Ландшафт түзуші құрайтын факторлар

Кіріспе 2
Негізгі бөлім
1. Жер бетінің қүрлықтык жондар мен мұхиттық шараларға бөлінуі 3
1.1Тау беткейлерінің көрінісі 4
1.2 Күннен келетін жылу энергиясы 6
2. Биотикалық факторлар 7
2.1 Антропогенді фактор
ҚОРЫТЫНДЫ 9

Ландшафт белгілі бір заңдылық бойынша әрекет ететін көптеген факторлардың әсерімен калыптасады, дамиды. Қалыпты жағдайда ландшафт кұрайтын факторлардың әрекеті белгілі бір шеп бойымен қайталана береді де, ландшафтысын кұрайтын кұрамдас бөліктер бірімен - бірі үйлесім тауып, динамикалык тепе-теңдік калпын сақтайды. Кейде барлық факторлар: ауа ылгалдылыгы, температуралық режимі, жауын - шашыннын жылдык мөлшері, топырақ құнары, т.б. орташа жылдык көрсеткіштерінен ауыткымаса да, ландшафт өзгерісінен төтенше кұбылыс байқалып калады.
Су жэне климат факторлары кешеніне теңіз ағыстары, жер беті мен жер асты суы, күн энергиясы мен жауын - шашын жатады. Алғашкы екеуі азоналы, соңгылары зоналы жүйедегі ландшафтысын қалыптастырады. Теңіз агыстары - жылу мен ылғалдың зоналылығына өзгеріс енгізетін фактор. Жер беті мен жер асты суы жаратылысына карай зоналы фактордын - жауын - шашыннын туындысы болып саналады. Бірақ олар ландшафтының түзілуінде интразоналы фактордың рөлін аткарады. өзен, көл маңы және жер асты суының жер бетіне шыккан көздерінде ылғал қоры жеткілікті болгандыктан, шөл, шөлейт, дала, орманды дала зоналарында оазисті ландшафтысы калыптасады.

1. А.Исаченко Ландшафттану негіздері, Алматы «Мектеп» 1996
2. Л.Ж.Ерубаева, Павлодар- Кереку ,Ландшафтану оқу құралы

Пән: География
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Ландшафт түзуші факторлар
Кіріспе 2
Негізгі бөлім
1. Жер бетінің қүрлықтык жондар мен мұхиттық шараларға бөлінуі 3
1.1Тау беткейлерінің көрінісі 4
1.2 Күннен келетін жылу энергиясы 6
2. Биотикалық факторлар 7
2.1 Антропогенді фактор
ҚОРЫТЫНДЫ 9

Кіріспе
Ландшафт белгілі бір заңдылық бойынша әрекет ететін көптеген факторлардың әсерімен калыптасады, дамиды. Қалыпты жағдайда ландшафт кұрайтын факторлардың әрекеті белгілі бір шеп бойымен қайталана береді де, ландшафтысын кұрайтын кұрамдас бөліктер бірімен - бірі үйлесім тауып, динамикалык тепе-теңдік калпын сақтайды. Кейде барлық факторлар: ауа ылгалдылыгы, температуралық режимі, жауын - шашыннын жылдык мөлшері, топырақ құнары, т.б. орташа жылдык көрсеткіштерінен ауыткымаса да, ландшафт өзгерісінен төтенше кұбылыс байқалып калады.
Су жэне климат факторлары кешеніне теңіз ағыстары, жер беті мен жер асты суы, күн энергиясы мен жауын - шашын жатады. Алғашкы екеуі азоналы, соңгылары зоналы жүйедегі ландшафтысын қалыптастырады. Теңіз агыстары - жылу мен ылғалдың зоналылығына өзгеріс енгізетін фактор. Жер беті мен жер асты суы жаратылысына карай зоналы фактордын - жауын - шашыннын туындысы болып саналады. Бірақ олар ландшафтының түзілуінде интразоналы фактордың рөлін аткарады. өзен, көл маңы және жер асты суының жер бетіне шыккан көздерінде ылғал қоры жеткілікті болгандыктан, шөл, шөлейт, дала, орманды дала зоналарында оазисті ландшафтысы калыптасады.
Оаэистер саялы көк -- жасыл көркімен ерекшеленіп тұрады. Күннен келетін жылу энергиясы -- жердегі барлық экзогенді геоморфологиялық процестерді дамытушы фактор. Оның мөлшері жеР шары бойынша бірдей емес және жер беті, мұхиттық шаралар мен кұрлықтарға бөлінуіне, құрлық беті жыныстарының литогенді құрамына, өсімдік жамылғысына, жер бедері пішініне қарай әр жерде әр түрлі мөлшердегі жылу баланысы түзіледі. Дегенмен, ол экватордан полюстерге қарай кеми береді.
Осыған орай жер беті ландшафтысы географмялық белдеу, геофафиялық зона және оның бөліктері жалпы географиялық зоналық заңдылықпен түсіндірілетін процестердің нәтежиесінде пайда болған.
Ландшафтының түзілуі әр уақытта геологиялық- геоморфологиялык факторлардың әрекет етуінен басталады. Олардың сипаты азоналы болып келеді. Геологиялық- геоморфологиялық факторларга жер бетінің құрлықтық жондар мен мұхит шараларына бөлшектенуі, жер беті жыныстарының құрамы, құрлық бетінің жасы, бедері, тау жоталарының биіктігі, беткейлерінің көрінісі, еңістігі т.б. жатады .

1. Жер бетінің қүрлықтык жондар мен мұхиттық шараларға бөлінуі
Жер бетінің қүрлықтык жондар мен мұхиттық шараларға бөлінуі ландшафттарды бөліктерге бөлетін зандылықтың негізгі факторы болып саналады. Басқаша айтқанда, климат мұхиттан қашыктаған сайын континентті, немесе, мұхитқа жакындаған сайын теңіздік климат болып қалыптасады. Климаттың ерекшеліктеріне карай ландшафтының басқа да, әсіресе биогендік құрамдас бөліктері секторлық (бөлік) багытта бөлінеді. Жылу мен ылгалдың бойлық багыттардағы әр түрлі мөлшерлерде бөлінулерінің айқын мысалдарын Исландия минимумы мен Сібір максимумдарының әсерлерінен көруге болады. Мұхиттар мен құрлықтардагы ауа массасының климатқа тигізетін әрекетіне қарай Еуразия құрлығыньщ ландшафтысы төрт бөлікке бөлінеді. Алгашқысына Батыс Еуропа жатады. Мұнда Атлант мұхитының әрекеті байқалады. Екіншісі - Шыгыс Еуропа. Бұл бөлікте ауа массасының батыстан шығысқа карай ауысуы айкын байқалғанымен, ландшафтының калыптасуында континентті ауа массасының әрекеті басым болады. Үшіншісі - Орта және Шыгыс Сібір жерлерін қамтып, Сібірлік бөлікке жатады. Мұнда ландшафт мәңгі тоң жагдайында қалыптасқан. Төртінші - Шыгыс бөлігі муссонды ауа массасымен ерекше көзге түседі.
Жер беті жыныстарының литогенді курамы жер асты және топырақтагы судың режимін топырақ кабатының тұздылыгын, механикалық құрамдарын түрлендіре түседі. Атап айтқанда, жазык жерде жер беті жынысының литогенді 9 құрамы саздакты, кұмды келеді. Соган орай сазды жынысты жерде зоналы ландшафтыны сор, құмды жынысты жерде шагылдар ерекше көріктендіреді.
Тауда жер беті жынысынын литогендік кұрамы өте күрделі бопады. Ол тасты шөгінді жыныстар мен жанартаулык кұрамдас бөліктердің катпарлы-жақпарлы қабаттарынан, кесектасты блоктарынан тұрады. Сондықтан жер беті жыныстарының топырак пайда болатын қабаты жартасты, қорымтасты, киыршыктасты болып келеді .
Жер беті жыныстарының осындай әр түрлілігі сол өңірдің ландшафтысын күрделендіреді. Халқымыз табиғаттың осындай ерекшеліктеріне үлкен мән берген. Бұган Қызылтас, Сарытау, Ақшокы, Қаракия, Акжон сияқты көптеген жер аттары дәлел бола алады. Таулы аймактар жыныстық айырмаларымен бірге аскар биік, керілген кең, сом тұлғалары аркылы ландшафтты айкындап тұратын тоскауыл рөлін атқарады.
Тау жоталарының жел өтіне багытталган беткейлері сырттан келген ауа агымының ылғалын тосып қалады да, гумидті ландшафтының қалыптасуына қолайлы жағдай тугызады, ал желдің ыгындағы беткейлерде аридті ландшафтысы калыптасады. Мәселен, Іле Алатауының терістігі гумидті ландшафт, ал оның қарсысындағы Күнгей Алатауының күнгей беткейі желдің ыгында жаткандықтан, аридті болып келеді. Тау жоталарының ландшафтысын айқындауға тигізетін эсері барлық географиялық белдеулерде бірдей бола бермейді, ол ауа массасы айналымының багытына, таудың биіктігіне, орналаскан жеріндегі климат жагдайына байланысты болады. Еуразияның шығысындағы таулар меридиан багытында орналаскандыктан, Тынық мұхиттан муссонды тосады да, Арктиканың суык ауа массасынын ауысуына эсер етпейді. Орал таулары онша биік болмагандыктан, батыстан соғатын желдің де, Сібір антициклонынын да екпінін баса алмайды. Іле Алатауы мен Алтай тауларының биіктік айырмасы болмаса да, карсы беткейлі лан беткейлерінің ландшафттык белдеулері бір-біріне тіптен ұксамайды, ал Алтай тауларының ылғалы жеткілікті болғандыктан, ондағы қарсы беткей ландшафт айырмасы онша күрделі емес.

1.1Тау беткейлерінің көрінісі
Тау беткейлерініц көрінісі де ландшафт айырушы фактордың рөлін аткарады. Күнгей беткейге күн сәулесі көп түсетіндіктен, жылу балансы артып, ылғал балансы кемиді, жылу мен ылғал баланстарының ауыткуы артады да, ландшафтысы аридті багытта, ал теріскей беткейде жылу балансы кеміп, ылгал балансының артуына байланысты жылу мен ылғал қатынасы үйлесімді болгандыктан, 10 ландшафаысы гумидті бағытта дамиды. Тау беткейлері көрінісінің айырмасы қоңыржай белдеуде гана айқын байқалады, ал ыстық және суық белдеулерде онша жақсы байқалмайды. Ыстық белдеуде күн сәулесі жер бетіне 66-90 градус бұрышпен түскендіктен, қарсы беткейлердің жылу балансында айырма болмайды. Суық белдеуде күн көкжиектен онша биікке көтерілмейді, сондықтан одан келген жылу мөлшері мардымсыз болады. Осыған байланысты қарсы беткейлердің жылу балансы айырмасының практикалық мәні жоқтың қасы. Көптеген жагдайда тау беткейлерінің циркуляциялық жэне инцоляциялық әрекеті қатар дамиды. Мүндайда тау жоталарының ландшафт айыру әрекетінің қарқынын арттырып, қарсы беткейлердің ландшафт айырмасы айқындала түседі.
Тау жоталарының ландшафт айыру әрекетінің қарқыны тау беткейлерінің еңістігіне де байланысты. Беткейлері жатық, Карпат таулары ландшафтысының айырмашылыгы шамалы. Тянь-Шань тауларынын беткейлері тік, еңіс болғандықтан, етегіндегі жазықтардан тік көтерілген ауа тез суынады да, шық нүктесі белдеуіндегі (1600-2200 м) бұлттылықты, жауын-шашын мөлшерін молайтады. Шық нүктесі белдеуінің үстіндегі ауа құрамында ылғал өте аз болады, ол қарсы беткейге ылгалсыз құргақ күйінде ауысады. Бұл айтылғаннан Тянь-Шань тауларының қарсы беткей ландшафтысының ұқсас құбылыс болмайтындығын түсіну қиын емес.
Таулы аймақтардың тектоникалық-эрозиялық және эрозиялық жолдармен тілімденулері де ландшафтының бөлінуіне эсер ететін фактор. Тау эрозиялық процестер нәтижесіндс тауаралық жазықтарға, тауіші аңғарларына бөлінеді. Таулардың бастапқы беткейлерінен қосалкы беткейлер туындайды. Оларға байланысты тауаралық жэне таулы аңғарлы ауа айналымы күшейеді, климат инверсиясы жиіленеді. Осылайша қосалқы беткейлердің өзіне тән климаты калыптасады. Олар территориялық табигат кешендерін түрлендіріп отырады.
Ландшафтының территориялық бөлшектенуіндегі жер беті биіктерінің атқаратын рөлін өткен ғасырдың өзінде-ақ П. П. Семенов-Тян-Шанский мен В. В. Докучаев түжырымдап, биіктік зоналылық деген атпен ғылымга енгізген. Ол кездегі биіктік зоналылық туралы түсінік жалпы ұгым шегінен шыгып кете алмады. Кейіннен жер беті биіктігінің әсері жан-жақты зерттелді де, биіктік белдеуі деген атпен жалпы географиялық зандылық дәрежесіне дейін көтерілді. Соңғы жылдардағы биіктік белдеуі туралы тұжырым айтқан галымдардан А. Г. Исаченко мен Н. А. Гвоздецкийді атауға болады
Ландшафтының биіктік белдеуі аэротермикалық градиенттің 11 әсеріне және атмосфералық жауын-шашын мөлшерінің биіктік арткан сайынгы өзгерісіне байланысты болып келеді. Тауда әрбір 1000 м биіктеген сайын күн радиациясының карқындылыгы 10 % артады, бірақ жердің ұзын толкынды радиациясының жылдам артуына байланысты ауа температурасы әрбір 100 м биіктеген сайын 0,5-0,6°- ка кемиді. Тау беткейлерінде ауаның козгалыс багыттары күрделенеді, шық нүктесі төмендейді, ауадагы су буы тез арада сұйык түрге айналып, тау беткейлеріне түсетін жауын-шашын мөлшерін арттырады. Тау беткейлерінің биіктігі арткан сайын беткейлі гравитациялык процестердің (опырылып күлау, сел, кар көшкіні, т.б.)карқыны артады. Осылайша ландшафтының баска кұрамдас бөліктерінің өзгерістері де өзіндік сипатка ие болады. Жазык жерлердің биіктік белдеуі ландшафтысының зоналык ыргағына күрделі өзгеріс енгізбейді.
Айтылғандарға талдау жасаганымызда таудагы биіктік белдеудің жазықтағы зоналықтан ерекше болініп тұратындығын түсіну киын емес. Таудың биіктік белдеуі мен жазықтың зоналылығының айырмасын С. В. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.