Сөз таптарына жалпы шолу
М а з м ұн ы
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Сөз таптарына жалпы шолу
ІІ. Негізгі бөлім
2.1 Сан есімнің лексика . семантикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5.6
2.2 Сан есімнің морфологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7.10
2.3 Сан есімнің жеке топтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11.18
2.4 М. Әуезовтың «Абай жолы» романындағы Сан есімнің жасалуы...19.21
ІІІ. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
IV. Пайдаланылған әдебибеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Сөз таптарына жалпы шолу
ІІ. Негізгі бөлім
2.1 Сан есімнің лексика . семантикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5.6
2.2 Сан есімнің морфологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7.10
2.3 Сан есімнің жеке топтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11.18
2.4 М. Әуезовтың «Абай жолы» романындағы Сан есімнің жасалуы...19.21
ІІІ. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
IV. Пайдаланылған әдебибеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
К і р і с п е
Тіліміздегі барлық сөз өзіне тән грамматикалық белгілеріне қарай топтарға бөлінеді. Ол топтар сөз таптары деп аталады. Сөз таптарына тіліміздегі сөздер категориялық мағыналарына, морфологиялық белгілеріне синтаксистік қызметіне қарай бөлінеді.
Категориялық мағына деп әр сөз табына қатысты сөздердің жалпы ортақ мағынасын айтады. Мысалы: зат есімнің категориялық мағынасы зат; сын есімдікі - сын, сапа, белгі; етістіктің мағынас ы қим ыл –қозғалыс мағыналары.
Категориялық мағыналар дың жалпы ортақ болып келетіні лексикалық мағынамен салыбстырғанда анық байқалады. Мыс алы: жақсы, жаман, үлкен, ұзын, қысқа сөздері лексикалық мағыналарына қарағанда 5 түрлі сөз болып келеді. Ал осы сөздердің жылпы мағынасы – белгіні білдіру. Сондықтан бұл сөздер категориялық мағынамен с ын есімге жатады. Морфологиялық белгіге қаратй сөз таптарына бөлгенде түрлену не түрленбеуіне және грамматик алық категорияларына қарайды.
Түрленетін сөздерге зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістіктер жатады.
Түренбебйтін сөздерге шылау, еліктеуіш, үстеу, одағайлар жатады.
Түрленетін сөздер өздеріне тән жүйелермен ерекшеленеді. Мысалы: зат есім көптеледі, септеледі, тәуелденеді. Ал сын есім, сан есім де сырттай қарағанда көптелетін, септелетін, тәуелденетін сияқты көрінгеннен, олар субстантивтеніп кетеді.
Әр сөз табының өзіне тән грамматикалық категориясы болады. Мысалы: зат е сімге көптік, септік категориясы етістікке жақ, шақ, рай категориялары тән.
Синтаксистік ерекшелігіне қарай сөздерді сөз таптарына бөлуде ек і мәселе ескертілуі тиіс.
1. Сөздердің бір-бірімен синтаксистік байланысы
2. Синтаксисті к қызметі сөз таптарының бір-бірімен байланысы бірдей болып келе бермейді. Мысалы: сан есім мен үстеуді, еліктеуішті зат есім мен еліктеуішті байланыстырып қолдануға болмайды.
Сөз таптарын жүйелегенде атау сөзде, көмекші сөздер, одағай сөздер деп үш топқа бөлу дәстүрі бар. Атау сөздерге есімдер зат есім, сын есім, сьан есім, есімдік, етістіктер, үстеу, еліктеу сөздер жатады. Атау сөздер айналадағы шындықты зат, белгі, сын процесс т.б. аңғартып, олардың атау ы ретінде қолданылады. Көмекші сөздерге көмекші есім шылаулар және көмекші етістіктер жатады. Бұлар сөйлем мүшесі қызметін атқара алмайды, атау сөз болатындай толық мағынасы жоқ тек атау сөбен септеліп грамматик алық мағынаға ие болады. Одағай сөздер сөйлемдегі қолданылуымен де берер мағынасымен де барлық сөз таптарына ұқсамайтын ерекшелікке ие. Олар басқа сөзбен байланыспайды. Синтаксистік байланыста болмағандықтан сөйлем мүшес і қызметін де атқармайды. С оынмен сөз таптары дегеніміз – семантикалық – грамматик алық жағынан ыңғайлас келетін сөздердің тобы. Қазақ тілінде сөз таптарына мыналар жатады. Зат есім, сын есім, есімдік, етістік, шылау, үстеу, еліктеуіш, одағай. Осылардың ішіндегі сан есім дербес грамматикалық категория болып танылуы әрине өзге де негізлгі сөз таптары сияқты құрамына енетін сөздердің лексика – грамматикалық ерекшеліктеріне яғни олардың лексика- семантикалық бірлестігі морфологиялық және синтаксисті к біріңғайластығына негізделген.
Тіліміздегі барлық сөз өзіне тән грамматикалық белгілеріне қарай топтарға бөлінеді. Ол топтар сөз таптары деп аталады. Сөз таптарына тіліміздегі сөздер категориялық мағыналарына, морфологиялық белгілеріне синтаксистік қызметіне қарай бөлінеді.
Категориялық мағына деп әр сөз табына қатысты сөздердің жалпы ортақ мағынасын айтады. Мысалы: зат есімнің категориялық мағынасы зат; сын есімдікі - сын, сапа, белгі; етістіктің мағынас ы қим ыл –қозғалыс мағыналары.
Категориялық мағыналар дың жалпы ортақ болып келетіні лексикалық мағынамен салыбстырғанда анық байқалады. Мыс алы: жақсы, жаман, үлкен, ұзын, қысқа сөздері лексикалық мағыналарына қарағанда 5 түрлі сөз болып келеді. Ал осы сөздердің жылпы мағынасы – белгіні білдіру. Сондықтан бұл сөздер категориялық мағынамен с ын есімге жатады. Морфологиялық белгіге қаратй сөз таптарына бөлгенде түрлену не түрленбеуіне және грамматик алық категорияларына қарайды.
Түрленетін сөздерге зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістіктер жатады.
Түренбебйтін сөздерге шылау, еліктеуіш, үстеу, одағайлар жатады.
Түрленетін сөздер өздеріне тән жүйелермен ерекшеленеді. Мысалы: зат есім көптеледі, септеледі, тәуелденеді. Ал сын есім, сан есім де сырттай қарағанда көптелетін, септелетін, тәуелденетін сияқты көрінгеннен, олар субстантивтеніп кетеді.
Әр сөз табының өзіне тән грамматикалық категориясы болады. Мысалы: зат е сімге көптік, септік категориясы етістікке жақ, шақ, рай категориялары тән.
Синтаксистік ерекшелігіне қарай сөздерді сөз таптарына бөлуде ек і мәселе ескертілуі тиіс.
1. Сөздердің бір-бірімен синтаксистік байланысы
2. Синтаксисті к қызметі сөз таптарының бір-бірімен байланысы бірдей болып келе бермейді. Мысалы: сан есім мен үстеуді, еліктеуішті зат есім мен еліктеуішті байланыстырып қолдануға болмайды.
Сөз таптарын жүйелегенде атау сөзде, көмекші сөздер, одағай сөздер деп үш топқа бөлу дәстүрі бар. Атау сөздерге есімдер зат есім, сын есім, сьан есім, есімдік, етістіктер, үстеу, еліктеу сөздер жатады. Атау сөздер айналадағы шындықты зат, белгі, сын процесс т.б. аңғартып, олардың атау ы ретінде қолданылады. Көмекші сөздерге көмекші есім шылаулар және көмекші етістіктер жатады. Бұлар сөйлем мүшесі қызметін атқара алмайды, атау сөз болатындай толық мағынасы жоқ тек атау сөбен септеліп грамматик алық мағынаға ие болады. Одағай сөздер сөйлемдегі қолданылуымен де берер мағынасымен де барлық сөз таптарына ұқсамайтын ерекшелікке ие. Олар басқа сөзбен байланыспайды. Синтаксистік байланыста болмағандықтан сөйлем мүшес і қызметін де атқармайды. С оынмен сөз таптары дегеніміз – семантикалық – грамматик алық жағынан ыңғайлас келетін сөздердің тобы. Қазақ тілінде сөз таптарына мыналар жатады. Зат есім, сын есім, есімдік, етістік, шылау, үстеу, еліктеуіш, одағай. Осылардың ішіндегі сан есім дербес грамматикалық категория болып танылуы әрине өзге де негізлгі сөз таптары сияқты құрамына енетін сөздердің лексика – грамматикалық ерекшеліктеріне яғни олардың лексика- семантикалық бірлестігі морфологиялық және синтаксисті к біріңғайластығына негізделген.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. «Қазақ тілінің грамматикасы» Алматы, 1967 ж.
2. С.М. Исаев «Қазақ тілі» Алматы, 1993 ж.
3. А.Ысқақов «Қазіргі қазақ тілі» Алматы, 1991 ж.
4. Ш.Бектуров, М.Серғалиев «Қазақ тілі» Алматы, 1994 ж.
5. К.Аханов «Грамматика теориясының негіздері» Алматы, 1972 ж.
6. М.Серғалиев, А. Айғабылов, О.Күлкенова «Қазіргі қазақ әдебиеті» Алматы, 1991 ж.
7. Н. Оралбаева, Ғ. Мадина, А.Әбілқаев «Қазақ тілі»
Алматы, 1993 ж.
8. Ш. К. Бектуров «Қазақ тілі лексика – фонетика, морфология-синтаксис» Алматы, 2006 ж.
9. М. Әуезовтың «Абай жолы» романы эпопеясы
1. «Қазақ тілінің грамматикасы» Алматы, 1967 ж.
2. С.М. Исаев «Қазақ тілі» Алматы, 1993 ж.
3. А.Ысқақов «Қазіргі қазақ тілі» Алматы, 1991 ж.
4. Ш.Бектуров, М.Серғалиев «Қазақ тілі» Алматы, 1994 ж.
5. К.Аханов «Грамматика теориясының негіздері» Алматы, 1972 ж.
6. М.Серғалиев, А. Айғабылов, О.Күлкенова «Қазіргі қазақ әдебиеті» Алматы, 1991 ж.
7. Н. Оралбаева, Ғ. Мадина, А.Әбілқаев «Қазақ тілі»
Алматы, 1993 ж.
8. Ш. К. Бектуров «Қазақ тілі лексика – фонетика, морфология-синтаксис» Алматы, 2006 ж.
9. М. Әуезовтың «Абай жолы» романы эпопеясы
М а з м ұн ы
І.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Сөз таптарына жалпы шолу
ІІ. Негізгі бөлім
2.1 Сан есімнің лексика – семантикалық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 5-6
2.2 Сан есімнің морфологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...7-10
2.3 Сан есімнің жеке
топтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
1-18
2.4 М. Әуезовтың Абай жолы романындағы Сан есімнің жасалуы...19-21
ІІІ.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 22
IV. Пайдаланылған
әдебибеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..23
К і р і с п е
Тіліміздегі барлық сөз өзіне тән грамматикалық белгілеріне
қарай топтарға бөлінеді. Ол топтар сөз таптары деп
аталады. Сөз таптарына тіліміздегі сөздер категориялық
мағыналарына, морфологиялық белгілеріне синтаксистік қызметіне
қарай бөлінеді.
Категориялық мағына деп әр сөз табына қатысты сөздердің
жалпы ортақ мағынасын айтады. Мысалы: зат есімнің
категориялық мағынасы зат; сын есімдікі - сын, сапа, белгі;
етістіктің мағынас ы қим ыл –қозғалыс мағыналары.
Категориялық мағыналар дың жалпы ортақ болып келетіні
лексикалық мағынамен салыбстырғанда анық байқалады. Мыс алы:
жақсы, жаман, үлкен, ұзын, қысқа сөздері лексикалық мағыналарына
қарағанда 5 түрлі сөз болып келеді. Ал осы сөздердің жылпы
мағынасы – белгіні білдіру. Сондықтан бұл сөздер категориялық
мағынамен с ын есімге жатады. Морфологиялық белгіге қаратй
сөз таптарына бөлгенде түрлену не түрленбеуіне және грамматик
алық категорияларына қарайды.
Түрленетін сөздерге зат есім, сын есім, сан есім, есімдік,
етістіктер жатады.
Түренбебйтін сөздерге шылау, еліктеуіш, үстеу, одағайлар
жатады.
Түрленетін сөздер өздеріне тән жүйелермен ерекшеленеді.
Мысалы: зат есім көптеледі, септеледі, тәуелденеді. Ал сын
есім, сан есім де сырттай қарағанда көптелетін, септелетін,
тәуелденетін сияқты көрінгеннен, олар субстантивтеніп кетеді.
Әр сөз табының өзіне тән грамматикалық категориясы
болады. Мысалы: зат е сімге көптік, септік категориясы етістікке
жақ, шақ, рай категориялары тән.
Синтаксистік ерекшелігіне қарай сөздерді сөз таптарына бөлуде
ек і мәселе ескертілуі тиіс.
1. Сөздердің бір-бірімен синтаксистік байланысы
2. Синтаксисті к қызметі сөз таптарының бір-бірімен байланысы
бірдей болып келе бермейді. Мысалы: сан есім мен үстеуді,
еліктеуішті зат есім мен еліктеуішті байланыстырып қолдануға
болмайды.
Сөз таптарын жүйелегенде атау сөзде, көмекші сөздер,
одағай сөздер деп үш топқа бөлу дәстүрі бар. Атау сөздерге
есімдер зат есім, сын есім, сьан есім, есімдік, етістіктер,
үстеу, еліктеу сөздер жатады. Атау сөздер айналадағы шындықты
зат, белгі, сын процесс т.б. аңғартып, олардың атау ы ретінде
қолданылады. Көмекші сөздерге көмекші есім шылаулар және
көмекші етістіктер жатады. Бұлар сөйлем мүшесі қызметін атқара
алмайды, атау сөз болатындай толық мағынасы жоқ тек атау
сөбен септеліп грамматик алық мағынаға ие болады. Одағай
сөздер сөйлемдегі қолданылуымен де берер мағынасымен де барлық
сөз таптарына ұқсамайтын ерекшелікке ие. Олар басқа сөзбен
байланыспайды. Синтаксистік байланыста болмағандықтан сөйлем мүшес
і қызметін де атқармайды. С оынмен сөз таптары дегеніміз –
семантикалық – грамматик алық жағынан ыңғайлас келетін сөздердің
тобы. Қазақ тілінде сөз таптарына мыналар жатады. Зат есім,
сын есім, есімдік, етістік, шылау, үстеу, еліктеуіш, одағай.
Осылардың ішіндегі сан есім дербес грамматикалық категория
болып танылуы әрине өзге де негізлгі сөз таптары сияқты
құрамына енетін сөздердің лексика – грамматикалық ерекшеліктеріне
яғни олардың лексика- семантикалық бірлестігі морфологиялық
және синтаксисті к біріңғайластығына негізделген.
2.1 Сан есімнің лексика – семантикалық сипаты
Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімдер, негізінде, белгілі ұғымдар мен
құбылыстардың санын, ретін, мөлшер-шамасын білдіру үшін, соларды айқындау
үшін қолданылады. Осы себептен олар мағына жағынан сын есімдерге біршама
ұқсас та болып келеді, бірақ сын есімдер заттың сын сипаты мен сапасын
айқындайтын болса, сан есімдер заттың сандық белгісі мен мөлшерін
анықтайды.
Сан есімдер, жалпы алғанда, сандық ұғымды білдіретін сөздер болғанмен,
олар іштей бір жағынан белгілі бір заттың нақтылы сандық мөлшерін білдірсе,
екінші жағынан санның абстракты атауы болып қызмет етеді. Сан есімдердің
мағыналың жағынан бұлайша жіктелуі олардың тілімізде белгілі бір сөздердің
сандық мөлшерді, шаманы білдіру үшін қолданылу қажеттігінен туса,
екіншіден, тек сандардың өз атаулары ретінде қолданылуынан пайда болған.
Сол себептен белгілі бір сан есім бірде заттың сандық мөлшері түрінде
айтылса, бірде санның абстракты атауы ретінде жұмсала береді. Мысалы:
Домбырамды қағайын, Он бір перне, екі шек Әшекейлеп тағайын (Әзірбаев)
дегендегі ок бір сөзі перненің санын анықтап тұрса, екі созі шектің қанша
екенін (санын) білдіру үшін айтылып тұр. Демек, мұндағы он бір, екі сан
есімдері заттардың белгілі бір сандық мөлшерін, санын білдіру үшін
қолданылып тұр. Ал, егер он бірге екіні қосса, — он ү ш болады десек,
алдағыдай емес, мұндағы он бір мен екі сөздері тек сандардың өз атауы
ретінде ғана, де-мек, абстракты сан атаулары ретінде қолданылып тұр.
Қазіргі қазақ тілінде наңыз сандық ұғымды білдірмесе де, кейбір
сандармен мағыналас болып келетін біраз сөздер бар. Мысалы, ширек сөзі
төрттен бір; жарты, жарым сөздері екіден бір сияқты бөлшектік сандардың;
жеке, дара, жалғыз сөздері бір деген есептік санның; қос, пар, егіз сияқты
сөздердің екі деген есептік сан есімнің мағынасын бере алатыны күмәнсіз.
Бірақ мұндай оөздер, лексика-грамматикалық ерекшеліктеріне қарасақ, сан
есімдер емес, басқа грамматикалық сөз топтарына жататын сөздер. Қадақ,
килограмм, центнер, тонна және қарыс, кез, метр, шақырым, адым т. б. сияқты
сөздер де солай.
Сан есімдер басқа сөздерге (зат есімдерге) тіркестірілмей жеке-дара
айтылғанда, тек абстракт сандық ұғымдардың атаулары ретінде қолданылады.
Олардың нақты мағыналары өзге сөздермен (зат есімдермен) қарым-қатынасқа
түсіп айтылғанда ғана айқындалып отырады. Мысалы: Төрт аяғым тең жорғамын
(Қазақ эпосы); Өтегелді сегіз қанат үйдің кермесінің тұсында тұр екен (М.
Әуезов); Екі айдың алпыс күнде жүзі болар (Айман-Шолпан) деген сөйлемдерден
төрт, сегіз, екі, алпыс деген сан есімдер аяқ, қанат, ай, күн сияқты зат
есімдермен қарым-қатынаста түсіп, соларды сап жағынан анықтау үшін
қолданылған. Осындағы сан есімдердің нақтылы мағыналары да белгілі-белгілі
ұғымдарға тіркесу арқасында ғана айқындалып, соның арқасында ғана аяқтың
төртеу екендігі, қанаттың сегіз екендігі, күннің алпыс екендігі нақтыланын
тұр. Ал егер осы төрт,сегіз, екі, алпыс сөздерін өзге сөздермен қарым-
қатынасқа түсірмей контеькстпен тыс, жеке-дара айтатын болсақ олар ондай
нақтылықтан айрылып, тек жалпылама түрде ғана берілстіп абстракт мағына
ауысып кетер еді де, төрт дегенге әйтеуір бір төрт жайындағы ұғым, ғана
аңғарылады.
Қазіргі қазақ тілінде сан есімдер сияқты мөлшерлік мағынада
қолданылатын бір алуан сөздер бар. Олар құрамына қарай жеке-дара сөздер
түрінде де, сөз тіркестері түрінде де бола береді. Мысалы: жирым,
жарты сөздері бөлшектік ұғымдардың жалқы, жалғыз, сыңар, Олар сөздері
бірлік ұғымдардың, центнер, килограмм, тонна, бқадақ, батпан сөздері
салмақ өлшемдерінің, гектар, километр сөздері көлемдік өлшемдердің, адын,
қарыс, кез, метр, шақырым, ат шаптырым, қозы көш (жер) сөздері аралық
өлшемдерінің және ет асым, қас қаққанша, қас пен көздің арасында әу
дегенше сияқты уақыт мерзім өлшемдерінің атаулары есебінде қолданылады.
Бірақ мұндай сөздер мен сөз тіркестері қаншалықты мөлшерлік мағынада
қолданылғанымен, сан есімдер қатарына жатпайды.
2.2 САН ЕСІМНІҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Жалпы алғанда сан есімдердің қызметтері заттың ұзын-ұрға сан мөлшерін
немесе аботракты сандық ұғымды білдіру болғанымен, құрамындағы сөздердің
өзіндік ерекшеліктеріне қарай кейде заттың орын тәртібін я ретін білдірсе,
кейде олардың не теңбе-теңдік мөлшерін, не бөлшектік үлесін, не сан
мөлшерін тұспалдап я шамалап көрсететін ерекшеліктері бар. Осымен
байланысты сан есімдердің морфологиялық жағынан түрлену жүйесі де біркелкі
емес, әркелкі болып келеді. Мысалы, сөз түрлендіруші қосымшаларды қабылдау
жүйесі жөнінен есептік, жинақтық сан есімдер абстракты сан атаулары
дәрежесінде қолданатын сөздер болғандықтан септік, тәуелдік, жіктік
жалғауларын қабылдай алса, өзге сан есімдер тек субстантивтенген жағдайда
ғана өзгеріске түседі.
Морфологиялық сипаттары жағынан да сан есімдердің өзіне тән,
өзге сөз тапарына ұқсамайтын ерекшеліктері бар. Сан есімнің негізгі
функциясы анықтау қызметі болғандықтан, ол үнемі анықтайтын сөздерінен
бұрын қолданылады, бірақ ешқандай да морфологиялық өзгеріске түспейді.
Демек, сан есімдер өздерінің әрі табиғи, әрі негізгі функциясы болып
есептелетін сандық, сан-мөлшер мағыналарында қолданылғанда, тек атау
формасында ғана айтылады да, ешбір өзгеріске түспейді.
Сан есімдер тек субстантивтенген жағдайда ғана түрленіп, әр алуан
өзгеріске түседі, демек, көптеліп те, тәуелденіп те, септеліп те және
жіктеліп те қолданыла береді.
Сан есімдердің тек өздеріне ғана тән кейбір формалары да бар. Мысалы,
ондай формаға -ыншы (-інші), -ау (-еу) және -ер аффикстері жатады. Бұл
аффикстер өзге сөз таптарынап жаца, туынды сан есімдер жасай алмайды, тек
негізгі сан есімдерге жалғанып, олардан туынды формалар ғана жасай алады.
Бірақ сан есімдердің басқа да сөз таптарына ауысып отыру қабілеті күшті.
Сан есімдер морфологиялық құрамына қарай, негізгі сан есімдер және
туынды сан есімдер болып екіге бөлінеді. Негізгі сан есімдер катарына тек
қана есептік сандар жатады да, туынды сан есімдер осы негізгі есептік сан
атауларына жоғарыда аталған -ыншы, -ау, -ер, -тай қосымшалары қосылу
арқылы жасалады. Мысалы: бір - бірінші, он-оныншы; екі-ексу, алты-алтау;
бір-бірер, қырық-қырықтай, елу-елудей т.б
Сан есімдер іштей дара сан және күрделі сан болып бөлінеді. Дара
сандардың атаулары аса көп емес, олардың бар болғаны — жиырма шақты ғана
сөз: бір, екі, үш, төрт, бес, алты, жеті, сегіз, тоғыз, он, жиырма, отыз,
қырық, слу, алпыс, жетпіс, сексен, тоқсан, жүз, мың.
Күрделі сан есімдер осы аталатын дара сан атауларының әр алуан жолмен
тіркестіріле қолданылуы және қосарлана айтылуы арқылы жасалынады. Демек,
күрделі сан есімдер іштей, біріншіден, негізгі сан атауларының (он сегіз,
мық тоғыз, жүз алпыс үш т. б.), екіншідегі, сан атауларының қосарланып
айтылуы арқылы жасалғап күрделі сандар (бір-екі, үш-төрт, бес-алты т. б.)
болып екі салаға бөлінеді.
Күрделі сан есімдердің дара сан атауларының тіркесулері арқылы
жасалатын жүйесінде негізгі тәсіл ретінде қалыптасатын мынадай екі түрлі
жолы бар:
Біріншіден, дара сандардан жасалатын күрделі сандардың құрамы бір
санның үстіне басқа бір санды қосу жолымен, яғни белгілі бір санға
(қосылғышқа) келесі бір қажетті санды (қосылғышты) қосып айту жолымен,
жасалады. Ондай күрделі сан есімдер белгілі бір жүйе бойынша құрастырылған
жай (дара) қосылғыш сандардың қосындысы есебінде қабылданады да,
қосындысы есебінде танылады. Мысалы: он бір (11), жүз сегіз
(108), тоғыз жүз тақсан тоғыз (999) деген күрделі сан есімдердің
құрамындағы жеке сан есімдер белгілі бір санға — он, жүз, тоғыз жүз
сандарына — басқа бір сандарды — бір, сегіз, тоқсан тоғыз сандарын — қосып
(үстемелеп) айту жолымен жасалған. Яғни бұл күрделі сандар он бір
(11), жүз сегіз (108), тоғыз жүз тоқсан тоғыз (999) деген ұғымды
аңғартады. Күрделі сан есім жасаудың бұл жолып қосылмалы жол деп атауға
болады.
Екіншіден, дара сандардап жасалатын күрделі сандардың құрамы бір санды
(көбейгішті) басқа бір санға (көбейткініне) көбейту жолымен, яғни белгілі
бір санды (көбейткішті) келесі бір қажетті санға (көбейткішке)
көбейту, еселсу жолымен жасалады. Ондай күрделі сандар белгілі бір көбейгіш
сан мен көбейткіш сандардың көбейтіндісі есебінде қабылданады және солай
танылуға да тиіс. Мысалы: екі жүз, тоғыз мың дегенде, бұл күрделі сан
есімдердің құрамындағы жеке сандар біріне-бірін қосу емес, көбейту
жолымен, яғии жүз, мың сандарын екі, тоғыз сандарына көбейту (еселеу)
жолымен жасалған. Демек, мұндай күрделі сандар екі жуз (200), тоғыз мың
(9000) деген ұғымдарды білдіреді. Күрделі сандарды жасаудың бұл жолын
көбейтілмелі' жол деп атауға болады.
Бірақ қосылмалы және көбейтілмелі күрделі сан есімдердіц жасалу
амалдарының да өзіндік ерекшеліктері бар: біріншіден, күрделі қосылмалы
сандар тек он бірден басталады да, тоқсан тоғызға (99) дейін жетіп, одан
жүз (100) санын аттап өтіп, жүз бірден қайта басталады да, тоғыз жүз тоқсан
тоғызға дейін қамтып, одан мың санын атап өтеді де, ары қарай созыла
береді, екіншіден, күрделі қосылмалы сандар үнемі жоғары дәрежелі сандардап
басталып, төмен дәрежелі сандармен аяқталып отырады. Мысалы: он бір,
отыз алты, елу тоғыз, жүз қырық бес, мың тоғыз жүз жиырма үш деген
күрделі сан есімдердің құрамындағы жеке сандар ең соңында бірлік
сандар (бір, алты, тоғыз, бес, үш), одан бұрын ондық сандар (он,
отыз, елу, қырық, жиырма), одан бұрын жүздік сандар (жүз, тоғыз, жүз), одан
бұрын мыңдық сандар (мың) болып, үнемі жоғары дәрежелі сандардан басталып,
төмен дәрежелі сандармен аяқталып отырған.
Күрделі көбейтілмелі сан есімдер, керісінше, үнемі төмен дәрежелі
сандармен басталып, жоғары дәрежелі сандармен аяқталып отырады. Мысалы:
алты жүз, сегіз жүз, үш мың, төрт мың деген күрделі сан есімдердің
құрамындағы сандар ылғи төмен дәрежелі сандардан (алты, сегіз, үиі, төрт)
басталып, жоғары дәрежелі сандармен (жүз, мың) аяқталып отырған.
Көбейтілмелі сандар негізінде екі жүзден басталады да, тоғыз жүзге
барып, екі мыңнан қайта басталып тоғыз мыңға дейін барады. Сонда
көбейтілмелі күрделі сан есімдердің көбейгіш сандары екіден тоғызға дейіңгі
бірлік сандар болады да, көбейткіш сандар жүз бен мың сандары болады.
Осыған сәйкес, кебейтілмелі күрделі сан есімдерді іштсй жүздік
көбейтілмелілер (200—900) және мыңдық көбейтілмелілер (2000—9000) деп екіге
бөліп қарауға болады.
Бұлардың да тіркесінде әуелі көбейтілмелілік ұғымы болған. Ол ұғым
бұл сандардың қазіргі кірісіп қалыптасқан формаларында да өз бойында
сақталып қалғаны байқалады. Былайша айтқанда, бұл күрделі формалар ондық
көбейтілмелі сандар ретінде қабылданады.
Күрделі сан есімдердің құрамында көбейтілмелі сандар мен қосылмалы
сандар араласа қолданылатын кездері болады. Мысалы: үш мың тоғыз жүз он бес
(3915) деген күрделі санның құрамындағы үш мың (3X1000) — мыңдық
көбейтілмелі сан да, тоғыз жүз (9X100)—жүздік көбейтілмелі сан, ал он бес
(10 + 5)— қосылмалы сан. Олай болса, бір күрделі сан есімнің құрамында әрі
көбейтілмелі, әрі қосылмалы сандар бірге тіркесе, қолданыла береді. Күрделі
санның мұндай түрі, әрине, бірыңғай көбейтілмелі не косылмалы күрделі
сандардан өзгеше. Ал, ол ерекшелік құрамдарынын аралас болуымен
байланысты. Күрделі сан есімдердің мұндай түрін аралас күрделі сан есімдер
тіркесі деп атайды. Сонымен, жаратылысы мен жасалу жүйесі жағынан сан
есімдер дара және күрделі болып бөлінеді: дара сан есімдер қатарына бір,
екі, үш, он, жүз, мың сияқты сан есімнің бастапқы шыға бастаған кезінен,
жаратылысынан табиғи сан атаулары мен кейінгі замандарда кірігіп
қалыптасқан алпыс, жетпіс, сексен сияқты сан есімдер (бұлар, бір жағынан,
ондық көбейтілмелі сандар) жатады: күрделі сан есімдер тобына төрт-бес,
он-он бес сияқты қосарлы сандар, әр алуан қосылмалы сандар, жүздік, мыңдық
көбейтілмелі сандар және көбейтілмелі — қосылмалы аралас сандар жатады.)
2.3 САН ЕСІМНІҢ ЖЕКЕ ТОПТАРЫ
Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімдер, жалпы алғанда, әйтеуір бір
сандық ұғымдарды білдіретін сөздер болғанымен, түптей келгенде олардың
ішінде біраз сөздер заттар мен құбылыстардың есептік сан мөлшерін білдірсе,
біразы реттік тәртібін немесе теңбе-тең сандық мөл-шерін, ал, тағы бір
топтары заттың жинаңтық я тұспалдық санын немесе оның бөлшектік үлесін т.
б. білдіру үшін қолданылады. Осыған орай ондай сөздердің жасалу амалдары
мен түрлену жүйелері де бірден емес. Сол себепті сан есімдер іштей
мағыналың және морфологиялық өзіндік ерекшелігіне сәйкес: есептік, реттік,
жинақтық, топтың, болжалдық, бөлшектік сан есімдер болып алты топқа
бөлінеді.
Есептік сан есімдер
Қазіргі қазақ тіліндегі есептік сан есімдер белгілі бір заттар мен
құбылыстардың сандың мөлшерін немесе абстракты сандық ұғымды білдіру үшін
қолданылады. Сол себепті еселтік сан есімдер тілімізде бірде заттар мен
құбылыстардың сан мөлшерін білдіру үшін жұмсалса, бірде санның өзінің ғана
абстракты атауы есебінде ңолданылады. Мысалы:
Бұл кезде ұлы аңын жиырм а тоғыз жаста еді. (Қаратаев) Кеше мен
жалғыз өзім елу жеті машина астық түсірдім. (Нұржанов) Үш айдың ішінде б і
р мал шығын болған жоц (Майлин) дегендегі жиырлып тоғыз, елу жеті, үш
сөздері адаының жасы, машина және айдың сан есімдерін білдіріп тұрра,
Тілмаш 6ір, екі, бес, тоғыз деп барды да, құдай ұрғандай тоқтапқцалды
(Әуезов); екіні үшке қосса — бес болады дегендегі сан есімдер ешқандай
сөздің сандық мөлшерін көрсетіп тұрған жоң, санның өзіндік абстракт
ұғымының атаулары ретінде айтылып тұр.
Ееептік сан есімдер құрылысы жағынан дара және күрделі сандар
болып екі жікке бөлінеді.
Дара есептік сандар қатарына сандардың ішінде бірлік, ондық сан
атаулары мен жүз, мың сөздері жатады: бір, екі, үш, төрт, бес, алты, жеті,
сегіз, тоғыз, он, жиырма, отыз, қырық, елу, алп.ыс, жетпіс, сексен, тоқсан,
жүз, мың.
Күрделі есептік сан есімдер қатарына осы дара есептік сандардың өз ара
алуан түрлі комбинацияланып тіркесе қолданылуы негізінде жасалған шексіз
сандар ұғымы жатады. Ондай сандар он бірден бастап дара есептік сандардан
басңа барлык есептік сан ұғымдарын түгел қамтиды.
Есептік сан есімдер дербес абстракт сан мағынасында қолданыл-ғанда,
септік жалғауларын қабылдай алғанымен, заттардың сандық мөлшерін
білдіргенде ешбір өзгеріске енбейді. Ондай есептік сандар әр түрлі
грамматикалық сөз түрлендіруші тұлғаларды тек субстантивті түрде қолданылу
кезінде ғана қабылдайды. Демек, субстантивтенген есептік сандар көптік те,
сентік те, тәуелдік, жіктік те жалғауларын қабылдай береді. Мыс.:
Тоқтар доллар айғайы, өшер залым, Орнар өмір тербеткен мыңдар жанын.
(Саин) Жасы сол кездің озінде қырықтан асқан болар. (Майлин) В естің басы
болғанша, алтыныц аяғы бол. (Мақал) Жол жүріп таңғы алтыдан, Арқаның
тұрмыз жолында. (Сәрсенбаев) Ол жыл бұрын дейтұғын ол бестемін. (Кргалиев)
Тоңсанымыз жиылып, тоқты жыққан батырмыз. Сексеніміз жиылып, серке жыққан
батырмыз. (Мақал)
Есептік сан есімдер езге сөз таптарынан жасалмайды. Бірақ оның есесіне
есептік сандардан лексика-семантикалық және морфологиялық, синтаксистік
тәсілдер арқылы көптеген жаңа сөздер жасалған.
Лексика -семантикалың тәсіл арқылы жасалған жаңа сөздер
қатарына тілдің даму, жетілу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Сөз таптарына жалпы шолу
ІІ. Негізгі бөлім
2.1 Сан есімнің лексика – семантикалық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 5-6
2.2 Сан есімнің морфологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...7-10
2.3 Сан есімнің жеке
топтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
1-18
2.4 М. Әуезовтың Абай жолы романындағы Сан есімнің жасалуы...19-21
ІІІ.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 22
IV. Пайдаланылған
әдебибеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..23
К і р і с п е
Тіліміздегі барлық сөз өзіне тән грамматикалық белгілеріне
қарай топтарға бөлінеді. Ол топтар сөз таптары деп
аталады. Сөз таптарына тіліміздегі сөздер категориялық
мағыналарына, морфологиялық белгілеріне синтаксистік қызметіне
қарай бөлінеді.
Категориялық мағына деп әр сөз табына қатысты сөздердің
жалпы ортақ мағынасын айтады. Мысалы: зат есімнің
категориялық мағынасы зат; сын есімдікі - сын, сапа, белгі;
етістіктің мағынас ы қим ыл –қозғалыс мағыналары.
Категориялық мағыналар дың жалпы ортақ болып келетіні
лексикалық мағынамен салыбстырғанда анық байқалады. Мыс алы:
жақсы, жаман, үлкен, ұзын, қысқа сөздері лексикалық мағыналарына
қарағанда 5 түрлі сөз болып келеді. Ал осы сөздердің жылпы
мағынасы – белгіні білдіру. Сондықтан бұл сөздер категориялық
мағынамен с ын есімге жатады. Морфологиялық белгіге қаратй
сөз таптарына бөлгенде түрлену не түрленбеуіне және грамматик
алық категорияларына қарайды.
Түрленетін сөздерге зат есім, сын есім, сан есім, есімдік,
етістіктер жатады.
Түренбебйтін сөздерге шылау, еліктеуіш, үстеу, одағайлар
жатады.
Түрленетін сөздер өздеріне тән жүйелермен ерекшеленеді.
Мысалы: зат есім көптеледі, септеледі, тәуелденеді. Ал сын
есім, сан есім де сырттай қарағанда көптелетін, септелетін,
тәуелденетін сияқты көрінгеннен, олар субстантивтеніп кетеді.
Әр сөз табының өзіне тән грамматикалық категориясы
болады. Мысалы: зат е сімге көптік, септік категориясы етістікке
жақ, шақ, рай категориялары тән.
Синтаксистік ерекшелігіне қарай сөздерді сөз таптарына бөлуде
ек і мәселе ескертілуі тиіс.
1. Сөздердің бір-бірімен синтаксистік байланысы
2. Синтаксисті к қызметі сөз таптарының бір-бірімен байланысы
бірдей болып келе бермейді. Мысалы: сан есім мен үстеуді,
еліктеуішті зат есім мен еліктеуішті байланыстырып қолдануға
болмайды.
Сөз таптарын жүйелегенде атау сөзде, көмекші сөздер,
одағай сөздер деп үш топқа бөлу дәстүрі бар. Атау сөздерге
есімдер зат есім, сын есім, сьан есім, есімдік, етістіктер,
үстеу, еліктеу сөздер жатады. Атау сөздер айналадағы шындықты
зат, белгі, сын процесс т.б. аңғартып, олардың атау ы ретінде
қолданылады. Көмекші сөздерге көмекші есім шылаулар және
көмекші етістіктер жатады. Бұлар сөйлем мүшесі қызметін атқара
алмайды, атау сөз болатындай толық мағынасы жоқ тек атау
сөбен септеліп грамматик алық мағынаға ие болады. Одағай
сөздер сөйлемдегі қолданылуымен де берер мағынасымен де барлық
сөз таптарына ұқсамайтын ерекшелікке ие. Олар басқа сөзбен
байланыспайды. Синтаксистік байланыста болмағандықтан сөйлем мүшес
і қызметін де атқармайды. С оынмен сөз таптары дегеніміз –
семантикалық – грамматик алық жағынан ыңғайлас келетін сөздердің
тобы. Қазақ тілінде сөз таптарына мыналар жатады. Зат есім,
сын есім, есімдік, етістік, шылау, үстеу, еліктеуіш, одағай.
Осылардың ішіндегі сан есім дербес грамматикалық категория
болып танылуы әрине өзге де негізлгі сөз таптары сияқты
құрамына енетін сөздердің лексика – грамматикалық ерекшеліктеріне
яғни олардың лексика- семантикалық бірлестігі морфологиялық
және синтаксисті к біріңғайластығына негізделген.
2.1 Сан есімнің лексика – семантикалық сипаты
Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімдер, негізінде, белгілі ұғымдар мен
құбылыстардың санын, ретін, мөлшер-шамасын білдіру үшін, соларды айқындау
үшін қолданылады. Осы себептен олар мағына жағынан сын есімдерге біршама
ұқсас та болып келеді, бірақ сын есімдер заттың сын сипаты мен сапасын
айқындайтын болса, сан есімдер заттың сандық белгісі мен мөлшерін
анықтайды.
Сан есімдер, жалпы алғанда, сандық ұғымды білдіретін сөздер болғанмен,
олар іштей бір жағынан белгілі бір заттың нақтылы сандық мөлшерін білдірсе,
екінші жағынан санның абстракты атауы болып қызмет етеді. Сан есімдердің
мағыналың жағынан бұлайша жіктелуі олардың тілімізде белгілі бір сөздердің
сандық мөлшерді, шаманы білдіру үшін қолданылу қажеттігінен туса,
екіншіден, тек сандардың өз атаулары ретінде қолданылуынан пайда болған.
Сол себептен белгілі бір сан есім бірде заттың сандық мөлшері түрінде
айтылса, бірде санның абстракты атауы ретінде жұмсала береді. Мысалы:
Домбырамды қағайын, Он бір перне, екі шек Әшекейлеп тағайын (Әзірбаев)
дегендегі ок бір сөзі перненің санын анықтап тұрса, екі созі шектің қанша
екенін (санын) білдіру үшін айтылып тұр. Демек, мұндағы он бір, екі сан
есімдері заттардың белгілі бір сандық мөлшерін, санын білдіру үшін
қолданылып тұр. Ал, егер он бірге екіні қосса, — он ү ш болады десек,
алдағыдай емес, мұндағы он бір мен екі сөздері тек сандардың өз атауы
ретінде ғана, де-мек, абстракты сан атаулары ретінде қолданылып тұр.
Қазіргі қазақ тілінде наңыз сандық ұғымды білдірмесе де, кейбір
сандармен мағыналас болып келетін біраз сөздер бар. Мысалы, ширек сөзі
төрттен бір; жарты, жарым сөздері екіден бір сияқты бөлшектік сандардың;
жеке, дара, жалғыз сөздері бір деген есептік санның; қос, пар, егіз сияқты
сөздердің екі деген есептік сан есімнің мағынасын бере алатыны күмәнсіз.
Бірақ мұндай оөздер, лексика-грамматикалық ерекшеліктеріне қарасақ, сан
есімдер емес, басқа грамматикалық сөз топтарына жататын сөздер. Қадақ,
килограмм, центнер, тонна және қарыс, кез, метр, шақырым, адым т. б. сияқты
сөздер де солай.
Сан есімдер басқа сөздерге (зат есімдерге) тіркестірілмей жеке-дара
айтылғанда, тек абстракт сандық ұғымдардың атаулары ретінде қолданылады.
Олардың нақты мағыналары өзге сөздермен (зат есімдермен) қарым-қатынасқа
түсіп айтылғанда ғана айқындалып отырады. Мысалы: Төрт аяғым тең жорғамын
(Қазақ эпосы); Өтегелді сегіз қанат үйдің кермесінің тұсында тұр екен (М.
Әуезов); Екі айдың алпыс күнде жүзі болар (Айман-Шолпан) деген сөйлемдерден
төрт, сегіз, екі, алпыс деген сан есімдер аяқ, қанат, ай, күн сияқты зат
есімдермен қарым-қатынаста түсіп, соларды сап жағынан анықтау үшін
қолданылған. Осындағы сан есімдердің нақтылы мағыналары да белгілі-белгілі
ұғымдарға тіркесу арқасында ғана айқындалып, соның арқасында ғана аяқтың
төртеу екендігі, қанаттың сегіз екендігі, күннің алпыс екендігі нақтыланын
тұр. Ал егер осы төрт,сегіз, екі, алпыс сөздерін өзге сөздермен қарым-
қатынасқа түсірмей контеькстпен тыс, жеке-дара айтатын болсақ олар ондай
нақтылықтан айрылып, тек жалпылама түрде ғана берілстіп абстракт мағына
ауысып кетер еді де, төрт дегенге әйтеуір бір төрт жайындағы ұғым, ғана
аңғарылады.
Қазіргі қазақ тілінде сан есімдер сияқты мөлшерлік мағынада
қолданылатын бір алуан сөздер бар. Олар құрамына қарай жеке-дара сөздер
түрінде де, сөз тіркестері түрінде де бола береді. Мысалы: жирым,
жарты сөздері бөлшектік ұғымдардың жалқы, жалғыз, сыңар, Олар сөздері
бірлік ұғымдардың, центнер, килограмм, тонна, бқадақ, батпан сөздері
салмақ өлшемдерінің, гектар, километр сөздері көлемдік өлшемдердің, адын,
қарыс, кез, метр, шақырым, ат шаптырым, қозы көш (жер) сөздері аралық
өлшемдерінің және ет асым, қас қаққанша, қас пен көздің арасында әу
дегенше сияқты уақыт мерзім өлшемдерінің атаулары есебінде қолданылады.
Бірақ мұндай сөздер мен сөз тіркестері қаншалықты мөлшерлік мағынада
қолданылғанымен, сан есімдер қатарына жатпайды.
2.2 САН ЕСІМНІҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Жалпы алғанда сан есімдердің қызметтері заттың ұзын-ұрға сан мөлшерін
немесе аботракты сандық ұғымды білдіру болғанымен, құрамындағы сөздердің
өзіндік ерекшеліктеріне қарай кейде заттың орын тәртібін я ретін білдірсе,
кейде олардың не теңбе-теңдік мөлшерін, не бөлшектік үлесін, не сан
мөлшерін тұспалдап я шамалап көрсететін ерекшеліктері бар. Осымен
байланысты сан есімдердің морфологиялық жағынан түрлену жүйесі де біркелкі
емес, әркелкі болып келеді. Мысалы, сөз түрлендіруші қосымшаларды қабылдау
жүйесі жөнінен есептік, жинақтық сан есімдер абстракты сан атаулары
дәрежесінде қолданатын сөздер болғандықтан септік, тәуелдік, жіктік
жалғауларын қабылдай алса, өзге сан есімдер тек субстантивтенген жағдайда
ғана өзгеріске түседі.
Морфологиялық сипаттары жағынан да сан есімдердің өзіне тән,
өзге сөз тапарына ұқсамайтын ерекшеліктері бар. Сан есімнің негізгі
функциясы анықтау қызметі болғандықтан, ол үнемі анықтайтын сөздерінен
бұрын қолданылады, бірақ ешқандай да морфологиялық өзгеріске түспейді.
Демек, сан есімдер өздерінің әрі табиғи, әрі негізгі функциясы болып
есептелетін сандық, сан-мөлшер мағыналарында қолданылғанда, тек атау
формасында ғана айтылады да, ешбір өзгеріске түспейді.
Сан есімдер тек субстантивтенген жағдайда ғана түрленіп, әр алуан
өзгеріске түседі, демек, көптеліп те, тәуелденіп те, септеліп те және
жіктеліп те қолданыла береді.
Сан есімдердің тек өздеріне ғана тән кейбір формалары да бар. Мысалы,
ондай формаға -ыншы (-інші), -ау (-еу) және -ер аффикстері жатады. Бұл
аффикстер өзге сөз таптарынап жаца, туынды сан есімдер жасай алмайды, тек
негізгі сан есімдерге жалғанып, олардан туынды формалар ғана жасай алады.
Бірақ сан есімдердің басқа да сөз таптарына ауысып отыру қабілеті күшті.
Сан есімдер морфологиялық құрамына қарай, негізгі сан есімдер және
туынды сан есімдер болып екіге бөлінеді. Негізгі сан есімдер катарына тек
қана есептік сандар жатады да, туынды сан есімдер осы негізгі есептік сан
атауларына жоғарыда аталған -ыншы, -ау, -ер, -тай қосымшалары қосылу
арқылы жасалады. Мысалы: бір - бірінші, он-оныншы; екі-ексу, алты-алтау;
бір-бірер, қырық-қырықтай, елу-елудей т.б
Сан есімдер іштей дара сан және күрделі сан болып бөлінеді. Дара
сандардың атаулары аса көп емес, олардың бар болғаны — жиырма шақты ғана
сөз: бір, екі, үш, төрт, бес, алты, жеті, сегіз, тоғыз, он, жиырма, отыз,
қырық, слу, алпыс, жетпіс, сексен, тоқсан, жүз, мың.
Күрделі сан есімдер осы аталатын дара сан атауларының әр алуан жолмен
тіркестіріле қолданылуы және қосарлана айтылуы арқылы жасалынады. Демек,
күрделі сан есімдер іштей, біріншіден, негізгі сан атауларының (он сегіз,
мық тоғыз, жүз алпыс үш т. б.), екіншідегі, сан атауларының қосарланып
айтылуы арқылы жасалғап күрделі сандар (бір-екі, үш-төрт, бес-алты т. б.)
болып екі салаға бөлінеді.
Күрделі сан есімдердің дара сан атауларының тіркесулері арқылы
жасалатын жүйесінде негізгі тәсіл ретінде қалыптасатын мынадай екі түрлі
жолы бар:
Біріншіден, дара сандардан жасалатын күрделі сандардың құрамы бір
санның үстіне басқа бір санды қосу жолымен, яғни белгілі бір санға
(қосылғышқа) келесі бір қажетті санды (қосылғышты) қосып айту жолымен,
жасалады. Ондай күрделі сан есімдер белгілі бір жүйе бойынша құрастырылған
жай (дара) қосылғыш сандардың қосындысы есебінде қабылданады да,
қосындысы есебінде танылады. Мысалы: он бір (11), жүз сегіз
(108), тоғыз жүз тақсан тоғыз (999) деген күрделі сан есімдердің
құрамындағы жеке сан есімдер белгілі бір санға — он, жүз, тоғыз жүз
сандарына — басқа бір сандарды — бір, сегіз, тоқсан тоғыз сандарын — қосып
(үстемелеп) айту жолымен жасалған. Яғни бұл күрделі сандар он бір
(11), жүз сегіз (108), тоғыз жүз тоқсан тоғыз (999) деген ұғымды
аңғартады. Күрделі сан есім жасаудың бұл жолып қосылмалы жол деп атауға
болады.
Екіншіден, дара сандардап жасалатын күрделі сандардың құрамы бір санды
(көбейгішті) басқа бір санға (көбейткініне) көбейту жолымен, яғни белгілі
бір санды (көбейткішті) келесі бір қажетті санға (көбейткішке)
көбейту, еселсу жолымен жасалады. Ондай күрделі сандар белгілі бір көбейгіш
сан мен көбейткіш сандардың көбейтіндісі есебінде қабылданады және солай
танылуға да тиіс. Мысалы: екі жүз, тоғыз мың дегенде, бұл күрделі сан
есімдердің құрамындағы жеке сандар біріне-бірін қосу емес, көбейту
жолымен, яғии жүз, мың сандарын екі, тоғыз сандарына көбейту (еселеу)
жолымен жасалған. Демек, мұндай күрделі сандар екі жуз (200), тоғыз мың
(9000) деген ұғымдарды білдіреді. Күрделі сандарды жасаудың бұл жолын
көбейтілмелі' жол деп атауға болады.
Бірақ қосылмалы және көбейтілмелі күрделі сан есімдердіц жасалу
амалдарының да өзіндік ерекшеліктері бар: біріншіден, күрделі қосылмалы
сандар тек он бірден басталады да, тоқсан тоғызға (99) дейін жетіп, одан
жүз (100) санын аттап өтіп, жүз бірден қайта басталады да, тоғыз жүз тоқсан
тоғызға дейін қамтып, одан мың санын атап өтеді де, ары қарай созыла
береді, екіншіден, күрделі қосылмалы сандар үнемі жоғары дәрежелі сандардап
басталып, төмен дәрежелі сандармен аяқталып отырады. Мысалы: он бір,
отыз алты, елу тоғыз, жүз қырық бес, мың тоғыз жүз жиырма үш деген
күрделі сан есімдердің құрамындағы жеке сандар ең соңында бірлік
сандар (бір, алты, тоғыз, бес, үш), одан бұрын ондық сандар (он,
отыз, елу, қырық, жиырма), одан бұрын жүздік сандар (жүз, тоғыз, жүз), одан
бұрын мыңдық сандар (мың) болып, үнемі жоғары дәрежелі сандардан басталып,
төмен дәрежелі сандармен аяқталып отырған.
Күрделі көбейтілмелі сан есімдер, керісінше, үнемі төмен дәрежелі
сандармен басталып, жоғары дәрежелі сандармен аяқталып отырады. Мысалы:
алты жүз, сегіз жүз, үш мың, төрт мың деген күрделі сан есімдердің
құрамындағы сандар ылғи төмен дәрежелі сандардан (алты, сегіз, үиі, төрт)
басталып, жоғары дәрежелі сандармен (жүз, мың) аяқталып отырған.
Көбейтілмелі сандар негізінде екі жүзден басталады да, тоғыз жүзге
барып, екі мыңнан қайта басталып тоғыз мыңға дейін барады. Сонда
көбейтілмелі күрделі сан есімдердің көбейгіш сандары екіден тоғызға дейіңгі
бірлік сандар болады да, көбейткіш сандар жүз бен мың сандары болады.
Осыған сәйкес, кебейтілмелі күрделі сан есімдерді іштсй жүздік
көбейтілмелілер (200—900) және мыңдық көбейтілмелілер (2000—9000) деп екіге
бөліп қарауға болады.
Бұлардың да тіркесінде әуелі көбейтілмелілік ұғымы болған. Ол ұғым
бұл сандардың қазіргі кірісіп қалыптасқан формаларында да өз бойында
сақталып қалғаны байқалады. Былайша айтқанда, бұл күрделі формалар ондық
көбейтілмелі сандар ретінде қабылданады.
Күрделі сан есімдердің құрамында көбейтілмелі сандар мен қосылмалы
сандар араласа қолданылатын кездері болады. Мысалы: үш мың тоғыз жүз он бес
(3915) деген күрделі санның құрамындағы үш мың (3X1000) — мыңдық
көбейтілмелі сан да, тоғыз жүз (9X100)—жүздік көбейтілмелі сан, ал он бес
(10 + 5)— қосылмалы сан. Олай болса, бір күрделі сан есімнің құрамында әрі
көбейтілмелі, әрі қосылмалы сандар бірге тіркесе, қолданыла береді. Күрделі
санның мұндай түрі, әрине, бірыңғай көбейтілмелі не косылмалы күрделі
сандардан өзгеше. Ал, ол ерекшелік құрамдарынын аралас болуымен
байланысты. Күрделі сан есімдердің мұндай түрін аралас күрделі сан есімдер
тіркесі деп атайды. Сонымен, жаратылысы мен жасалу жүйесі жағынан сан
есімдер дара және күрделі болып бөлінеді: дара сан есімдер қатарына бір,
екі, үш, он, жүз, мың сияқты сан есімнің бастапқы шыға бастаған кезінен,
жаратылысынан табиғи сан атаулары мен кейінгі замандарда кірігіп
қалыптасқан алпыс, жетпіс, сексен сияқты сан есімдер (бұлар, бір жағынан,
ондық көбейтілмелі сандар) жатады: күрделі сан есімдер тобына төрт-бес,
он-он бес сияқты қосарлы сандар, әр алуан қосылмалы сандар, жүздік, мыңдық
көбейтілмелі сандар және көбейтілмелі — қосылмалы аралас сандар жатады.)
2.3 САН ЕСІМНІҢ ЖЕКЕ ТОПТАРЫ
Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімдер, жалпы алғанда, әйтеуір бір
сандық ұғымдарды білдіретін сөздер болғанымен, түптей келгенде олардың
ішінде біраз сөздер заттар мен құбылыстардың есептік сан мөлшерін білдірсе,
біразы реттік тәртібін немесе теңбе-тең сандық мөл-шерін, ал, тағы бір
топтары заттың жинаңтық я тұспалдық санын немесе оның бөлшектік үлесін т.
б. білдіру үшін қолданылады. Осыған орай ондай сөздердің жасалу амалдары
мен түрлену жүйелері де бірден емес. Сол себепті сан есімдер іштей
мағыналың және морфологиялық өзіндік ерекшелігіне сәйкес: есептік, реттік,
жинақтық, топтың, болжалдық, бөлшектік сан есімдер болып алты топқа
бөлінеді.
Есептік сан есімдер
Қазіргі қазақ тіліндегі есептік сан есімдер белгілі бір заттар мен
құбылыстардың сандың мөлшерін немесе абстракты сандық ұғымды білдіру үшін
қолданылады. Сол себепті еселтік сан есімдер тілімізде бірде заттар мен
құбылыстардың сан мөлшерін білдіру үшін жұмсалса, бірде санның өзінің ғана
абстракты атауы есебінде ңолданылады. Мысалы:
Бұл кезде ұлы аңын жиырм а тоғыз жаста еді. (Қаратаев) Кеше мен
жалғыз өзім елу жеті машина астық түсірдім. (Нұржанов) Үш айдың ішінде б і
р мал шығын болған жоц (Майлин) дегендегі жиырлып тоғыз, елу жеті, үш
сөздері адаының жасы, машина және айдың сан есімдерін білдіріп тұрра,
Тілмаш 6ір, екі, бес, тоғыз деп барды да, құдай ұрғандай тоқтапқцалды
(Әуезов); екіні үшке қосса — бес болады дегендегі сан есімдер ешқандай
сөздің сандық мөлшерін көрсетіп тұрған жоң, санның өзіндік абстракт
ұғымының атаулары ретінде айтылып тұр.
Ееептік сан есімдер құрылысы жағынан дара және күрделі сандар
болып екі жікке бөлінеді.
Дара есептік сандар қатарына сандардың ішінде бірлік, ондық сан
атаулары мен жүз, мың сөздері жатады: бір, екі, үш, төрт, бес, алты, жеті,
сегіз, тоғыз, он, жиырма, отыз, қырық, елу, алп.ыс, жетпіс, сексен, тоқсан,
жүз, мың.
Күрделі есептік сан есімдер қатарына осы дара есептік сандардың өз ара
алуан түрлі комбинацияланып тіркесе қолданылуы негізінде жасалған шексіз
сандар ұғымы жатады. Ондай сандар он бірден бастап дара есептік сандардан
басңа барлык есептік сан ұғымдарын түгел қамтиды.
Есептік сан есімдер дербес абстракт сан мағынасында қолданыл-ғанда,
септік жалғауларын қабылдай алғанымен, заттардың сандық мөлшерін
білдіргенде ешбір өзгеріске енбейді. Ондай есептік сандар әр түрлі
грамматикалық сөз түрлендіруші тұлғаларды тек субстантивті түрде қолданылу
кезінде ғана қабылдайды. Демек, субстантивтенген есептік сандар көптік те,
сентік те, тәуелдік, жіктік те жалғауларын қабылдай береді. Мыс.:
Тоқтар доллар айғайы, өшер залым, Орнар өмір тербеткен мыңдар жанын.
(Саин) Жасы сол кездің озінде қырықтан асқан болар. (Майлин) В естің басы
болғанша, алтыныц аяғы бол. (Мақал) Жол жүріп таңғы алтыдан, Арқаның
тұрмыз жолында. (Сәрсенбаев) Ол жыл бұрын дейтұғын ол бестемін. (Кргалиев)
Тоңсанымыз жиылып, тоқты жыққан батырмыз. Сексеніміз жиылып, серке жыққан
батырмыз. (Мақал)
Есептік сан есімдер езге сөз таптарынан жасалмайды. Бірақ оның есесіне
есептік сандардан лексика-семантикалық және морфологиялық, синтаксистік
тәсілдер арқылы көптеген жаңа сөздер жасалған.
Лексика -семантикалың тәсіл арқылы жасалған жаңа сөздер
қатарына тілдің даму, жетілу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz