Түркі мифологиясы
1. ТҮРКІ ДҮНИЕСІ МИФОЛОГИЯСЫНА ОРТАҚ КЕЙІПКЕРЛЕР
1.1. ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНА ОРТАҚ МИФТІК КУЛЬТ
1.2 КӨНЕ ТҮРКІЛЕРДІҢ МИФОЛОГИЯСЫНДАҒЫ АҚ РУХТЫ КӨКТӘҢІРІ БЕЙНЕСІ
1.3. ТҮРКІ ДҮНИЕСІНДЕ ТӘҢІР РУХТЫ ҰМАЙ АНАНЫҢ ОРНЫ
2. ТҮРКІ ДҮНИЕСІ МИФОЛОГИЯСЫНА ОРТАҚ КЕЙІПКЕРЛЕР
2.1 МИФТІК САНАДАН ТУЫНДАҒАН ТОТЕМДІК ТАНЫМ
2.2. ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНА ОРТАҚ КӨКБӨРІНІҢ МИФОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТЫ
2.3. ТҮРКІ МИФОЛОГИЯСЫНДАҒЫ АЙДАҺАРДЫҢ ЗООМОРФТЫҚ СИПАТЫ
2.3 ТҮРКІ МИФОЛОГИЯДАҒЫ ДӘУДІҢ БЕЙНЕЛІЛІК СИПАТЫ
2.4. САМҰРЫҚ ҚҰСТЫҢ ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫ МИФОЛОГИЯСЫНДАҒЫ БЕЙНЕСІ
1.1. ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНА ОРТАҚ МИФТІК КУЛЬТ
1.2 КӨНЕ ТҮРКІЛЕРДІҢ МИФОЛОГИЯСЫНДАҒЫ АҚ РУХТЫ КӨКТӘҢІРІ БЕЙНЕСІ
1.3. ТҮРКІ ДҮНИЕСІНДЕ ТӘҢІР РУХТЫ ҰМАЙ АНАНЫҢ ОРНЫ
2. ТҮРКІ ДҮНИЕСІ МИФОЛОГИЯСЫНА ОРТАҚ КЕЙІПКЕРЛЕР
2.1 МИФТІК САНАДАН ТУЫНДАҒАН ТОТЕМДІК ТАНЫМ
2.2. ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНА ОРТАҚ КӨКБӨРІНІҢ МИФОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТЫ
2.3. ТҮРКІ МИФОЛОГИЯСЫНДАҒЫ АЙДАҺАРДЫҢ ЗООМОРФТЫҚ СИПАТЫ
2.3 ТҮРКІ МИФОЛОГИЯДАҒЫ ДӘУДІҢ БЕЙНЕЛІЛІК СИПАТЫ
2.4. САМҰРЫҚ ҚҰСТЫҢ ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫ МИФОЛОГИЯСЫНДАҒЫ БЕЙНЕСІ
Қазіргі таңда сөз болып жүрген танымдық сала —мифология. Миф — ата-бабалардың ежелгі, бастапқы танымындағы ғылыми таным, ғаламның алғашқы пенделерінің өмір хақындағы таным-түсініктері. Олардың қатарына аспан әлемі, жер қойнауы, су дүниесі мен жер асты және осылардың тұрғындары, яки тәңірлер мен тәңіриелері, құбыжықтар мен перілер, дәулер, жасампаз батырлар мен ел терушілер, ілкі адамдар, ғажайып мақұлықтар мен заттар, т.б. жатады.
Түркі мифологиясы ежелгі дәуірлерден бері келе жатқан ең көне жанр болып табылады. Түркі мифологиясының шығу төркіні сонау қола дәуіріне кетеді десек, содан бергі ұлт болып, халық болып қалыптасқан түркі халықтарының мифологиясының өзі кейін уақыт өте келе көптеген өзгерістерге ұшырап, түрленіп отырған.
Әлемдік деңгейде миф, мифология және мифологиялық кейіпкерлер туралы біршама зерттеулер жүргізіліп, пікірлер айтылып келеді. Мәселен, «миф дегеніміз – дейді, адам және оның пайда болуы, ғаламның жаратылуы туралы антикалық, библиялық көне ертегілер». Мифология дегеніміз — солар туралы аңыз-әңгімелердің жиынтығы және ғалам жөніндегі фантастикалық түсініктер жүйесі, ғалам картинасы. «Мифология - барлық халықта өткен адамзат сана-сезімінің алғашқы тарихи формасы…» Тұрпайы көзқарас ықпалынан өту кезеңінде ғылым адамзат дүниесіне мифология деп аталатын ауқымды, әрі жан-жақты құбылысты алып келді.
Түркі мифологиясы ежелгі дәуірлерден бері келе жатқан ең көне жанр болып табылады. Түркі мифологиясының шығу төркіні сонау қола дәуіріне кетеді десек, содан бергі ұлт болып, халық болып қалыптасқан түркі халықтарының мифологиясының өзі кейін уақыт өте келе көптеген өзгерістерге ұшырап, түрленіп отырған.
Әлемдік деңгейде миф, мифология және мифологиялық кейіпкерлер туралы біршама зерттеулер жүргізіліп, пікірлер айтылып келеді. Мәселен, «миф дегеніміз – дейді, адам және оның пайда болуы, ғаламның жаратылуы туралы антикалық, библиялық көне ертегілер». Мифология дегеніміз — солар туралы аңыз-әңгімелердің жиынтығы және ғалам жөніндегі фантастикалық түсініктер жүйесі, ғалам картинасы. «Мифология - барлық халықта өткен адамзат сана-сезімінің алғашқы тарихи формасы…» Тұрпайы көзқарас ықпалынан өту кезеңінде ғылым адамзат дүниесіне мифология деп аталатын ауқымды, әрі жан-жақты құбылысты алып келді.
1. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. -Алматы: Атамұра, 1999.
2. Құлсариева А.Т. Тәуелсіз Қазақстан идеясы – жерұйық Қазақстан // Қазақ ұлтынан қазақ еліне. -Алматы: Қазақ университеті, 2010.
3. Нұрмұратов С.Е. Рухани құндылықтардың қалыптасуы мен дамуы (әлеуметтік-философиялық талдау) // Философия ғылымдарының докторы ғылыми дөрежесін алу үшін дайындалған диссертация. -Алматы, 2000.
4. Ахмет Ташағыл. Түрік қағанатындағы адами құндылықтар // Тарих – Адамзат ақыл-ойының қазынасы: Он томдық. – Астана: Фолиант, 2006. - Т.10: Түркі халықтарының тарихи ойы.
5. Валиханов Ч. Соб. соч. в 5-томах. -Алма-Ата: Каз. Сов. Энциклопедия, 1985. 4-том, 461 с.
6. Келімбетов Н. Ежелгі әдеби жәдігерліктер. -Астана: Фолиант, 2004.
7. Қазақ мифологиясының типологиясы. -Алматы: Ғылым, 1990.
8. Элиаде М. Священное и мирское / Пер. с фр. – Москва: Издательство МГУ, 1994. – 142 с.
9. Бирлайн Дж.Ф. Параллельная мифология. -Москва, 1997.
10. Ақмолдаева Ш.Б. Древнекиргизская модель мира (на материалах эпоса «Манаса») -Бишкек: Шим, 1996.
11. Сатпаев Ш.К. Казахская литература и Восток. -Алма-Ата: Наука, 1982. 200 с.
12. Короглы Х.Г. Взаимосвязи эпоса народов Средней Азии, Ирана и Азербайджана. -Москва: Наука, 1983.
13. Наделяев В. Чтение орхоно-енисейского знака ψ и этимология имени Тоньукука. – Тюркологические исследования. -Москва–Ленинград, 1963.
14. Джангар. Калмыцкий народный эпос. Пер. С.Липкина. -Элиста, 1971, с. 146.
15. Манас. - Фрунзе: Қырғызстан, 1980. ІІ китеп, 450 б.
16. Кнорозов Ю. Поздняя история Юкатана по хроникам майа. – В кн.: От Аляски до Огненной Земли. -Москва, 1967.
17. Еринцев С. К истолкованию символики мифа об Эдипе. – В сб.: Античность и современность. -Москва, 1972
18. Геродот. История. В 9 книгах. Пер. и примеч. Стратановского Г.Л., 1972
19. Ольдерогге Д. Предисловие к кн. Сундьята. Мандинский эпос. -Москва–Ленинград, 1963
20. Бердібай Р. Байкалдан Балқанға дейін Алматы: Жазушы, 1997.- 367 б.
21. Ермағамбет. –Васильев А. Образцы киргизской народной словесности. Вып. І, 1898, с. 19, Алеуко батыр. –Казахский фольклор в собрании Г.Н.Потанина, с. 117; Әлібек батыр. –Қазақ ертегілері, т. 2, 1964, 88-б.
22. Қасқабасов С.А. Қазақтың халық прозасы. -Алматы: Ғылым, 1984. 272 б.
23. Қозы Көрпеш-Баян сұлу. -Алматы, 1959, 123-124-б.
24. Токарев С.А. Религия в истории народов мира. -Москва, 1964
25. Жирмунский В.М. Сказание об Алпамыше и богатырская сказка. -Москва, 1960, с. 169-170.
26. Байымбетова Р.Қ. Түркілер дүниетанымының тілдік репрезентациясы (ҮIІ-ІХ ғасырлардағы түркі ескерткіштерінің тілі негізінде) / Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған диссертациясының авторефераты. -Алматы, 2008.
27. Күлтегін / Ғ. Айдаровтың нұсқасы. – Астана: Аударма, 2002 .
28. Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии. -Москва, 1964.
29. Liu Mau-tsai. Die chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Türken. Bd. 1-2. Wiesbaden, 1958. Bd.1. S. 528.
30. Симокатта Фиофилакт. История. -Москва, 1957.
31. Қондыбай С. Қазақ мифологиясына кіріспе. -Алматы.: Арыс, 2008
32. Кляшторный С.Г. Мифологические сюжеты в древнетюркских памятниках // Памятники древнетюркской письменности и этнокультурная история Центральной Азии. -Москва, 2006.
33. Потапов Л.П. «Йер суб» в орхонских надписях // СТ. 1979. №6.
34. Хайуанаттар туралы қазақ мифологиясы. -Алматы: Ғылым, 1979.
35. Исаева М.Ү. Қазақ философиясындағы кеңістік пен уақыт мәселесі. Философия ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. -Алматы, 2009
36. Низамиддинов Д.Н. История религий Востока. -Москва: Высшая школа, 1983.
37. Гумилев Л.Н. Көне түркілер Алматы: Жазушы, 1993.-593 б.
38. Литература древнего Востока. Иран. Индия. Китай. -Москва: МГУ, 1984. 350 с.
39. Бейдили Ж. Түрік мифологиясының энциклопедиялық сөздігі.
-Анкара, 2004
40. Есім Ғ. Қазақ философиясының тарихы. - Алматы: Қазақ университеті, 2006. - 216 б.
41. Элиаде М. Миф аспектілері. Ауд. Қондыбай С.//Мифология: құрылымы мен рәміздері. -Алматы: Жазушы, 2005. - 566 б.
42. Мелетинский Е.М. Поэтика мифа. – Москва: Наука, 1976. – 327 с.
43. Стеблева И.К. К реконструкции древнетюркской религиозно-мифологической системы. – Москва: Наука, 1964. – 297 с.
44. Айдаров Ғ.Орхон ескерткiштерiнiң тексi. -Алматы: Ғылым, 1990. - 220 б.
45. Орынбеков М. Ежелгi қазақтың дүниетанымы. -Алматы: Ғылым, 1996.
46. Уәлиханов Ш. Таңдамалы. - 2 бас. -Алматы: Жазушы, 1985. -432 б.
47. Қондыбай С. Арғықазақ мифологиясы. Үшiншi кiтап. -Алматы: Дайк-Пресс, 2004. - 488 б.
48. Қазақтың мифтік әңгімелері. Құрастырған Ш.Ыбыраев, П.Әуесбаева.
-Алматы: Ғылым, 2002.
49. Қыдырәлі Д. Атымды адам қойған соң... –Алматы: Таймас, 2008
50. Бақыт Әбжет. Түркі және Иран халықтары мифологиясындағы мифологиялық кейіпкерлер –Алматы: Дайк-Пресс, 2010
51. Қаржаубай С. Орхон мұралары. –Астана: Күлтегін, 2003
52. Әбішев Х. Аспан сыры. – Алматы: Жазушы, 1962
53. Тойшанұлы А. Түрік-Моңғол мифологиясы. – Алматы: Таймас, 2009
54. Мифология древнего мира. – Москва: Наука, 1977. 456 с.
55. Еремина В.И..Религиозные представления скифов. – Киев: Наукова Думка, 1983. 140 с.
56. Сағындықов Б. Фольклор және эстетика. – Алматы: Жазушы, 1976. 152 б.
57. М. Жармұхамедов Көненің көзі. – Алматы: Санат, 1996.
58. Ә. Марғұлан Ежелгі жыр – аңыздар. - Алматы: Жазушы, 1985.
59. Қ.Өмірәлиев Оғыз қаған эпосының тілі - Алматы: Ғылым, 1988.
60. Бичурин Н. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена, т. 3. – Москва-Ленинград, 1953.
61. Урманче, Ф. И. Татар мифологиясе. Энциклопедик сүзлек : 3 томда 3 том Казан : Татарстан китап нәшрияты, 2011. —199 б.
62. Бутанаев В.Я. Бурханизм тюрков Саяно-Алтая. – Абакан: Издательство Хакасского Гос.унив-та им. Н.Ф.Катанова, 2003. –260 стр.
63. Башкирский народный эпос. – Москва: Наука, 1977. 708 с.
64. Қорқыт ата кітабы. – Алматы: Жазушы, 1986. 128 б.
65. Пухов И.В. Якутский героический эпос олонхо. Основные образы. – Москва, 1962.
66. Жабборов И. Узбек халқы этнографиясы. – Тошкент: Уқутувчи, 1994. 320 б.
67. Краткая история литератур Ирана, Афганистана и Турции. – Ленинград: ЛГУ, 1971. 119 с.
68. Типологические исследования по фольклору. –Москва: Наука, 1975. 320 с.
69. Пропп В.Я. Исторические корни волшебной сказки. –Ленинград: ЛГУ, 1986. 364 с.
70. Ыбыраев Ш. Эпос әлемі. Қазақтың батырлық жырларының поэтикасы. –Алматы, Ғылым, 1993. –296 б.
71. Сэмюэл Н. Крамер. История начинается в Шумере. –Москва: Наука, 1965. –256 стр.
72. Типология народного эпоса. –Москва: Наука, 1975. 328 стр.
73. Махваш Вахед Дуст. Фирдоусидің «Шахнамасындағы» мифологиялық кейіпкерлер. –Тегеран: Сороуш пресс, 2000. 500 бет.
74. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. Ғылыми-зерттеу мақалалар. – Алматы: Жазушы, 1985. –468
75. Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және Түркология. – Алматы: Ғылым, 1987. 368 б.
76. Исследования источников по истории доисламской Центральной Азии /Под редакцией Дж.Харматты/ -Алматы: Ғылым, 1997.
77. Литература древнего Востока. – Москва: Московский университет, 1962. 467 с.
78. Бартольд В.В. Работы по исторической географии и истории Ирана. /В.В.Бартольд. Подготовке к изд. Е.В.Веймаль, В.А.Лившиц – перепеч. Изд. 1971 г. – Москва: Вост. Лит., 2003. –661 стр.
79. Бутанаев В.Я. Бурханизм тюрков Саяно-Алтая. –Абакан: Издательство Хакасского Гос.унив-та им. Н.Ф.Катанова, 2003. –260 стр.
80. 11. Монгуш Кенин-Лопсан. Мифы тувинских шаманов – Тыва хамнарның торулгалары. Научно-популярное издание. –Кызыл: Новости Тувы, 2002. – 544 стр.
81. Краткая история литератур Ирана, Афганистана и Турции. – Ленинград: ЛГУ, 1971. –119 с.
82. Лұғатнаме-е Деһхода. –Тегеран: Данешгаһ-е Теһран, 1994. 4-том. – 886 б.
83. Авеста. Кохнтарине сурудхае Ираниан (Авеста. Ирандықтардың көне гимндері). –Теһран: Марворид, 1998. 1-2 том. –962 б.
84. Ипак йули афсоналори. –Тошкент: Фан, 1993.– 211 б.
85. Бессонова С.С. Религиозные представления скифов. –Киев: Наукова Думка, 1983. – 140 с.
2. Құлсариева А.Т. Тәуелсіз Қазақстан идеясы – жерұйық Қазақстан // Қазақ ұлтынан қазақ еліне. -Алматы: Қазақ университеті, 2010.
3. Нұрмұратов С.Е. Рухани құндылықтардың қалыптасуы мен дамуы (әлеуметтік-философиялық талдау) // Философия ғылымдарының докторы ғылыми дөрежесін алу үшін дайындалған диссертация. -Алматы, 2000.
4. Ахмет Ташағыл. Түрік қағанатындағы адами құндылықтар // Тарих – Адамзат ақыл-ойының қазынасы: Он томдық. – Астана: Фолиант, 2006. - Т.10: Түркі халықтарының тарихи ойы.
5. Валиханов Ч. Соб. соч. в 5-томах. -Алма-Ата: Каз. Сов. Энциклопедия, 1985. 4-том, 461 с.
6. Келімбетов Н. Ежелгі әдеби жәдігерліктер. -Астана: Фолиант, 2004.
7. Қазақ мифологиясының типологиясы. -Алматы: Ғылым, 1990.
8. Элиаде М. Священное и мирское / Пер. с фр. – Москва: Издательство МГУ, 1994. – 142 с.
9. Бирлайн Дж.Ф. Параллельная мифология. -Москва, 1997.
10. Ақмолдаева Ш.Б. Древнекиргизская модель мира (на материалах эпоса «Манаса») -Бишкек: Шим, 1996.
11. Сатпаев Ш.К. Казахская литература и Восток. -Алма-Ата: Наука, 1982. 200 с.
12. Короглы Х.Г. Взаимосвязи эпоса народов Средней Азии, Ирана и Азербайджана. -Москва: Наука, 1983.
13. Наделяев В. Чтение орхоно-енисейского знака ψ и этимология имени Тоньукука. – Тюркологические исследования. -Москва–Ленинград, 1963.
14. Джангар. Калмыцкий народный эпос. Пер. С.Липкина. -Элиста, 1971, с. 146.
15. Манас. - Фрунзе: Қырғызстан, 1980. ІІ китеп, 450 б.
16. Кнорозов Ю. Поздняя история Юкатана по хроникам майа. – В кн.: От Аляски до Огненной Земли. -Москва, 1967.
17. Еринцев С. К истолкованию символики мифа об Эдипе. – В сб.: Античность и современность. -Москва, 1972
18. Геродот. История. В 9 книгах. Пер. и примеч. Стратановского Г.Л., 1972
19. Ольдерогге Д. Предисловие к кн. Сундьята. Мандинский эпос. -Москва–Ленинград, 1963
20. Бердібай Р. Байкалдан Балқанға дейін Алматы: Жазушы, 1997.- 367 б.
21. Ермағамбет. –Васильев А. Образцы киргизской народной словесности. Вып. І, 1898, с. 19, Алеуко батыр. –Казахский фольклор в собрании Г.Н.Потанина, с. 117; Әлібек батыр. –Қазақ ертегілері, т. 2, 1964, 88-б.
22. Қасқабасов С.А. Қазақтың халық прозасы. -Алматы: Ғылым, 1984. 272 б.
23. Қозы Көрпеш-Баян сұлу. -Алматы, 1959, 123-124-б.
24. Токарев С.А. Религия в истории народов мира. -Москва, 1964
25. Жирмунский В.М. Сказание об Алпамыше и богатырская сказка. -Москва, 1960, с. 169-170.
26. Байымбетова Р.Қ. Түркілер дүниетанымының тілдік репрезентациясы (ҮIІ-ІХ ғасырлардағы түркі ескерткіштерінің тілі негізінде) / Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған диссертациясының авторефераты. -Алматы, 2008.
27. Күлтегін / Ғ. Айдаровтың нұсқасы. – Астана: Аударма, 2002 .
28. Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии. -Москва, 1964.
29. Liu Mau-tsai. Die chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Türken. Bd. 1-2. Wiesbaden, 1958. Bd.1. S. 528.
30. Симокатта Фиофилакт. История. -Москва, 1957.
31. Қондыбай С. Қазақ мифологиясына кіріспе. -Алматы.: Арыс, 2008
32. Кляшторный С.Г. Мифологические сюжеты в древнетюркских памятниках // Памятники древнетюркской письменности и этнокультурная история Центральной Азии. -Москва, 2006.
33. Потапов Л.П. «Йер суб» в орхонских надписях // СТ. 1979. №6.
34. Хайуанаттар туралы қазақ мифологиясы. -Алматы: Ғылым, 1979.
35. Исаева М.Ү. Қазақ философиясындағы кеңістік пен уақыт мәселесі. Философия ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. -Алматы, 2009
36. Низамиддинов Д.Н. История религий Востока. -Москва: Высшая школа, 1983.
37. Гумилев Л.Н. Көне түркілер Алматы: Жазушы, 1993.-593 б.
38. Литература древнего Востока. Иран. Индия. Китай. -Москва: МГУ, 1984. 350 с.
39. Бейдили Ж. Түрік мифологиясының энциклопедиялық сөздігі.
-Анкара, 2004
40. Есім Ғ. Қазақ философиясының тарихы. - Алматы: Қазақ университеті, 2006. - 216 б.
41. Элиаде М. Миф аспектілері. Ауд. Қондыбай С.//Мифология: құрылымы мен рәміздері. -Алматы: Жазушы, 2005. - 566 б.
42. Мелетинский Е.М. Поэтика мифа. – Москва: Наука, 1976. – 327 с.
43. Стеблева И.К. К реконструкции древнетюркской религиозно-мифологической системы. – Москва: Наука, 1964. – 297 с.
44. Айдаров Ғ.Орхон ескерткiштерiнiң тексi. -Алматы: Ғылым, 1990. - 220 б.
45. Орынбеков М. Ежелгi қазақтың дүниетанымы. -Алматы: Ғылым, 1996.
46. Уәлиханов Ш. Таңдамалы. - 2 бас. -Алматы: Жазушы, 1985. -432 б.
47. Қондыбай С. Арғықазақ мифологиясы. Үшiншi кiтап. -Алматы: Дайк-Пресс, 2004. - 488 б.
48. Қазақтың мифтік әңгімелері. Құрастырған Ш.Ыбыраев, П.Әуесбаева.
-Алматы: Ғылым, 2002.
49. Қыдырәлі Д. Атымды адам қойған соң... –Алматы: Таймас, 2008
50. Бақыт Әбжет. Түркі және Иран халықтары мифологиясындағы мифологиялық кейіпкерлер –Алматы: Дайк-Пресс, 2010
51. Қаржаубай С. Орхон мұралары. –Астана: Күлтегін, 2003
52. Әбішев Х. Аспан сыры. – Алматы: Жазушы, 1962
53. Тойшанұлы А. Түрік-Моңғол мифологиясы. – Алматы: Таймас, 2009
54. Мифология древнего мира. – Москва: Наука, 1977. 456 с.
55. Еремина В.И..Религиозные представления скифов. – Киев: Наукова Думка, 1983. 140 с.
56. Сағындықов Б. Фольклор және эстетика. – Алматы: Жазушы, 1976. 152 б.
57. М. Жармұхамедов Көненің көзі. – Алматы: Санат, 1996.
58. Ә. Марғұлан Ежелгі жыр – аңыздар. - Алматы: Жазушы, 1985.
59. Қ.Өмірәлиев Оғыз қаған эпосының тілі - Алматы: Ғылым, 1988.
60. Бичурин Н. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена, т. 3. – Москва-Ленинград, 1953.
61. Урманче, Ф. И. Татар мифологиясе. Энциклопедик сүзлек : 3 томда 3 том Казан : Татарстан китап нәшрияты, 2011. —199 б.
62. Бутанаев В.Я. Бурханизм тюрков Саяно-Алтая. – Абакан: Издательство Хакасского Гос.унив-та им. Н.Ф.Катанова, 2003. –260 стр.
63. Башкирский народный эпос. – Москва: Наука, 1977. 708 с.
64. Қорқыт ата кітабы. – Алматы: Жазушы, 1986. 128 б.
65. Пухов И.В. Якутский героический эпос олонхо. Основные образы. – Москва, 1962.
66. Жабборов И. Узбек халқы этнографиясы. – Тошкент: Уқутувчи, 1994. 320 б.
67. Краткая история литератур Ирана, Афганистана и Турции. – Ленинград: ЛГУ, 1971. 119 с.
68. Типологические исследования по фольклору. –Москва: Наука, 1975. 320 с.
69. Пропп В.Я. Исторические корни волшебной сказки. –Ленинград: ЛГУ, 1986. 364 с.
70. Ыбыраев Ш. Эпос әлемі. Қазақтың батырлық жырларының поэтикасы. –Алматы, Ғылым, 1993. –296 б.
71. Сэмюэл Н. Крамер. История начинается в Шумере. –Москва: Наука, 1965. –256 стр.
72. Типология народного эпоса. –Москва: Наука, 1975. 328 стр.
73. Махваш Вахед Дуст. Фирдоусидің «Шахнамасындағы» мифологиялық кейіпкерлер. –Тегеран: Сороуш пресс, 2000. 500 бет.
74. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. Ғылыми-зерттеу мақалалар. – Алматы: Жазушы, 1985. –468
75. Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және Түркология. – Алматы: Ғылым, 1987. 368 б.
76. Исследования источников по истории доисламской Центральной Азии /Под редакцией Дж.Харматты/ -Алматы: Ғылым, 1997.
77. Литература древнего Востока. – Москва: Московский университет, 1962. 467 с.
78. Бартольд В.В. Работы по исторической географии и истории Ирана. /В.В.Бартольд. Подготовке к изд. Е.В.Веймаль, В.А.Лившиц – перепеч. Изд. 1971 г. – Москва: Вост. Лит., 2003. –661 стр.
79. Бутанаев В.Я. Бурханизм тюрков Саяно-Алтая. –Абакан: Издательство Хакасского Гос.унив-та им. Н.Ф.Катанова, 2003. –260 стр.
80. 11. Монгуш Кенин-Лопсан. Мифы тувинских шаманов – Тыва хамнарның торулгалары. Научно-популярное издание. –Кызыл: Новости Тувы, 2002. – 544 стр.
81. Краткая история литератур Ирана, Афганистана и Турции. – Ленинград: ЛГУ, 1971. –119 с.
82. Лұғатнаме-е Деһхода. –Тегеран: Данешгаһ-е Теһран, 1994. 4-том. – 886 б.
83. Авеста. Кохнтарине сурудхае Ираниан (Авеста. Ирандықтардың көне гимндері). –Теһран: Марворид, 1998. 1-2 том. –962 б.
84. Ипак йули афсоналори. –Тошкент: Фан, 1993.– 211 б.
85. Бессонова С.С. Религиозные представления скифов. –Киев: Наукова Думка, 1983. – 140 с.
1. ТҮРКІ ДҮНИЕСІ МИФОЛОГИЯСЫНА ОРТАҚ КЕЙІПКЕРЛЕР
1.1. ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНА ОРТАҚ МИФТІК КУЛЬТ
Қазіргі таңда сөз болып жүрген танымдық сала —мифология. Миф — ата-
бабалардың ежелгі, бастапқы танымындағы ғылыми таным, ғаламның алғашқы
пенделерінің өмір хақындағы таным-түсініктері. Олардың қатарына аспан
әлемі, жер қойнауы, су дүниесі мен жер асты және осылардың тұрғындары, яки
тәңірлер мен тәңіриелері, құбыжықтар мен перілер, дәулер, жасампаз батырлар
мен ел терушілер, ілкі адамдар, ғажайып мақұлықтар мен заттар, т.б. жатады.
Түркі мифологиясы ежелгі дәуірлерден бері келе жатқан ең көне жанр болып
табылады. Түркі мифологиясының шығу төркіні сонау қола дәуіріне кетеді
десек, содан бергі ұлт болып, халық болып қалыптасқан түркі халықтарының
мифологиясының өзі кейін уақыт өте келе көптеген өзгерістерге ұшырап,
түрленіп отырған.
Әлемдік деңгейде миф, мифология және мифологиялық кейіпкерлер туралы
біршама зерттеулер жүргізіліп, пікірлер айтылып келеді. Мәселен, миф
дегеніміз – дейді, адам және оның пайда болуы, ғаламның жаратылуы туралы
антикалық, библиялық көне ертегілер. Мифология дегеніміз — солар туралы
аңыз-әңгімелердің жиынтығы және ғалам жөніндегі фантастикалық түсініктер
жүйесі, ғалам картинасы. Мифология - барлық халықта өткен адамзат сана-
сезімінің алғашқы тарихи формасы... Тұрпайы көзқарас ықпалынан өту кезеңінде
ғылым адамзат дүниесіне мифология деп аталатын ауқымды, әрі жан-жақты
құбылысты алып келді.
Бұл – әлем халықтарына түгел қатысты адамзат санасының өте ерекше
қабаты. Бұл қабат қазақ халқының рухани мұрасында ерекше байқалады. Оның
іздері фольклорда, ескі аңыз-әңгімелерде, тілде сақталған”. Ғалым
С.Қасқабасов қазақ фольклорындағы миф жанры туралы сөз етіп, мифке қазақ
фольклоры тұрғысынан анықтама береді.
Әлемдік фольклортануда мифті зерттеуші ғалымдар еңбегі көптеп жарыққа
шықты. Мифологияны зерттеушілер қатарында Е.М.Мелетинский, М.И.Стеблин-
Каменский, О.М.Фрейденберг, М.И.Шахнович, т.б. есімдеріне ерекше тоқталуға
болады. М.И.Стеблин-Каменский пікірінше, миф өзі дүниеге келген дәуірде
шындық деп қабылданған әңгіме, мифті зерттеушілер үшін тек қиял ғана.
Құдай қалауындағы ел деп аталған Түркі мемлекетінің бағзы замандардан
бері атап айтсақ, руникалық жазбаларында құрылғандығы туралы мәліметтер
көп. Енисей руникасында бұл мемлекет деп аталады. Бұл – көне мифологиялық
цикл Түркі қағанатының мемлекеттік культінің ажырамас бөлігі. Кезінде
көшпелі өмір салтын ұстанған Көк түріктің ұрпағы Монғолиядан Еуропаға
дейінгі ұлан-ғайыр жерде көшіп-қонып жүріп, көптеген халықтармен араласты,
олардың мәдениетін қабылдады, кейбіреулері сол халықтармен сіңісіп кетті,
енді бірі отырықшылыққа бейімдесті. Тарих бетінде Түрік қағанаты деген
атпен белгілі болған түркі тайпалары кейін жеке-жеке мемлекеттер құрып,
өздерінің тарихы мен әдебиетін қалыптастыра бастады.
Алайда, сол түркі халықтарының мифологиясын зер салганымызда, олардың
бастау алатын бұрнағы мекені Алтай мен Сібір, Монғол жерін мекендеген түркі
тайпаларының мифологиясына иек артатынымыз да тегін емес. Себебі Алтай мен
Сібірді мекендеген түркі халықтарының арасында миф пен мифологиялық
әңгімелер басқа түркі халықтарына қарағанда анағұрлым көп әрі өзгеріссіз
таза сақталған. Ал, батыс пен батыс-оңтүстікке қарай орналасқан түркі
халықтары сол жақтағы отырықшы халықтармен ертеден араласқандықтан біраз
өзгеріске ұшырағанын көреміз.
Ұлан ғайыр жерді алып жатқан түркі халықтарының жерұйығы, түпқазығы қай
жер бұл сауалға Елбасы Н.Ә.Назарбаев: Ұлттық бірегейлік туралы сөз
қозғағанда халықтың рухының жерұйығы туралы ой тастайды. Жерұйық дегенде
біріншіден, құтты мекен ойға оралады, ол қазақ халқының тарихында Асан
қайғының философиясымен тығыз байланысты. Себебі, Асан қайғы жел маясына
мініп халқына Жерұйық іздейді. Сонда жерұйық дегеніміз қандай жер және
бүгінгі заманда қазақ халқы өз жерұйығын тапты ма деген сауалдарға жауап
іздеу кезек күттірмес мәселе. [1,91 б.б.]
Орхон-Енисей руникалық жазбаларын негізге ала және оларды
археологиялық, этнографиялық, мифологиялық деректермен толықтыра отырып,
көне түркілердің дүниетаным түсінігін және олардың космогониялық танымын
анықтауға негіз бар. ҚР Президенті, Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Тарих
толқынында атты кітабында: Бұдан 1,5 мың жыл бұрынғы ғұн нәсілдері –
түркілер – Ашина руының түркілері – Ордос алабынан ауған жүнді тайпаларының
ежелгі ақсүйек әулиетінен тараған ұрпақтар. Осынау жаңа рухани толқынның
тоғысында тұңғыш Түркі қағанаты – Мәңгілік Ел бой көтереді. Бұл үшінші
империя жергілікті сақ тайпаларын бұдан арғы мыңжылдықта ғұндардың арынды
асау рухының ықпалымен таратып жіберіп, Байкалдан Каспийге дейінгі байтақ
өлкені жайлап келген Түркі тайпаларымен біріктіріп, барлығын өз қанатының
астына жинаған [1,92 б.б.] – деп атап көрсетуі, Қазақ даласының ұлы түркі
елінің қара шаңырағы екендігін айқындай түседі. Жерұйықтың негізін
түркілер заманынан іздеу осынысымен маңызды.
Танымал мәдениеттанушы ғалым, профессор Ақтолқын Құлсариева Қазақ
ұлтынан қазақ еліне атты мақалалар жинағында Тәуелсіз Қазақстан идеясы –
Жерұйық Қазақстан атты мақаласында: Біздің ұлттық идеямыз да, ұлттық
идеологиямыз да биік азаматтық құндылықтарға негізделген ұлттық келісім
рухы негізінде құралып, тәуелсіздік құндылығын ұлықтауы тиіс. Ал сол
айтылғандардың барлығын өз бойына сыйдыратын, қысқа да нұсқалығымен бағалы
идея Жерұйық Қазақстан болмақ, – дей келе, Жерұйықты желмаямен іздеген
арманшыл Асан қайғыдай өз еліне малға шүйгін жері бар, жанға жайлы елі бар
болашақ тілейтіні мәлім. Құтты қоныс іздеу – әлем халықтарының
дүниетанымында жақсы өмірді күткен арман-аңсардан туған рухани интенция
[2, 178-179 ббб.], – деген салиқалы ой білдіреді.
Яғни, Жерұйық ғалымның пікірінше, халқы тәуелсіздік құндылығын
ұлықтаған құтты қоныс. Себебі, түркі халықтарының рухани әлемінде өзіндік
жинақтаушы күшке ие болған ұғымның қатарына құт феноменін жатқызамыз.
Барлық елдердегідей түркі тілдес тайпалар да бір-біріне жақсы лебізін,
игіліктің көбеюін білдіруте тырысқан. [3,129 б.б.]. Бұл турасында белгілі
түркітанушы ғалым, Ахмет Ташағыл көне түркілер үшін тәуелсіздіктің маңызын
Орхон-Енисей жазбаларының мән-мәтінімен түсіндіреді. Оның ойынша Жерұйық
– түркілер дүниетанымындағы тәуелсіздікпен байланысы бар құтты мекен.
Себебі, түркілердің тәуелсіздікке қол жеткізуі және оны жоғалтуы жайында
Орхон жазба ескерткіштерінде барынша тәптіштеліп түсіндірілген. Онда
тәуелсіздікті жоғалтудың халық үшін өліммен тең екені, тәуелсіздікті алудың
қайта тірілумен, жанданумен бірдей болатындығы және халықтың осындай
оқиғалардан сабақ алу керектігі баса айтылған [4,369 б.б.], деп атап
көрсетеді.
Бүгінгі таңда Орхон жазбаларындағы көне түркілердің мемлекеттігінің
және қағандардың дүниеге келу ерекшелігі, жерді сақтау Ашина руынан тараған
түркілердің тектілігі, жалпы түркі халқының қаһармандығы жан-жақты
зерттелген. Қазақ елдігін құраған ескі рулар бұрын талай діннің ықпалын
көрген, өздері тұтынбаса да сол елдермен араласа жүріп сол елдің наным-
сенімін қабылдаған.
Түркі-қытай ауқымында туып-өскен буддизм, ата-бабаларымыз ұстанған
шаманизм, сақ, арий тайпаларынан шыққан зәрдушт діні, ислам діні, осылардың
бәрі де ескі қазақ руларына өз кезінде дінмен байланысты біршама мифология
әкелген.
Руникалық жазбалардағы фрагменттік мәліметтер бойынша көне түркілер
мифологиясы – мазмұны жағынан архаикалық болып келеді. Атап айтқанда, көне
түркі мифологиясы тотемді генеологиялық және космогониялық болуымен ерекше
екендігі де белгілі. Түркі мифологиясындағы көне түркі мемлекеттігінің
пайда болуы туралы миф салыстырмалы түрде элитарлы және сакральды бұқаралық
биліктің көрінісі, мифологиялық тұрғыдан жаңа қабатты бейнелейді. Соның ең
ескісі ретінде шамандыққа тоқталып өтуге болады. Шаманизмнің қазақтар
арасында өте ертеден тарағаны белгілі. Ал, оның сарқыншақтары ХХ ғасырдың
басына дейін сақталғанына ел арасында өмір сүріп келген бақсылар мен
шамандықтың оқта-текте ұшырасатын элементтері куә.
Шамандықты зерттей келе, Ш.Уәлиханов оның мұсылманшылықпен етене
араласып кеткендігін айтады. Ш.Уәлиханов: Мусылманство среди народа
неграмотного без мулл не могло укорениться, но оставалось звуком, фразой,
под которыми скрывались прежние шаманские понятие. Оттого изменению
подверглись имя, слова, а не мысль. Онгон стали называть арвахом, куктэнгри
– аллахом или худаем, духа земли – шайтаном, пери, дивана и джином, а идея
осталась шаманская [5, 49б.б.] – дейді.
Тарихи фактілерге зер салсақ, 630-680 жылдары арасында түркі мемлекеті
Қытай басқыншылығына ұшыраған кезеңде тәуелсіздік жолында бірнеше рет
көтеріліске шыққандығы белгілі. Нәтижесінде, 679 жылы басталған көтеріліс
682 жылы Түркі мемлекетінің тәуелсіздік алуымен аяқталды. Бұл – Түркі
қағанатының толық тәуелсіздікке мән беруінің маңызды дәлелінің бірі.
Түркілер тәуелсіз мемлекетін сақтап қалу және оны дамыту үшін атадан жеткен
асыл мұра – Жерді көзінің қарашығындай сақтаған. Көне түркілер
дүниетанымында мемлекет – билеушінің жеке меншігі емес, Тәңір тарабынан
берілген құт ретінде көрініс тапқан. Көне түркілер заманында ата-баба
жерінің тәуелсіздігін сақтау және оны құтты қонысқа айналдыру – жерұйықтың
архаикалық формасы болып табылады. Әрбір халықтың өзіндік тұрмыс-салтын
туындатқан дүниетаным мифологияда өзіндік болмыс-бітім қалыптастырады.
Мифтер ғылыми білім санатына жетпесе де, көне дәуірлерде орын алып, артынан
ешбір із қалдырмаған белгілі бір оқиғалардың бетпердесін ашуға қабілетті
және ғылыми талдау үшін нақты дерек бола алатын фактілер санатына жатады.
[6,480б.б.]
Жалпы қандай ел, халық, қай жер, қандай мезгілде болмасын, бір құдайлық
(монотеистік) мемлекеттік дін өзінен бұрынғы діндер мен сенімдерді, олардың
ілімі мен оқуын, шығармалары мен кейіпкерлерін теріске шығарып, өмірден
өшіруге тырысып баққан. Алайда, ескі наным-сенім түгелімен жоғалмаған,
өзгеріп, басқа сипат қабылдаған, кейде қатарлас өмір сүрген. Иудей, будда,
христиан, ислам діндерінің тарихы осыны дәлелдейді. Осыған байланысты мына
нәрсеге аса көңіл аудару керек: біз айтып отырған сюжерттердің түрлері
бірін-бірі ауыстырғанда, алдыңғысы мүлде құрып кетпейді және тек соңғысы
ғана қалып қалмайды. Олар мифологияда бәрі қатар жүреді. Оларды туғызған
сенімдердің қалдықтары да қатар жүреді.
Айталық, қазақ мифологиясында кейіпкердің ғайыптан тууы да, тотемнің
әсерімен тууы да, сондай-ақ ата аруағының немесе мұсылман әулиелерінің
жәрдемімен дүниеге келуінің бәрі аралас, қатар жүруі осыдан.
Басқа ел мифологиясында да осылай.
Ислам діні енгеннен бастап Қазақстанда ескі шамандық пен ислам діні
қатар өмір сүреді. Бұл жағдай көп уақытқа созылғаны белгілі. Бірақ жай
созылған жоқ, екі идеология арасында үнемі күрес болып келеді. Сөйтіп,
бұрынғы шаманизмді исламның қасиетті күштері ығыстыра бастады, ал, кейбір
шамандық кейіпкерлер мен әдет-рәсімдер исламдық сипат алды. Соның
нәтижесінде ежелгі тотемге және ата аруағына табынумен қатар мұсылман
дінінің әулие-әнбиелеріне қасиеттеп, оларға сиыну кең етек алды. Міне, бұл
процесс қазақ мифологиясында да көрініс тапты [7, 254б.].
Мифология мен дін тарихын зерттеуші Мирча Элиаде былай деп жазады: “Миф
белгілі бір қасиетті тарих туралы, яғни Уақыт басында, ab initio... болған
алғашқы оқиғаны сөз етеді. Бұл әрқашан “жаратылыс” туралы, белгілі бір
заттың қалайша қалыптасқандығы, яғни өз тіршілігін қалай бастағандығы
туралы сөз” [8,63б.] Дж.Ф. Бирлайн: Миф – адам баласы үшін барлық уақытта
да бейне бір өзгермейтін, тұрақты дүние. Мифте көрініс тапқан жалпы
модельдер, сюжеттер, тіпті ұсақ детальдар барлық жерде немесе затарда
кездеседі. Оны басқаша айтқанда, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келе жатқан
біздің ата-бабаларымыздың естелік мұраларының жиынтығы. Миф – біздің
дүниетанымымыздың құрылымында көрініс тапқан. Ол қанымызда, генімізде
таңбаланған [9,15б.] Мәдени жәдігерлердегі мифтерді ұрпақтан ұрпаққа
берілетін тек жалаң мәтіндер корпусы ретінде қабылдау бүгінгі әдістемелік
тұрғыдан қате пікір, расында ол жәдігерлерден аға ұрпақтың әлемді қабылдау
бейнесіне қатысты идеалдардың немесе түсінік-ұғымдардың жиынтығын
семиотикалық деңгейде аңғаруға мүмкіндік мол [10,220б.].
Болашақты болжаушылар ұлыстың әскери тіршілігінде аса маңызды қызмет
атқарғандығын мына жәйттерден де аңғаруға болады. Геродоттың айтуына
қарағанда, ежелгі амхарлар жорыққа болжаушы айтқан уақытта және болжаушы
нұсқаған жаққа қарай аттанатын. [18,89б.] Ежелгі Малиге 1353 жылы сапар
шеккен араб тарихшысы Ибн Баттутаның айтуына қарағанда, сонинкелердің ата-
бабаларында бұл міндетті жула деп аталған жыраулар әрі бақсылар атқарған.
Құс қауырсындарынан құралған арнаулы киім киіп, беттерін қызыл тұмсықты
құсты елестетін сірімен жауып, жулалар хандарына ақындық толғау түрінде
нақыл-өсиеттер айтатын. Толғау сөздерінің батылдығына қарағанда, жулалардың
халық және ел басшылары алдында беделі күшті болған.[19,11б.]
Яғни түркі аңыздары мен туындыларында, ертегілерінде су перісі мынадай
сипатта көрінеді: су перісі — белгілі бір рудың түпкі анасы, түпкі атаның,
батырдың әйелі, батырға (мысалы, аңшыға) рухани да, материалдық та көмек
береді, өзіне жар етіп таңдайды, жігітке билік алып береді, т.т. Яғни су
перісін мұнда сұлу да арлы дана ретінде көріп бағамдап отырмыз. Ертеде орта
азия мен иран жерінде танымал болған батырларды ұзақ сапардан сарыла
күтетін, оларға көмек бере отырып, күш, пәрмен жасайтын арулар болыпты.
Олар да осы су перісі тектес екен.
Жоғары, Орта және Төмеңгі трихотомды әлемдерге бөлген, олардың арасында
жанды заттар, құдайлар және перілер болған. Бұл трихотомды концепция
әлемнің көлденең моделін тігінең суреттейтін моделімен толықтырды. Оның
ойынша, Көк Тәңірі Жоғары әлемнің билеушісі және көне түркі пантеонының
құдайы болды. Көк Тәңірі басқа құдайлармен бірлесе отырып, адамдардың
тағдырын билеген. Тәңір қағандарға билік пен даналықты сыйлады. Жоғары
әлемнің тағы бір құдайы Ұмай ана адамзат баласына өмір сыйлаған. Өлім көне
түркі мифологиясы бойынша Эрклигтің қолында. Міне, С.Г.Кляшторный көне
түркі мифологиясына байланысты архаикалық Орталық Азия наным-сенім
кейіпкерлері ретінде жоғарыдағы наным-сенім иелерін көне түркі пантеонының
басты сипаты ретінде көрсетеді. [28,103-114б.]. Аспан ғарыштың бөлшегі
ретінде мифологияда және Орхон-Енисей жазбаларында Көк-Тәңірі деп
аталады. Көк аспан – ұшу, көтерілу секілді етістіктермен сипатталады.
Ал жер көне түркі мифологиясында төрт бұрышты, шаршы кеңістік.
Күлтегіннің жазуында Төрт бұрыштың бәрі жау еді деген мәтін түркі
әлемінің дүниетанымдық шекарасын көрсетеді. Ышбара қағанның хатында өздері
мекен еткен аймақтан тыс мекенде төрт теңіз бар екендігі суреттеледі. Оны
жердің төңірегіндегі әлемнің мәңгі өзгермейтін негізі немесе әлемнің шегі
деп түсінуге болады. Руна ескерткіштерінің авторлары үшін әлемнің құрылысы
көгілдір аспан адамдар мекен еткен әлемді яғни жерді жауып тұратын төбе.
Атап айтар болсақ, Төбе өзенінің маңында табылған ескерткіштің соңғы екі
жолында: - О, менің көк аспаным, бізге шатыр болар көр! - О, менің елім-
Еділім, мәңгі жасай гөр! – деп жазылуы, түркілердің әлем түсінігін
танытады. Бұл жөнінде Ышбара қағанның 585 жылы суй императорына жазған мына
хат мәтіні жоғарыда көрсетілген көне түркі әлем моделін дамыта түседі.
Мазмұнына тоқталар болсақ: Аспан жауып тұрады, жер көтеріп жүреді, жеті
ғаламшар сәуле беріп тұрады. Тағы атап кетер басты жайт, дәл осындай
үйлесімді қайталау 600 ж. Кимін қағанның хатында да кездескен [29,52-60б.].
Ал ҮІІ ғасырда өмір сүрген Феофилакт Симатта Күлтегін ескерткішінде көрініс
тапқан Жоғарыда көк тәңірі, төменде қара жер жаралғанда, екеуінің арасында
адам баласы жаралған деген сөз тіркесі бойынша мүлдем керісінше ой айтады.
Ол өз заманында түркілер жер мен аспанды жаратқан бір Құдайға табынады
[30,161б.] деп, мәлімдейтін дерек қалдырған. Ғалымдар пікірінің тоғысқан
жері Орта әлемде көне түркілер Жер-Суды киелі санағандығында. Ата-
бабасынан мирасқа қалған жерді киелі санау, Жерұйығын қасиет тұту көне
түркі мифологиясында нақты көрініс тапқан. Себебі, Жерұйық – ежелгі
түркілік ыдық йер-суб мифтік кеңістігінің қыпшақ тілді ортадағы кейінгі
өзгерген атауы. Көне түркілік ыдуқ – қасиетті сөзі үйекке айналып
кеткен, яғни Жер-Ыдуқтың көктүркілік отты кеңістік – Отұқ Кеңг – Ыдуқ
Кеңг – Өтүкеннің соңғы өзгерісі, қазақ ұғымындағы сарқыншағы болып
табылады. Дж. Клоссонның пікірінше, Жер-Су ұғымы Құдай емес, тәңірідей
құрметтелген киелі ел, өлке, жер тараптың тұлғасы болған, яғни ол да
Өтүкен, Ергенеқон образдарының синонимі болған деп шамалауға болады
[31,207б.]
Бұл турасында Ахмет Ташағыл: Отанға деген сүйіспеншілік Орхон жазба
ескерткіштерінде анық сипатталған. Сонымен қатар орталық Отүкен түріктер
ұғымында қасиетті деп саналған. Себебі, көк түркілердің астанасы – Отүкен,-
деп атап көрсеткен. Түркілер мифологиясындағы Жер-су Орхон-Енисей
ескерткіштерінде Көк аспанға оппозиция ретінде орын алған, жалпы, киелі
деген мағынаны білдіретін терминологиялық ұғым болып табылады. Жер-су
ұғымы ландшафты схема бойынша киелі тау шыңына пара-пар тігінен
сипатталатын жазықтық немес кеңістік болып табылады. Оны С.Г. Кляшторный
священная Отюкенская чернь [32,402б.] деп сипаттайды. Бізше айтқанда
Жерұйығы және көне түркі мифологиясы бойынша әлемнің кіндігін білдіреді,
қағандар ордасын тіккен, түркі халқы мекен еткен, төрт тарапқа – алға,
артқа, оңға, солға жорыққа шыққан. Көне түркі түсінігінен қалған
мифтік абыз-ақынның образы Асан қайғы турасында ой қозғауға алып келеді.
Атап айтқанда, Асан – аспан адамы, қайғы – ақын, жырау, сазгер деген
туынды мағынаға ие екендігін, Асан қайғы – аспан жыршысы екендігін ғана
айта аламыз, – деген С. Қондыбайдың зерттеушілік пікірі, Асан қайғының
киелі жерді іздеген Асан және көктүркілік халқын киелі жерден,
атамекеннен шығарған Асянь-шадты бір трафаретке еңгізілген образ деп
көрсетеді [31,31б.]. Л.П. Потапов та Тәңір, Ұмай, Жер-Су үш құдайына сену –
көне түркі қоғамында барлық топтарға таралды [33,71-77б.]
Осы негізде үш мифтік шығармашылық цикліне арналған алты мифологиялық
сюжет ғылыми айналымға енді. Атап айтқанда, 1. Космогония және космология:
әлемнің пайда болуы, оның құрылымы туралы және ғарыштық апат туралы мифтер;
2. Пантеон және социум: құдайлар туралы, құдай қалауындағы мемлекеттің және
Тәңірі дүниеге алып келген қағандар туралы мифтер; 3. Этнология және
генеология: түркі тайпасының шығу тегі туралы және түркі халқының
қаһармандары туралы мифтер. [34,272б.]
Дәстүрлі түркілік дүниетанымда космологияның көшірмесі болып табылатын
адамның жаратылуы да әлемнің орталығында жүзеге асқан. Мысалы, Месопотамия
мәдениетінде адам Жер жүзі мен Көк арасындағы көпірдің орналасқан жері –
жердің кіндігі – Жерұйықта дүниеге келген. Осы символдық бейнелеулер
түркілік космологияның да негізгі ұстанымдары болып табылады. Негізінен,
ескі түркі космологиясы Жерұйық концепциясы негізінде қалыптасқан. Түркі
мемлекеті, түркі ордасы дүниенің төрт бұрышының түйіскен жерінде, яғни дәл
орталығында, әлемнің кіндігінде орналасқан. Әлемнің кіндігі – Жерұйық ең
алғашқы құдайлық бастаманың, яғни адамның жаратылыс негізі болғандықтан да
киелі. Көктеме, жайлау, қыстау, күзеу – бұлар көшпелі қоғамның мемлекеттік
шекарасы қызметін атқарады. Бұл кеңістіктер Тәңір тарапынан аталарына
берілген мирас болғандықтан да қасиетті, киелі отан болып табылады.
Өйткені, бұл кеңістіктер түп аталарының сүйегі жерленген – Жерұйық
[35,61б.].
Бұл туралы Орхон стеллалары, Енисей қырғыздарының жазбалары, көне ұйғыр
руникалық және курсивті мәтіндері, қимақ, қыпшақ, ғұз, қарлұқтар туралы
мұсылман авторларының және Ұлы қорғанның солтүстігінде тұратын тайпалар
туралы қытай деректеріндегі хабарламалардан да білуге болады. Дүниетанымды
табиғат пен адам арасындағы қарым-қатынастық көзқарас тұрғысынан әлемді
рухани түсіну, тану деп білсек, әр алуан маңызы бар адам бойындағы наным-
сенім, сезім, көңіл-күй, талап дүниетанымға бірігіп, адамдардың әлемді
түсіну, сол арқылы өзін түсіну, өзін қоршаған әлемде жайлы сезінудің
біртұтас түсінігін қалыптастырады.
Кейінгі кезде әдебиеттану саласындағы зерттеулерде әдеби шығармалардағы
мифтің пайдаланылу негізіне әртүрлі классификация жасалды. Бұл саладағы
Е.М.Мелетинский, Ю.М.Лотман, М.Н.Эпштейн, З.Г.Минцтің зерттеу
классификациясын алғашқы ғылыми зерттеулердің қатарына жатқызуға болады.
Осы зерттеулерге сүйене отырып, Д.Н.Низамиддинов қазіргі әдебиеттегі
мифологизм формаларын төмендегідей үш түрге топтастырады:
Бірінші: дәстүрлі мифтік желілер (сюжет) мен бейнелерді (образ)
пайдалану. Осы бірінші форманың өзі әдеби туындыларда екі түрлі сипатта
көрінеді:
а) дәстүрлі мифтік желілер мен бейнелерді түсіндіру, талдау
(интерпретация).
ә) дәстүрлі мифтік желілер мен бейнелерді өзгерту, ауыстыру
(трансформациялау). [36,368б.].
Мифологизм, әдебиет үшін танымдық қызмет атқарып келді және бұл
қызметін әлі де жалғастыруда. Әсіресе, фольклорда мифологизмнің әсері мол
әрі маңызды болды. Фольклорлық шығармалардың барлығында дерлік мифологиялық
ойлау бар. Біз әдебиетті көркем ойлаудың жемісі десек, оның алғашқы сатысы
– фольклорда бейнелі ойлау түрімен адамдар өзін қоршаған әлемді тануға
ұмтылды. Мифологизмнің фольклорлық мұраларға, философия мен әдебиеттің
дамуына қосқан үлесі зор. Фольклорлық туындылар – халық ақыл-ойының көркем
шежіресі, асқан қабілетінің жиынтығы, қазынасы. Ерте замандардан адамдар
жады арқылы сақталып жеткен ертегілер мен аңыздардан, эпостық туындылар мен
қисса-дастандардан мифтік танымның болуы заңдылық. “Мифтер тайпалардың
қасиетті рухани қазынасын құрайды. Олар ұлттың дәстүрімен, ырым-
жоралғылармен тікелей байланысты”. Бұл – С.Токарев, Е.Мелетинский
пікірлері. Миф зерттеушілерінің пікірі бойынша, миф таза түсінік күйінде
кездесе бермейді. Түркі фольклорындағы мифологизмнің көріністері дегенде,
ең алдымен ертегілерді, аңыз, хикаяларды, сонан соң тұрмыс-салт
жырларын, эпостарды, ырым-тыйымдарды еске алуға болады.
Түрік мифологиясы —бірнеше мыңжылдық көшпелі ру-тайпалардың дүние-
ғалам, өмір туралы түсініктерінің, ежелгі танымдарының бірыңғай жүйесі. Ол
фольклорлық мұралардың — жырлар мен дастандардың, әртүрлі шежіре
аңыздардың, ертегілердің, жұмбақ пен мақал-мәтелдің, фразеологизм мен діни
әфсаналардың астарында жасырынып жатыр. Сондықтан "қазақ мифологиялық
ғылыми-зерттеу" мектебін қалыптастыру үшін үш кезеңнен өтуге тура келді.
Бірінші кезең — ықтимал мифтік сипаты бар сөздер мен ұғымдарды, аңыздар мен
басқа да фольклорлық материалдарды жинақтап, олардың негізінде алғашқы
мифологиялық түсініктердің долбарлы бағыттарын, үлгілерін, тұрақты
трафареттерін анықтау. Оны географиялық "рекогносцировка" — "алдын ала
бажайлап-байыптау" деуге болады. Екінші кезең — қазақ мифологиясының ғылыми
пән ретінде тарихи даму, өзгеру, қалыптасу жолдарын, негізгі зерттеу
нысандарын, әдістемелерін, теориялық ережелері мен жөн-жосықтарын бір
арнаға түсіру. Үшінші кезең — бастапқы ғылыми мифология пәнін рухани
саланың мамандарының көмегімен (этнопсихолог, дін ғұламалары, философ,
өнертанушы, мәдениеттанушы, социолог, тарихшы, этнограф, фольклоршы, т.б.)
дамыған мифологиялық зерттеу мектептерімен (мәселен, европалық мектеппен)
теңестіру. [7,122б.].
Миф — ертегі адамдардың адамтану, дүниетану көзқарасы, ақиқат танымы.
Ежелгі адам кез келген әрекетінің себебін озарт арқылы түсіндірген, яғни
айтылатын ертегі мен жырдың да, салынатын суреттің де, айтылатын ән мен
өлеңнің де, тарихтың да, биленетін бидің де арғы жағында озарттық
түсініктер жатыр. [7,125б.]. Миф — бүгінгі ғылымның, өнердің, мәдениеттің
бастапқы, бір-бірінен ажыратылмаған сатысы. Мұндай ажыраспаған күйді
ғылымда әдетте синкреттілік дейді. Мысалы, ертегі мен жырдың басында миф
жатыр, яғни бүгінгі ертегі мен жырды байыптап қарап, белгілі бір
заңдылықтарға сүйене саралай отырып, ежелгі озарттық түсініктерді сұрыптап,
бөліп шығаруға болады.
Ерте замандардан келе жатқан фольклорлық мұралардың бір саласы –
ертегілер. Ертегілердегі жануарлардың адамға, адамның жануарға айналуы,
табиғаттағы барлық жанды-жансыз заттарға тіл бітіуі, таңғажайып оқиғалар
мифтік санадан туындаған сенім мен таным, түсінік. Фольклорлық туындыларда
мифтік қаһармандар бейнесіне де ерекше назар аударылады. Түркі
мифологиясында көп ұшырасатын мифтік қаһармандар – Ұмай Ана, Айдаһар,
Самұрық, Айбөкен, Арлан, Дәу, Арғымақ, т.б. Аталған кейіпкерлердің бірі
халықтық қаһарманға дос болып, оған көмектесіп, арман-мақсатына жеткізеді.
Енді бірі жолына кедергі болып, қаһарманға тосқауыл болады. Басты
қаһарманға қиналған сәтінде тылсым, ғажайып күштер көмек көрсетіп, жөн
сілтейді. Кейде мифтік бейнелер жағымсыз, қаскөй әрекеттерімен көрінеді.
Мысалы, Жезтырнақ, Жалмауыз кемпір, Жеті басты Дәу, Айдаһар, т.б... Алайда,
түркі халықтары мен Алтай халықтарының ескі тотемдік сенімінде құс, ит-құс,
бөрі, ит, бұғы т.б. сияқты аңдар киелі саналып, оған табынып келгендіктері
белгілі.
Фольклорлық ескерткіштердің өзара үндестік, жақындығын белгілеудің
шарттары мен заңдылықтары да анықталған. Ауыз әдебиеті шығармаларының
түбірлестігі мен туыстығы түрлі жағдайлар мен факторлар жиынтығынан
құралатыны кәміл. Сондай себептер мен сыпаттарды ескере келіп, совет
фольклортану ғылымы үш түрлі ұқсастық типін ерекше бөліп қарайды. [9,36-
37б.]. Мәселен, ғалым Р.Бердібаев түркі халықтарының туыстастығын былай
жіктеп көрсетеді:
Біріншіден, халықтардың тарихи туыстығына, тектестігіне байланысты
көрінетін тарихи-генетикалық ұқсастық. Бұл топқа қазақ, ноғай, қарақалпақ,
башқұрт, т.б. халықтар эпосынан да, өзге жанрларынан да мол мысал келтіруге
болады. Көптеген ежелгі рулардың немесе бірлестіктердің әр заманда осы
аталған халықтар құрамына енуі көне эпикалық сарындардың белгілі дәрежеде
жалғасып, дамып отыруының маңызды себебі деуге болады.
Екіншіден, ел мен елдің тарихи-мәдени қарым-қатынас арқылы тарайтын
ұқсас, үндес сюжеттер. Қазақ фольклорында, соның ішінде эпоста бұл саладағы
туындылар да жиі кездесетіндігі белгілі. Бұған шығыс сюжетіне негізделген,
көршілес Орта Азия халықтары тарапынан ауысқан романдық эпос үлгілерін
мысалға келтірсек те жеткілікті.
Үшіншіден, халықтардың шаруашылық кәсібінің, қоғамдық дамуының біркелкі
болып келуінен туындайтын тарихи-типологиялық сарындастық. Бұл ретте ертеде
көшпенді өмір кешкен халықтардың салт-санасы мен мәдени даму дәрежесінің
орайластығына сәйкес жасалған мұраларды еске түсіруге болады. Бір-біріне
тілі ұқсас түркі халықтарын айтпағанда, моңғол, қалмақ пен қазақ
фольклорының арасындағы сан түрлі әуендестік, бағыттастық дәл осындай
тарихи-типологиялық ұқсастық салдарынан екендігі шүбәсіз. Мұны біз қазақ
және қалмақ эпостарын салыстыра қарағанда айрықша анық аңғарамыз.
[20,19б.].
Жалпы қандай ел, халық, қай жер, қандай мезгілде болмасын, бір құдайлық
(монотеистік) мемлекеттік дін өзінен бұрынғы діндер мен сенімдерді, олардың
ілімі мен оқуын, шығармалары мен кейіпкерлерін теріске шығарып, өмірден
өшіруге тырысып баққан. Алайда, ескі наным-сенім түгелімен жоғалмаған,
өзгеріп, басқа сипат қабылдаған, кейде қатарлас өмір сүрген. Иудей, будда,
христиан, ислам діндерінің тарихы осыны дәлелдейді. Осыған байланысты мына
нәрсеге аса көңіл аудару керек: біз айтып отырған сюжерттердің түрлері
бірін-бірі ауыстырғанда, алдыңғысы мүлде құрып кетпейді және тек соңғысы
ғана қалып қалмайды. Олар мифологияда бәрі қатар жүреді. Оларды туғызған
сенімдердің қалдықтары да қатар жүреді.
Айталық, қазақ мифологиясында кейіпкердің ғайыптан тууы да, тотемнің
әсерімен тууы да, сондай-ақ ата аруағының немесе мұсылман әулиелерінің
жәрдемімен дүниеге келуінің бәрі аралас, қатар жүруі осыдан. Әлбетте,
фольклордың, эпостың бойындағы ортақ жақындықты табу мен танудың басқа да
тәсілдері жоқ емес. Бірақ осы аталған үш түрлі типологиялық үндестік
неғұрлым кең таралған және көптеген ғалымдардың нақтылы зерттеулері арқылы
дәлелденген шындық болып табылады. Эпоста да, басқа жанрларда да бұл
көрсетілген тарихи-генетикалық, тарихи-мәдени, тарихи-типологиялық
ұқсастықтар мөлдір қалпында, қоспасыз кездесе бермеуі де мүмкін. Кейбір
фольклор шығармаларында бұлар аралас-құралас күйінде келуі де табиғи.
Өйткені фольклор туындылары – талай заман, жағдайды, бастан өткізіп, халық
санасында екшеліп, іріктеліп жеткен жаратындылар. [20,27-32б.].
Басқа ел мифологиясында да осылай. Ислам діні енгеннен бастап
Қазақстанда ескі шамандық пен ислам діні қатар өмір сүреді. Бұл жағдай көп
уақытқа созылғаны белгілі. Бірақ жай созылған жоқ, екі идеология арасында
үнемі күрес болып келеді. Сөйтіп, бұрынғы шаманизмді исламның қасиетті
күштері ығыстыра бастады, ал, кейбір шамандық кейіпкерлер мен әдет-рәсімдер
исламдық сипат алды. Соның нәтижесінде ежелгі тотемге және ата аруағына
табынумен қатар мұсылман дінінің әулие-әнбиелеріне қасиеттеп, оларға сиыну
кең етек алды. Міне, бұл процесс қазақ мифологиясында да көрініс тапты [7,
254б.].
Түркі мифологиясында батырмен алысатын қарсыластарының жаны көбіне
өзінде болмайды. Бұл мотив көптеген елдердің мифологиясында кездеседі. Ол
қарсыласының жаны не су астында, не жер астында, яғни, басқа дүниеде
болады. Мұнда кейінгі замандарда мифтің мифологияға айналғанда осы үш әлем
(аспан, жер, су) мифология кейіпкерінің шарлайтын мекеніне айналғандығын
көрсетеді.
Түркі халықтарының мифологиясындағы ортақ, ұқсас сарындарды әңгімелеу –
өте үлкен, күрделі міндет. Біз бұл дипломдық жұмысымызда тақырыптың талабын
толық атқарамыз дей алмаймыз. Ондай ірі жинақтаулар көп жылдық ізденістер
нәтижесінде ғана тууы ықтимал. Біздің алға қойған мақсатымыз осы
халықтардың жалпы мифологиясындағы, әсіресе, жыр-хикая, ертегі, қисса-
дастандардағы кейбір үндес сарындар жөнінде пікір қозғау, жекелеген
байқауларымыз бен ойларымызды білдіру, сөйтіп бұдан былайғы зерттеулерге аз
да болса соқпақ салу. Осы мақсатпен қазақ, түрік, ноғай, қырғыз, башқұрт,
алтай, қалмақ, әзербайжан, өзбек, т.б. халықтарының мифологиясындағы ұқсас
кейіпкерлер жайында сөз етеміз.
Мифологиядағы қаһарманның алысатын жауының жаны өзінде болмайды дедік.
Оның жаны басқа дүниеде, жер астында, не судағы балық ішінде болады. Бұл
мотив көптеген елдің мифологиясында кездеседі. Х.Г.Короғлы Взаимосвязи
эпоса народов Средней Азии, Ирана и Азербайджана деген кітабында бұл
сюжеттер жайлы айта келіп былай дейді: Қырғыз эпосындағы Эр-Тоштокте
Орта Азия мен Иран мифологиясындағы элементтер өте көп кірген. Қаһарман
жер астына түсіп кетеді. Дәудің жанының қайда екенін білу үшін Эр-Тошток
дәудің әйелімен байланысады. Сөйтсе, дәудің жаны Әл-Тәйкі деген елді
мекенде алтын көл Иран мотивімен салыстырғанда теңіз тұңғиығында не
мұхитта бар, онда сары балық өмір сүреді түркі мотиві балықтың ішінде –
алтын сандық бұл деталь иран және әзірбайжан мотивтерінде кездеседі бар,
ол сандықтың ішінде қырық құс бар екен, Иран және Әзірбайжан мотивінде –
бір құс, көбіне көгершін. Дәудің жаны әлгі қырық құс екен. Эр-Тошток
сандықты ашып ішіндегі құстардың бастарын жұлып тастаған кезде дәу де
өледі [12,22б.].
Ерте кезеңде мифтік санада адам мен жануардың арасына шек болмаған.
Сондықтан зооантромофтік бейнелер пайда болған. Зооантроморфтік бейнелер
тотемдік мифтерде, соңғы заманда мифтің басқа түрлерінде орын алған. Көне
тотемдік мифтер бойынша бір рулы елдің атасы бір аң деп саналған. Тотемдік
мифтегі құбылушылық шын мәнідегі, мақсатты, себепті құбылу емес. Ол
дәуірдегі түсінік бойынша адам жан-жануар, құс кейпінде де көріне береді.
“Мифтік дәуірде адам өзінің әртүрлі жанды-жансыз нәрсенің кейпіне кіріп,
өзгеріп кететіндігіне кәміл сенген. Бұл дәуірде адам өзін-өзі бірде
аспандағы аққу кейпіне, бірде жортып жүрген жолбарыс кейпіне ауыса алады
деп сенген”, - деп жазады Б.Уахатов.
Осы сияқты ұқсас мотивтер басқа елдің мифологиясында кездескенде, сол
елдің түсінігіне қарай өзгеріске ұшырап отыратындығын да еске алған дұрыс.
Мысалы, Өлмес Кощей атты орыс мифологиясында Кощейдің жаны: Теңіздің
арғы жағында емен ағашы бар, сол еменнің астында жәшік бар, жәшіктің ішінде
қоян, қоянның ішінде үйрек, үйректің ішінде жұмыртқа, жұмыртқада оның жаны
бар деп сипатталса, ол жағдай қазақ мифологиясында сәл өзгеше айтылады.
Яғни, ұстанған салт-дәстүрге орай икемделгенін аңғаруға болады. Қазақ Ер
Төстігінде дәу Шойынқұлақтың жаны: Борықты бұлақтың басында қырық елік
жүреді. Соның ішінде қайқы қаракер елік бар, қайқы қаракер еліктің ішінде
тоғыз қара сандық бар, сол сандықтың ең кішісінің ішінде тоғыз балапан
бар. Соны өлтірсе, дәу де өледі.
Осында кездесетін тоғыз саны түркі халықтарында ерекше сан екенін
білдірсе, көл басындағы еліктер ең ескідегі шыққан мергендер жайындағы
мифологиялік сарындардан хабар берсе керек. Себебі, жазық далада өскен
көшпелі халық көбіне заттарды аңға, құсқа теліп айтуы (жоғарыдағы
мотивтердің өзгерген формасы) айнала қоршаған ортаға байланысты ұғымнан
туатындығы белгілі.
Орыс мифологиясында судың ар жағында емен ағашы бар, оның астында,
яғни, жердің астында Кощейдің жаны сақтаулы. Бұл жердегі ағаш мифтік
әлемді вертикальді түрде жалғастырып тұрған ағаш екенін аңғаруға болады.
Ғылымда оны әлемдік ағаш (мировое дерево) немесе космостық ағаш
(космическое дерево) дейді. Мұндай мотивті түркі мифологиясынан де
кездестіреміз. Жоғарыда келтірілген Жоғалған ханшайым атты түркі
мифологиясында жігіт өзінің ағаларын іздеп жеті теңіздің арғы жағына сапар
шегеді. Іздеп барған жерінде өсіп тұрған жеті ағашты көреді де, оның өз
ағалары екенін біледі. Пақырды өлтіру үшін алдымен жер астындағы тығулы
тұрған оның жанын іздейді, оның жанын тауып алып, өзін сонан соң өлтіреді.
Бұл мифологияда да үш дүниені (Жер үсті, теңіз, жер асты) байланыстырып
тұрған әлгі ағаш әлемдік ағаш екендігін аңғаруға болады. Ондай ағаштың
қазақ арасында да бар екендігін С.Қасқабасов былайша баяндайды: Осы
космостық ағаш бейнесі көне мифтермен бірге шамандық нанымға да кіріккен.
Жалпы әлемдік ағаш туралы мифтік ұғым қазақтың мифологиясы мен шамандық
нанымдарында да кездеседі. Рас, онда жоғарыда айтқан көне мифтегідей емес,
реликті түрде кездеседі. Мәселен, көптеген қазақ мифологиясында зәулім
бәйтерек суреттеледі. Ол кейіпкердің өмір жолында өте маңызды роль
атқарады. Бәйтерек түбінде айдаһарды өлтірген кейіпкер аспан әлеміне
көтерілуге немесе жер астынан шығуға мүмкіндік алады: Бәйтеректің басында
ұя салған Самұрық (не Алып Қарақұс) кейіпкердің аспан әлеміне алып ұшады, я
болмаса, жер бетіне шығарады. Міне, мұндағы зәулім бәйтерек бейнесі – қазақ
жағдайына сәйкес космостық ағаштың өзгерген түрі [22, 86-87б.].
Жоғалған ханшайым атты түркі туындысында бас жағында патшаға бір
пақыр адам келеді. Патша зор ілтипат көрсетіп оған жеке баспана бергізеді.
Мұндай мотив түркі халықтарының мифологиясында көп кездеседі.
Миф туралы Дж.Ф.Бирлайн анықтамасында былай дейди: Миф – адам баласы
үшін барлық уақытта да бейне бір өзгермейтін, тұрақты нәрсе. Мифте бар
жалпы модельдер, сюжеттер, тіпті ұсақ детальдар барлық жерде, затта
кездеседі. Миф біздің түйсігіміздің (подсознание) құрылымына кіреді. Ол
тіпті, сірә, біздің қанымызда, генімізде таңбаланған (закодирован) болуы
керек. Миф — жазба тарихтың басталуына дейінгі өткен оқиғалар туралы
әңгіме. Сондай-ақ ол – болашақта болар оқиғалардың маңызын баяндайтын
әңгіме. Озарт — өткен мен бүгінді, бүгін мен ертеңді біртұтас етіп
көрсететін қазығы. Миф — біздің бес сезіміміздің арғы жағында жатқан
ақиқаттарды суреттейтін өзінше бір ғажайып тіл. Ол түйсіктегі бейнелер мен
саналы ойдың тілінің аралығында жатқан құрдым кеңістікті толтырады. Миф —
адамды біртұтас қауымдастыққа топтастыратын "желім". Ол қауымның, ру-
тайпаның, ұлттың өзін анықтауының, өз танымының негізі болып табылады. Миф
— адамгершілік. имандылық заңдарының барлық жиынтығында бар өте қажетті
нәрсе. Адам баласының адамгершілік жөн-жосығы әрқашан да дін
мен озарттан өсіп шығады.[9,15б.]
Орта Азия мен Қазақстан халықтарының көбіне ертеден қанықты Бозжігіт
жыры ноғайларда да бар. Бұл да, сөз жоқ, зерттеу үшін қызғылықты материал.
Жырда бірін-бірі түсінде көріп ғашық болған Бозжігіт пен Сайбямалдың
мұратына жете алмай мерт болғаны көркем кестеленген. Мұнда да, ноғайдың
басқа жырларындағыдай, оқиға өрілімі қаһармандардың диалогы түрінде
беріледі. Өлең мен қарасөз кезек алмасып отырады. Бұл тараптан Бозжігітте
халық романдарының сипаты молырақ.
“Көне мифтің көркем мифологияға айналуы және эстетикалық қызметі”
ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейін жүріп жатқан процесс. Тіл мен миф, миф
пен образ (бейне) байланысы жайлы айта келіп, А.А.Потебня мифологияға
көркемдік ойлаудың ішкі формасы ретінде қарайды. Миф өзі шыққан дәуірде
көркемдік ойлау формасы қызметін атқарған жоқ. А.А.Потебня көзқарасын
бүгінгі таңдағы әдебиет тұрғысынан дұрысқа шығаруға болады. “Мифтік
сюжеттердің бергі замандарда басқа сипат алып, көркем фольклорға айналғаны
байқалады”, - дейді.
Көне дәуірдегі адамдар өздерін бұғыдан, бөріден, киттен тарадық деп
сенген. Қырғыз халқының бұғы-ана туралы мифіндегі тотемі – бұғы... Түркі
тайпаларының тағы бір тотемі – бөрі. Ең көне дін болып саналатын
зороастризм адам мен жануарды қандас туыс деп түсіндіреді. Қытайдың көне
дәуірден жеткен жазба шежіресі “Суйшуде” Ашин ордасының шыққан тегі туралы
тарихи анықтамамен қоса “мифке негізделген аңыз” кезедесетініне Н.Я.Бичурин
тоқталып өтеді. “Бүгінгі жер басып жүрген үлкенді-кішілі ұлттардың барлығы
да өзінің түпкі таралу тегін жан-жануардан таратады. Бұл – есте жоқ ескі
дүниеден қалған танымдық сенім”, - деп жазады
Т.Жұртбай түркі тайпаларының тегі болып саналатын көк бөрі туралы
хикаяны келтіреді. Мифтік желі бойынша, анасы – бөрі, әкесі – адам көк бөрі
(қытайша “ашина” – мейірімді бөрі) ұрпақтары түрфандық қызға үйленіп,
түркілердің көк бөрі әулетін таратады Енді бір аңызда Көк Тәңірінің
әмірімен хұн тәңірқұтының қыздарының бірі қасқырдан ұл туады. Көк бөрі
туралы аңыздар б.д.д. Ү-ІҮ ғасырларда көшпелі жұрттың арасына кеңінен
таралып, киелі аң ретінде санаға әбден сіңіскен. Белгілі ғалым-тарихшы,
түркілер әлемін зерттеуші Л.Н.Гумилев өз еңбектерінде түркілердің діни
нанымдары туралы айта келіп, көк бөрі мифіне ерекше тоқталады. [37,15б.]
Тотемдік мифтер адамдар мен жан-жануарлар мен құстардың арасындағы
байланысқа барынша иланған, олардың базбіреулерін өздерінің ата-тегі деп
таныған. Тіпті кейбіреулерін киелі деп санап ата-бабасының негізінде
сыйынған.
Рулық-тайпалық дәуірде адамдар өздерінің шығу тегін бір аңмен
байланыстырғанын мифті зерттеушілер атап көрсетеді. Өз тегін жануарлардан
тарататын мифтік сенім “Оғыз – намеден” ерекше көрінеді. Л.Гумилевтің
айтуынша, алғашқы түркі билеушілерінің бірі Ашин өзінің ата-бабасы бөріден
тараған деп білген. “Оғыз – намедегі” көк бөрі – сол ұрпағын қорғаушы,
қолдаушы пір тәріздес. [37,26б.]
Түркі мифологиясы халықтың рухани әлемін танытып, жалпы адамзаттық
дүниетанымның кең шеңбердегі ауқымының көрінісі ретінде ұрпақ санасына
орнығып отырды. Фольклорды халықтың рухы деп танысақ, мифология – сол халық
рухының тынысы. Фольклорлық жанрлардың барлығы дерлік мифтік ұғым-түсінікті
өз бойына сіңіріп, тұтастай халықтық танымға негізделді. Бастапқы кезде
таза түсінік күйінде болған мифтер уақыт өте келе фольклорлық шығармаларға
кіріп, танымдық, идеялық-көркемдік мақсатқа қызмет етті [37,34-37б.]
Мифология фольклорлық туындылардың тілінде, стилінде, кейіпкерлер
характерінде “өмір сүрді”. Е.М.Мелетинский сөзін келтірер болсақ, “миф –
терең өмірлік дүниетанымның поэзиясы”. Фольклорлық-мифологиялық материалдар
жалпы өнер атаулының туып, қалыптасуына, көркем жазба әдебиеттің дамуына
барынша ықпал етті.
Қазақ, қырғыз мифологияларында кездесетін жеті қат көк, жеті қат жер
деген ұғымдар Алтай мифологиясында да молынан кездеседі. Сондай-ақ, кейбір
кездері батырдың өзі де, астындағы аты да басқа бір хайуанаттарға,
жануарлар кейпіне түсіп, жауын жеңу Алтай эпосында көп. Мұның бәрі түркі
халықтарының ортақ кейіпкерлерінің сыры екендігін білдіреді. Түркі
халықтарына ортақ тағы бір сипат – батырдың атының керек жерінде тіл
бітіп сөйлеуі де, кеңесші болуы. Сонымен қатар, басты кейіпкерлер аң мен
құстың тілін білетін болып шығады.
Жас батырдың ержеткенін жүйелі түрде сипаттау да түркі халықтарына ортақ
сипат және басқа елдер жырларымен үндестіреді
1.2 КӨНЕ ТҮРКІЛЕРДІҢ МИФОЛОГИЯСЫНДАҒЫ АҚ РУХТЫ КӨКТӘҢІРІ БЕЙНЕСІ
Көне түркілер үшін жаратылыстың құдіретті иесі – Тәңірі. “Аспан –
шамандықтың ең құдіретті жаратылыстың жаратушысы. Көк Тәңірі – көк аспан
деп аталады. Қазақтар ұғымындағы бірінші аталатын сын есім “көк” –
көріністі бейнелейді және заттық түсінікті білдіреді, ал зат есім (тәңірі)
“көк” атауының баламасы (синонимі)... Тәңірі сөзін Шыңғыс хан заманында
мұсылмандар “Алла” деп, ал, еуропалықтар “deus” деп аударған”, [5,125б.] -
деп көрсетеді Ш.Уәлиханов . “Күлтегін” жазуындағы “Тағдырды Тәңірі жасар”
деген тіркестің астарында бүкіл адам баласының амандық-саулығы, тағдыры сол
Тәңірінің қолында, ол өз билігін көк биігінен іске асырып отырады деген
сенім жатыр. Бағзы дәуірлерден жеткен әлемнің пайда болуы, өмірді танып-
білу туралы мифтерде аспанды – әке, жерді – ана деп тану сенімі бар. Осы
танымды көрсететін мифтік образдар – Тәңір, Ұмай-ана. Фольклордық мұраларда
Көк пен Жерге табынған сенім нышаны түркі мифі мен діни ұғымында
сақталған.
Аспан, көк тәңірі – түркі тілдерінде сөйлейтін халықтардың бас
иетін тәңірісі. Тәңір сөзі құдай, алла, ғаламды жаратушы деген мағынаны
білдіреді. Құдай – жаратқан ғаламды билеп төстеуші, бірден бір құдіретті
күш ретінде бейнеленеді. Сондай-ақ, құдай сөзінің синонимдері – тәңір,
жаратқан, алла, жаратушы, жасаған, жаратқан ием, т.б. Ал, алла – құдай,
тәңір сөзінің баламасы, мифологиялық түсінік, адамзатты, жан-жануарларды
жаратушы ие. Араб тілінде алла сөзі құдай деген ұғымды білдіреді. Құранда
алла қайырымды, ақылды, дана, жасаған дүниенің билігін қолына ұстаған деген
элементтермен суреттеледі. Құран бойынша әрбір мұсылманның негізгі борышы –
алланың құлы екендігін мойындау, басқа құдай бар дегенге сену кешірілмес
күнә болып саналады.
Тәңір – көне түркі сөзі. Алтай тілдерінен алынған, аспан, көк
деген мағынаны білдіреді. Тәңір – аспанның әміршісі саналған. Яғни, Тәңір –
ең жоғарғы құдай, ол аспан мен жердегі тылсым тіршіліктің иесі. Адамды да,
жер бетіндегі жанды, жансыз заттардың барлығын да, аспанды да, ондағы
барлық аспан денелерін де жаратушы Тәңір деп саналған. Міне, мұның бәрі –
көне мифтік ілкі ата-демиургтың, жасампаз қаһарманның атқаратын істері. Бұл
қызмет түркілер заманында Тәңірге, ал ислам келгенде Аллаға таңылған.
Ал ҮІІ ғасырда өмір сүрген Феофилакт Симатта Күлтегін ескерткішінде көрініс
тапқан Жоғарыда көк тәңірі, төменде қара жер жаралғанда, екеуінің арасында
адам баласы жаралған деген сөз тіркесі бойынша мүлдем керісінше ой айтады.
Ол өз заманында түркілер жер мен аспанды жаратқан бір Құдайға табынады
[35б.] деп, мәлімдейтін дерек қалдырған.
1240 жылы Моңғол императоры Күйіктің ордасында арнайы сапармен болған
Христос діндары Плано Карпини көшпенділердің діни наным-сенімі туралы Олар
тек қана бір құдайға (латынша deus), яғни Тәңірге ғана сыйынады, оны көзге
көрінетін және көрінбейтін дүниенің барлығын жаратушы, бақыт пен бейнеттің
себепшісі, түпкі иесі деп ұғады деп жазады. [35,147-150б.] Сол кезеңде өз
дінін насихаттап жүрген тағы бір Христос тақуасы жиһанкез Вильям Рубрукке
сұхбаттасқан Мөңке хан Тәңірі туралы Біз оның (Тәңір) арқасында тірі
жүреміз һәм оның бұйрығымен өлеміз, оған ғана шын жүрек-ниетімізді
арнаймыз, [31,105б.], - деп жауап берген. Түрік жұртына будда дінін
таратқысы келген билеушілерге Тоныкөк ...ескі салтта қала берген дұрыс,
храм салсақ бағзы дәстүрден жұрдай боламыз, будда, дао ілімінің әсерінен
мейірбан, момақан күйге түсіп, жауынгерлік мінезінен айырылған түркілерді
Таң империясы оңай-ақ жаулап алады деп уәж айтып, тойтарыс береді.
[31,107б.] Яғни, көшпелі елдердің билеушілері қуатты әлемдік діндердің
басшылығына тап келген жағдайда оларға Тәңір сенімінің құндылықтарын алға
қойып, рухани жеңістерге жетіп отырғаны тарихи жазба-деректерлерде ерекше
сипатта сөз болады.
Түркі халықтарының түсінігінде барша табиғатты, жер-суды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1. ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНА ОРТАҚ МИФТІК КУЛЬТ
Қазіргі таңда сөз болып жүрген танымдық сала —мифология. Миф — ата-
бабалардың ежелгі, бастапқы танымындағы ғылыми таным, ғаламның алғашқы
пенделерінің өмір хақындағы таным-түсініктері. Олардың қатарына аспан
әлемі, жер қойнауы, су дүниесі мен жер асты және осылардың тұрғындары, яки
тәңірлер мен тәңіриелері, құбыжықтар мен перілер, дәулер, жасампаз батырлар
мен ел терушілер, ілкі адамдар, ғажайып мақұлықтар мен заттар, т.б. жатады.
Түркі мифологиясы ежелгі дәуірлерден бері келе жатқан ең көне жанр болып
табылады. Түркі мифологиясының шығу төркіні сонау қола дәуіріне кетеді
десек, содан бергі ұлт болып, халық болып қалыптасқан түркі халықтарының
мифологиясының өзі кейін уақыт өте келе көптеген өзгерістерге ұшырап,
түрленіп отырған.
Әлемдік деңгейде миф, мифология және мифологиялық кейіпкерлер туралы
біршама зерттеулер жүргізіліп, пікірлер айтылып келеді. Мәселен, миф
дегеніміз – дейді, адам және оның пайда болуы, ғаламның жаратылуы туралы
антикалық, библиялық көне ертегілер. Мифология дегеніміз — солар туралы
аңыз-әңгімелердің жиынтығы және ғалам жөніндегі фантастикалық түсініктер
жүйесі, ғалам картинасы. Мифология - барлық халықта өткен адамзат сана-
сезімінің алғашқы тарихи формасы... Тұрпайы көзқарас ықпалынан өту кезеңінде
ғылым адамзат дүниесіне мифология деп аталатын ауқымды, әрі жан-жақты
құбылысты алып келді.
Бұл – әлем халықтарына түгел қатысты адамзат санасының өте ерекше
қабаты. Бұл қабат қазақ халқының рухани мұрасында ерекше байқалады. Оның
іздері фольклорда, ескі аңыз-әңгімелерде, тілде сақталған”. Ғалым
С.Қасқабасов қазақ фольклорындағы миф жанры туралы сөз етіп, мифке қазақ
фольклоры тұрғысынан анықтама береді.
Әлемдік фольклортануда мифті зерттеуші ғалымдар еңбегі көптеп жарыққа
шықты. Мифологияны зерттеушілер қатарында Е.М.Мелетинский, М.И.Стеблин-
Каменский, О.М.Фрейденберг, М.И.Шахнович, т.б. есімдеріне ерекше тоқталуға
болады. М.И.Стеблин-Каменский пікірінше, миф өзі дүниеге келген дәуірде
шындық деп қабылданған әңгіме, мифті зерттеушілер үшін тек қиял ғана.
Құдай қалауындағы ел деп аталған Түркі мемлекетінің бағзы замандардан
бері атап айтсақ, руникалық жазбаларында құрылғандығы туралы мәліметтер
көп. Енисей руникасында бұл мемлекет деп аталады. Бұл – көне мифологиялық
цикл Түркі қағанатының мемлекеттік культінің ажырамас бөлігі. Кезінде
көшпелі өмір салтын ұстанған Көк түріктің ұрпағы Монғолиядан Еуропаға
дейінгі ұлан-ғайыр жерде көшіп-қонып жүріп, көптеген халықтармен араласты,
олардың мәдениетін қабылдады, кейбіреулері сол халықтармен сіңісіп кетті,
енді бірі отырықшылыққа бейімдесті. Тарих бетінде Түрік қағанаты деген
атпен белгілі болған түркі тайпалары кейін жеке-жеке мемлекеттер құрып,
өздерінің тарихы мен әдебиетін қалыптастыра бастады.
Алайда, сол түркі халықтарының мифологиясын зер салганымызда, олардың
бастау алатын бұрнағы мекені Алтай мен Сібір, Монғол жерін мекендеген түркі
тайпаларының мифологиясына иек артатынымыз да тегін емес. Себебі Алтай мен
Сібірді мекендеген түркі халықтарының арасында миф пен мифологиялық
әңгімелер басқа түркі халықтарына қарағанда анағұрлым көп әрі өзгеріссіз
таза сақталған. Ал, батыс пен батыс-оңтүстікке қарай орналасқан түркі
халықтары сол жақтағы отырықшы халықтармен ертеден араласқандықтан біраз
өзгеріске ұшырағанын көреміз.
Ұлан ғайыр жерді алып жатқан түркі халықтарының жерұйығы, түпқазығы қай
жер бұл сауалға Елбасы Н.Ә.Назарбаев: Ұлттық бірегейлік туралы сөз
қозғағанда халықтың рухының жерұйығы туралы ой тастайды. Жерұйық дегенде
біріншіден, құтты мекен ойға оралады, ол қазақ халқының тарихында Асан
қайғының философиясымен тығыз байланысты. Себебі, Асан қайғы жел маясына
мініп халқына Жерұйық іздейді. Сонда жерұйық дегеніміз қандай жер және
бүгінгі заманда қазақ халқы өз жерұйығын тапты ма деген сауалдарға жауап
іздеу кезек күттірмес мәселе. [1,91 б.б.]
Орхон-Енисей руникалық жазбаларын негізге ала және оларды
археологиялық, этнографиялық, мифологиялық деректермен толықтыра отырып,
көне түркілердің дүниетаным түсінігін және олардың космогониялық танымын
анықтауға негіз бар. ҚР Президенті, Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Тарих
толқынында атты кітабында: Бұдан 1,5 мың жыл бұрынғы ғұн нәсілдері –
түркілер – Ашина руының түркілері – Ордос алабынан ауған жүнді тайпаларының
ежелгі ақсүйек әулиетінен тараған ұрпақтар. Осынау жаңа рухани толқынның
тоғысында тұңғыш Түркі қағанаты – Мәңгілік Ел бой көтереді. Бұл үшінші
империя жергілікті сақ тайпаларын бұдан арғы мыңжылдықта ғұндардың арынды
асау рухының ықпалымен таратып жіберіп, Байкалдан Каспийге дейінгі байтақ
өлкені жайлап келген Түркі тайпаларымен біріктіріп, барлығын өз қанатының
астына жинаған [1,92 б.б.] – деп атап көрсетуі, Қазақ даласының ұлы түркі
елінің қара шаңырағы екендігін айқындай түседі. Жерұйықтың негізін
түркілер заманынан іздеу осынысымен маңызды.
Танымал мәдениеттанушы ғалым, профессор Ақтолқын Құлсариева Қазақ
ұлтынан қазақ еліне атты мақалалар жинағында Тәуелсіз Қазақстан идеясы –
Жерұйық Қазақстан атты мақаласында: Біздің ұлттық идеямыз да, ұлттық
идеологиямыз да биік азаматтық құндылықтарға негізделген ұлттық келісім
рухы негізінде құралып, тәуелсіздік құндылығын ұлықтауы тиіс. Ал сол
айтылғандардың барлығын өз бойына сыйдыратын, қысқа да нұсқалығымен бағалы
идея Жерұйық Қазақстан болмақ, – дей келе, Жерұйықты желмаямен іздеген
арманшыл Асан қайғыдай өз еліне малға шүйгін жері бар, жанға жайлы елі бар
болашақ тілейтіні мәлім. Құтты қоныс іздеу – әлем халықтарының
дүниетанымында жақсы өмірді күткен арман-аңсардан туған рухани интенция
[2, 178-179 ббб.], – деген салиқалы ой білдіреді.
Яғни, Жерұйық ғалымның пікірінше, халқы тәуелсіздік құндылығын
ұлықтаған құтты қоныс. Себебі, түркі халықтарының рухани әлемінде өзіндік
жинақтаушы күшке ие болған ұғымның қатарына құт феноменін жатқызамыз.
Барлық елдердегідей түркі тілдес тайпалар да бір-біріне жақсы лебізін,
игіліктің көбеюін білдіруте тырысқан. [3,129 б.б.]. Бұл турасында белгілі
түркітанушы ғалым, Ахмет Ташағыл көне түркілер үшін тәуелсіздіктің маңызын
Орхон-Енисей жазбаларының мән-мәтінімен түсіндіреді. Оның ойынша Жерұйық
– түркілер дүниетанымындағы тәуелсіздікпен байланысы бар құтты мекен.
Себебі, түркілердің тәуелсіздікке қол жеткізуі және оны жоғалтуы жайында
Орхон жазба ескерткіштерінде барынша тәптіштеліп түсіндірілген. Онда
тәуелсіздікті жоғалтудың халық үшін өліммен тең екені, тәуелсіздікті алудың
қайта тірілумен, жанданумен бірдей болатындығы және халықтың осындай
оқиғалардан сабақ алу керектігі баса айтылған [4,369 б.б.], деп атап
көрсетеді.
Бүгінгі таңда Орхон жазбаларындағы көне түркілердің мемлекеттігінің
және қағандардың дүниеге келу ерекшелігі, жерді сақтау Ашина руынан тараған
түркілердің тектілігі, жалпы түркі халқының қаһармандығы жан-жақты
зерттелген. Қазақ елдігін құраған ескі рулар бұрын талай діннің ықпалын
көрген, өздері тұтынбаса да сол елдермен араласа жүріп сол елдің наным-
сенімін қабылдаған.
Түркі-қытай ауқымында туып-өскен буддизм, ата-бабаларымыз ұстанған
шаманизм, сақ, арий тайпаларынан шыққан зәрдушт діні, ислам діні, осылардың
бәрі де ескі қазақ руларына өз кезінде дінмен байланысты біршама мифология
әкелген.
Руникалық жазбалардағы фрагменттік мәліметтер бойынша көне түркілер
мифологиясы – мазмұны жағынан архаикалық болып келеді. Атап айтқанда, көне
түркі мифологиясы тотемді генеологиялық және космогониялық болуымен ерекше
екендігі де белгілі. Түркі мифологиясындағы көне түркі мемлекеттігінің
пайда болуы туралы миф салыстырмалы түрде элитарлы және сакральды бұқаралық
биліктің көрінісі, мифологиялық тұрғыдан жаңа қабатты бейнелейді. Соның ең
ескісі ретінде шамандыққа тоқталып өтуге болады. Шаманизмнің қазақтар
арасында өте ертеден тарағаны белгілі. Ал, оның сарқыншақтары ХХ ғасырдың
басына дейін сақталғанына ел арасында өмір сүріп келген бақсылар мен
шамандықтың оқта-текте ұшырасатын элементтері куә.
Шамандықты зерттей келе, Ш.Уәлиханов оның мұсылманшылықпен етене
араласып кеткендігін айтады. Ш.Уәлиханов: Мусылманство среди народа
неграмотного без мулл не могло укорениться, но оставалось звуком, фразой,
под которыми скрывались прежние шаманские понятие. Оттого изменению
подверглись имя, слова, а не мысль. Онгон стали называть арвахом, куктэнгри
– аллахом или худаем, духа земли – шайтаном, пери, дивана и джином, а идея
осталась шаманская [5, 49б.б.] – дейді.
Тарихи фактілерге зер салсақ, 630-680 жылдары арасында түркі мемлекеті
Қытай басқыншылығына ұшыраған кезеңде тәуелсіздік жолында бірнеше рет
көтеріліске шыққандығы белгілі. Нәтижесінде, 679 жылы басталған көтеріліс
682 жылы Түркі мемлекетінің тәуелсіздік алуымен аяқталды. Бұл – Түркі
қағанатының толық тәуелсіздікке мән беруінің маңызды дәлелінің бірі.
Түркілер тәуелсіз мемлекетін сақтап қалу және оны дамыту үшін атадан жеткен
асыл мұра – Жерді көзінің қарашығындай сақтаған. Көне түркілер
дүниетанымында мемлекет – билеушінің жеке меншігі емес, Тәңір тарабынан
берілген құт ретінде көрініс тапқан. Көне түркілер заманында ата-баба
жерінің тәуелсіздігін сақтау және оны құтты қонысқа айналдыру – жерұйықтың
архаикалық формасы болып табылады. Әрбір халықтың өзіндік тұрмыс-салтын
туындатқан дүниетаным мифологияда өзіндік болмыс-бітім қалыптастырады.
Мифтер ғылыми білім санатына жетпесе де, көне дәуірлерде орын алып, артынан
ешбір із қалдырмаған белгілі бір оқиғалардың бетпердесін ашуға қабілетті
және ғылыми талдау үшін нақты дерек бола алатын фактілер санатына жатады.
[6,480б.б.]
Жалпы қандай ел, халық, қай жер, қандай мезгілде болмасын, бір құдайлық
(монотеистік) мемлекеттік дін өзінен бұрынғы діндер мен сенімдерді, олардың
ілімі мен оқуын, шығармалары мен кейіпкерлерін теріске шығарып, өмірден
өшіруге тырысып баққан. Алайда, ескі наным-сенім түгелімен жоғалмаған,
өзгеріп, басқа сипат қабылдаған, кейде қатарлас өмір сүрген. Иудей, будда,
христиан, ислам діндерінің тарихы осыны дәлелдейді. Осыған байланысты мына
нәрсеге аса көңіл аудару керек: біз айтып отырған сюжерттердің түрлері
бірін-бірі ауыстырғанда, алдыңғысы мүлде құрып кетпейді және тек соңғысы
ғана қалып қалмайды. Олар мифологияда бәрі қатар жүреді. Оларды туғызған
сенімдердің қалдықтары да қатар жүреді.
Айталық, қазақ мифологиясында кейіпкердің ғайыптан тууы да, тотемнің
әсерімен тууы да, сондай-ақ ата аруағының немесе мұсылман әулиелерінің
жәрдемімен дүниеге келуінің бәрі аралас, қатар жүруі осыдан.
Басқа ел мифологиясында да осылай.
Ислам діні енгеннен бастап Қазақстанда ескі шамандық пен ислам діні
қатар өмір сүреді. Бұл жағдай көп уақытқа созылғаны белгілі. Бірақ жай
созылған жоқ, екі идеология арасында үнемі күрес болып келеді. Сөйтіп,
бұрынғы шаманизмді исламның қасиетті күштері ығыстыра бастады, ал, кейбір
шамандық кейіпкерлер мен әдет-рәсімдер исламдық сипат алды. Соның
нәтижесінде ежелгі тотемге және ата аруағына табынумен қатар мұсылман
дінінің әулие-әнбиелеріне қасиеттеп, оларға сиыну кең етек алды. Міне, бұл
процесс қазақ мифологиясында да көрініс тапты [7, 254б.].
Мифология мен дін тарихын зерттеуші Мирча Элиаде былай деп жазады: “Миф
белгілі бір қасиетті тарих туралы, яғни Уақыт басында, ab initio... болған
алғашқы оқиғаны сөз етеді. Бұл әрқашан “жаратылыс” туралы, белгілі бір
заттың қалайша қалыптасқандығы, яғни өз тіршілігін қалай бастағандығы
туралы сөз” [8,63б.] Дж.Ф. Бирлайн: Миф – адам баласы үшін барлық уақытта
да бейне бір өзгермейтін, тұрақты дүние. Мифте көрініс тапқан жалпы
модельдер, сюжеттер, тіпті ұсақ детальдар барлық жерде немесе затарда
кездеседі. Оны басқаша айтқанда, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келе жатқан
біздің ата-бабаларымыздың естелік мұраларының жиынтығы. Миф – біздің
дүниетанымымыздың құрылымында көрініс тапқан. Ол қанымызда, генімізде
таңбаланған [9,15б.] Мәдени жәдігерлердегі мифтерді ұрпақтан ұрпаққа
берілетін тек жалаң мәтіндер корпусы ретінде қабылдау бүгінгі әдістемелік
тұрғыдан қате пікір, расында ол жәдігерлерден аға ұрпақтың әлемді қабылдау
бейнесіне қатысты идеалдардың немесе түсінік-ұғымдардың жиынтығын
семиотикалық деңгейде аңғаруға мүмкіндік мол [10,220б.].
Болашақты болжаушылар ұлыстың әскери тіршілігінде аса маңызды қызмет
атқарғандығын мына жәйттерден де аңғаруға болады. Геродоттың айтуына
қарағанда, ежелгі амхарлар жорыққа болжаушы айтқан уақытта және болжаушы
нұсқаған жаққа қарай аттанатын. [18,89б.] Ежелгі Малиге 1353 жылы сапар
шеккен араб тарихшысы Ибн Баттутаның айтуына қарағанда, сонинкелердің ата-
бабаларында бұл міндетті жула деп аталған жыраулар әрі бақсылар атқарған.
Құс қауырсындарынан құралған арнаулы киім киіп, беттерін қызыл тұмсықты
құсты елестетін сірімен жауып, жулалар хандарына ақындық толғау түрінде
нақыл-өсиеттер айтатын. Толғау сөздерінің батылдығына қарағанда, жулалардың
халық және ел басшылары алдында беделі күшті болған.[19,11б.]
Яғни түркі аңыздары мен туындыларында, ертегілерінде су перісі мынадай
сипатта көрінеді: су перісі — белгілі бір рудың түпкі анасы, түпкі атаның,
батырдың әйелі, батырға (мысалы, аңшыға) рухани да, материалдық та көмек
береді, өзіне жар етіп таңдайды, жігітке билік алып береді, т.т. Яғни су
перісін мұнда сұлу да арлы дана ретінде көріп бағамдап отырмыз. Ертеде орта
азия мен иран жерінде танымал болған батырларды ұзақ сапардан сарыла
күтетін, оларға көмек бере отырып, күш, пәрмен жасайтын арулар болыпты.
Олар да осы су перісі тектес екен.
Жоғары, Орта және Төмеңгі трихотомды әлемдерге бөлген, олардың арасында
жанды заттар, құдайлар және перілер болған. Бұл трихотомды концепция
әлемнің көлденең моделін тігінең суреттейтін моделімен толықтырды. Оның
ойынша, Көк Тәңірі Жоғары әлемнің билеушісі және көне түркі пантеонының
құдайы болды. Көк Тәңірі басқа құдайлармен бірлесе отырып, адамдардың
тағдырын билеген. Тәңір қағандарға билік пен даналықты сыйлады. Жоғары
әлемнің тағы бір құдайы Ұмай ана адамзат баласына өмір сыйлаған. Өлім көне
түркі мифологиясы бойынша Эрклигтің қолында. Міне, С.Г.Кляшторный көне
түркі мифологиясына байланысты архаикалық Орталық Азия наным-сенім
кейіпкерлері ретінде жоғарыдағы наным-сенім иелерін көне түркі пантеонының
басты сипаты ретінде көрсетеді. [28,103-114б.]. Аспан ғарыштың бөлшегі
ретінде мифологияда және Орхон-Енисей жазбаларында Көк-Тәңірі деп
аталады. Көк аспан – ұшу, көтерілу секілді етістіктермен сипатталады.
Ал жер көне түркі мифологиясында төрт бұрышты, шаршы кеңістік.
Күлтегіннің жазуында Төрт бұрыштың бәрі жау еді деген мәтін түркі
әлемінің дүниетанымдық шекарасын көрсетеді. Ышбара қағанның хатында өздері
мекен еткен аймақтан тыс мекенде төрт теңіз бар екендігі суреттеледі. Оны
жердің төңірегіндегі әлемнің мәңгі өзгермейтін негізі немесе әлемнің шегі
деп түсінуге болады. Руна ескерткіштерінің авторлары үшін әлемнің құрылысы
көгілдір аспан адамдар мекен еткен әлемді яғни жерді жауып тұратын төбе.
Атап айтар болсақ, Төбе өзенінің маңында табылған ескерткіштің соңғы екі
жолында: - О, менің көк аспаным, бізге шатыр болар көр! - О, менің елім-
Еділім, мәңгі жасай гөр! – деп жазылуы, түркілердің әлем түсінігін
танытады. Бұл жөнінде Ышбара қағанның 585 жылы суй императорына жазған мына
хат мәтіні жоғарыда көрсетілген көне түркі әлем моделін дамыта түседі.
Мазмұнына тоқталар болсақ: Аспан жауып тұрады, жер көтеріп жүреді, жеті
ғаламшар сәуле беріп тұрады. Тағы атап кетер басты жайт, дәл осындай
үйлесімді қайталау 600 ж. Кимін қағанның хатында да кездескен [29,52-60б.].
Ал ҮІІ ғасырда өмір сүрген Феофилакт Симатта Күлтегін ескерткішінде көрініс
тапқан Жоғарыда көк тәңірі, төменде қара жер жаралғанда, екеуінің арасында
адам баласы жаралған деген сөз тіркесі бойынша мүлдем керісінше ой айтады.
Ол өз заманында түркілер жер мен аспанды жаратқан бір Құдайға табынады
[30,161б.] деп, мәлімдейтін дерек қалдырған. Ғалымдар пікірінің тоғысқан
жері Орта әлемде көне түркілер Жер-Суды киелі санағандығында. Ата-
бабасынан мирасқа қалған жерді киелі санау, Жерұйығын қасиет тұту көне
түркі мифологиясында нақты көрініс тапқан. Себебі, Жерұйық – ежелгі
түркілік ыдық йер-суб мифтік кеңістігінің қыпшақ тілді ортадағы кейінгі
өзгерген атауы. Көне түркілік ыдуқ – қасиетті сөзі үйекке айналып
кеткен, яғни Жер-Ыдуқтың көктүркілік отты кеңістік – Отұқ Кеңг – Ыдуқ
Кеңг – Өтүкеннің соңғы өзгерісі, қазақ ұғымындағы сарқыншағы болып
табылады. Дж. Клоссонның пікірінше, Жер-Су ұғымы Құдай емес, тәңірідей
құрметтелген киелі ел, өлке, жер тараптың тұлғасы болған, яғни ол да
Өтүкен, Ергенеқон образдарының синонимі болған деп шамалауға болады
[31,207б.]
Бұл турасында Ахмет Ташағыл: Отанға деген сүйіспеншілік Орхон жазба
ескерткіштерінде анық сипатталған. Сонымен қатар орталық Отүкен түріктер
ұғымында қасиетті деп саналған. Себебі, көк түркілердің астанасы – Отүкен,-
деп атап көрсеткен. Түркілер мифологиясындағы Жер-су Орхон-Енисей
ескерткіштерінде Көк аспанға оппозиция ретінде орын алған, жалпы, киелі
деген мағынаны білдіретін терминологиялық ұғым болып табылады. Жер-су
ұғымы ландшафты схема бойынша киелі тау шыңына пара-пар тігінен
сипатталатын жазықтық немес кеңістік болып табылады. Оны С.Г. Кляшторный
священная Отюкенская чернь [32,402б.] деп сипаттайды. Бізше айтқанда
Жерұйығы және көне түркі мифологиясы бойынша әлемнің кіндігін білдіреді,
қағандар ордасын тіккен, түркі халқы мекен еткен, төрт тарапқа – алға,
артқа, оңға, солға жорыққа шыққан. Көне түркі түсінігінен қалған
мифтік абыз-ақынның образы Асан қайғы турасында ой қозғауға алып келеді.
Атап айтқанда, Асан – аспан адамы, қайғы – ақын, жырау, сазгер деген
туынды мағынаға ие екендігін, Асан қайғы – аспан жыршысы екендігін ғана
айта аламыз, – деген С. Қондыбайдың зерттеушілік пікірі, Асан қайғының
киелі жерді іздеген Асан және көктүркілік халқын киелі жерден,
атамекеннен шығарған Асянь-шадты бір трафаретке еңгізілген образ деп
көрсетеді [31,31б.]. Л.П. Потапов та Тәңір, Ұмай, Жер-Су үш құдайына сену –
көне түркі қоғамында барлық топтарға таралды [33,71-77б.]
Осы негізде үш мифтік шығармашылық цикліне арналған алты мифологиялық
сюжет ғылыми айналымға енді. Атап айтқанда, 1. Космогония және космология:
әлемнің пайда болуы, оның құрылымы туралы және ғарыштық апат туралы мифтер;
2. Пантеон және социум: құдайлар туралы, құдай қалауындағы мемлекеттің және
Тәңірі дүниеге алып келген қағандар туралы мифтер; 3. Этнология және
генеология: түркі тайпасының шығу тегі туралы және түркі халқының
қаһармандары туралы мифтер. [34,272б.]
Дәстүрлі түркілік дүниетанымда космологияның көшірмесі болып табылатын
адамның жаратылуы да әлемнің орталығында жүзеге асқан. Мысалы, Месопотамия
мәдениетінде адам Жер жүзі мен Көк арасындағы көпірдің орналасқан жері –
жердің кіндігі – Жерұйықта дүниеге келген. Осы символдық бейнелеулер
түркілік космологияның да негізгі ұстанымдары болып табылады. Негізінен,
ескі түркі космологиясы Жерұйық концепциясы негізінде қалыптасқан. Түркі
мемлекеті, түркі ордасы дүниенің төрт бұрышының түйіскен жерінде, яғни дәл
орталығында, әлемнің кіндігінде орналасқан. Әлемнің кіндігі – Жерұйық ең
алғашқы құдайлық бастаманың, яғни адамның жаратылыс негізі болғандықтан да
киелі. Көктеме, жайлау, қыстау, күзеу – бұлар көшпелі қоғамның мемлекеттік
шекарасы қызметін атқарады. Бұл кеңістіктер Тәңір тарапынан аталарына
берілген мирас болғандықтан да қасиетті, киелі отан болып табылады.
Өйткені, бұл кеңістіктер түп аталарының сүйегі жерленген – Жерұйық
[35,61б.].
Бұл туралы Орхон стеллалары, Енисей қырғыздарының жазбалары, көне ұйғыр
руникалық және курсивті мәтіндері, қимақ, қыпшақ, ғұз, қарлұқтар туралы
мұсылман авторларының және Ұлы қорғанның солтүстігінде тұратын тайпалар
туралы қытай деректеріндегі хабарламалардан да білуге болады. Дүниетанымды
табиғат пен адам арасындағы қарым-қатынастық көзқарас тұрғысынан әлемді
рухани түсіну, тану деп білсек, әр алуан маңызы бар адам бойындағы наным-
сенім, сезім, көңіл-күй, талап дүниетанымға бірігіп, адамдардың әлемді
түсіну, сол арқылы өзін түсіну, өзін қоршаған әлемде жайлы сезінудің
біртұтас түсінігін қалыптастырады.
Кейінгі кезде әдебиеттану саласындағы зерттеулерде әдеби шығармалардағы
мифтің пайдаланылу негізіне әртүрлі классификация жасалды. Бұл саладағы
Е.М.Мелетинский, Ю.М.Лотман, М.Н.Эпштейн, З.Г.Минцтің зерттеу
классификациясын алғашқы ғылыми зерттеулердің қатарына жатқызуға болады.
Осы зерттеулерге сүйене отырып, Д.Н.Низамиддинов қазіргі әдебиеттегі
мифологизм формаларын төмендегідей үш түрге топтастырады:
Бірінші: дәстүрлі мифтік желілер (сюжет) мен бейнелерді (образ)
пайдалану. Осы бірінші форманың өзі әдеби туындыларда екі түрлі сипатта
көрінеді:
а) дәстүрлі мифтік желілер мен бейнелерді түсіндіру, талдау
(интерпретация).
ә) дәстүрлі мифтік желілер мен бейнелерді өзгерту, ауыстыру
(трансформациялау). [36,368б.].
Мифологизм, әдебиет үшін танымдық қызмет атқарып келді және бұл
қызметін әлі де жалғастыруда. Әсіресе, фольклорда мифологизмнің әсері мол
әрі маңызды болды. Фольклорлық шығармалардың барлығында дерлік мифологиялық
ойлау бар. Біз әдебиетті көркем ойлаудың жемісі десек, оның алғашқы сатысы
– фольклорда бейнелі ойлау түрімен адамдар өзін қоршаған әлемді тануға
ұмтылды. Мифологизмнің фольклорлық мұраларға, философия мен әдебиеттің
дамуына қосқан үлесі зор. Фольклорлық туындылар – халық ақыл-ойының көркем
шежіресі, асқан қабілетінің жиынтығы, қазынасы. Ерте замандардан адамдар
жады арқылы сақталып жеткен ертегілер мен аңыздардан, эпостық туындылар мен
қисса-дастандардан мифтік танымның болуы заңдылық. “Мифтер тайпалардың
қасиетті рухани қазынасын құрайды. Олар ұлттың дәстүрімен, ырым-
жоралғылармен тікелей байланысты”. Бұл – С.Токарев, Е.Мелетинский
пікірлері. Миф зерттеушілерінің пікірі бойынша, миф таза түсінік күйінде
кездесе бермейді. Түркі фольклорындағы мифологизмнің көріністері дегенде,
ең алдымен ертегілерді, аңыз, хикаяларды, сонан соң тұрмыс-салт
жырларын, эпостарды, ырым-тыйымдарды еске алуға болады.
Түрік мифологиясы —бірнеше мыңжылдық көшпелі ру-тайпалардың дүние-
ғалам, өмір туралы түсініктерінің, ежелгі танымдарының бірыңғай жүйесі. Ол
фольклорлық мұралардың — жырлар мен дастандардың, әртүрлі шежіре
аңыздардың, ертегілердің, жұмбақ пен мақал-мәтелдің, фразеологизм мен діни
әфсаналардың астарында жасырынып жатыр. Сондықтан "қазақ мифологиялық
ғылыми-зерттеу" мектебін қалыптастыру үшін үш кезеңнен өтуге тура келді.
Бірінші кезең — ықтимал мифтік сипаты бар сөздер мен ұғымдарды, аңыздар мен
басқа да фольклорлық материалдарды жинақтап, олардың негізінде алғашқы
мифологиялық түсініктердің долбарлы бағыттарын, үлгілерін, тұрақты
трафареттерін анықтау. Оны географиялық "рекогносцировка" — "алдын ала
бажайлап-байыптау" деуге болады. Екінші кезең — қазақ мифологиясының ғылыми
пән ретінде тарихи даму, өзгеру, қалыптасу жолдарын, негізгі зерттеу
нысандарын, әдістемелерін, теориялық ережелері мен жөн-жосықтарын бір
арнаға түсіру. Үшінші кезең — бастапқы ғылыми мифология пәнін рухани
саланың мамандарының көмегімен (этнопсихолог, дін ғұламалары, философ,
өнертанушы, мәдениеттанушы, социолог, тарихшы, этнограф, фольклоршы, т.б.)
дамыған мифологиялық зерттеу мектептерімен (мәселен, европалық мектеппен)
теңестіру. [7,122б.].
Миф — ертегі адамдардың адамтану, дүниетану көзқарасы, ақиқат танымы.
Ежелгі адам кез келген әрекетінің себебін озарт арқылы түсіндірген, яғни
айтылатын ертегі мен жырдың да, салынатын суреттің де, айтылатын ән мен
өлеңнің де, тарихтың да, биленетін бидің де арғы жағында озарттық
түсініктер жатыр. [7,125б.]. Миф — бүгінгі ғылымның, өнердің, мәдениеттің
бастапқы, бір-бірінен ажыратылмаған сатысы. Мұндай ажыраспаған күйді
ғылымда әдетте синкреттілік дейді. Мысалы, ертегі мен жырдың басында миф
жатыр, яғни бүгінгі ертегі мен жырды байыптап қарап, белгілі бір
заңдылықтарға сүйене саралай отырып, ежелгі озарттық түсініктерді сұрыптап,
бөліп шығаруға болады.
Ерте замандардан келе жатқан фольклорлық мұралардың бір саласы –
ертегілер. Ертегілердегі жануарлардың адамға, адамның жануарға айналуы,
табиғаттағы барлық жанды-жансыз заттарға тіл бітіуі, таңғажайып оқиғалар
мифтік санадан туындаған сенім мен таным, түсінік. Фольклорлық туындыларда
мифтік қаһармандар бейнесіне де ерекше назар аударылады. Түркі
мифологиясында көп ұшырасатын мифтік қаһармандар – Ұмай Ана, Айдаһар,
Самұрық, Айбөкен, Арлан, Дәу, Арғымақ, т.б. Аталған кейіпкерлердің бірі
халықтық қаһарманға дос болып, оған көмектесіп, арман-мақсатына жеткізеді.
Енді бірі жолына кедергі болып, қаһарманға тосқауыл болады. Басты
қаһарманға қиналған сәтінде тылсым, ғажайып күштер көмек көрсетіп, жөн
сілтейді. Кейде мифтік бейнелер жағымсыз, қаскөй әрекеттерімен көрінеді.
Мысалы, Жезтырнақ, Жалмауыз кемпір, Жеті басты Дәу, Айдаһар, т.б... Алайда,
түркі халықтары мен Алтай халықтарының ескі тотемдік сенімінде құс, ит-құс,
бөрі, ит, бұғы т.б. сияқты аңдар киелі саналып, оған табынып келгендіктері
белгілі.
Фольклорлық ескерткіштердің өзара үндестік, жақындығын белгілеудің
шарттары мен заңдылықтары да анықталған. Ауыз әдебиеті шығармаларының
түбірлестігі мен туыстығы түрлі жағдайлар мен факторлар жиынтығынан
құралатыны кәміл. Сондай себептер мен сыпаттарды ескере келіп, совет
фольклортану ғылымы үш түрлі ұқсастық типін ерекше бөліп қарайды. [9,36-
37б.]. Мәселен, ғалым Р.Бердібаев түркі халықтарының туыстастығын былай
жіктеп көрсетеді:
Біріншіден, халықтардың тарихи туыстығына, тектестігіне байланысты
көрінетін тарихи-генетикалық ұқсастық. Бұл топқа қазақ, ноғай, қарақалпақ,
башқұрт, т.б. халықтар эпосынан да, өзге жанрларынан да мол мысал келтіруге
болады. Көптеген ежелгі рулардың немесе бірлестіктердің әр заманда осы
аталған халықтар құрамына енуі көне эпикалық сарындардың белгілі дәрежеде
жалғасып, дамып отыруының маңызды себебі деуге болады.
Екіншіден, ел мен елдің тарихи-мәдени қарым-қатынас арқылы тарайтын
ұқсас, үндес сюжеттер. Қазақ фольклорында, соның ішінде эпоста бұл саладағы
туындылар да жиі кездесетіндігі белгілі. Бұған шығыс сюжетіне негізделген,
көршілес Орта Азия халықтары тарапынан ауысқан романдық эпос үлгілерін
мысалға келтірсек те жеткілікті.
Үшіншіден, халықтардың шаруашылық кәсібінің, қоғамдық дамуының біркелкі
болып келуінен туындайтын тарихи-типологиялық сарындастық. Бұл ретте ертеде
көшпенді өмір кешкен халықтардың салт-санасы мен мәдени даму дәрежесінің
орайластығына сәйкес жасалған мұраларды еске түсіруге болады. Бір-біріне
тілі ұқсас түркі халықтарын айтпағанда, моңғол, қалмақ пен қазақ
фольклорының арасындағы сан түрлі әуендестік, бағыттастық дәл осындай
тарихи-типологиялық ұқсастық салдарынан екендігі шүбәсіз. Мұны біз қазақ
және қалмақ эпостарын салыстыра қарағанда айрықша анық аңғарамыз.
[20,19б.].
Жалпы қандай ел, халық, қай жер, қандай мезгілде болмасын, бір құдайлық
(монотеистік) мемлекеттік дін өзінен бұрынғы діндер мен сенімдерді, олардың
ілімі мен оқуын, шығармалары мен кейіпкерлерін теріске шығарып, өмірден
өшіруге тырысып баққан. Алайда, ескі наным-сенім түгелімен жоғалмаған,
өзгеріп, басқа сипат қабылдаған, кейде қатарлас өмір сүрген. Иудей, будда,
христиан, ислам діндерінің тарихы осыны дәлелдейді. Осыған байланысты мына
нәрсеге аса көңіл аудару керек: біз айтып отырған сюжерттердің түрлері
бірін-бірі ауыстырғанда, алдыңғысы мүлде құрып кетпейді және тек соңғысы
ғана қалып қалмайды. Олар мифологияда бәрі қатар жүреді. Оларды туғызған
сенімдердің қалдықтары да қатар жүреді.
Айталық, қазақ мифологиясында кейіпкердің ғайыптан тууы да, тотемнің
әсерімен тууы да, сондай-ақ ата аруағының немесе мұсылман әулиелерінің
жәрдемімен дүниеге келуінің бәрі аралас, қатар жүруі осыдан. Әлбетте,
фольклордың, эпостың бойындағы ортақ жақындықты табу мен танудың басқа да
тәсілдері жоқ емес. Бірақ осы аталған үш түрлі типологиялық үндестік
неғұрлым кең таралған және көптеген ғалымдардың нақтылы зерттеулері арқылы
дәлелденген шындық болып табылады. Эпоста да, басқа жанрларда да бұл
көрсетілген тарихи-генетикалық, тарихи-мәдени, тарихи-типологиялық
ұқсастықтар мөлдір қалпында, қоспасыз кездесе бермеуі де мүмкін. Кейбір
фольклор шығармаларында бұлар аралас-құралас күйінде келуі де табиғи.
Өйткені фольклор туындылары – талай заман, жағдайды, бастан өткізіп, халық
санасында екшеліп, іріктеліп жеткен жаратындылар. [20,27-32б.].
Басқа ел мифологиясында да осылай. Ислам діні енгеннен бастап
Қазақстанда ескі шамандық пен ислам діні қатар өмір сүреді. Бұл жағдай көп
уақытқа созылғаны белгілі. Бірақ жай созылған жоқ, екі идеология арасында
үнемі күрес болып келеді. Сөйтіп, бұрынғы шаманизмді исламның қасиетті
күштері ығыстыра бастады, ал, кейбір шамандық кейіпкерлер мен әдет-рәсімдер
исламдық сипат алды. Соның нәтижесінде ежелгі тотемге және ата аруағына
табынумен қатар мұсылман дінінің әулие-әнбиелеріне қасиеттеп, оларға сиыну
кең етек алды. Міне, бұл процесс қазақ мифологиясында да көрініс тапты [7,
254б.].
Түркі мифологиясында батырмен алысатын қарсыластарының жаны көбіне
өзінде болмайды. Бұл мотив көптеген елдердің мифологиясында кездеседі. Ол
қарсыласының жаны не су астында, не жер астында, яғни, басқа дүниеде
болады. Мұнда кейінгі замандарда мифтің мифологияға айналғанда осы үш әлем
(аспан, жер, су) мифология кейіпкерінің шарлайтын мекеніне айналғандығын
көрсетеді.
Түркі халықтарының мифологиясындағы ортақ, ұқсас сарындарды әңгімелеу –
өте үлкен, күрделі міндет. Біз бұл дипломдық жұмысымызда тақырыптың талабын
толық атқарамыз дей алмаймыз. Ондай ірі жинақтаулар көп жылдық ізденістер
нәтижесінде ғана тууы ықтимал. Біздің алға қойған мақсатымыз осы
халықтардың жалпы мифологиясындағы, әсіресе, жыр-хикая, ертегі, қисса-
дастандардағы кейбір үндес сарындар жөнінде пікір қозғау, жекелеген
байқауларымыз бен ойларымызды білдіру, сөйтіп бұдан былайғы зерттеулерге аз
да болса соқпақ салу. Осы мақсатпен қазақ, түрік, ноғай, қырғыз, башқұрт,
алтай, қалмақ, әзербайжан, өзбек, т.б. халықтарының мифологиясындағы ұқсас
кейіпкерлер жайында сөз етеміз.
Мифологиядағы қаһарманның алысатын жауының жаны өзінде болмайды дедік.
Оның жаны басқа дүниеде, жер астында, не судағы балық ішінде болады. Бұл
мотив көптеген елдің мифологиясында кездеседі. Х.Г.Короғлы Взаимосвязи
эпоса народов Средней Азии, Ирана и Азербайджана деген кітабында бұл
сюжеттер жайлы айта келіп былай дейді: Қырғыз эпосындағы Эр-Тоштокте
Орта Азия мен Иран мифологиясындағы элементтер өте көп кірген. Қаһарман
жер астына түсіп кетеді. Дәудің жанының қайда екенін білу үшін Эр-Тошток
дәудің әйелімен байланысады. Сөйтсе, дәудің жаны Әл-Тәйкі деген елді
мекенде алтын көл Иран мотивімен салыстырғанда теңіз тұңғиығында не
мұхитта бар, онда сары балық өмір сүреді түркі мотиві балықтың ішінде –
алтын сандық бұл деталь иран және әзірбайжан мотивтерінде кездеседі бар,
ол сандықтың ішінде қырық құс бар екен, Иран және Әзірбайжан мотивінде –
бір құс, көбіне көгершін. Дәудің жаны әлгі қырық құс екен. Эр-Тошток
сандықты ашып ішіндегі құстардың бастарын жұлып тастаған кезде дәу де
өледі [12,22б.].
Ерте кезеңде мифтік санада адам мен жануардың арасына шек болмаған.
Сондықтан зооантромофтік бейнелер пайда болған. Зооантроморфтік бейнелер
тотемдік мифтерде, соңғы заманда мифтің басқа түрлерінде орын алған. Көне
тотемдік мифтер бойынша бір рулы елдің атасы бір аң деп саналған. Тотемдік
мифтегі құбылушылық шын мәнідегі, мақсатты, себепті құбылу емес. Ол
дәуірдегі түсінік бойынша адам жан-жануар, құс кейпінде де көріне береді.
“Мифтік дәуірде адам өзінің әртүрлі жанды-жансыз нәрсенің кейпіне кіріп,
өзгеріп кететіндігіне кәміл сенген. Бұл дәуірде адам өзін-өзі бірде
аспандағы аққу кейпіне, бірде жортып жүрген жолбарыс кейпіне ауыса алады
деп сенген”, - деп жазады Б.Уахатов.
Осы сияқты ұқсас мотивтер басқа елдің мифологиясында кездескенде, сол
елдің түсінігіне қарай өзгеріске ұшырап отыратындығын да еске алған дұрыс.
Мысалы, Өлмес Кощей атты орыс мифологиясында Кощейдің жаны: Теңіздің
арғы жағында емен ағашы бар, сол еменнің астында жәшік бар, жәшіктің ішінде
қоян, қоянның ішінде үйрек, үйректің ішінде жұмыртқа, жұмыртқада оның жаны
бар деп сипатталса, ол жағдай қазақ мифологиясында сәл өзгеше айтылады.
Яғни, ұстанған салт-дәстүрге орай икемделгенін аңғаруға болады. Қазақ Ер
Төстігінде дәу Шойынқұлақтың жаны: Борықты бұлақтың басында қырық елік
жүреді. Соның ішінде қайқы қаракер елік бар, қайқы қаракер еліктің ішінде
тоғыз қара сандық бар, сол сандықтың ең кішісінің ішінде тоғыз балапан
бар. Соны өлтірсе, дәу де өледі.
Осында кездесетін тоғыз саны түркі халықтарында ерекше сан екенін
білдірсе, көл басындағы еліктер ең ескідегі шыққан мергендер жайындағы
мифологиялік сарындардан хабар берсе керек. Себебі, жазық далада өскен
көшпелі халық көбіне заттарды аңға, құсқа теліп айтуы (жоғарыдағы
мотивтердің өзгерген формасы) айнала қоршаған ортаға байланысты ұғымнан
туатындығы белгілі.
Орыс мифологиясында судың ар жағында емен ағашы бар, оның астында,
яғни, жердің астында Кощейдің жаны сақтаулы. Бұл жердегі ағаш мифтік
әлемді вертикальді түрде жалғастырып тұрған ағаш екенін аңғаруға болады.
Ғылымда оны әлемдік ағаш (мировое дерево) немесе космостық ағаш
(космическое дерево) дейді. Мұндай мотивті түркі мифологиясынан де
кездестіреміз. Жоғарыда келтірілген Жоғалған ханшайым атты түркі
мифологиясында жігіт өзінің ағаларын іздеп жеті теңіздің арғы жағына сапар
шегеді. Іздеп барған жерінде өсіп тұрған жеті ағашты көреді де, оның өз
ағалары екенін біледі. Пақырды өлтіру үшін алдымен жер астындағы тығулы
тұрған оның жанын іздейді, оның жанын тауып алып, өзін сонан соң өлтіреді.
Бұл мифологияда да үш дүниені (Жер үсті, теңіз, жер асты) байланыстырып
тұрған әлгі ағаш әлемдік ағаш екендігін аңғаруға болады. Ондай ағаштың
қазақ арасында да бар екендігін С.Қасқабасов былайша баяндайды: Осы
космостық ағаш бейнесі көне мифтермен бірге шамандық нанымға да кіріккен.
Жалпы әлемдік ағаш туралы мифтік ұғым қазақтың мифологиясы мен шамандық
нанымдарында да кездеседі. Рас, онда жоғарыда айтқан көне мифтегідей емес,
реликті түрде кездеседі. Мәселен, көптеген қазақ мифологиясында зәулім
бәйтерек суреттеледі. Ол кейіпкердің өмір жолында өте маңызды роль
атқарады. Бәйтерек түбінде айдаһарды өлтірген кейіпкер аспан әлеміне
көтерілуге немесе жер астынан шығуға мүмкіндік алады: Бәйтеректің басында
ұя салған Самұрық (не Алып Қарақұс) кейіпкердің аспан әлеміне алып ұшады, я
болмаса, жер бетіне шығарады. Міне, мұндағы зәулім бәйтерек бейнесі – қазақ
жағдайына сәйкес космостық ағаштың өзгерген түрі [22, 86-87б.].
Жоғалған ханшайым атты түркі туындысында бас жағында патшаға бір
пақыр адам келеді. Патша зор ілтипат көрсетіп оған жеке баспана бергізеді.
Мұндай мотив түркі халықтарының мифологиясында көп кездеседі.
Миф туралы Дж.Ф.Бирлайн анықтамасында былай дейди: Миф – адам баласы
үшін барлық уақытта да бейне бір өзгермейтін, тұрақты нәрсе. Мифте бар
жалпы модельдер, сюжеттер, тіпті ұсақ детальдар барлық жерде, затта
кездеседі. Миф біздің түйсігіміздің (подсознание) құрылымына кіреді. Ол
тіпті, сірә, біздің қанымызда, генімізде таңбаланған (закодирован) болуы
керек. Миф — жазба тарихтың басталуына дейінгі өткен оқиғалар туралы
әңгіме. Сондай-ақ ол – болашақта болар оқиғалардың маңызын баяндайтын
әңгіме. Озарт — өткен мен бүгінді, бүгін мен ертеңді біртұтас етіп
көрсететін қазығы. Миф — біздің бес сезіміміздің арғы жағында жатқан
ақиқаттарды суреттейтін өзінше бір ғажайып тіл. Ол түйсіктегі бейнелер мен
саналы ойдың тілінің аралығында жатқан құрдым кеңістікті толтырады. Миф —
адамды біртұтас қауымдастыққа топтастыратын "желім". Ол қауымның, ру-
тайпаның, ұлттың өзін анықтауының, өз танымының негізі болып табылады. Миф
— адамгершілік. имандылық заңдарының барлық жиынтығында бар өте қажетті
нәрсе. Адам баласының адамгершілік жөн-жосығы әрқашан да дін
мен озарттан өсіп шығады.[9,15б.]
Орта Азия мен Қазақстан халықтарының көбіне ертеден қанықты Бозжігіт
жыры ноғайларда да бар. Бұл да, сөз жоқ, зерттеу үшін қызғылықты материал.
Жырда бірін-бірі түсінде көріп ғашық болған Бозжігіт пен Сайбямалдың
мұратына жете алмай мерт болғаны көркем кестеленген. Мұнда да, ноғайдың
басқа жырларындағыдай, оқиға өрілімі қаһармандардың диалогы түрінде
беріледі. Өлең мен қарасөз кезек алмасып отырады. Бұл тараптан Бозжігітте
халық романдарының сипаты молырақ.
“Көне мифтің көркем мифологияға айналуы және эстетикалық қызметі”
ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейін жүріп жатқан процесс. Тіл мен миф, миф
пен образ (бейне) байланысы жайлы айта келіп, А.А.Потебня мифологияға
көркемдік ойлаудың ішкі формасы ретінде қарайды. Миф өзі шыққан дәуірде
көркемдік ойлау формасы қызметін атқарған жоқ. А.А.Потебня көзқарасын
бүгінгі таңдағы әдебиет тұрғысынан дұрысқа шығаруға болады. “Мифтік
сюжеттердің бергі замандарда басқа сипат алып, көркем фольклорға айналғаны
байқалады”, - дейді.
Көне дәуірдегі адамдар өздерін бұғыдан, бөріден, киттен тарадық деп
сенген. Қырғыз халқының бұғы-ана туралы мифіндегі тотемі – бұғы... Түркі
тайпаларының тағы бір тотемі – бөрі. Ең көне дін болып саналатын
зороастризм адам мен жануарды қандас туыс деп түсіндіреді. Қытайдың көне
дәуірден жеткен жазба шежіресі “Суйшуде” Ашин ордасының шыққан тегі туралы
тарихи анықтамамен қоса “мифке негізделген аңыз” кезедесетініне Н.Я.Бичурин
тоқталып өтеді. “Бүгінгі жер басып жүрген үлкенді-кішілі ұлттардың барлығы
да өзінің түпкі таралу тегін жан-жануардан таратады. Бұл – есте жоқ ескі
дүниеден қалған танымдық сенім”, - деп жазады
Т.Жұртбай түркі тайпаларының тегі болып саналатын көк бөрі туралы
хикаяны келтіреді. Мифтік желі бойынша, анасы – бөрі, әкесі – адам көк бөрі
(қытайша “ашина” – мейірімді бөрі) ұрпақтары түрфандық қызға үйленіп,
түркілердің көк бөрі әулетін таратады Енді бір аңызда Көк Тәңірінің
әмірімен хұн тәңірқұтының қыздарының бірі қасқырдан ұл туады. Көк бөрі
туралы аңыздар б.д.д. Ү-ІҮ ғасырларда көшпелі жұрттың арасына кеңінен
таралып, киелі аң ретінде санаға әбден сіңіскен. Белгілі ғалым-тарихшы,
түркілер әлемін зерттеуші Л.Н.Гумилев өз еңбектерінде түркілердің діни
нанымдары туралы айта келіп, көк бөрі мифіне ерекше тоқталады. [37,15б.]
Тотемдік мифтер адамдар мен жан-жануарлар мен құстардың арасындағы
байланысқа барынша иланған, олардың базбіреулерін өздерінің ата-тегі деп
таныған. Тіпті кейбіреулерін киелі деп санап ата-бабасының негізінде
сыйынған.
Рулық-тайпалық дәуірде адамдар өздерінің шығу тегін бір аңмен
байланыстырғанын мифті зерттеушілер атап көрсетеді. Өз тегін жануарлардан
тарататын мифтік сенім “Оғыз – намеден” ерекше көрінеді. Л.Гумилевтің
айтуынша, алғашқы түркі билеушілерінің бірі Ашин өзінің ата-бабасы бөріден
тараған деп білген. “Оғыз – намедегі” көк бөрі – сол ұрпағын қорғаушы,
қолдаушы пір тәріздес. [37,26б.]
Түркі мифологиясы халықтың рухани әлемін танытып, жалпы адамзаттық
дүниетанымның кең шеңбердегі ауқымының көрінісі ретінде ұрпақ санасына
орнығып отырды. Фольклорды халықтың рухы деп танысақ, мифология – сол халық
рухының тынысы. Фольклорлық жанрлардың барлығы дерлік мифтік ұғым-түсінікті
өз бойына сіңіріп, тұтастай халықтық танымға негізделді. Бастапқы кезде
таза түсінік күйінде болған мифтер уақыт өте келе фольклорлық шығармаларға
кіріп, танымдық, идеялық-көркемдік мақсатқа қызмет етті [37,34-37б.]
Мифология фольклорлық туындылардың тілінде, стилінде, кейіпкерлер
характерінде “өмір сүрді”. Е.М.Мелетинский сөзін келтірер болсақ, “миф –
терең өмірлік дүниетанымның поэзиясы”. Фольклорлық-мифологиялық материалдар
жалпы өнер атаулының туып, қалыптасуына, көркем жазба әдебиеттің дамуына
барынша ықпал етті.
Қазақ, қырғыз мифологияларында кездесетін жеті қат көк, жеті қат жер
деген ұғымдар Алтай мифологиясында да молынан кездеседі. Сондай-ақ, кейбір
кездері батырдың өзі де, астындағы аты да басқа бір хайуанаттарға,
жануарлар кейпіне түсіп, жауын жеңу Алтай эпосында көп. Мұның бәрі түркі
халықтарының ортақ кейіпкерлерінің сыры екендігін білдіреді. Түркі
халықтарына ортақ тағы бір сипат – батырдың атының керек жерінде тіл
бітіп сөйлеуі де, кеңесші болуы. Сонымен қатар, басты кейіпкерлер аң мен
құстың тілін білетін болып шығады.
Жас батырдың ержеткенін жүйелі түрде сипаттау да түркі халықтарына ортақ
сипат және басқа елдер жырларымен үндестіреді
1.2 КӨНЕ ТҮРКІЛЕРДІҢ МИФОЛОГИЯСЫНДАҒЫ АҚ РУХТЫ КӨКТӘҢІРІ БЕЙНЕСІ
Көне түркілер үшін жаратылыстың құдіретті иесі – Тәңірі. “Аспан –
шамандықтың ең құдіретті жаратылыстың жаратушысы. Көк Тәңірі – көк аспан
деп аталады. Қазақтар ұғымындағы бірінші аталатын сын есім “көк” –
көріністі бейнелейді және заттық түсінікті білдіреді, ал зат есім (тәңірі)
“көк” атауының баламасы (синонимі)... Тәңірі сөзін Шыңғыс хан заманында
мұсылмандар “Алла” деп, ал, еуропалықтар “deus” деп аударған”, [5,125б.] -
деп көрсетеді Ш.Уәлиханов . “Күлтегін” жазуындағы “Тағдырды Тәңірі жасар”
деген тіркестің астарында бүкіл адам баласының амандық-саулығы, тағдыры сол
Тәңірінің қолында, ол өз билігін көк биігінен іске асырып отырады деген
сенім жатыр. Бағзы дәуірлерден жеткен әлемнің пайда болуы, өмірді танып-
білу туралы мифтерде аспанды – әке, жерді – ана деп тану сенімі бар. Осы
танымды көрсететін мифтік образдар – Тәңір, Ұмай-ана. Фольклордық мұраларда
Көк пен Жерге табынған сенім нышаны түркі мифі мен діни ұғымында
сақталған.
Аспан, көк тәңірі – түркі тілдерінде сөйлейтін халықтардың бас
иетін тәңірісі. Тәңір сөзі құдай, алла, ғаламды жаратушы деген мағынаны
білдіреді. Құдай – жаратқан ғаламды билеп төстеуші, бірден бір құдіретті
күш ретінде бейнеленеді. Сондай-ақ, құдай сөзінің синонимдері – тәңір,
жаратқан, алла, жаратушы, жасаған, жаратқан ием, т.б. Ал, алла – құдай,
тәңір сөзінің баламасы, мифологиялық түсінік, адамзатты, жан-жануарларды
жаратушы ие. Араб тілінде алла сөзі құдай деген ұғымды білдіреді. Құранда
алла қайырымды, ақылды, дана, жасаған дүниенің билігін қолына ұстаған деген
элементтермен суреттеледі. Құран бойынша әрбір мұсылманның негізгі борышы –
алланың құлы екендігін мойындау, басқа құдай бар дегенге сену кешірілмес
күнә болып саналады.
Тәңір – көне түркі сөзі. Алтай тілдерінен алынған, аспан, көк
деген мағынаны білдіреді. Тәңір – аспанның әміршісі саналған. Яғни, Тәңір –
ең жоғарғы құдай, ол аспан мен жердегі тылсым тіршіліктің иесі. Адамды да,
жер бетіндегі жанды, жансыз заттардың барлығын да, аспанды да, ондағы
барлық аспан денелерін де жаратушы Тәңір деп саналған. Міне, мұның бәрі –
көне мифтік ілкі ата-демиургтың, жасампаз қаһарманның атқаратын істері. Бұл
қызмет түркілер заманында Тәңірге, ал ислам келгенде Аллаға таңылған.
Ал ҮІІ ғасырда өмір сүрген Феофилакт Симатта Күлтегін ескерткішінде көрініс
тапқан Жоғарыда көк тәңірі, төменде қара жер жаралғанда, екеуінің арасында
адам баласы жаралған деген сөз тіркесі бойынша мүлдем керісінше ой айтады.
Ол өз заманында түркілер жер мен аспанды жаратқан бір Құдайға табынады
[35б.] деп, мәлімдейтін дерек қалдырған.
1240 жылы Моңғол императоры Күйіктің ордасында арнайы сапармен болған
Христос діндары Плано Карпини көшпенділердің діни наным-сенімі туралы Олар
тек қана бір құдайға (латынша deus), яғни Тәңірге ғана сыйынады, оны көзге
көрінетін және көрінбейтін дүниенің барлығын жаратушы, бақыт пен бейнеттің
себепшісі, түпкі иесі деп ұғады деп жазады. [35,147-150б.] Сол кезеңде өз
дінін насихаттап жүрген тағы бір Христос тақуасы жиһанкез Вильям Рубрукке
сұхбаттасқан Мөңке хан Тәңірі туралы Біз оның (Тәңір) арқасында тірі
жүреміз һәм оның бұйрығымен өлеміз, оған ғана шын жүрек-ниетімізді
арнаймыз, [31,105б.], - деп жауап берген. Түрік жұртына будда дінін
таратқысы келген билеушілерге Тоныкөк ...ескі салтта қала берген дұрыс,
храм салсақ бағзы дәстүрден жұрдай боламыз, будда, дао ілімінің әсерінен
мейірбан, момақан күйге түсіп, жауынгерлік мінезінен айырылған түркілерді
Таң империясы оңай-ақ жаулап алады деп уәж айтып, тойтарыс береді.
[31,107б.] Яғни, көшпелі елдердің билеушілері қуатты әлемдік діндердің
басшылығына тап келген жағдайда оларға Тәңір сенімінің құндылықтарын алға
қойып, рухани жеңістерге жетіп отырғаны тарихи жазба-деректерлерде ерекше
сипатта сөз болады.
Түркі халықтарының түсінігінде барша табиғатты, жер-суды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz