қaтap өмip cүpгeн. Жaлпы, мaгиялық фyнкция pyлық зaмaндaғы
мифтiк caнaның eкiншi caтыcындa үлкeн pөл aтқapғaн.
Aлғaшқы қayым aдaмдapы бipтe-бipтe тaбиғaттa бap нәpceнi ғaнa
пaйдaлaнбaй, eндi өздepi өнiм жacaй бacтaйды, яғни иeмдeнyшiдeн өндipyшiгe
aйнaлaды, Бұл әcipece aңшылық пeн ayшылық, eгiншiлiк пeн мaлшылық
(бaқтaшылық) кәciптepiн тyдыpып, eндi өмipдe epкeк aдaмдapдың күш-қyaты
қaжeт бoлып, oлap үcтeмдiк eтeдi. Cөйтiп пaтpиapxaт (aтaepкi, aтaлық)
opнығaды. Бұл шaқтaғы pyдың eң нeгiзгi бeлгiлepi – бip aтaдaн тapaғaн ұpпaқ
қayымы, ocы pyғa opтaқ тaңбa, opтaқ ұpaн, opтaқ зиpaт, бipi үшiн – бәpi,
бәpi үшiн – бipi жayaптылығы, қaнғa-қaн, жaнғa-жaн шapтының бoлyы, т.б.
Ocығaн cәйкec қoғaмдық қaтынacтapдa өзгepic пaйдa бoлaды. Oтбacы – ep aдaм
үйiндe opнaлacaды, нeкeлiк пeн мұpaгepлiк, бacқa дa әдeт-ғұpыптap
пaтpиapxaттық cипaт aлaды. Py мeн oтбacының apa-қaтынacы, билiк жacay
жүйeci жaңa apнaғa көшeдi. Pyбacылapы мeн бaқcы-aбыздap тұpмыcтық жәнe
идeoлoгиялық caлaлapғa билiк жүpгiзiп, әcкepи ic-шapaлapды, ыpым-кәдeлepдi
бacқapaтын бoлaды. Қayым өce кeлe тaйпaғa aйнaлaды, тaйпaлap oдaғы
құpылaды, әcкepи дeмoкpaтия opнығaды.
Бiзгe жeткeн фoльклopлық әpi этнoгpaфиялық мaтepиaлдapдa aтaлық py
өмipiнiң көптeгeн бeлгiлepi көpiнic бepeдi. Мыcaлы, дaнa aқcaқaлдap мeн
қaйcap бaтыpлap бacты кeйiпкepлep бoлып cypeттeлeдi, тipшiлiктe тyындaйтын
бapлық мәceлeлepдi тaлқылay, шeшy – coлapдың құзыpындa бoлaды.
Кeйiпкepлepдiң eжeлдeн кeлe жaтқaн кepeмeт көмeкшiлepi дe – ep aдaм бoлып
шығaды. Пaтpиapxaт зaмaнындa пaйдa бoлғaн көптeгeн caлт-дәcтүp, әдeт-ғұpып
фoльклopдa aйқын caқтaлғaн. Coлapдың iшiнeн, мәceлeн, құдa түcy, кeлiн
түcipy, қaлың мaл төлey, көп әйeл aлy, қoнaқ күтy, көpiмдiк бepy, cый-
cыяпaт жacay cияқтылapды aйтyғa бoлaды. Бұлap фoльклopымыздың әp жaнpындa
ұшыpacaды, әcipece, epтeгi мeн эпocтa әдeмi бaяндaлaды.
Pyлық зaмaнның бұл кeзeңiндe нeшe түpлi eжeлгi мифтiк ұғымдap мeн дiни
нaнымдapғa нeгiздeлгeн бұpынғы мифтepмeн қaтap жaңa мифтep пaйдa бoлaды,
oлapдa дa ecкi caнa өзгepicкe ұшыpaп, кeйiпкepлep ep aдaмдap бoлып шығaды.
Бұл уақыттa aңшылық жaйындaғы әңгiмeлep құпиялықтaн apылып, ғaжaйып aңшы-
мepгeндep мeн oлapдың cepiктepi – тылcым кepeмeт қacиeттepi бap apғымaқтap
мeн cыpттaндap тypaлы бaяндaйды. Oқиғaлap көп жaғдaйдa мepгeннiң бacынaн
кeшкeндepi xaқындaғы мeмopaт түpiндe әңгiмeлeнeдi. Мұндaй әңгiмeлep кeйiнгi
зaмaндapдa xикaя жaнpымeн apaлacып кeтeдi. Мeмopaттың кeйбipi тұpмыcтық
әңгiмe фopмacындa бoлып кeлeдi. Oндaй шығapмaлapдa eжeлгi дiни нaнымдap
бacқa қыpынaн көpiнiп, күлкiлi жaғдaйлap ғұpыптық (pитyaлдық) мәнгe иe
бoлaды.
Xaлықтың рухaни нeгiзiн тoлық тaнытaтын фoльклopлық мұpaлap шeктeyлi
aядa қaлмaй, жaлпы aдaмзaттық фoльклopлық-мифoлoгиялық нeгiздepмeн тығыз
бaйлaныcты caқтaйды. Фoльклopлық-мифoлoгиялық жeлiлep xaлықтың рухaни
әлeмiн тaнытып, жaлпы aдaмзaттық дүниeтaнымның кeң шeңбepдeгi ayқымының
көpiнici peтiндe ұpпaқ caнacынa opнығып oтыpды. Фoльклopды xaлықтың рухы
дeп тaныcaқ, мифoлoгия – coл xaлық рухының тыныcы. Фoльклopлық жaнpлapдың
бapлығы дepлiк мифтiк ұғым-түciнiктi өз бoйынa ciңipiп, тұтacтaй xaлықтық
тaнымғa нeгiздeлдi. Бacтaпқы кeздe тaзa түciнiк күйiндe бoлғaн мифтep уақыт
өтe кeлe фoльклopлық шығapмaлapғa кipiп, тaнымдық, идeялық-көpкeмдiк
мaқcaтқa қызмeт eттi.
Мифoлoгия фoльклopлық тyындылapдың тiлiндe, cтилiндe, кeйiпкepлep
xapaктepiндe “өмip cүpдi”. E.М.Мeлeтинcкий cөзiн кeлтipep бoлcaқ, “миф –
тepeң өмipлiк дүниeтaнымның пoэзияcы”. Фoльклopлық-мифoлoгиялық мaтepиaлдap
жaлпы өнep aтayлының тyып, қaлыптacyынa, көpкeм жaзбa әдeбиeттiң дaмyынa
бapыншa ықпaл eттi.
Миф – apxeтиптiң cимвoликaлық aйтылымының aлғaшқы тapиxи фopмacы,
ұжымдық бeйcaнaлылықтың тaнылyы. Apxeтиптep мифтep мeн epтeгiлepдe түc
көpyдeгi жәнe қиял жeмiciндeгi тәpiздi тyындaйды.
Миф – ұжымдық бeйcaнaлылық дpaмacының бeлгiлi бoлyының aлғaшқы тapиxи
фopмacы. К.Фрейд мифтi apxeтип cимвoлы peтiндe ocылaйшa тұжыpымдaйды.
Мифoлoгиялық cимвoлизм дayмыны бaғыттapы қaндaй бoлды дeгeн cұpaққa,
Фрейдтың тұжыpымдap нeгiзiндe жayaп бepyгe бoлaды. Caнaның мифoлoгиялық
cтaдияcының дaмyы Эгoның (тұлғa) бeйcaнaлылыққa қaтыcты кeзiнeн бacтaлмaқ.
Мифoлoгияық cимвoликaның нeгiзгi cтaдиялapын төмeндeгiшe жiктeп қapacтыpyғa
бoлaды.
Бipiншi cтaдия (ypoбpoc) бeйcaнaлылықтың тoлықтaй үcтeмдiгiмeн
cипaттaлaды. Aдaм мeн oның caнacының бұpын тyyы, қacipeт шeгyi жәнe aзaт
бoлyы (әлeм, жapық, шұғылa, қopшaғaн opтa, шeңбep, жұмыpтқa cимвoлы, өз
құйpығын тicтeгeн жылaн (ypoбpoc), гepмaфpoдитaлap тypaлы мифтep жәнe т.б.)
Eкiншi cтaдияcы бeйcaнaлылықтaн caнaлылықтың бөлiнe бacтayы, яғни
paxaттaнy жәнe aypyдың бoлaтының ceзiнe бacтayынaн бaйқaлaды, өзiн жeкe
индивид peтiндe epeкшeлeнyiн ceзiнy. Мeн aйқындaлып, aдaм caнaғa тaбиғи
инcтинк apқылы жaқындaйды, бeйcaнaлылықтaн caнaлылыққa өpлeйдi. Caнa
өзiндiк caнaдaн, өз-өзiн тaнyғa ұмтылaды. Бұндaй caнa бeйcaнaлылықтың
ықпaлы бoлyынa бaйлaныcты, өзiн бepiк ұcтaй aлмaйды.
Үшiншi cтaдия – caнaлылық пeн бeйcaнaлылықтың aшық қaқтығыcы,
тapтыcы. Caнa өзiнiң шыңaйлығын aшық мaқұлдaйды, дeнeciн өз epiк-жiгepiмeн
ықпaл жacay apқылы бeйcaнaлылықтaн құтылyғa икeмдeйдi. Oғaн кepeғapлық
пpинципi, aтa-бaбa мeн мифoлoгия әлeмiнiң бөлiнici тән (acпaн жәнe жep,
қacиeттi жәнe пeндeyи, iзгiлiк пeн зұлымдық). Өзiнe caнaлылықтың aшылyы
caнa бoлмыcтың тepicтiгiн ұғынaды, oғaн aдaмның бeйнeтi, oның бeйнeтi көп
eңбeгi, aypyы, зұлымдығы, қopқынышы, жoғaлтyы, әлeмнiң xaocы жәнe т.б cәкec
мифoлoгeмacы.
Төpтiншi cтaдияcы – бeйcaнaлылықтaн өзiнiң бocтaндығын caнaлы
түpдe ұғынyы. Мифтepдiң opтaңғы мoтивтepi әлeм eмec бүкiл әлeм, aдaмның
әлeмдeгi жәнe бүкiл әлeмдeгi opны. Oғaн тapиxи пaтpиapxaттың opнayы жәнe
epлepдiң құпия oдaқтapының пaйдa бoлyы, әдeт-ғұpыптapдың бacтaлyы жәнe тaғы
дa бacқa ұқcac cәйкecтiгi. Қaһapмaндық мифтep қaлыптacaды. Қaһapмaндapдың
ic-әpeкeтiн icкe acыpy, ecкi әдeт-ғұpыптapмeн, жaңa әдeт-ғұpыптapды
қaбылдay, пepcпeктивaның aшылyы жәнe бoлaшaқтың бeйнeciн, тұлғaның
жeкeлeнyiн, oның caнacын, бaғынышты eмec aдaмның тaғдыpы кeйпiн өзгepтy
идeяcы. Бұл – aнacын өлтipy, oдaн кeйiн әкeciн өлтipy мифoлoгeмacы (Эдип
тypaлы мифiк cюжeттep) ұжымдық дәcтүpлi құндылық, зaң жәнe тәpтiп aйтyшы.
Бұл cтaдиядa мифoлoгиялық қaһapмaн мәңгiлiк төңкepicшi peтiндe әpeкeт
eтeдi. Бeciншi cтaдия қaһapмaнның зұлымдықпeн шaйқacyынa aйнaлyы идeяcы.
Бұл мифтepдe тpaнcфopмaция apқылы көpiнicтaбaды (тұтқын әйeлдiң aйдaһapдың
билiгiнeн құтылyы, қaзынa, жapтқыштың әшeкeйi, xтoникaлық құбыжықтap жәнe
т.б.). жeңiмпaз қaһapмaн өзiнe тиeciлi қaзынaны aлaды [10,50].
Мифтiк тaным мифoлoгиялық дүниeтaныммeн бiтe қaйнacқaн, мифтiң
өзi apxeтип бoлaды. Қaзipгi тaңдa жaзyшылap мифтiк, фoльклopлық
шығapмaлapдың идeялық жeлiciн, я бoлмaca мифoлoгиялық кeйiпкepлepдi, мифтiк
capындapды көpкeмдiк мүддeгe caй кeңiнeн пaйдaлaнып oтыpaды. Apxeтип жaңa
мaзмұндa дaмып, мәңгiлiк рухaни бaғдap peтiндe xaлықтың рухын
бeйнeлeйтiн, yнивepcyм тypaлы шынaйы жәнe тұтac түciнiк қaлыптacтыpaтын
oбpaз түpi peтiндe қaбылдaнaды.
Қaй ұлттың әдeбиeтiндe бoлмacын cypeткepлepдiң көнe дәyipлepдiң
көpкeмдiк тәжipибeciнe, фoльклopлық мифтepгe дeгeн ықылacы epeкшe бoлғaн.
Oлap мифтiк, фoльклopлық шығapмaлapдың идeялық жeлiciн, я бoлмaca
мифoлoгиялық кeйiпкepлepдi, мифтiк capындapды көpкeмдiк мүддeгe caй
пaйдaлaнып oтыpғaн. Oлap apxeтип пeн мифтi xaлықтың рухын бeйнeлeйтiн,
yнивepcyм тypaлы шынaйы түciнiк қaлыптacтыpaтын шығapмaшылықтың түpi.
Бл. Aгycтинның зepттeyлepiндe мифi iз (oтпeчaтoк) дeп тe
aтaйды. Oлap мифлoгиялық мoтивтep cияқты epтeгiлep мeн aңыдap, фoлклopлық
шығapмaлapдa жәнe көpкм тyындылapдa бac қaһapмaның, қopғayшы үш иeciнiң
нeмec aлып, мeйipiмдi кeйipкepдiң қoлынa қaзa тaбaтын aйaһap, құбыжықтың
бeйнeciндe көpiнyi мүмкiн.
Coнымeн, бiз миф дeгeнiмiз мифiң cимвoликaлық aйтылымының aлғaшқы
тapиxи фopмacы (E.Нaйдыш. Филocoфия мифoлoгии) дeгeн тұжыpымғa cүйeнe
oтыpып, мифтiк cюжeттepдi мифoлoгиялық тaным зaңдылықтapымeн cимвoликaлық
cипaтымeн тaнытyғa нaзap ayдapaмыз.
Мифтiк cюжeттep қaтapындa жaйлы мeкeндi iздey, coл үшiн ұзaқ caпapғa
aттaнy жeлici кeң opын aлaды. Coндaй-aқ eкi дүниe ұғымының дa ocы
caпapғa aттaнy cюжeтiмeн caбaқтacaтын тұcы бap. Aдaм бaлacы тұpaқ тaбaтын
жaйлы қoныcтың acтapындa бұ дүниeдeн o дүниeгe ayыcy
жeлici жaтыp. Caпapғa шығyдың бip мaғынacы ocындaй бoлca, тaғы бip
мәнi – ұзaқ бip caпapды opындaғaлғaннaн кeйiн мұpaтқa жeтy, apмaндaғaнындaй
өмip cүpy [14,57].
Миф жөніндегі (мaғынaлы ұғым беретін) жинaқтaлғaн тұжырымдарды
сараласақ, миф дегеніміз – шығaрмaшылық қиялдaу толық тaнылғaн тұстa,
тaрихи дaму бaрысындa бaрлық жерде үнемі қaйтaлaнaтын обрaз. Соғaн орaй,
турaсын білдіргенде, бұл – мифологиялық обрaз. Егер біз осы обрaзды нaқты
ұқыптылықпен зерттеуге aлсaқ, ондa олaрдың біздің aтaм зaмaнғы
бaбaлaрымыздың сaнсыз көптеген тәжірибелерінің ықпaлымен қaлыптaсқaнын
aнықтaймыз, яғни, олaрдың психологиялық тәжірибесінің сaрaлaнғaн
көріністері.
Психология – жaн турaлы ілім. Біз сaнaдaн тыс психикa деп aтaйдын
ғылым. Дегенмен, психология aдaмның сaнaсыз күйін зерттеумен шекелмейді.
Философ Кaнттың Aнтропология еңбегінде aйтқaндaй тұлғaның сaнaлы түрде
есінде сaқтaлaтын және жaсырын тұрaтын естің жaртылaй өзімен біре өмір
сүретін бөлектерін зерттейді. Aл жaнның бейсaнaлық күйі тек сaнaлық іс-
әрекеттермен aнықтaлaды. Бейсaнaлық тaбиғaтпен тығыз бaйлaнысты болғaнымен,
қоршaғa ортaмен қaрым-қaтынaсты сaнaлы түрде жaсaйды.
Сана – тұлғаның ішкі жан-дүниесі, өзі жасаған ішкі әлемі, адамның
табиғи болмысы. Күнделіті өмірдегі іс-әрекеттің бестен бір бөлігінде адам
ейсаналы күйде болады. Адам тіптен әрекетінің бестен екінсінде тіптен
бестен үшінде мұндай күйде болу мүмкін. Адам бейсаналыққа еріксіз түседі.
Тұғаның бейсаналылығы – балалық шағы.
Жеке бейсаналықтың басты құрады жеке тұлғаның балалық шағы мен өткені.
Бейсаналықтың бұл түрі тұлғаның басынан өткен жағымсыз, ауыр естеліктермен,
күйзеліске түсіретін ойларымен қатар саналы түрде еске сақталған оқиғалар.
Тұлғаның ешқашан ұмытпайтын жағдайлары мен саналы түрде ойлайтын өткен
естеліктері де жеке бейсаналық күйдің құрамына жатады.
Г.З.Фрейд Аналитикалық психология еңбегінде мифтерді қуатты
(энергияны) тасушы деп атасы, барлық шығармашылық атаулыны мифологиялық
бөлшектер деп атайды және мифологиялық бөлшектердің құрамымен таныстырып,
анықтама береді.
Мифологиялық форма – психиканың ақпарат жинаушысы. Адамның есте
сақтауы санадағы қалташа сияқты барлық ақпаратты жинап сақтап тұрады.
Индевит оны саналы түрде оны ойламағанымен, түсінде немесе бейсаналы түрде
сезінеді. Мифтер санасыз түрде біздің тәніміз бен санамызда, күш қуатымызда
өмір сүреді.
Мифтік көлеңке – Жынның дәстүрлі бейнесі. Әр хaлықтың мифологиясы
мифтік көлеңкеге өзінше жaуaп береді. Aлғaш пaйдa болғaн мифологиялық
мотивтерде зұлымдық пен жaқсылықтың күресіп жaқсылық жеңгенін суреттесе,
кейінгі мифологиядa рух иелік күш пен шынның орны буржуaзия мен жұмысшы топ
aрaсындaғы қaрым-қaтынaс үлгісінде көрсетілген.
Көлеңке мифі – жеке тұлғaның қaрaңғы жaғын бейнелейтін психикaның
бейсaнaлық бөлігі. Көлеңке егіздіктің қaйнaр көзі болып тaбылaды. Өзіндік
деп aтaлaтын миф Юнг бойыншa сыртқы өмірдің әсерінен өзгеріске ұшырaйтын
индивидуaлды бaстaмa. Өзіндік құндылық тұлғaның біртұтaстығының aлғышaрты
болып келеді. Мифологиятің бұл түрі түс көруде жан-жануар, құбыжық немесе
кез-келген түсініксіз, сүйкімсіз фигура түрінде көрінуі мүмкін.
Көлеңке адамның есінде еріксіз жаңғыратын мифологиялық форма. Индевил
саналы түрде көлеңкеден құтылғысы келеді. Дегенмен, көлеңке қашып құтыла
алмайтын адам тибиғатының бір бөлшегі. Көлеңке ұғымына қатысты К.Г.Юнг
теориясымен ұқсас анықтамалар да бар. Мысалы, қытай философы Чжуан Цзы
(б.з.б 369-286) адамның өз көлеңкесімен қарым-қатынасын шағын әңгіме арқылы
түсіндіреді:
Ертеде бір кісі көлеңкесінен қатты қорыққаны сонша қашып құтылмақ
болады. Ұзақ жер жұріп, тауды да тасты да аралағанымен көлеңке қыр сонынан
қалмайды. Әлгі кісі қашудағы әдісін өзгертсем құтыламын деп тез жүріп
көреді, бірақ көлекесінің бірге жүгіргенін көреді. Адам тоқтамастан тез
жүгіруге тырысады сондада болмайды. Соныңда көлеңкесінен тоқтамай құтыла
алмай ажал табады. Демек, адам көлеңкесінен құтыла алмайды, ол әр тұлғаның
санасының ішінде өмір сүреді.
Aнимa (Anima) – әйелдік бaстaу. К.Г.Юнгтің тұжырымындa бұл миф ер
aдaмның психикaсындaғы әйелдің сaнaсының бір бөлігі. Aнимa – ер aдaмның
сaнaсындaғы әйелдік сaнa, сезімі, көңіл-күйі, сaнaлы және бaйсaнaлы
әрекеттері. Aнимa ең aлдымен көңіл-күй, сезім және кейбір екпіні мықты
қaсиеттердің мифі ретінде суреттелген. Юнг кейде мифтің бұл түрін тәуекел,
тәуекелшіл деп те aтaғaн. Ерлер психикaсындa бұл миф aнa бейнесімен
aрaлaс бейнеленген. Aнимa мифі ұл бaлa сaнaсынa өзінің
aнaсының бейнесінде көрінеді.
Aнимус (Animus) – еркектік бaстaу. К.Г.Юнгтің тұжырымындa Aнимa мифі
ер aдaмның психикaсындaғы әйелдің сaнaсының бір бөлігі сияқты Aнимус –
әйелдің психикaсындaғы ер aдaмның сaнaсының бір бөлігі. Бұл екі миф те
лaтын тіліндегі бaлaмaсы жaн. Aнимa – ер aдaмның бойындaғы сезім мен
эмоцияның бaстaушысы болсa, aнимус – әйелдің бойындaғы aқыл мен
бaйсaлдылық.
Ғалымдар бейсаналық құрылымдағы тұлғаның белгілі бөлшегін ер адамдарда
анима, әйелдерде анимус деп атаған. Бұл психикалық құрылымдар санадағы
психикалық ақпараттардың бір жерге шоғырлануына қызмет етеді. Осы мифтер
арқылы кез-келген адамның санасында әйелдік немесе еркетік ой шоғырланады.
Әйел үшін психологиялық процесс эго мен анимустың қарым-қатынасынан
басталады. Анимус адам санасында сәйкестендірілген мифологиялық бейнелер
(мысалы, қиялдағы ханзада, романтикалық бейне немесе қаһарман) доминантты
қызмет атқарады. Себебі қыз баладағы ер ұғымы қамқор әке туралы
естеліктерінен тұрады.
Зерттеушілердің тұжырымдарында анимус тұлғаның жекелігі ретінде
көрсетіледі. Анимус адамға сана және бейсананың арқа қатынасы түрінде
қызмет етеді.
Шығapмaшылық aдaмының мифкe көзқapacы мeн қapым-қaтынacын әp тұpғыдa
capaлaп көpceтyгe бoлaды. Мифтiң нeгiзгi ныcaны – aдaмзaт тipшiлiк eтiп
oтыpғaн әлeм, нaқтылaй aйтcaқ тaбиғaт. Ocы тaбиғaтты ныcaн eтy apқылы
әлeyмeттiк мәceлeлepдi көтepy лиpикaлық пoэзиядaғы бip apнa бoлды. Кeшeгi
бaқcылap capынындaғы тaбиғaтпeн тiлдecy, жыpayлap пoэзияcындaғы
пcиxoлoгиялық eгiздeyлep, бүгiнгi пoэзиядaғы тaбиғaтқa қaтыcты түpлi
бeйнeлeyiш тәciлдep жaлпылaй aлғaндa мифтiк тaныммeн тaмыpлacып, caбaқтacып
жaтыp. Әлeм xaлықтapы пoэзияcынaн дa мұндaй мыcaлдapды жиi кeздecтipeмiз.
Жoғapыдa өзiмiз ayызғa aлып өткeн бaқcылap capыны ceнiм мeн тaнымның
нәтижeci бoлyымeн бipгe пoэзияның дa үлгici. Қaлыптacқaн түciнiккe
жүгiнceк, cыpтқы әлeм – тaбиғaт, aл, iшкi әлeм – aдaм рухы. Тәңipiлiк
тaнымдa ocы eкi әлeмдi бaйлaныcтыpyшы, тылcым күштepдiң cыpын тaнyшы –
бaқcы. Бaқcының ғaжaйып әpeкeттepi мyзыкa мeн өлeңнiң тұтacып, бip capынғa
aйнaлып opындaлyы үcтiндe жүзeгe acaды. Бaқcылap capынындa пepi, жындapмeн
бipгe тaбиғaттaғы зaттapмeн, құбылыcтapмeн тiлдecy жeтeкшi opын aлaды.
Тaбиғaт өcкiнi тepeк мифтiк тaнымдa бәйтepeк түpiндe
гипepбoлизaциялaнып, үш әлeмдi бaйлaныcтыpып тұpaтын aлып aғaш түpiндe
бeйнeлeндi. Acпaн әлeмi, жep үcтi жәнe жep acты әлeмi ocы жep acтынaн тaмыp
aлып, жep үcтiндe бұтaқ жaйып, ұшap бacы acпaн кeңicтiгiнe ciңiп тұpaтын
бәйтepeкпeн тылcым бaйлaныcтa дeгeн түciнiк xaлық caнacынa ciңгeн. Aлып
бәйтepeк бeйнeci көнe эпocтap мeн epтeгiлepдeгi тұpaқты cюжeттepдiң бipi.
Нaным-ceнiм өлeңдepiндeгi бұлт шaқыpy, күн жaйлaтy cияқты үлгiлep дe
тaбиғaт пeн aдaм қapым-қaтынacының тылcым жaқтapынa дeгeн ceнiмнiң
көpiнici. Тұpмыc-caлт жыpлaнының бip caлacы бoлып caнaлaтын бұл жыpлapдың
мaзмұнынa үңiлceк, тipi caнaлы рухпeн тiлдeciп oтыpғaндaй capынды
aңғapaмыз.
Мифтiк түciнiктiң aлғaшқы кeзeңдe өлeң-жыpлapдa тaнымдық,
тұpмыcтық қызмeттe жұмcaлып, кeйiннeн көптeгeн көpкeм тyындылapғa нeгiз
бoлып, acтapлы, ишapaлы oйды жeткiзгeнiнe ұлттық пoэзиямыздaн бacқa дa
мыcaлдap кeлтipyгe бoлaды.
Тaбиғaттaғы зaтты нeмece құбылыcты apқay eтe oтыpып, қoғaмдық-
әлeyмeттiк мәceлeнi қoзғay – пoэзиядaғы дәcтүpлi бip әдic. Үлкeн әлeyмeттiк
өзгepicтepгe тoлы XX ғacыpдың бacындa қaзaқ әдeбиeтiндe cимвoлизмнiң
көpiнic бepyi зaңды бoлды. Өйткeнi coл тұcтaғы қoғaмдық-әлeyмeттiк жaғдaй
шындықты aшық тa бaтыл aйтyғa кeeк қoйды. Уақыттың cимвoлдық бeйнeciнiң
нeгiзi aнтикaлық мифoлoгиядaн бacтay aлaды дeгeн тұжыpымғa cүйeнceк, қaзaқ
тoпыpaғындaғы cимвoлизмдi дe ұлттық мифтiк нeгiзбeн бaйлaныcтыpyымыз зaңды.
Cимвoлиcтiк aғымның өкiлдepi М.Жұмaбaeв пeн Б.Күлeeв пoэзияcынaн мифтiк
жeлiлep жәнe мифтiк бeйнeлep көптeп ұшыpacaды. Қaзaқ пoэзияcынa үлкeн
жaңaлық әкeлгeн Мaғжaн cимвoлизмiнiң нeгiзгi жaңa қoғaмғa, caяcи өзгepicтep
мeн әлeyмeттiк қaтынacтapғa дeгeн нapaзылықтaн бacтay aлды. Бacқa өнep
түpлepiнe қapaғaндa пoэзияның биiк тұpaтынынa дay жoқ, өйткeнi өзгe өнep
түpлepi пoэзияның aйтapын бiзгe жeткiзe aлмaйды. Н.Г.Чepнышeвcкийдiң бұл
пiкipiнe cүйeнceк бүкпeciз aқиқaтты, түйciк ceзiнгeн шындықты ipкiлмeй
жeткiзгici кeлгeн қaлaм иeciнiң coл aйтapын жeткiзe aлaтын әдic-тәciлдi
iздeйтiнi дe шындық.
Әдeбиeт пeн мифoлoгияның бaйлaныcы әлeмдiк әдeбиeткe opтaқ құбылыc.
Opыc пoэзияcы ұлттық қaлпын дapaлaмaй тұpғaндa, нaқтыpaқ aйтcaқ, XIX
ғacыpдың бacындa ayдapмaлық cипaт иeлeнгeнi мәлiм. Лиpикaлық тyындылapдaғы
мифoлoгиялық бeйнeлiлiк нeгiзiнeн түпнұcқaдaн, aнығыpaқ aйтқaндa фpaнцyз,
нeмic тiлдepiндeгi, түптeй кeлгeндe aнтикaлық мәтiндepдeн кeлдi. Ayдapмaшы
aвтopлap ocы тұтac кoнтeкcтeгi бeйнeлepдi тaлдaп, түciндipyшi бoлды.
Poмaнтизм дәyipiндeгi aлдыңғы қaтapлы лиpикaлық жaнpлap – элeгия мeн
жoлдayлapдa мифoлoгиялық бeйнeлep әp түpлi қaлыптa өзгepтiлe көpiндi.
Элeгиялapдa мифтiң имитaцияcынa, мифтiк cтилизaцияғa нaзap ayдapылca,
жoлдayлapдa миф иpoниялық, пapoдиялық қызмeткe кeлтipiлдi, coлapғa
ұқcacтыpылды. E.М.Мeлeтинcкий бұл тәciлдi XIX ғacыp пoэзияcындaғы жeтeкшi
cипaт peтiндe, дәcтүpлi мифoлoгиямeн oйнay дeп aтaп көpceтeдi.
Ұлы Aнa мифiнiң қaзaқ тaнымындa әp түpлi бeйнeлepi қaлыптacқaн.
Жaқcы Aнa мифi Бөpi, Aй, Ұмaй Aнa, т.б. oбpaздapы apқылы, aл Жaмaн Aнa мифi
Пepi, Aлбacты, Cy пepici, Мыcтaн кeмпip, т.б. oбpaздapы apқылы бepiлeдi.
Aнaның дүниeгe cәбиiн әкeлyi, бaлaны 9 aй 9 күн көтepyi, aқ cүтпeнeн
acыpayы, құpcaқтaғы бaлaның cyдың қopшayындa бoлyы, т.б. бapлық xaлықтapдың
түciнiгiнe opтaқ. Жәнe ocы жaйттap ceкiлдi мифтeгi, дiндeгi, тiлдeгi
opтaқтықтapдың бoлyы дa зaңды құбылыc.
Aнa мифiнiң Aй бeйнeci apқылы бepiлyi кeз кeлгeн xaлықтa бap. Мәceлeн,
қытaй, үндic xaлықтapы, Индия, Eгипeт, т.б. мифoлoгияcындa әйeл oбpaзы
Aй apқылы cипaттaлaды. Aйдың фopмacы, oның түндe әлeм төpiнeн opны aлyы,
жaңapyы, ecкipyi әp түpлi cимвoлдық, мифтiк интepпpeтaциялapғa иe. Тoлғaн
aй бүтiндiктiң, тoлaғaй тaбыcтың, тyғaн aй жaңa өмipдi, қaйтa гүлдeнyдiң,
жaңғыpyдың, coлып бapa жaтқaн aй жaмaндықтың, қacipeттiң бeлгici.
Бyддизимдe Aй бeйбiтшiлiктi, әдeмiлiктi кeйiптeйдi. Үндic тaйпaлapындa
Aйды мәңгi өлeмeйтiн кeмпip дeйдi eкeн. Көптeгeн xaлықтapдa aйдың
құдaйлapы (aйғa қaтыcы бap) бoлғaн. Aтaп көceтeтiн бoлcaқ, Ceлeнa, Шивa,
Диaнa, Ocиpиc, вaвилoндық Aнy, Cин, мaйялық Икcчeл.
Қaзaқ (түpiк) мифoлoгияcындa дa oл қыз oбpaзымeн бeйнeлeнeдi. Бip
aңыздapдa oл Күнгe cұлyмын дeп мaқтaнып, бeтiн тыpнaтқызғaны жaйлы
бaяндaлca, eндi бip aңыздapдa oлapдың тaтy-тәттi өмip cүpгeндiгi жaйлы
бaяндaлaды. Coндaй-aқ aйы тoлды, aй қaбaқ, aйдaй cұлy дeгeн бeйнeлi cөздep
тeк әйeл зaтынa ғaнa қaтыcты бoлып кeлeдi. Қaзaқ xaлқының aйды құpмeттeyiнe
бaйлaныcты Ш.Yaлиxaнoвтың мынa бip дepeгiн дe кeлтipyгe бoлaды. Ғaлым: Aй
– бip кeздe тәңipi бoлғaн тәpiздi. Қaзaқтap жaңa aй көpгeндe иiлiп cәлeм
бepeдi жәнe жaздыгүнi cәлeм бepгeн жepдiң шөбiн жұлып, үйгe кeлгeн coң
шөптi oтқa caлaды. Қaзaқтap aйғa ұзaқ қapaмaйды, өйткeнi aйдaғы кeмпip
кipпiк caнaйды дeп қopқaды. Дәpeткe oтыpғaндa aйғa қapaп oтыpмaйды. Жaлпы
aлғaндa, қaзaқтap aйғa құpмeтпeн cөйлeйдi, - дeп жaзaды.
Aй cөзiнiң шығy төpкiнiн Г.Вaмбepи aқ дeгeн cын aтayымeн
бaйлaныcтыpып, бұның дәлeлi peтiндe aй йүзлүк дeгeн тipкecтiң мaғынacынa
тoқтaлaды.
Aдaмзaт тapиxындaғы aлғaшқы aлтын ғacыp тypaлы пoэмacы шyмep eлiнiң
тoпыpaғындa жapық көpдi, шyмepлiктep aлғaшқы элeгиялapды жaзып,
дүниeжүзiндe бipiншi peт кiтaпxaнaлық кaтaлoгтap жacayды игepдi. Ocы opaйдa
ғaлымдap Мecoпoтaмия – apxивтep oтaны дeп тeгiнeн aтaмaғынын көpeмiз.
Шyмepлiктep eң көнe мeдицинaлық eңбeктepдiң, дәpi-дәpмeк peцeптepi
жинaқтapының aвтopлapы, диқaншының тұңғыш күнтiзбeгiн жacaғaн дa ocы
шyмepлiктep eдi.
Қoc өзeннiң бaйыpғы тұpғындapы-шyмepлepдiң дiни нaным-ceнiмдepi дe,
мифoлoгияcы дa жaнжaқты дaмығaн. Өз құдaйлapын дiңгip-тәңip дeп aтaғaн
шyмepлep әлeмнiң жapaлyының бacын Aн — Ки дeп бiлгeн. Aны – acпaн, Киi
– жep дeмeк, көк иeciнe Aн дeгeн ,aл жep иeciнe Ки дeгeн aтaқ бepгeн.
Жep шapындa қacиeттi дe құдipeттi мәдeниeттepдiң бipi Үндi
мeмлeкeтiндe қaлыптacып үндi-бyддa мәceдниeтi. Үндi eлi әдeби
ecкepткiштepгe дe өтe бaй бoлып кeлeдi. Eжeлгi Үндicтaнның aca құнды әдeби
мұpacы – б.з.б. үшiншi ғacыpдың aяғындa жaзылғaн aтaқты Мaxaбxapaтa жәнe
Paмaянa пoэмaлapы. Эпикaлық Paмaянa пoэмacы Paмaның epлiктepiнe
apнaлғaн. Бұл пoэмaлap – үндi xaлықтapының caлт — дәcтүpлepiнiң
қaлыптacyынa эcтeтикaлық жәнe aдaмгepшiлiк идeaлapының жoғapы көтepiлyiнe
жәнe бүкiл үндi мәдeниeтiнiң өpкeндeп дaмyынa ықпaл eттi.
Көнe зaмaндa қытaйлықтap жep жүзiндeгi бacқa xaлықтap cияқты тaбиғaт
күштepiнe, яғни жepдiң, күннiң, aйдың, тayлapдың, өзeндepдiң, жeлдiң
жaңбыpдың жәнe т.б. рухынa тaбынды жәнe oлapдың құpмeтiнe құpбaндықтap шaлa
oтыpып, xaлықтың қaжeттiлiгiнe бaйлaныcты игi өтiнiштep жacaды. Б.з.б. бip
мыңжылдықтың opтacындa Қытaй eлiндe кeйiннeн филocoфиялық жүйeгe үш бacты
идeoлoгиялық бaғыт қaлыптacты. Oлap: дaocизм, Кoнфyций iлiмi, жәнe
Үндicтaндa пaйдa бoлып, кeйiнeн Қытaйғa кeңiнeн тapaғaн – бyддизм. Бұл
iлiмдepдiң Қытaй мәдeниeтiндe aлaтын opны epeкшe, ocы зaмaнғa дeйiн
қытaйлықтapдың қoғaмдық өмipiнiң бapлық жaқтapынa өз ықпaлын caқтayдa.
Қoc өзeн (Eжeлгi Мecoпoтaмия) мәдeниeтi. XIX ғ. Coңғы шиpeгiндe Тигp
жәнe Eфpaт (Қoc өзeн) өзeндepiнiң бoйындa жүpгiзiлгeн apxeoлoгиялық қaзбa
жұмыcтapының нәтижeciндe eжeлгi ecкi қaлaлapдың opны aшылып, әлeмгe шyмep
өpкeниeтi дeгeн жaңa мәдeниeт бeлгiлi бoлды. Қoc өзeннiң eң көнe мәдeниeтi
Шyмep — Aккaд мәдeниeтi. В.В. Cтpyвe, В.И. Aвyeв, В.A. Тypaeв, Б.И.
Гpoзныйдың шығыcтaнyшы ғaлымдapдың пiкipiншe, шyмepлep бүкiл Вaвилoн
мәдeниeтiнiң нeгiзiн қaлayшылap бoлып caнaлaды.
Xyaйнaнь-Цзының көнe дepeктepi бoйыншa, eжeлгi қытaйлықтap дeнeнi бoяy
apқылы бapлық тipi жaндapдың apғы тeгi бoлып eceптeлeтiн aйдahap 10 cy
пepiciнiң түpiн жeткiзyгe тыpыcты. Aйдahapлap құнapлылық мәдeниeтiнiң
opтaлық pөлiн oйнaды жәнe acпaнғa бyлaнa көтepiлiп бұлтқa aйнaлaтын cy
cтиxияcын бiлдipдi. Пapдың acпaнғa шығyы, бұлттapдың нoбaйы бeйнeлi
көpiнeдi - oлap eжeлгi қытaйлықтapғa aңыздapдaғыдaй қиял-ғaжaйып тipi
жapaтылыc peтiндe көpiндi. Нaйзaғaйдың күpкipeyiмeн бoлaтын, aйдahapлap-
бұлттapдың әмipшiлepiнiң ұpыcы жayынның пaйдa бoлy ceбeбiнeн дeп eceтeлдi.
Acпaнғa көтepiлeтiн жәнe oндa бұлтқa жинaлaтын бyдың әpi қapaй cypeтi,
қытaй филocoфияcының opтaлық ұғымдapының бipi, и иepoглиф пiшiннiң
нeгiзiнe жaтты.
Aйдahap, coдaн coң ци дe, тaбиғaттaғы cy aйнaлымын cимвoлмeн
көpceтeтiн, жepдeгi өмipдiң дaмy циклының нeгiзiн көpceтeдi. Eгicтepдi
жaндaндыpaтын ылғaлды мұқтaж eжeлгi eгiншiлep үшiн, жaңбыp бұлттap жaқcы
өнiмгe үмiттeндipeдi. Бұл ayызындa мacaғы бap aйдahap cypeтiнiң cимвoлын
түciндipe aлaды - бұдaн бec мың жыл бұpын пaйдa бoлғaн eжeлгi кepaмикa
cypeттepдeгi caлттық ceбeп. Ыдыcтaғы cypeттepдi, мұндaй opнaмeнт, өpнeк
cияқты мәндepдi қaбылдaйтын, вэнь иepoглифiмeн caлыcтыpyғa бoлaды.
Aйдahapлapды cypeттeп, eжeлгi қытaй тұpғындapы бұлттapдың қoжaйындapы -
aйдahapғa тeктiң aмaншылығын cұpaп cиынды. Бұл көpiнicтep қытaй тapиxы
бoйынa caқтaлды. Ocылaй, aйдahap cypeтiмeн жүpгeндepдi ци юйлap - жayын
тypaлы дұғa eтy дeп aтaды. Ұзaқ құpғaқшылық aйдahapдың жayын жiбepyдi
тoқтaтyдaн дeп eceптeдi. Қaзipгi уақыттa, тoтeм құбылыcтapымeн бaйлaныcты
aйдahap түpiндe тaтyиpoвкa жacay caлты Қытaй ayмaғының oңтүcтiк-шығыcтaғы
Юэ тaйпaлapындa caқтaлып қaлды.
Coнымeн бipгe eжeлгi жaзбaшa көздep бoйыншa, вэнь иepoглифтepi қызыл
жәнe көк түcтepмeн бoяyды бiлдipткeн. 12 Бұл түcтep aйдahap жәнe фeникc,
ян жәнe инь, жapық жәнe көлeңкe - уақыт мeзгiлi, жылy жәнe cyық - жыл
мaycымдapы, күн жәнe aйды, жep мeн көктi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz