Студент жастардың әлеуметтену үрдісін психологиялық зерттеу
КІРІСПЕ ..
1 СТУДЕНТТЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТЕНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Психология ғылымындағы әлеуметтену ұғымының теориялық сипаттамасы
1.2 Студент жастардың әлеуметтенуінің психологиялық ерекшеліктері ... ..
2 СТУДЕНТТЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТЕНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ЗЕРТТЕУ
2.1 Зерттеу жұмысының сипаттамасы мен процедурасы ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Зерттеу жұмысының барысы мен нәтижесін талдау ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 СТУДЕНТТЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТЕНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Психология ғылымындағы әлеуметтену ұғымының теориялық сипаттамасы
1.2 Студент жастардың әлеуметтенуінің психологиялық ерекшеліктері ... ..
2 СТУДЕНТТЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТЕНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ЗЕРТТЕУ
2.1 Зерттеу жұмысының сипаттамасы мен процедурасы ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Зерттеу жұмысының барысы мен нәтижесін талдау ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Бүгінгі жастар ертең ел тізгінін қолға алып, Қазақстан деген ұлы мемлекетті болашаққа апарар ұрпақтың алдыңғы қатарлы арқа сүйер өкіліне айналмақ. “Ұлт боламын десең, бесігіңді түзе” деген сөз бар. Демек, келешегімізді ойласақ, бүгінгі ұрпаққа жағдай жасауымыз керек.
Сол ұрпақтың бір буыны ақыл-ойы жетілген, қоғамның саналы мүшесі – бүгінгі студент жастар. Ал студент жастар дегеніміз кім? Олар – мектеп табалдырығын келешекке деген үлкен үміттпен аттап, болашақ маман иесі болуды армандап, жоғарғы оқу орындарына келген жастар. Ал статистикаға сүйенетін болсақ, студент жастардың 60-70%-ын ауыл жастары құрайды екен.
Қоғамда болып жатқан өзгерістер елімізде және басқа елдерде де дамып келе жатқан білім беру мекемелеріндегі студенттердің қоғамдағы ерекше арнайы әлеуметтік топ болып қалыптасуына алғышарт болады. Бүгінгі күнде студенттің ролі ерекше мәнділікпен өсіп келеді.
Сол ұрпақтың бір буыны ақыл-ойы жетілген, қоғамның саналы мүшесі – бүгінгі студент жастар. Ал студент жастар дегеніміз кім? Олар – мектеп табалдырығын келешекке деген үлкен үміттпен аттап, болашақ маман иесі болуды армандап, жоғарғы оқу орындарына келген жастар. Ал статистикаға сүйенетін болсақ, студент жастардың 60-70%-ын ауыл жастары құрайды екен.
Қоғамда болып жатқан өзгерістер елімізде және басқа елдерде де дамып келе жатқан білім беру мекемелеріндегі студенттердің қоғамдағы ерекше арнайы әлеуметтік топ болып қалыптасуына алғышарт болады. Бүгінгі күнде студенттің ролі ерекше мәнділікпен өсіп келеді.
1. Андреенкова Н.В. Проблемы социализации личности//Социальные исследования. - Вып.3. - М., 1970.-С.45-50.
2. Корель Л.В. Социология адаптации: этюды анологии: монография / Л.В. Ко¬рель.- Новосибирск, 1997. -217 с.
3. Парсонс Т. Система координат действия и общая теория систем дейст¬вия...: пер. с англ. / Т. Парсонс //Американская социологическая мысль. М., 1994.- 148 с
4. Столяренко Л.Д. Основы психологии / Л.Д. Столяренко. Ростов н/Д. 1996.- 364 с
5. Леонтьев А.Н. Избранные психологические произведения: в 2 т. Т.1- М.„ 1983. - 286 с.
6. Митев П. Социология лицом культура лицу с проблемами молодежи / П. Митев. - София, 1983. - 123 с.
7. Андреева Д.А. О понятии адаптация. Исследование адаптации студентов к условиям учебы в вузе / Д.А. Андреев // Человек и общество: Ученые запис¬ки XIII.-Л.: ЛГУ, 1973. - С. 62-69.
8. Мушарапова И.Л. Проблемы изучения адаптации студентов / И.Л. Му- шарапова. - Тула: ТГПУ, 1999,- 60 с.
9. Бордовская Н.В., Реан Л.А. Психология адаптации личности. Анализ. Теория. Практика / А.А. Реан, А.Р. Кудашев, А.А. Баранов.- СПб.: Прайм-ЕВРО-ЗНАК, 2006. -320с.
10. Реан А.А. Социальная педагогическая психология /А.А.Реан, Я.Л.Коломинский. - СПб.: Питер Ком, 1999. - 416 с.
11. Брушлинский А,В. Проблемы психологии субъекта. / А.В. Брушлинский [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://www.myword.ru
12. Розум С.И., Психология социализации и социальной адаптации человека / С.И. Розум , - СПб., Речь, 2007. - 251 с.
13. Петровский А.В. Проблема развития личности с позиции социальной психологии /А.В. Петровский // Вопросы психологии.- 1984.-№4. С. 38-41.
14. Шибутани Т. Социальная психология / Т. Шибутани; пер. с англ. В.Б. Ольшанского.- Ростов н/Д.: Феникс, 1999.-241 с
15. Социально-психологическая адаптация детей и подростков: методические рекомендации /авт.-сост. Соловьева Н.Г. Екатеринбург, 1998. -48 с,
16. Бережная М.С. Педагогическая система социокультурной адаптации моло¬дежи средствами художественного творчества / М.С. Бережная. М.: ИХО РАО, 2007. - 257 с.
17. Психологический механизм регуляции социального поведения / Отв. ред. М.И.Бобнева - М.: - Наука, 1978. - 311с.
18. Антипов А.В Психология адаптация к экстремальным ситуациям/ А.В.Антипов.- М.: Владос: 2004 –173 с.
19. Социальная психология и общественная практика / Под ред. Е.В. Шороховой и В.П. Левкович. - М.: Наука, 1985. - 231 с.
20. Шайхова М. Жастардың әлеуметтік – психологиялық бейімделу мәселелері / М.Шайхова // Ұлағат. – 2004. – №1. – 49-51б.
21. Триандис, Культура и социальное поведение; Форум - Москва, 2007. - 384 c.
22. Жайтапова А. Әлеуметтік – педагогикалық бейімделу / А.Жайтапова // Ұлағат. – 2001. - №1. – 12 -16 б.
23. Бернар, Клод // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
24. Жан Пиаже: теория, эксперименты, дискуссии // Сб. стат. / Под ред. Л.Ф. Обуховой, Г.В. Бурменской. М., 2001.
25. Агаджанян Н.А. Адаптация и резервы организма / Н.А.Агаджанян. – М.: Физкультура и спорт, 1983. – 176 с.
26. Селье Г., Психология личности / Г.Селье - М.: МГУ, 1990.–367 с.
27. Эриксон Э. Идентичность: юность и кризис. (Пер. с англ.). – М., 1996.
28. Маслоу А. Самоактуализаиия: психология личности: пер. с англ. / А.Маслоу; под ред. Ю.Б. Гиппенрейтер, А. Апузырея - М., Изд-во МГУ 1982. - 352 с.
29. Свиридова Н.А Адаптационные процессы в среде молодежи /Н.А Свиридова // Соц. ис. №1. 2002.
30. Короленко Ц. П. Психофизиология человека в экстремальных условиях. — Л.: Медицина, 1978. — 272 с.
31. Ямбург, Е. А. Школа для всех / Е. А. Ямбург. – М.: Новая школа, 2011. – 352 с.
32. Дружинин В.Н. Психология общих способностей. / В.Н.Дружинин. - 2-е изд. - СПб.: Питер ком, 199. - 368 с.
33. Курбатов В.И. Юридическая психология. Ростов-на-Дону, 2004.
34. Петровский А.В. Опыт построения социально-психологической концепции групповой активности. Вопросы психологии, 1973, № 5.
35. Павлов И. П. Полное собрание сочинений. Изд. 2-е. Т. 3 — 4. - М.; Л., 1951.
36. Сеченов И.М. Психология поведения: Избранные психологические труды / И. М. Сеченов; АПСН. Моск. психолого-соц. ин-т; Ред. Ярошевский М.Г. -2-е изд.,стер. - М.; Воронеж: Институт практической психологии; МОДЭК, 1997.-320с.
37. Анохин П.К. Философский смысл проблемы естественного и искусственного интеллекта. // Кибернетика живого: Человек в разных аспектах. - М.: Наука, 1985.
38. Жмыриков А. И. Диагностика социально-психологической адаптированности личности в новых условиях деятельности и общения / Д.И. Жмыриков -Л. ЛГУ, 1981. -200 с.
39. Маклаков А.Г. Общая психология. - СПб.: Питер, 2000, 580 с.
40. Нурлан Қ . Студент жайлы сыр / Қ Нурлан// Қазақстан мектебі-1998. №2. 13-15 с.
41. Асанов Ж. Студенттермен ұйымдастырылатын жұмыс түрлері /Ж.Асанов // Ұлағат. 2001.№2. 15- 17с.
42. Гиль С.С. Изучение проблемы самореализации личности в процессе подго¬товки социальных педагогов в многоуровневой системе педагогического об- разования /С.С. Гиль // Многоуровневое педагогическое образование. - Вып. №6.- Омск: Изд-во ОмГПУ, 1996. - С.142-147.
43. Кон И.С. Психология юношеского возраста: Проблема формирования личности. М.: Просвещение, 1970. -175 с.
44. Ананьев Б.Г. Человек как предмет познания /Б.Г. Ананьев. —Л., 1963.-339с.
45. Сластенин В.А. Введение в педагогическую аксиологию: учебное пособие для студентов./ В.А. Сластенин, Г.И. Чижакова. –М., Академия, 2003.-192 с.
46. Якунин В.Д. Педагогическая психология: учебное пособие/В.Л. Якунин – СПб.: Изд- во Михайлова В.А., 1998. - 639 с
47. Зимняя И.А. Педагогическая психология: учебник для вузов / И.А. Зимняя.- 2- изд. доп., испр. и перераб. - М.: Логос. 2005. - 193 с
48. Талызина Н.Ф. Педагогическая психология: учеб. для студ. сред, учеб. за- ведений/Н.Ф. Талызина.-5-е изд., испр. - М.: Академия, 2006.-288 с.
49. Кайырбекова Э.М. Совместная работа куратора и психолога по адаптации учащихся в условиях ОЭР / М Кайырбекова // Педагогический вестник ВКО.- 2001. -№1. 63-66 с
50. Эльконин Б.Д. Введение а психологию развития / Б.Д. Эльконин. - М.: Тривола. 1994. - 168 с.
51. Социальная работа: Учеб. пособие / Под. ред. В.И.Курбатова. – Ростов на Д: Феникс, 1996. – 576 с.
52. Рубинштейн Л.С. Основы общей психологии: в 2 т. Т.2./ Л.С. Рубин¬штейн. М.: Педагогика, 1989. -488 с.
53. Братусь Б. С. Психологический анализ изменений личности при алкоголизме.— М.: Изд-во МГУ, 1974.
54. Дмитриев А.В. Социальный конфликт: общее пособие. М.: Гардарики, 2002.
55. Лисовский В.Т. Ключевые принципы социальной защиты молодежи / В.Т. Лисовский // Социальная работа. - 1994. - №1, - С, 57-59.
56. Есарева З.Ф. Особенности деятельности преподавателя высшей школы. – Л.: ЛГУ, 1975. – 174 с.
57. Старовойтенко Е.В. Культурная психология личности: монография / Е.В. Старовойтенко, - М.: Академический проект; Гаудеамус, 2007. -160 с.
58. Любимова Г.Ю. От первокурсника до выпускника / Г.Ю Любимова // Вестник Московского Университета. Сер 14. Психология. –2001.- №1. 48 – 52 с.
59. Зобов Р.А. Ценностные ориентации молодежи: истинные и ложные/ Р.А. Зо¬бов //Молодежь: тенденции социальных изменений: сб. статей под. ред. В.Т. Лисовского.- СПб.: Изд-во С.-Петербургского университета, 2000. - С. 420 с.
60. Гиль С.С. Педагогические условия самореализации подростков: дис... канд. пед. наук: 03.10.00 / Гиль С.С. - Екатеринбург. 1995. 1-50 с.
61. Рубинштейн СЛ. Принцип творческой самодеятельности // Ученые записки Высшей школы Одессы. 1922, т. 2, с. 148-154 // Вопросы психологии, 1986. - №4, с. 101-107.
62. Немов Р.С. Психология. Т.3.М., 1998.
63. Практикум по психологии менеджмента и профессиональной деятельности / Под. ред. Г.С.Никифорова, М.А.Дмитриевой, В.М.Сняткова. – СПб.: Речь, 2001. – 448 с.
64. Ахмеджанов Э.Р Психологические тесты / Э.Р. Ахмеджанов. – М.: 1995. -362с.
2. Корель Л.В. Социология адаптации: этюды анологии: монография / Л.В. Ко¬рель.- Новосибирск, 1997. -217 с.
3. Парсонс Т. Система координат действия и общая теория систем дейст¬вия...: пер. с англ. / Т. Парсонс //Американская социологическая мысль. М., 1994.- 148 с
4. Столяренко Л.Д. Основы психологии / Л.Д. Столяренко. Ростов н/Д. 1996.- 364 с
5. Леонтьев А.Н. Избранные психологические произведения: в 2 т. Т.1- М.„ 1983. - 286 с.
6. Митев П. Социология лицом культура лицу с проблемами молодежи / П. Митев. - София, 1983. - 123 с.
7. Андреева Д.А. О понятии адаптация. Исследование адаптации студентов к условиям учебы в вузе / Д.А. Андреев // Человек и общество: Ученые запис¬ки XIII.-Л.: ЛГУ, 1973. - С. 62-69.
8. Мушарапова И.Л. Проблемы изучения адаптации студентов / И.Л. Му- шарапова. - Тула: ТГПУ, 1999,- 60 с.
9. Бордовская Н.В., Реан Л.А. Психология адаптации личности. Анализ. Теория. Практика / А.А. Реан, А.Р. Кудашев, А.А. Баранов.- СПб.: Прайм-ЕВРО-ЗНАК, 2006. -320с.
10. Реан А.А. Социальная педагогическая психология /А.А.Реан, Я.Л.Коломинский. - СПб.: Питер Ком, 1999. - 416 с.
11. Брушлинский А,В. Проблемы психологии субъекта. / А.В. Брушлинский [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://www.myword.ru
12. Розум С.И., Психология социализации и социальной адаптации человека / С.И. Розум , - СПб., Речь, 2007. - 251 с.
13. Петровский А.В. Проблема развития личности с позиции социальной психологии /А.В. Петровский // Вопросы психологии.- 1984.-№4. С. 38-41.
14. Шибутани Т. Социальная психология / Т. Шибутани; пер. с англ. В.Б. Ольшанского.- Ростов н/Д.: Феникс, 1999.-241 с
15. Социально-психологическая адаптация детей и подростков: методические рекомендации /авт.-сост. Соловьева Н.Г. Екатеринбург, 1998. -48 с,
16. Бережная М.С. Педагогическая система социокультурной адаптации моло¬дежи средствами художественного творчества / М.С. Бережная. М.: ИХО РАО, 2007. - 257 с.
17. Психологический механизм регуляции социального поведения / Отв. ред. М.И.Бобнева - М.: - Наука, 1978. - 311с.
18. Антипов А.В Психология адаптация к экстремальным ситуациям/ А.В.Антипов.- М.: Владос: 2004 –173 с.
19. Социальная психология и общественная практика / Под ред. Е.В. Шороховой и В.П. Левкович. - М.: Наука, 1985. - 231 с.
20. Шайхова М. Жастардың әлеуметтік – психологиялық бейімделу мәселелері / М.Шайхова // Ұлағат. – 2004. – №1. – 49-51б.
21. Триандис, Культура и социальное поведение; Форум - Москва, 2007. - 384 c.
22. Жайтапова А. Әлеуметтік – педагогикалық бейімделу / А.Жайтапова // Ұлағат. – 2001. - №1. – 12 -16 б.
23. Бернар, Клод // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
24. Жан Пиаже: теория, эксперименты, дискуссии // Сб. стат. / Под ред. Л.Ф. Обуховой, Г.В. Бурменской. М., 2001.
25. Агаджанян Н.А. Адаптация и резервы организма / Н.А.Агаджанян. – М.: Физкультура и спорт, 1983. – 176 с.
26. Селье Г., Психология личности / Г.Селье - М.: МГУ, 1990.–367 с.
27. Эриксон Э. Идентичность: юность и кризис. (Пер. с англ.). – М., 1996.
28. Маслоу А. Самоактуализаиия: психология личности: пер. с англ. / А.Маслоу; под ред. Ю.Б. Гиппенрейтер, А. Апузырея - М., Изд-во МГУ 1982. - 352 с.
29. Свиридова Н.А Адаптационные процессы в среде молодежи /Н.А Свиридова // Соц. ис. №1. 2002.
30. Короленко Ц. П. Психофизиология человека в экстремальных условиях. — Л.: Медицина, 1978. — 272 с.
31. Ямбург, Е. А. Школа для всех / Е. А. Ямбург. – М.: Новая школа, 2011. – 352 с.
32. Дружинин В.Н. Психология общих способностей. / В.Н.Дружинин. - 2-е изд. - СПб.: Питер ком, 199. - 368 с.
33. Курбатов В.И. Юридическая психология. Ростов-на-Дону, 2004.
34. Петровский А.В. Опыт построения социально-психологической концепции групповой активности. Вопросы психологии, 1973, № 5.
35. Павлов И. П. Полное собрание сочинений. Изд. 2-е. Т. 3 — 4. - М.; Л., 1951.
36. Сеченов И.М. Психология поведения: Избранные психологические труды / И. М. Сеченов; АПСН. Моск. психолого-соц. ин-т; Ред. Ярошевский М.Г. -2-е изд.,стер. - М.; Воронеж: Институт практической психологии; МОДЭК, 1997.-320с.
37. Анохин П.К. Философский смысл проблемы естественного и искусственного интеллекта. // Кибернетика живого: Человек в разных аспектах. - М.: Наука, 1985.
38. Жмыриков А. И. Диагностика социально-психологической адаптированности личности в новых условиях деятельности и общения / Д.И. Жмыриков -Л. ЛГУ, 1981. -200 с.
39. Маклаков А.Г. Общая психология. - СПб.: Питер, 2000, 580 с.
40. Нурлан Қ . Студент жайлы сыр / Қ Нурлан// Қазақстан мектебі-1998. №2. 13-15 с.
41. Асанов Ж. Студенттермен ұйымдастырылатын жұмыс түрлері /Ж.Асанов // Ұлағат. 2001.№2. 15- 17с.
42. Гиль С.С. Изучение проблемы самореализации личности в процессе подго¬товки социальных педагогов в многоуровневой системе педагогического об- разования /С.С. Гиль // Многоуровневое педагогическое образование. - Вып. №6.- Омск: Изд-во ОмГПУ, 1996. - С.142-147.
43. Кон И.С. Психология юношеского возраста: Проблема формирования личности. М.: Просвещение, 1970. -175 с.
44. Ананьев Б.Г. Человек как предмет познания /Б.Г. Ананьев. —Л., 1963.-339с.
45. Сластенин В.А. Введение в педагогическую аксиологию: учебное пособие для студентов./ В.А. Сластенин, Г.И. Чижакова. –М., Академия, 2003.-192 с.
46. Якунин В.Д. Педагогическая психология: учебное пособие/В.Л. Якунин – СПб.: Изд- во Михайлова В.А., 1998. - 639 с
47. Зимняя И.А. Педагогическая психология: учебник для вузов / И.А. Зимняя.- 2- изд. доп., испр. и перераб. - М.: Логос. 2005. - 193 с
48. Талызина Н.Ф. Педагогическая психология: учеб. для студ. сред, учеб. за- ведений/Н.Ф. Талызина.-5-е изд., испр. - М.: Академия, 2006.-288 с.
49. Кайырбекова Э.М. Совместная работа куратора и психолога по адаптации учащихся в условиях ОЭР / М Кайырбекова // Педагогический вестник ВКО.- 2001. -№1. 63-66 с
50. Эльконин Б.Д. Введение а психологию развития / Б.Д. Эльконин. - М.: Тривола. 1994. - 168 с.
51. Социальная работа: Учеб. пособие / Под. ред. В.И.Курбатова. – Ростов на Д: Феникс, 1996. – 576 с.
52. Рубинштейн Л.С. Основы общей психологии: в 2 т. Т.2./ Л.С. Рубин¬штейн. М.: Педагогика, 1989. -488 с.
53. Братусь Б. С. Психологический анализ изменений личности при алкоголизме.— М.: Изд-во МГУ, 1974.
54. Дмитриев А.В. Социальный конфликт: общее пособие. М.: Гардарики, 2002.
55. Лисовский В.Т. Ключевые принципы социальной защиты молодежи / В.Т. Лисовский // Социальная работа. - 1994. - №1, - С, 57-59.
56. Есарева З.Ф. Особенности деятельности преподавателя высшей школы. – Л.: ЛГУ, 1975. – 174 с.
57. Старовойтенко Е.В. Культурная психология личности: монография / Е.В. Старовойтенко, - М.: Академический проект; Гаудеамус, 2007. -160 с.
58. Любимова Г.Ю. От первокурсника до выпускника / Г.Ю Любимова // Вестник Московского Университета. Сер 14. Психология. –2001.- №1. 48 – 52 с.
59. Зобов Р.А. Ценностные ориентации молодежи: истинные и ложные/ Р.А. Зо¬бов //Молодежь: тенденции социальных изменений: сб. статей под. ред. В.Т. Лисовского.- СПб.: Изд-во С.-Петербургского университета, 2000. - С. 420 с.
60. Гиль С.С. Педагогические условия самореализации подростков: дис... канд. пед. наук: 03.10.00 / Гиль С.С. - Екатеринбург. 1995. 1-50 с.
61. Рубинштейн СЛ. Принцип творческой самодеятельности // Ученые записки Высшей школы Одессы. 1922, т. 2, с. 148-154 // Вопросы психологии, 1986. - №4, с. 101-107.
62. Немов Р.С. Психология. Т.3.М., 1998.
63. Практикум по психологии менеджмента и профессиональной деятельности / Под. ред. Г.С.Никифорова, М.А.Дмитриевой, В.М.Сняткова. – СПб.: Речь, 2001. – 448 с.
64. Ахмеджанов Э.Р Психологические тесты / Э.Р. Ахмеджанов. – М.: 1995. -362с.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
1 СТУДЕНТТЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТЕНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Психология ғылымындағы әлеуметтену ұғымының теориялық сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Студент жастардың әлеуметтенуінің психологиялық ерекшеліктері 21
... ..
2 СТУДЕНТТЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТЕНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ЗЕРТТЕУ
2.1 Зерттеу жұмысының сипаттамасы мен процедурасы 36
... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Зерттеу жұмысының барысы мен нәтижесін талдау 45
... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ 60
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 62
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Бүгінгі жастар ертең ел тізгінін қолға алып,
Қазақстан деген ұлы мемлекетті болашаққа апарар ұрпақтың алдыңғы қатарлы
арқа сүйер өкіліне айналмақ. “Ұлт боламын десең, бесігіңді түзе” деген сөз
бар. Демек, келешегімізді ойласақ, бүгінгі ұрпаққа жағдай жасауымыз керек.
Сол ұрпақтың бір буыны ақыл-ойы жетілген, қоғамның саналы мүшесі –
бүгінгі студент жастар. Ал студент жастар дегеніміз кім? Олар – мектеп
табалдырығын келешекке деген үлкен үміттпен аттап, болашақ маман иесі
болуды армандап, жоғарғы оқу орындарына келген жастар. Ал статистикаға
сүйенетін болсақ, студент жастардың 60-70%-ын ауыл жастары құрайды екен.
Қоғамда болып жатқан өзгерістер елімізде және басқа елдерде де дамып
келе жатқан білім беру мекемелеріндегі студенттердің қоғамдағы ерекше
арнайы әлеуметтік топ болып қалыптасуына алғышарт болады. Бүгінгі күнде
студенттің ролі ерекше мәнділікпен өсіп келеді.
Студенттің әлеуметтену сипаты ерекше назар аудартады. Қоғамда студент
ең алдымен, әлеуметтік жүйенің органикалық түйіні. Екіншіден, студенттің
ерекшелігі, мінезі, дүниетанымы, қоғамның мақсат талабына сай келеді.
Арнайы әлеуметтік демографиялық топ – жастардан құрылады. Сондықтан
студенттерді ерекше әлеуметтік топ деп қарастыру дұрыс болар еді.
Студенттің субмәдениетінің ерекшелігі болып студенттік орта, оқу мақсаты,
интелектуалды потенциалы саналады. Студенттердің танымдық құрлысы оның
мінезінің бір ерекшелігі, бұл қазіргі уақытта мақсат бағдарлылықпен жоғарғы
әлуметтік бағдарды көрсетеді. Студентті сипаттайтын ең негізгі мінездік
ерекшелігіне еңбек, таным және қарым-қатынас, сонымен бірге әлеуметтік
рольдерді жүзеге асыруындағы студенттің өмірлік іс-әрекетін ұйымдастыру
жатады.
Ал адамның негізгі әлеуметтік потенциялының дамуы үшін студенттік
кезең сензитивті болып саналатыны белгілі. Жоғарғы білім адамның
психикасына, жеке басының дамуына зор әсерін тигізеді. Жоғарғы оқу
орнындағы білім алу кезінде студенттерге жағымды жағдай әсер еткен кезде,
яғни әлеуметтену үрдісі қалыпты денгейде өтсе, ол психиканың барлық
деңгейлерінің одан ары жақсы дамуына жағдай жасайтыны анық. Олардың өзі
тұлғаның кәсіби бағыттылығын сипаттайтын ойлауды қалыптастырады. Сонымен
қатар, адамның өмірін қызықпен әсемдікпен қамтамасыз ететін эмоционалдық
жағдай студенттің оқу стилі мен оқу үлгеріміне, курстастары, сонымен қатар
ұстаздарымен өзара қарым-қатынасына мәнді әсерін тигізеді. Студенттің оқу
орнына оптималды бейімділігін қамтамасыз ететін тактика мен жоспарларды
жасау үшін бірінші курс студенттерінің өмірлік жоспарлары мен
қызығушылықтарын, басым мотивтерінің жүйесін, тартымдылық деңгейін, өзін
бағалауын, мінез-құлқын саналы реттеу қабілетін және т.б. білу маңызды. Осы
мәселені сәтті шешу жоғарғы оқу орнының психологиялық қызметінің дамуымен
байланысты.
Зерттеу мәселесі. Көпшілік бірінші курс студенттері кеше ғана өзі туып
өскен, бірін-бірі жақсы танитын ауыл жастары, олар мектептегі
мұғалімдерінің назары мен қамқорлығын сезінген, сондықтан оқу орны
жағдайында алғашында дискомфортты сезінуі әбден мүмкін. Әр студенттің
әлеуметтену үрдісі әр түрлі жүреді.
Ауылдан келген қазақ студенттерінің мінездік қалыптасуы болашақ
қоғамымыздың толыққанды құрылымдық сатысын құрайды. Сондықтан студенттің
әлеуметтену ерекшелігінің қоғамда болып жатқан құбылыстарға сай қалыптасуы
өте маңызды.
Осыған орай біз дипломдық зерттеу жұмысымыздың тақырыбын
Студенттердің әлеуметтену үрдісін психологиялық зерттеу деп таңдадық.
Зерттеудің мақсаты: Студент жастардың әлеуметтену үрдісін
психологиялық зерттеу.
Зерттеу нысаны: 1 курс студенттерінің әлеуметтену үрдісі
Зерттеу пәні: Әлеуметтенудің психологиялық ерекшеліктері
Зерттеудің міндеттері:
1) әлеуметтену үрдісінің әдебиеттерде қарастырылуын талдау және
мазмұнын сипаттау
2) әлеуметтік –психологиялық бейімделуді анықтауға мүмкіндік беретін
әдістер, әдістемелерді тағайындау
3) әлеуметтену үрдісін эксперименталды зерттеу
4) зерттеу жұмысының қорытындысын талдау
Зерттеу болжамы: егер студенттер қарым-қатынаста ашық болса, онда
олардың әлеуметтену үрдісі қалыпты деңгейде өтеді.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері: білім берудегі гуманистік,
тұлғаға бағдарланған әдістемелер, тұлғаны тәрбиелеу мен білім берудегі
қарым-қатынас мәдениеті, тұлғалық-іс-әрекеттік ыңғай, жоғары мектеп
философиясы мен әдіснамасының басты қағидалары, кәсіптік білім беру
теориясы, тұлғаның біртіндеп қалыптасуы мен дамуы ретінде адамның
бейімделуі туралы түсініктер құрайды.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу жұмысының барысында анкеталық сұрақтар,
проективті әдістеме Автопортрет, В.Т.Ряховскийдің Қарым-қатынас
денгейін анықтау әдістемесі, К.Роджерс – Р.Даймондтың Әлеуметтену
әдістемесі пайдаланылып, алынған нәтижелердің сенімділігі математикалық
статистиканың стандартты әдістерін қолдану арқылы қамтамасыз етілді.
Зерттеу кезеңдері.
Бірінші кезеңде зерттеу мәселесі бойынша психологиялық, педагогикалық
әдебиеттер сарапталып, теориялық талдау жүргізілді, зерттеудің құрылымы,
оның пәні, объектісі, мақсаты, міндеттері мен болжамы анықталды және
зерттеу базасы таңдалды.
Екінші кезеңде студенттердің әлеуметтенуін зерттеудің тәжірибелік-
эксперименттік жұмыстары негізделіп, ұйымдастырылды, зерттеу
эксперименттері жүргізілді.
Үшінші кезеңде тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар барысында алынған
практикалық нәтижелер қорытындыланып, математикалық статистикалау әдісі
арқылы нақтыланды. Диплом жұмысының мәтіні талапқа сай дайындалды.
Зерттеудің базасы. Ақтөбе қаласының Тынышбаев атындағы көлік және
коммуникация колледжі
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеуде әлеуметтену үрдісі теориялық
талданып, студент жастардың психологиялық ерекшеліктері, олардың әлеуметтік-
психологиялық бейімделу үрдісі қарастырылды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы. Дипломдық зерттеу жұмысының
нәтижелерін психологтар мен әлеуметтік педагог мамандарының, колледж, ЖОО
ұстаздарының қолдануына болады. Сонымен қатар зерттеудің нәтижелері
тренингтердің бағдарламаларын құру барысында әлеуметтану, педагогика
саласы мамандарына да пайдалы деп есептейміз.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден,
екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Көлемі – 65 бет.
1 СТУДЕНТТЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТЕНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Психология ғылымындағы әлеуметтену ұғымының теориялық сипаттамасы
Адам, қоғам және олардың арасындағы байланыс та үнемі түрленіп, дамып,
өзгеріп отыратын күрделі құбылыстар. Кез келген қоғамның қандай болуы оны
құраушы субьектілердің күш-жігеріне байланысты. Қазіргі ғылыми
әдебиеттерде, әлеуметтік-гуманистік ғылымда жастар мәселесі ауқымды орынға
ие. Соңғы жылдары жүргізілген түрлі әлеуметтік, психологиялық зерттеулер
жастар бойында жалпы құндылық, нормативті дағдарыстың бар екенін көрсетіп
отыр. Қазіргі өзгермелі қоғам жағдайында, күрделі эконномикалық және саяси
өзгерістер жастарға ғана емес, жалпы адам психикасына елеулі әсер ететіні
белгілі. Осыған байланысты адамның әлеуметтенуін зерттеу адам мен оны
қоршаған орта қатынасының динамикасын күшейтетін факторлардың өсуімен,
қоғамның адамға қоятын талаптарының көбеюімен, сондай-ақ психология
ғылымының негізгі зерттеу обьектісі – тұлға, оның қалыптасуы мен дамуы
мәселесінің маңыздылығымен байланысты ерекше ауқымды орын алып отыр.
Алдымен, әлеуметтену үрдісіне тоқталып өтейік. Әлеуметтену — жеке
адамдарға қоғам мен оның құрылымдары тарапынан үнемі (жинақы, бақылаулы,
шашыраңқы түрде) әсер ету процесі. Соның нәтижесінде адамдар белгілі бір
білімдерді, құндылықтар мен нормаларды игеріп, нақты қоғамда, әлеуметтік
топтар мен ұйымдарда өмір сүру тәжірибесін жинақтайды әрі тұлға сол
қоғамның тең құқылы мүшесіне айналады. Әлеуметтану ғылымы “ұрының баласы —
қашан да ұры, ал текті ата-анадан тек бейкүнә әрі тәртіпті бала туады”
деген сыңаржақ тәмсілмен келісе алмайды. Өйткені, адам анасынан бірден
мәдениетті болып жаралмайды, тәрбиелеу, білім алу және қоғамда ғұмыр кешу
процестерінде ғана қалыптасады [1].
Әлеуметтік-мәдени қасиеттер мен құндылықтарды мұралау өзгеше,
биологиялық емес әдіспен, яки ұрпақтан ұрпаққа тарау тетігі арқылы
әлеуметтік жолмен жүзеге асады; әрбір жеке адам (индивид), әр жаңа ұрпақ
өздері туып, өмір сүріп жатқан әлеуметтік жүйенің мәдени мұрасын игерудің
өзіне тән ерекше жолынан жүріп өтеді. Осынау маңызды процесті ғылымда “жеке
адамның әлеуметтенуі” деп атайды. Әлеуметтену тура мәнінде, жарық дүниеге
келген, адамзат мәдениетін игеруге бағдарланған саналы биологиялық
организмді, яки адам баласын дамытып, өзінің тұлғалық-психологиялық ерекше
қасиеттерін, сондай-ақ, қоғамдық өмірге араласуына мүмкіндік беретін
әлеуметтік тұрпаттық, әлеуметтік маңызды қасиеттерді, білім мен білікті
бойына жинақтаған тең құқықты жеке тұлғаға айналдыру жолы. Сондықтан,
әлеуметтену дегеніміз жеке адамның әлеуметтік ортамен диалектикалық (өзара)
әрекеттесу процесі, оның барысында, бір жағынан — адам бойындағы табиғи,
психологиялық өскін жетіліп, өркендей түседі, екінші жағынан — қоғам жеке
тұлғаны тәрбиелеу, білім беру, мәдениетке ұмтылдыру арқылы оған адами
тұлғаға тән әлеуметтік мәні мол қасиеттерді сіңіреді.
Әлеуметтену — қысқа мерзімді, бір мәртелік емес, іс жүзінде жеке
адамның бүкіл ғұмырын қамтитын ұзаққа созылатын көп қырлы құбылыс. Соның
арқасында жеке адам қоғамдық өмірге араласып қана қоймайды, сондай-ақ
өзінің әлеуметтік статусы мен рөлін иелене және өзгерте алады. Өйткені,
әрбір жеке тұлға тиісті құқықтар мен міндеттерді иелене отырып, қоғамдағы
өзіне лайықты орынды еншілейді және нақты қызмет міндеттерін атқарады, яғни
әлдебір әлеуметтік статусқа ие болады. Ол жеке тұлғаның жағдайын жан-жақты,
әрі жинақтай бейнелейтін сипаттамаларды: мамандығын, кәсіби білігін,
атқарып жүрген жұмыстарының сипатын, лауазымын, материалдық әл-ахуалын,
саяси ықпалын, партияға және кәсіподаққа мүшелілігін, іскерлік
байланыстарын, туыстық тарамдарын т.б. қамтиды. Бұлардың барлығын белгілі
әлеуметтанушы Р.Мертон (1910 жылы туылған) “статустық жиын” деп атаған.
Оның өзі туа бітті (немесе маңдайға жазылған), якки субъектіге тәуелсіз
күйде, көбінесе жаратылысынан дамитын (мысалы, жынысы, жасы, ұлты,
туыстары) статустар және қол жеткен (немесе қолы жететін), яғни жеке
тұлғаның өзінің күш-жігерін жұмсауы арқылы алған статустары болып бөлінеді.
Кей реттерде осы аталған екеуінің қасиеттерін тоғыстыратын аралас
әлеуметтік статустар да (мысалы, өз еркінен тыс жұмыссыз қалғандардың,
мүгедектікке ұшырағандардың, босқыншылыққа ұшырағандардың, т.б. статусы)
кездеседі. Әлеуметтік статус пен жеке бастың статусын ажырата білу қажет.
Мәселен, әлеуметтік статусты, яғни жеке тұлғаның бүкіл қоғам ауқымындағы не
ірі әлеуметтік топ ішіндегі жай-жағдайын айқындар сәтте, алдымен оның
қызмет істейтін саласы, лауазымы не ғылыми атақ-дәрежесі т.б. ауызға
ілігеді. Былайша айтқанда, кез келген адамның әлдебір әлеуметтік топқа
(әлеуметтік-топтық, әлеуметтік-кәсіби, әлеуметтік-этникалық, т.б.)
жататындығы дәйектеледі. Ал жеке тұлғаның шағын (бастауыш) әлеуметтік
топтағы (отбасындағы, бригададағы, студенттік топтағы т.б.) беделі,
көбінесе, оның мәртебелік басымдығына емес, жеке бастың даралық
қасиеттеріне, оған ағайын-туыстарының, жұмыстас не курстас жора-
жолдастарының, таныстарының, көршілерінің т.б. субъективті қарым-
қатынастарына байланысты қалыптасады [2].
Әлеуметтік және жеке бастық статустар бір-бірімен сәйкес келмеуі де
мүмкін. Жеке тұлғаға сипаттама беру үшін, сондай-ақ, әлеуметтік рөл ұғымын
пайдаланудың да маңызы ерекше. Ол белгілі бір әлеуметтік статус иеленетін
адамнан және нақты қоғамдағы осы статустар тән адамдар тобынан үміт
етілетін мінез-құлықтар болып саналады. Әлеуметтік статус та, әлеуметтік
рөл де ресми түрде (мысалы, заңмен не басқалай құқықтық актімен) бекітілуі
немесе бейресми сипат (мінез-құлықтың моральдық нормалары) иеленуі мүмкін.
Әлеуметтанушылар (Р.Линтон, Дж.Мид, Т.Шибутани, т.б.) әлеуметтік рөл
проблемаларын әлеуметтік статус мәселелерімен байланыстыра отырып, оны
әлеуметтік статустың қозғаушы күші ретінде түсіндіреді. Әсіресе, Т.Парсонс
(1902-1979ж.) рөлдердің құндылықтармен ажырамас байланысын айрықша атап
көрсетіп, әлеуметтік рөлді жалпыға бірдей құндылықтарға негізделген әрі
әлеуметтік жүйеге қажетті құрылымдық элемент құрайтын, нормативті түрде
реттелетін мінез-құлық ретінде қарастырады. Яғни, әлеуметтік рөл әлеуметтік
құндылықтарды жеке тұлғаның нақты әлеуметтік іс-әрекеттеріне ұластырудың
құралы қызметін атқарады [3].
Л.Д.Столяренко Тұлғаның әлеуметтеу сатысын қарастырғанда, бірінші
сатыны – біріншілік әлеуметтену немесе бейімделу сатысы деп көрсетеді.
Адамның әлеуметтік бейімделуі жеке позицияны, әлеуметтік статусын түсінуін,
сондай–ақ онымен байланысты ролдік мінез–құлық түрі ретінде жалпы топтық
міндеттерді шешу процесінде тұлғаның дара ерекшкліктерін жүзеге асыруы деп
қарастырады [4].
Тұлғаның әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерінің қалыптасуына әсер
ететін қарым-қатынас, таным, еңбек деп қарастырылатындықтан әлеуметтену
тұлға дамуының үрдісі ретіндегі үш негізгі аймақтың ортақ мінездемесі
болып, индивидтің сыртқы ортамен әлеуметтік байланысын кеңейту болып
табылады. А.Н.Леонтьевтің пайымдауынша, адам әлеуметтенудің бүкіл үрдісінде
көптеген іс-әрекет түрлерімен айналысады [5]. Мұнда үш негізгі маңызды
үрдіс өтіледі. Біріншіден, бұл әр іс-әрекет түрінде болатын және оның
түрлері арасындағы байланыс жүйесінде бағдар болады. Ол әр тұлға үшін
маңызды іс-әрекет аспектісін анықтауы, игеруі болып табылады. Осындай
бағдардың жемісі ретінде іс-әрекетті тұлғалық таңдау деп атауға болады.
Оның негізінде екінші үрдіс туындайды, яғни - негізгі таңдалған іс-әрекет
төңірегінде орталықтану және басқаларды оған бағынышты ету. Үшіншіден, іс-
әрекетті жүзеге асыру барысында тұлға жаңа рольдерді игеріп, олардың
мәнділігін игереді. Осындай жаңартулардың кысқаша мәнін іс-әрекет
жүйесіндегі дамушы индуктивті көрсетуде оның іс-әрекет субъектісі ретіндегі
мүмкіндіктерінің кеңею үрдісі айқындалады. Осы мәселе тұрғысындағы
зерттеулерде мақсатты білім алу үрдісін қарастыру негізгі сауалдарды
құрайды. Өкінішке орай, оның әлеуметтік-психологиялық аспектісі жағынан
зерттеу мәліметтері аз. Әлеуметтену контектісінде қарастылатын екінші
аумағы қарым-қатынас та оның іс-әрекетпен тығыз байланыста болғандықтан
әлеуметтенуді кеңейту, ұлғайту жағынан қарастырады. Қарым-қатынасты кеңейту
ретінде адамның басқалармен байланысқа түсуін ұлғайту деп түсіндіріледі, ал
осы тереңдету ретінде монологтық қарым-қатынастан диалогтікке көшу,
децентрация, яғни қарым-қатынас жасаушыға бағдарлана алуы, оны нақты
қабылдай алу мүмкіндігі қарастыралады . Әрине, тұлғаның өмір сүру барысында
қарым-қатынас жасау ерекшелігі оның қоғамдағы статусын, жақындары
арасындағы орнын белгілейді. Әлеуметтенудің үшінші аумағы, яғни өзіндік
сапа жалпылама адамдардағы оның Менінің қалыптасуын бейнелейді [6].
Өкінішке орай, осы мәселе төңірегінде даулы қайшылықтар өте көп, себебі
авторлардың тұлға концепциясында Мен-бейнесін түрліше қабылдайды.
Әлеуметтік-философиялық әдебиеттерде бейімдеу негізінен әлеуметтендіру
үдерісінің бір мезеті немесе бөлігі ретінде қарастырылады [1, 2, 3].
Сондықтан бейімделу әлеуметтендіру барысында іске асырылады және
бейімдеудің сипатына, айрықша белгілеріне және нәтижелігіне белгілі бір
әсер етеді деп саналады.
Көптеген зерттеушілер әлеуметтік бейімделу әлеуметтендіру үдерісінің
қызметін атқарады, ол тұлға мен әлеуметтік орта арасында дәнекер
формасында бола отырып, олардың өзара келісіміне, дамуына,
қанағаттандырылуына ықпал етеді деп есептейді.
Д.А.Андреева әлеуметтендіру мен бейімдеуді қоғам мен тұлғаның өзара
әрекеттесуінің бірыңғай үдерісі ретінде қарастырады. Сондай-ақ
әлеуметтенуді әлеуметтік бейімдеудің формасы ретінде анықтайды [7].
И.Л.Мушарапова тұрақты түрдегі бейімдеу үдерісін өмір түсінігімен
түрлендіреді және адам қоршаған орта жүйесінде олардың қатынастарының
барабарлығының бұзылуына алып келетін мәңгі өзгерістер пайда болғанда
барлық жағдайларда бейімдеу үдерісі іске асырылады деп есептейді [8].
Н.В.Бордовская мен А.А.Реан бейімделу үдерісін адамдардың қарым-
қатынасы мен бірлескен іс-әрекеттерімен тығыз байланысқан белсенді
–ыңғайластырушы және белсенді-дамытушы деп анықтайды [9;10].
А.В.Брушлинскийдің пікірі бойынша индивид басынан бастап әлеуметтенген
және сондықтан қоғамдықтан даралыққа ғана емес, әртүрлі бағыттарда дамуға
икемді [11].
Жалпы жағдайда бейімделу (латынның adaptio-бейімделу) – екі
айнымалының – тірі организмнің қажеттілігі мен оның өмір сүру ортасының
ерекшеліктері арасындағы өзара әрекеттесу үдерісі. Ортадағы жағдайдың
өзгеруі тірі организмдерге талаптардың өзгеруіне алып келеді, ал
организмдердің орта талаптарына сәйкес өзгеруі қажеттіліктердің мазмұны мен
затының өзгеруіне алып келеді. Бейімделу тұлғаның өз мақсаттарына жетуі,
тұлғалық міндеттерді орындауы үшін қажетті жағдай тұғызу, яғни оның
шығармашылық потенциалын жүзеге асыру үдерісі ретінде болады. Ал бейімделу
үдерісі тұлғаның көрсетілген талаптары мен қоршаған ортаның арасында қарам-
қайшылықтар пайда болғанда іске қосылады [12].
Адамның бейімделуі организм-табиғи орта қатынасы аймағындағы
психофизиологиялық бейімделу және тұлға-әлеуметтік орта қатынасы
жүйесіндегі әлеуметтік бейімделу ретінде болады. Гуманитарлық білім
саласында бейімделу термині философияда, социологияда және психологияда
жиі кездеседі, бұл жерде ол өздігінен құрылатын жүйелердің ортаның
өзгермелі жағдайына бейімделу үдерісін білдіреді [13].
Т.Шибутани әлеуметтік бейімдеуді бірқатар актілер ретінде түсіндіреді,
оның әр қайсысы организмнің ішкі келіспеушіліктерінен, теңдіктің бұзылуынан
басталады да оны қалпына келтірумен аяқталады.
Т.Шибутани бойынша бейімдеу механизмі жағдайды ой елегінен өткізу, оны
эмоционалды күйзелу, қиын жағдайдан шығуды іздеу, іс-әрекет жоспары және
бейімделу стратегиясын таңдауды анықтайтын әрекеттің өзі болып табылады.
Бейімделу ішкі белсенділікпен, қиындықтарды жеңуге ұмтылушылықпен және
сыртқы әрекеттердің (мінез құлықтық) мазмұндылығымен сипатталады. Сонымен
біз бейімделуді индивидтің ұстанымдары, сенімдері және т.б. және қоршаған
ортаның жағдайлары арасындағы қарама-қайшылықтарды жоюға бағытталған оны
өзгерту үдерісі ретінде, өзін тұлға ретінде сақтауды қарастырамыз [14].
Дербес жағдай ретінде біз психологиялық бейімделуді қарастырамыз, оның
құраушылары тұлғаның тәжірибені белсенді түрде меңгеруі, қарым –қатынас
дағдыларын игеруі, тұлға мен әлеуметтік ортаның өзара әрекеттесуі болып
табылады, олар тұлғаның мақсаты мен құндылықтарына және ортаның тиімді
қатынасына алы келеді. Сондай-ақ тұлғааралық потенциалды өмірдің нақты
жағдайларында жағымды эмоционалды өзін-өзі сезіну барысында іске асыруға
болады.
Психологияда бейімдеу тұлғаның ішкі күйінің қоршаған орта мен үйлесуі
ретінде анықталады. Бейімдеуді күзетуші өзгертулер организмнің барлық
деңгейлеріне әсер етеді, яғни молекулалықтан іс-әрекетті психологиялық
регуляциялауға дейін. Психологиялық бейімделу құрылымына танымдық,
эмоционалды-еріктік, мотивациялық және практикалық аспектілер енеді. Оның
тиімділігі тұлғаның өзін қабылдауының және өзінің әлеуметтік
байланыстарының барабарлығынан тәуелді болады [15].
М.С.Бережная жабдықталу дәрежесін нақты мәдени үдерістің элеметтерімен
және алынған білімдерді педагогикалық практикада қолдану мүмкіндігімен
анықтай отырып, бейімдеуді адамды мәдениетке қатыстыру үдерісі ретінде
анықтайды [16].
Ал Бобнева М.И. Әлеуметтену мен әлеуметтік – психологиялық бейімделу
процесі тығыз өзара байланысқан деп көрсетеді. Психологиялық механизімдер,
бейімделу процесінде тұлғаның әлеуметтік орта мен өзара әрекет етуін жеке
алғанда, жанама түрде тұлғаның мотивациялық құрылымы, психикалық құрылымы,
кейбір даралық ерекшеліктер индивидтің әлеуметтеу процесінде әлеуметтік
жағдайдың әсерімен құрылады. Тұлғаның әлеуметтенуі, тұлғаның қоғамда,
нақты бір ұжымда бейімделуі үшін қажетті жағдай болып табылады деп
тұжырымдайды [17]. Осы тұжырымдамаларға сүйене отырып, дипломдық жұмыста
әлеуметтену үрдісі мен әлеуметтік-психологиялық бейімделу үрдісін бір-
бірімен тығыз байланысты, өте ұқсас үрдіс ретінде қарастырдық.
Психология ғылымында бейімделу теориялық сипаттамасында адам кез-
келген жағдайда өзін жақсы сезінуі үшін, әр түрлі жағдайларға икемделе,
бейімделе алуы өте маңызды болып табылады деп қарастырылған.
Латын тілінен аударғанда бейімделу - икемделу, үйлесу деген мағананы
береді. Қазіргі уақытқа дейін бейімделу түсінігінің нақты бір ашып
түсіндіретін анықтамасы жоқ. Ағылшын ғалымы Проссердің айтуынша, оның көп
мәнділігі сонша, әрбір зерттеуші өзінің зерттеуіне байланысты әр түрлі
жауап қайтарады деген.
Бейімделу үрдісі аса динамикалы болып табылады. Оның жетістігі көбіне
обьективті, субьективті оқиғаға, функционалды жағдайға, әлеуметтік
тәжірибеге, өмірлік бағдарға және т.б байланысты.
Тұлғаның әлеуметтік–психологиялық бейімделу мәселесі психология
ғылымындағы және психология ғылымының басқа да аймағындағы күрделі
мәселелердің бірі болып табылады. Тұлғаның әлеуметтік–психологиялық
мәселесі ауқымды түрде теориялық және қолданбалы маңызды иеленеді. Адамды
қоғамға, әлеуметтік топқа және ұжымға енгізудегі, адам мен әлеуметтік
тәжірибені меңгеру механизімінде, қарым–қатынас және мәдени тәжірибелерге
бейімделу және әлеуметтену процесі маңызды механизм болып табылады.
Адамның бейімделу ерекшелігі әлеуметтік әлемге бірте–бірте енуімен
мінез–құлық, жүріс–тұрыстың әлеуметтік ережелерін менгеру процесімен,
адамның әлеуметтенуімен байланысты болады. Негізінде әлеуметтік бейімделу
әлеуметтенудің маңызды механизімі болып табылады [18].
Психологиялық әдебиеттерде осы екі түсінік қатынасы жайлы түрлі
пікірлер айтылады. Е.В.Шорохова бойынша әлеуметтену сөзіне бейімделу
түсінігін енгізеді [19].
Әлеуметтену, тұлғаның бейімделуі жақын түсініктер, бұлар қоғам мен
тұлғаның өзара әрекеттесуінің бірыңғай үрдісін сипаттайды, сондай–ақ
әлеуметтену түсінігі бейімделу түсінігінен аумақты болып табылады.
Әлеуметтену тұлғаны қоғамдық қарым – қатынас жүйесіне енгізу, сонымен
қатар қоғамдық қалыптасқан іс-әрекет тәсілдерін менгеру. Сонымен,
әлеуметтенудің негізгі функциясы - индивидтің қоғамда қалыпты функциялануын
қамтамасыз етеу. Сәйкесінше әлеуметтік – психологиялық бейімделу процесіне
темперамент ерекшелігімен, құндылық бағдарымен, қызығушылығымен, тұлғаның
ішкі құрылымдық іс - әрекетімен және қоғамдық белгіленген мінез – құлықпен
жетеді.
Тұлғаның бейімделуі немесе бейімделе алмауының сипаты мен денгейі
көбінесе адамның биологиялық, физиологиялық, психикалық қасиеттеріне және
оның әлеуметтік дамуына байланысты
Тұлғаның әлеуметтік бейімделуі ережелерді қайта орнатуға, әлеуметтік
пайдалы қарым – қатынас, мінез–құлық, іс - әрекеттің өзгеруіне бағытталған.
Психологиялық бейімделу - әлеуметтік қажетті құндылық бағдар және мінез
–құлықты меңгеру, әлеуметтік ортаның күтілімдері мен тұлғаның бағыттылығын,
бағдарын жақындаттыру. Бейімделудің әлеуметтік және психологиялық жақтары
бір – бірі мен үздіксіз байланыста.
Әлеуметтік бейімделу процесінің негізі - әлеуметтік ортаның оған
ұсынатын талаптарына тұлғаның мінез – қылық , жүріс – тұрысы және іс -
әрекетінің сәйкестенуі, яғни әлеуметтік күтілімдер жүйесіне мінез –
құлықтың сай болуы. Сәтті әлеуметтік бейімделу ол тұлғаның ортаға
әлеуметтік – психологиялық бейімделуіне негіз болады [20].
Негізінде көптеген адамдар басқа елден білім алуға, жұмыс істеуге
талпынады, осыған байланысты Г.Триандис (1994) бейімделу процесінің бес
кезеңін бөліп көрсетеді.
Бірінші кезең, бал айы деп аталады, ол көтерінкі көңіл күй, үлкен
үміттің көрінуі мен сипатталады. Бірақ бұл кезең жылдам екінші кезеңге
өтеді.
Екінші кезең, жаңа ортаға енуде ортаның теріс әсерлерінің әсер ете
бастауы. Көптеген жағдайда көңілдері толмай, барлық нәрседен көңілдері
қалып, тіпті бұл жағдай кейбір кездерде фрустрация мен депрессияға өтіп
кетуі мүмкін. Бұл жағдайда көбі нақтылықтан қашуға тырысады.
Үшінші кезең - қиын қыстау кезіңіне жетуі мүмкін, ауыруларды және
толық әлсіздікті сезінеді. Жаңа ортаға сәтті бейімделе алмаған адамдардың
көбі келген жеріне қайта оралады.
Төртінші кезең - депрессия – оптимизацияға ауыса бастайды да өзіне
деген сенімділік және қанағаттану сезімін сезіне бастайды. Адам өзінің
икемделе бастағанын сезіне бастайды. Берри терминалогиясы бойынша – бұл
кезең толық немесе ұзақ кезең деп аталады. Ортаның талабына индивидтің
тұрақты өзгеруі. Бейімделу процесіне орта мен индивид өзара сәйкестікке
келеді. Осы кезеңді бейімделу процесінің аяқталуы деп те айтуға болады.
Әлеуметтік – психологиялық бейімделу адамның дара ерекшеліктері мен
және қоғамдағы тұлғаның бағыты мен байланысты күрделі құбылыс. Қоғамда
тұлғаның бейімделуі үшін қоғам және тұлғаның міндеттері, мақсатының
ұқсастығы, пікірге қосылуы ерекше болып табылады [21].
Әлеуметтік – психологиялық бейімделу даралықты дамыту жағдайларының
бірі. Даралылықтың тұрақты қырының болуы бейімделу процесінің жетістігінің
бір көрсеткіші. Бірақ кейбір жағдайларда нақты осы даралық сол немесе басқа
топта тұлғаның бейімделуіне кедергі келтіруі мүмкін.
Бейімделу механизімінің құрылу денгейі даралықты дамыту жағдайын
қамтамасыз етеді. Өмір әрекеті процесінде бейімделу механизімінің құрылуы
автоматтандырылған әдет, дағды, мінез – құлық, бейсаналы аймаққа өтеді. Бұл
даралықтың дамуы үшін шексіз мүмкіншілікті ашады.
Тұлғаның әлеуметтену процесінің жетістігінің алғы шарты адамның дара
ерекшеліктері мен әлеуметтік – психологиялық бейімделудің жанама түрде
болуы.
Әлеуметтік –психологиялық бейімделу түсінігін қысқаша қарастыратын
болсақ, жеке адам мен топтың өз ара қатынасының жағдайын жеке адам
созылмалы емес ішкі және сыртқы қақтығыстарсыз басты әрекетке сәтті
қосылуы, негізгі социогенді қажеттіліктерді қанағаттандыруы, оның топ
ұсынатын ролдік күтілімдеріне қарсы шығуы, өзінің ісін көрсету және
шығармашылық қабілеттерін еркін көрсету жағдайы әлеуметтік – психологиялық
бейімделу деп аталады [22].
Сонымен әлеуметтік – психологиялық бейімделу – толық әлеуметтенудің
бір жолы болып табылады екен.
Адам іс - әрекетінің психологиялық аспектісін қарастырғанда ол
қоршаған ортадан тыс жүзеге асырылмайтындығы бізге мәлім. Сыртқы ортаның
құбылысы үнемі адамға белгілі әсер етеді және оның іс - әрекетінің жүзеге
асырылу жағдайын анықтайды, кейде жиі олардың әсері теріс сипат берері
қақ.
Көне грек философы Эпидокл өсімдіктер мен жануарлар эвалюциясы жайлы
гипотезасын қарастырғада ең алғаш өмір сүру мен икемделу түсінігін
көрсеткен. Ол түсініктер биологтармен бейімделу деп түсіндіріледі.
Психикалық икемделу мәнділігі жайлы ойында Г.Спенсер психиканы әлеуметтік
ортаға енудегі маңызды құрал ретінде зерттеуге бағыт береді.
Алғаш тірі ағзаның тұтас жүйе ретінде функциялану мәселесін зерттей
бастаған француз физиологы К.Бернар еді. Оның гипотезасы бойынша
функциялану кез келген тірі ағзаға, соның ішінде адамға да тән, олар
өздерінің өмір сүруі қолайлы болу үшін ағзаның ішкі орта параметрлерін
үнемі сақтайды, ол өз кезегінде орындалады өйткені барлық жүйелер және
ағзаларда өтетін процестер тең жағдайда өтеді. Осы теңдік сақталып тұрғанша
ағза өмір сүріп әрекет етеді. Бұндай жағдайда ішкі ортаның тұрақтылығы
Бернар бойынша ол – еркін өмір шарты деп аталады. Бернар ойынан кейін
ағзаның ішкі орта тұрақтылығын американдық физиолог У.Кэннон мен қолданылып
дамыды. Ол оны гомеостаз қасиеті деп санады. Гомеостаз – қандайда бір
жүйенің қозғалмалы теңдік жағдайы, осы теңдік сыртқы орта факторларының
бұзылуына қарсы әрекет ету жолы мен сақталады.
Кез келген тірі ағзаға белгілі ортада өмір сүреді, ол сыртқы ортадан
міндетті түрде өмірге қажетті компоненттерді үнемі алуға мәжбүрлі. Тірі
ағзаны сыртқы ортадан шектеу, оның өлуіне әкеледі. Сондықтан тірі ағза ішкі
теңдікке жетуге талпынуда, ол бір уақытта тұрған орта жағдайына бейімделуі
керек. Осы құбылыс бейімделу түсінігінің сипатын анықтайды. К.Бернар
жұмысынан бастап бейімделуді теңсіз жүйелер аралығындағы қатынас ретінде
қозғалмалы құрылудың жиынтығы деп қарастырылады [23].
Гештальт психологиясының теориясы бойынша – барлық ағзаны функциялау
өзін реттеу принципіне бағынады деп тұжырымдайды. Адамдар табиғи жағдайда
пайда болып, қажеттіліктерді саналы түсіну ретінде және оларды пайда болу
шегіне, қанағаттануына байланысты өмірде қозғалмалы теңдікті (немесе
гомеостазды) ұстап тұрады деп қарастырады.
Гештальт бағытының психологы және щвейцар психологы Ж.Пиаженің
интелектуалды даму теориясында, бейімделуді баланың интелектуалды
дамуындағы маңызды процесс ретінде қарастырады. Жаңа мәселелі жағдайда
икемделу барысында аккомадация және ассимиляция процесі бірігеді, ал
олардың қосылуы бейімделуді білдіреді. Ж.Пиаже аккомадацияны – жаңа
ақпаратты меңгеру мақсатында ақыл - ой белсенділік механизімін қайта құру
ретінде қарастырады, ал ассимиляция – сыртқы жағдайды иемдену және оны ойша
қайта құру деп түсіндіріледі [24].
Адам ағзасы және жануарлар ағзасы қоршаған ортаға туа біткен және
жүре пайда болған акт жиынтықтар негізінен икемделеді. Бұл икемделулер
дәлме - дәл немесе дәлме –дәл емес болуы мүмкін, олардың көмегімен ағза
өзінің өмір сүруін жеңіл – желпі ұстап тұрады.
Медицина дененің кез келген ағзасы қандай да бір функцияны орындауға
икемді деп санаса, бихевиорист ғалымдар – біздің ойымыз жәнем мінез –
құлқымыздың образы бейімделу ролін алады деген болжам ұсынады.
Психоанализ бейімделу мәселесінің үш түрі мен түйіседі: эго-психология
мәселесі ретінде, терапиялық мақсат және педагогикалық мәселе ретінде.
Эго аймағындағы қақтығыстан тәуелсіз зерттеуде, нақтылықты меңгеру
міндеттері мен өте немесе тығыз байланысты функцияларды, яғни бейімделуді
анғара аламыз. Бейімделу концепциясы қарапайым болғаны мен, ол едәуір
көптеген мәселелерді талқылайды.
Негізінен адамды жақсы бейімделген деп егер оның іс - әрекетінің
өнімділігі, өмір мен рахаттана алу қабілеті және оның психикалық теңдігі
бұзылыссыз болғанда айта аламыз. Бейімделу ең алды мен ағза мен қоршаған
ортаның өз ара байланысы болып табылады. Бейімделу процесінің толық дамуы
өмір сүру үшін қолайлы қоршаған орта және генотип арасындағы өз ара
байланыстан туады деп айта аламыз.
Психоанализ ерте қалыптасқан адамның бейімделу құралының және осы
бейімделу процесінің арасындағы өз ара қарым – қатынасты зерттеу және
индивид пен қоршаған орта арасындағы бейімделу жағдайы индивидке себепкер
болу, қоршаған орта мен белсенді тікелей әсер ету процесін талқылауға
мүмкіндік береді.
Бейімделу өзгеріс пен болуы мүмкін, яғни индивид ойы оның психо
физиологиялық жүйесінде тепе-теңдік өзгерістер болады. Бұл жерде Фрейдтің
аллопластикалық және аутолпластикалық өзгеріс жайлы концепциясы орынды
болып табылады.
Жануарлар белсенді және мақсатқа бағытталған түрде өзінің қоршаған
ортасын өзгертеді (ұя, ін салуда). Бірақта аллопластикалық бейімделу кең
түрде тек адамға ғана тән. Бұл жерде екі процесс мәнді болып табылады: адам
іс - әрекеті қоршаған ортада адамды функциялауға бейімдейді; ал одан кейін
(екіншілік) ол құруға көмектескен қоршаған ортаға адам бейімделеді. Ал
үшіншіі бір түрі ол аллопластикалық және аутопластикалық түр пішінге
байланыссыз және оны мен толығы мен бірегейлі емес, ол ағзаның функциялануы
үшін қолайлы болып табылады.
Адам ағзасындағы бейімделудің сыртқы құрылымы қандай деген сұрақта,
әлеуметтік концепциядан биологиялық концепцияны бөлектей алмаймыз. Баланың
алғашқы әлеуметтік қарым – қатынасы оның биологиылық тепе – теңдігін сақтау
үшінде маңызды, сондықтан адамның бейімделу міндеті адамға туғаннан бастап
тән. Сонымен қатар адам қоршаған ортаға адамдар мен және өзі мен құралған
бөлік пен бейімделеді. Адам қоғамға тек бейімделіп қана қоймайды, ол өзі
бейімделетін жағдайды құруға белсенді қатысады. Жаңа әлеуметтік жағдай
бейімделушінің жеке басына көптеген талаптар қояды – яғни ортаға сәтті,
жекелеген түрде сәтті және сәтсіз енуіне байланысты [25].
Ф.Е.Эмери және Акофаның мақсатты әрекеттер жүйесі мақаласында
индивидті қоршаған ортасына байланысты екі қатынаста қарастырады, яғни
ортаға бейімделу днгейіне байланысты сол және басқа денгейді тудыруы.
Жағымсыз әсерлерге ағзаның бейімделу реакциясының қарқындылығы
бірқатар жалпы арнайы емес сипатқа ие және ол бейімделу синдромы деп
аталады. Бейімделу синдромы - стрессордың, яғни жағымсыз әсерлердің
созылуы мен күшіне жауап беретін және жалпы қорғаныс сипатына ие жануарлар
мен адамдар ағзасының бейімделу реакциысының жиынтығы. Стрессор әсерінен
дамитын функционалды жағдай – стресс деп аталады. 1936 жылы Канадалық
физиолог Г.Селье бейімделу синдромының негізгі симптомдары болып бүйрек
үсті қыртысының өсуі, айырша бездің кішіреюі, зат алмасудың бұзылысы жатады
[26].
Адам орта балансының бұзылысында белсенді қажеттілікті
қанағаттандыруға арналған немесе сол қанағаттану жүйесі мен келісу үшін
индивидиумның психикалық немесе физикалық ресурстарының жетіспеушілігі
мазасыздық негізі болып табылады. Мазасыздану былайша көрсетіледі
- белгісіз қауіпті сезіну,
- қауіптену және мазасыз күту сезімі,
- белгісіз алаңдаушылық психикалық стрестің өте күшті механизімін
көрсетеді. Бұның өзі айтылып кеткендегідей қауіпті сезінуден шығады, өзінің
мазасыздану орталық элементін және оның биологиялық маңыздылығын қауіптілік
және жағымсыз сигнал ретінде алады.
Мазасыздану қарқындылығы және ұзақтығы бойынша дәлме - дәл жағдай,
бейімделу мінез – құлықтың құрылуына кедергі келтіріп, мінез – құлық
интеграциясының бұзылуына әкеледі және адамның психикалық ұйымдаспауына
әкеледі. Бұл жағдайда мазасыздану кез – келген психикалық стресс пен
игерілген мінез – құлық және психикалық жағдайдың өзгеруінің негізінде
жатыр.
Психикалық бейімделу процесінің элементін көрсететін мазасыздық
қатарын көрсетуге болады:
- ішкі шиеленісуді сезіну
- мазасызданудың реңі өте айқын емес, тек оның жақындауының сигналы
болып ішкі жан дүниесіндегі ауыр дискомфорттың құрылуы.
- гиперстезиялық реакция – үрей өсіп, алдынғы бейтарап стимулдар
теріс бейнені алып тітіркендіргіш жоғарлайды.
- өзіндік мазасыздану – қарастыратын қатардың орталық элементі
белгісіз үрейді сезіну мен көрінеді.
- Қорқыныш – белгілі обьектіде айқындалған үрей. Бірақ обьекті мен
байланысты үрейлер оның себебіде болмауы мүмкін, субьектіде үрейді нақты
бір әрекеттер арқылы шектеуге болады деген көрініс туады.
- Болмай қоймайтын апатты сезіну – мазасыздық бұзылыстарының
қарқындылығының өсуі субьектіде сақтанып қалу мүмкін емес деген көрініс
туады.
- Мазасыз үрейлі қорқу – үрей негізіндегі ұйымдасудың бұзылысы
жоғарлайды және мақсатқа бағытталған әрекеттің мүмкінділігі жойылады.
Мазасызданудың күшеюі екі өзара байланысқан бейімделу механизім
әрекетінің қарқындылығының өсуіне әкеледі.
А.А Реан бейімделу синдромының даму негізінде үш сатыны бөліп
көрсетеді.
1) Мазасыздану сатысы – бірнеше сағаттан екі тәулікке созылып өзіне
екі фазаны енгізеді; шок және мақсатқа қарсы, сонғысында ағзаның қорғаныс
реакциясын жұмылдыру болады.
2) Қарсыласу сатысы - ағзаның түрлі әсерлерге тұрақтылығының
жоғарлауы. Осы саты жағдайдың тұрақталуына және созылуына әкеледі немесе
бейімделу синдромының сонғы сатысына - әлсіреу, титықтау сатысына, яғни
ағзаның өлуіне әкелуі мүмкін сатыға өтеді. Осы сатылар кез – келген
бейімделу процесіне тән.
Осы бейімделу мәселесін зерттеуде Реан А.А үш бағытты бөліп көрсетеді.
Бірінші бағытқа негізінен тұлға мен әлеуметтік ортаның өзара әрекет етуінің
психоаналетикалық тұрғысын жатқызуға болады. Негізінде психосаматикалық
және психофизиологиялық мәселелер мен байланысты. Толығы мен осы бағыт
шеңберінде әлеуметтік бейімделу – сыртқы орта талабына тұлғаның
гомеостатикалық теңдігінің көріну нәтижесі ретінде талданады. Бейімделу
процесінің мазмұнын жинап қортылған түр-пішіні бойынша сипатталады:
қақтығыс – үрей қорғаныс реакциясы [10].
Психоаналетикалық және психологиялық бағдар жұмысының авторларынан
басқа осы тұрғыға жақын Г.Сельенің (1979-1992) жалпы бейімделу синдром
концепциясы жүзеге асырылады. Осы бағыт шегінде қақтығыс әлеуметтік ортаның
шек қоятын талаптары мен тұлғаның қажеттіліктерінің сәйкестенбеуі ретінде
қарастырылады. Қақтығыс нәтижесі болып – жеке тұлғаның үрей жағдайын
өзектілеу болып табылады. Осы тұрғыда тұлғаның бейімделу денгейі оның
эмоционалды өзіндік көңіл-күй түрі мен анықталады. Осының салдарынан
бейімделудің екі денгейін көрсетуге болады: бейімделу және бейімделе алмау
[25].
Бейімделу – тұлғада үрейдің болмауымен байланысты. Бейімделе алмау –
үрей жағдайының көрінуімен байланысты.
Бұл жерде Э.Эриксон тұрғысына көңіл аудару керек және осы бағыт
бойынша әлеуметтік бейімделуді зерттеуде елеулі ерекшеліктер бар. Бұл
ерекшеліктер Э.Эриксон бойынша бейімделу процесінде формула бойынша
сипатталады: қайшылық үрей ортада индивидтің қорғаныс реакцияларының
жетіспегендігінен болады [27].
Екінші бағытта тұлға құндылықтары мен социум құндылықтарының
сәйкестенуі қарастырылады. Сонымен бірге бейімделген индивидте белгілі
қажетті тұлғалық қасиеттер дамиды деп шамалайды. Бұл тұрғыда:
гомеостатикалық кейіп шегінде бейімделу түсінігі сынға алынады. Гуманистік
психологияда гомеостаз идеясына қарама – қарсы, тұлға мен ортаның үйлесімді
өзара әрекет ету жайлы ой желісі қозғалады. Мұнда оны динамика ретінде
қолданады. Бұл тұрғыда бейімделу процесінің түр-пішінінің сипатталуына
қақтығыс-фрустрация – икемделу актілері және де қақтығыс тұлғаланың кез-
келген қажеттіліктері мен келісу барысында емес, ол тек тұлғаның негізгі,
басты қажеттіліктерді фрустрациялауда пайда болады. Олардың санына
А.Маслоудың физиологиялық қажеттіліктері, қауіпсіздік қажеттіліктерін, өзін
жетілдіру қажеттіліктерін қосады [28].
Келесі тұрғыны қарастыратын болсақ, ол тұлғаның когнитивті
психологиялық концепцияларымен байланысты. Формуласы қақтығыс - қауіп-
қатер - икемделу реакциясы. Когнитивті диссонанс негізінен әлеуметтік
өзара әрекет ету процесінде тұлғаның эмоционалды бейімделуінің бұзылысымен
байланысты [29].
Бұл жерде бейімделу бұзылысы – өзін өзгерту, өзін коррекциялау және
өзін дамыту процесінсіз әлеуметтік ортаның бағдар, құндылықтарын, ереже,
талаптарын енжар, конфорымды қабылдау.
Осы бөлімдегі шет ел ғалымдарының бейімделу түсінігін қарастыруына
тоқталып өтетін болсақ, “бейімделу” түсінігін сипаттайтын құбылыс
“гомеостаз”- деп көрсетеді. Гомеостаз – қандайда бір жүйенің қозғалмалы
теңдік жағдайы, осы теңдік сыртқы орта факторларының бұзылуына қарсы әрекет
ету жолымен сақталады.
Гештальт бағытының психологы және щвейцар психологы Ж.Пиаженің
интелектуалды даму теориясында, бейімделуді баланың интелектуалды
дамуындағы маңызды процесс ретінде қарастырады. Жаңа мәселелі жағдайда
икемделу барысында аккомодация және ассимиляция процесі бірігеді, ал
олардың қосылуы бейімделуді білдіреді. Ж.Пиаже аккомадацияны – жаңа
ақпаратты меңгеру мақсатында ақыл - ой белсенділік механизімін қайта құру
ретінде қарастырады, ал ассимиляция – сыртқы жағдайды иемдену және оны ойша
қайта құру деп түсіндіріледі. Осы бейімделу қасиеті адамға туғаннан бастап
тән. Сонымен қатар адам қоршаған ортаға бейімделіп қана қоймай, ол өзі
бейімделетін жағдайды құруға белсенді қатысады [24].
Кез келген тірі жан туғаннан бастап өмірінің соңына дейін қоршаған
ортаға жақсы икемделуге тырысады. Бұл қасиет барлық тірі ағзағаларға тән,
яғни дем алу, қозғалу, көбею секілді қасиеттері бар ағзаларға тән. Адам
өмір сүру барысында үнемі оған қауіп төндіретін жағдайлар мен ұшырасып
отырады. Адам
өмір бойы үздіксіз – климатқа, қоректенуге, қоршаған адамдарға және
стреске икемделеді, яғни барлық тірі ағза қоршаған орта мен үйлесімді
болуға тырысады.
Медицина ғалымының дәрігерлері өмір сүруді бейімделу - деп
қарастырады.
Соны мен бейімделу - түсінігіне тоқталатын болсақ, жоғарыда айтып
өткендей бейімделу түсінігінің нақты, бір мәнді анықтамасы жоқ. Әр
саладағы ғалымдар, зерттеушілер өзінің зертеу бағытына байланысты
анықтаманы ұсынады. Соларды қарастыратын болсақ М.И.Бобнева –
бейімделуді - ағзаның орта мен нәтижелі әрекет ету процесі деп
қарастырады.
Ал Ц.П.Караленко бейімделуді - ағзаның құрылысы және функциясы,
оның мүшелері және ұлпаларының орта жағдайына икемделуі дейді.
Л.Д.Столяренко бейімделу - адамның қоршаған ортаның түрлі талаптарына ішкі
қолайсыздықты сезінбей және орта мен қақтығыссыз икемделе алу қабілеті -
деп қарастырады [30].
Сондай–ақ, Е.А.Ямбург, В.Н.Дружинин, Е.В.Шорохова, В.И.Курбатова және
т.б ғалымдар бейімделу түсінігіне өз анықтамаларын ұсынған [31;32;19;33].
Сонымен бейімделу дегеніміз – бұл тірі ағзаның қозғалмалы жүйесінің
арқасында, жағдайдың өзгеруіне қарамастан өзінің өмір сүруіне, дамуына,
ұрпағын жалғастыруға қажетті тұрақтылықты ұстайтын қозғалмалы процесс
Көп жағдайда адам тағдыры оның кез келген жағдайда өмірінің туа біткен
және қалыптасқан қабілеті, бейімделгіштігі мен анықталады. Жоғары, орташа,
төмен бейімді адамдар болады. Бейімділіктің туа біткен негіздері – ол
инстинктер, темперамент, дене құрылымы, эмоциялар, туа біткен интелектік
талабы, ағзаның физикалық жағдайы және сыртқы көрсеткіштері болып табылады.
Жоғарыда келтіріліп кеткендей бейімделу процесі әр түрлі денгейде
жүзеге асырылуы мүмкін: Биологиялық, физиологиялық, психологиялық және
әлеуметтік.Осы денгейлердің ішіндегі біздің таңдап алған тақырыбымызға
тікелей байланысы әлеуметтік және психологиялық бейімделу деңгейіне
толығырақ тоқталғанды жөн көрдік.
Сонымен психологиялық денгейде – бейімделу нәтижелі шешім қабылдау
ынтасының, ықыласының көрінуі мен жауапкершілікті қабылдауы ұсынылған
әрекеттердің нәтижесінде жүзеге асады. Әлеуметтік бейімделу – бұл
әлеуметтік орта мен нәтижелі өзара әрекет ету процесі. Ол әлеуметтенумен
байланысты индивид әлеуметтік орта мен өзара әрекет ету процесі нәтижесінде
әлеуметтік механизімдерін меңгеріп және оның бейімделу мәнділігі бар
ережелерді үйренеді.
Әлеуметтік бейімделу процесін міндетті түрде үш денгейде қарастыру
қажет:
1) қоғам (макроорта) – тұлғаның және әлеуметтік – экономикалық,
саяси, рухани және қоғамның мәдени дамуына бейімделуі.
2) әлеуметтік топ (микроорта) – адамның бейімделуі немесе керісінше
әлеуметтік топ пен адамның қызығушылығының түйіспеуі.
3) индивидтің өзі (тұлға ішілік бейімделу) – үйлесімділікке талпыну,
ішкі позициясы мен өзін бағалауын басқа индивидиум позициясымен баланс
жасау. Философиялық энциклопедиялық сөздікте бейімделу мәселесі былайша
қарастырылады: әлеуметтік бейімделу - әлеуметтік ортада әлеуметтік топ пен
тұлғаның өзара әрекет ету түрі. Психологиялық бейімделу – тұлғаның
белсенділігі және аккомадация, ассимиляция бірлігі ретінде көрінеді. Орта
тұлғаға немесе топқа әсер етеді. Осыдан бейімделу бір уақытта тұлғаның
немесе топтың белсенділігін бейімдейді. Бейімделудің бұндай механизімі
тұлғаның әлеуметтену процесінде құрылып, оның мінез – құлық және іс -
әрекет негізі болып табылады.
Адамдағы бейімделуді зерттеуде оның психикалық деңгейін ескермеу
мүмкін емес. Адамның психикалық дамуы қоғамдық процесте, ұжымда, табиғатта
болып жатқандарды дұрыс түсінуге, ортаға икемделуіне әкеледі. Бейімделу
мүмкіндігінің көлемі немесе мөлшері психикалық және психофизиологиялық
бейімделудің пайда болуымен байланысты. Сонымен бірге олардың өзгеруіне
байланысты басқа биологиялық обьектіге тән икемделу функциясы сақталады.
Адамның бейімделуінің жануарлардан айырмашылығы тек ортаға икемделуіне
байланысты ғана емес, ең алдымен ол өзінің қажеттілігіне сәйкес икемделуі.
Белсенді қажеттілікті қанағаттандыру, бейімделу процесінің нәтижелілігінің
маңызды критериі болады. Бұдан психикалық бейімделуді – адамға тән іс-
әркетті орындау барысында қоршаған орта мен тұлғаның үйлесімділігін
орнату, индивидтің белсенді қажеттіліктерін қанағаттандыруға және онымен
байланысты маңызды мақсат жүзеге асырылады және адамның іс – әрекетін оның
мінез қылығын орта талабымен сәйкестігін қамтамасыз ететін процесс ретінде
анықтауға болады.
Психикалық бейімделу толығымен процесс болып табылады, өзіндік
психикалық бейімделу екі аспектіні қамтиды: индивидиумның ортамен үнемі
өзара әсер етуін үйлесімді ету, психикалық және физиологиялық сипаттар
арасында дәлме – дәл сәйкестігін орнату. Әлеуметтік топтарда психикалық
бейімделуді нәтижелі ететін маңызды фактор болып - әлеуметтік тұтастылық,
тұлғааралық қарым – қатынасты орната алу қабілеті болып табылады. Адамның
психикалық бейімделуі күрделі икемделу процесс болып табылады. Жағымсыз
жағдайлардың әсерінде осы бейімделудің түрі ең бірінші өзгеріске ұшырайды
және басқа бейімделу денгейлерінің бұзылысына әкеледі. Психикалық жағдай
және онымен байланысты психикалық бейімделу жағымсыз әсерлердің бас миына
бағытталуына байланысты бұзылуы мүмкін және ортаның психогенді әсерлерімен
де байланысты.
Бейімделусіз түрлі климаттық жағдайға, үнемі өзгермелі ауа – райына
ағзаның қалыпты өмірлік әрекеттерін ұстап тұру мүмкін емес еді. Бейімделу –
барлық тірі және адам ағзасы үшін үлкен өмірлік маңызы бар. Осы тұрғыда
А.В.Петровский әлеуметтену процесінде тұлға дамуының үш кезеңін бөліп
көрсетеді: бейімделу, даралану, интеграция.
Бейімделу деңгейі – негізінен балалық кезеңге сәйкес келеді, адам
қоғамдық қарым – қатынас обьектісі ретінде қарастырылады. Бұл деңгейде адам
тұлға болуға бағытталады және ереже, талаптарды, белгілер жүйесін менгеру
болады. Егер бала бейімделу денгейінен өтпесе және әлеуметтік өмірдің
негізін меңгермесе, оның одан ары икемделе, бейімделе алуы күрделене
түседі.
Даралану деңгейі – даралық, жекелік қажеттілігі арқылы туындайтын
кейбір жекелену болады. Бұл жерде тұлға қоғамдық қарым – қатынастың
субъектісі. Бұл кезең бір адамнан екіншісінен ерекшеленуіне мүмкіндік
туғызады.
Интеграция денгейі – ол қоғам мен адам арасындағы белгілі байланысқа
жетуді шамалайды. Бұл кезеңде адам тіршілік әрекетінің үйлесімді түрін
табады, қоғамда өздігінен жүзеге асырылу процесіне мүмкіндік туғызады.
Тіршілік әрекетінің үйлесімді тәсілдері бар, ол нақты адамның бейімделуіне
біршама денгейде мүмкіндік береді [34].
Қазіргі кезде бейімделу жайлы түсінік И.П.Павлов, И.М.Сеченов,
П.К.Анохин т.б жұмыстарында негіз алған. Бейімделу феноменінің көптеген
анықтамаларына қарамастан, обьективті түрде оның негізгі көріністері бар,
олар бейімделуді біріншіден – ағза қасиеті; екіншіден - өзгермелі орта
жағдайына бейімделу процесі; үшіншіден – адам – орта жүйесі мен өзара
әрекет ету нәтижесі; төртіншіден – ағзаның талпыну мақсаты ретінде бекітуге
мүмкіндік береді. Бұл жағдайда бейімделу феноменін қарастыру да екі жалпы
тұрғыны бөліп көрсетуге болады.
а) бейімделу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
1 СТУДЕНТТЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТЕНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Психология ғылымындағы әлеуметтену ұғымының теориялық сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Студент жастардың әлеуметтенуінің психологиялық ерекшеліктері 21
... ..
2 СТУДЕНТТЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТЕНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ЗЕРТТЕУ
2.1 Зерттеу жұмысының сипаттамасы мен процедурасы 36
... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Зерттеу жұмысының барысы мен нәтижесін талдау 45
... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ 60
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 62
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Бүгінгі жастар ертең ел тізгінін қолға алып,
Қазақстан деген ұлы мемлекетті болашаққа апарар ұрпақтың алдыңғы қатарлы
арқа сүйер өкіліне айналмақ. “Ұлт боламын десең, бесігіңді түзе” деген сөз
бар. Демек, келешегімізді ойласақ, бүгінгі ұрпаққа жағдай жасауымыз керек.
Сол ұрпақтың бір буыны ақыл-ойы жетілген, қоғамның саналы мүшесі –
бүгінгі студент жастар. Ал студент жастар дегеніміз кім? Олар – мектеп
табалдырығын келешекке деген үлкен үміттпен аттап, болашақ маман иесі
болуды армандап, жоғарғы оқу орындарына келген жастар. Ал статистикаға
сүйенетін болсақ, студент жастардың 60-70%-ын ауыл жастары құрайды екен.
Қоғамда болып жатқан өзгерістер елімізде және басқа елдерде де дамып
келе жатқан білім беру мекемелеріндегі студенттердің қоғамдағы ерекше
арнайы әлеуметтік топ болып қалыптасуына алғышарт болады. Бүгінгі күнде
студенттің ролі ерекше мәнділікпен өсіп келеді.
Студенттің әлеуметтену сипаты ерекше назар аудартады. Қоғамда студент
ең алдымен, әлеуметтік жүйенің органикалық түйіні. Екіншіден, студенттің
ерекшелігі, мінезі, дүниетанымы, қоғамның мақсат талабына сай келеді.
Арнайы әлеуметтік демографиялық топ – жастардан құрылады. Сондықтан
студенттерді ерекше әлеуметтік топ деп қарастыру дұрыс болар еді.
Студенттің субмәдениетінің ерекшелігі болып студенттік орта, оқу мақсаты,
интелектуалды потенциалы саналады. Студенттердің танымдық құрлысы оның
мінезінің бір ерекшелігі, бұл қазіргі уақытта мақсат бағдарлылықпен жоғарғы
әлуметтік бағдарды көрсетеді. Студентті сипаттайтын ең негізгі мінездік
ерекшелігіне еңбек, таным және қарым-қатынас, сонымен бірге әлеуметтік
рольдерді жүзеге асыруындағы студенттің өмірлік іс-әрекетін ұйымдастыру
жатады.
Ал адамның негізгі әлеуметтік потенциялының дамуы үшін студенттік
кезең сензитивті болып саналатыны белгілі. Жоғарғы білім адамның
психикасына, жеке басының дамуына зор әсерін тигізеді. Жоғарғы оқу
орнындағы білім алу кезінде студенттерге жағымды жағдай әсер еткен кезде,
яғни әлеуметтену үрдісі қалыпты денгейде өтсе, ол психиканың барлық
деңгейлерінің одан ары жақсы дамуына жағдай жасайтыны анық. Олардың өзі
тұлғаның кәсіби бағыттылығын сипаттайтын ойлауды қалыптастырады. Сонымен
қатар, адамның өмірін қызықпен әсемдікпен қамтамасыз ететін эмоционалдық
жағдай студенттің оқу стилі мен оқу үлгеріміне, курстастары, сонымен қатар
ұстаздарымен өзара қарым-қатынасына мәнді әсерін тигізеді. Студенттің оқу
орнына оптималды бейімділігін қамтамасыз ететін тактика мен жоспарларды
жасау үшін бірінші курс студенттерінің өмірлік жоспарлары мен
қызығушылықтарын, басым мотивтерінің жүйесін, тартымдылық деңгейін, өзін
бағалауын, мінез-құлқын саналы реттеу қабілетін және т.б. білу маңызды. Осы
мәселені сәтті шешу жоғарғы оқу орнының психологиялық қызметінің дамуымен
байланысты.
Зерттеу мәселесі. Көпшілік бірінші курс студенттері кеше ғана өзі туып
өскен, бірін-бірі жақсы танитын ауыл жастары, олар мектептегі
мұғалімдерінің назары мен қамқорлығын сезінген, сондықтан оқу орны
жағдайында алғашында дискомфортты сезінуі әбден мүмкін. Әр студенттің
әлеуметтену үрдісі әр түрлі жүреді.
Ауылдан келген қазақ студенттерінің мінездік қалыптасуы болашақ
қоғамымыздың толыққанды құрылымдық сатысын құрайды. Сондықтан студенттің
әлеуметтену ерекшелігінің қоғамда болып жатқан құбылыстарға сай қалыптасуы
өте маңызды.
Осыған орай біз дипломдық зерттеу жұмысымыздың тақырыбын
Студенттердің әлеуметтену үрдісін психологиялық зерттеу деп таңдадық.
Зерттеудің мақсаты: Студент жастардың әлеуметтену үрдісін
психологиялық зерттеу.
Зерттеу нысаны: 1 курс студенттерінің әлеуметтену үрдісі
Зерттеу пәні: Әлеуметтенудің психологиялық ерекшеліктері
Зерттеудің міндеттері:
1) әлеуметтену үрдісінің әдебиеттерде қарастырылуын талдау және
мазмұнын сипаттау
2) әлеуметтік –психологиялық бейімделуді анықтауға мүмкіндік беретін
әдістер, әдістемелерді тағайындау
3) әлеуметтену үрдісін эксперименталды зерттеу
4) зерттеу жұмысының қорытындысын талдау
Зерттеу болжамы: егер студенттер қарым-қатынаста ашық болса, онда
олардың әлеуметтену үрдісі қалыпты деңгейде өтеді.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері: білім берудегі гуманистік,
тұлғаға бағдарланған әдістемелер, тұлғаны тәрбиелеу мен білім берудегі
қарым-қатынас мәдениеті, тұлғалық-іс-әрекеттік ыңғай, жоғары мектеп
философиясы мен әдіснамасының басты қағидалары, кәсіптік білім беру
теориясы, тұлғаның біртіндеп қалыптасуы мен дамуы ретінде адамның
бейімделуі туралы түсініктер құрайды.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу жұмысының барысында анкеталық сұрақтар,
проективті әдістеме Автопортрет, В.Т.Ряховскийдің Қарым-қатынас
денгейін анықтау әдістемесі, К.Роджерс – Р.Даймондтың Әлеуметтену
әдістемесі пайдаланылып, алынған нәтижелердің сенімділігі математикалық
статистиканың стандартты әдістерін қолдану арқылы қамтамасыз етілді.
Зерттеу кезеңдері.
Бірінші кезеңде зерттеу мәселесі бойынша психологиялық, педагогикалық
әдебиеттер сарапталып, теориялық талдау жүргізілді, зерттеудің құрылымы,
оның пәні, объектісі, мақсаты, міндеттері мен болжамы анықталды және
зерттеу базасы таңдалды.
Екінші кезеңде студенттердің әлеуметтенуін зерттеудің тәжірибелік-
эксперименттік жұмыстары негізделіп, ұйымдастырылды, зерттеу
эксперименттері жүргізілді.
Үшінші кезеңде тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар барысында алынған
практикалық нәтижелер қорытындыланып, математикалық статистикалау әдісі
арқылы нақтыланды. Диплом жұмысының мәтіні талапқа сай дайындалды.
Зерттеудің базасы. Ақтөбе қаласының Тынышбаев атындағы көлік және
коммуникация колледжі
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеуде әлеуметтену үрдісі теориялық
талданып, студент жастардың психологиялық ерекшеліктері, олардың әлеуметтік-
психологиялық бейімделу үрдісі қарастырылды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы. Дипломдық зерттеу жұмысының
нәтижелерін психологтар мен әлеуметтік педагог мамандарының, колледж, ЖОО
ұстаздарының қолдануына болады. Сонымен қатар зерттеудің нәтижелері
тренингтердің бағдарламаларын құру барысында әлеуметтану, педагогика
саласы мамандарына да пайдалы деп есептейміз.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден,
екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Көлемі – 65 бет.
1 СТУДЕНТТЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТЕНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Психология ғылымындағы әлеуметтену ұғымының теориялық сипаттамасы
Адам, қоғам және олардың арасындағы байланыс та үнемі түрленіп, дамып,
өзгеріп отыратын күрделі құбылыстар. Кез келген қоғамның қандай болуы оны
құраушы субьектілердің күш-жігеріне байланысты. Қазіргі ғылыми
әдебиеттерде, әлеуметтік-гуманистік ғылымда жастар мәселесі ауқымды орынға
ие. Соңғы жылдары жүргізілген түрлі әлеуметтік, психологиялық зерттеулер
жастар бойында жалпы құндылық, нормативті дағдарыстың бар екенін көрсетіп
отыр. Қазіргі өзгермелі қоғам жағдайында, күрделі эконномикалық және саяси
өзгерістер жастарға ғана емес, жалпы адам психикасына елеулі әсер ететіні
белгілі. Осыған байланысты адамның әлеуметтенуін зерттеу адам мен оны
қоршаған орта қатынасының динамикасын күшейтетін факторлардың өсуімен,
қоғамның адамға қоятын талаптарының көбеюімен, сондай-ақ психология
ғылымының негізгі зерттеу обьектісі – тұлға, оның қалыптасуы мен дамуы
мәселесінің маңыздылығымен байланысты ерекше ауқымды орын алып отыр.
Алдымен, әлеуметтену үрдісіне тоқталып өтейік. Әлеуметтену — жеке
адамдарға қоғам мен оның құрылымдары тарапынан үнемі (жинақы, бақылаулы,
шашыраңқы түрде) әсер ету процесі. Соның нәтижесінде адамдар белгілі бір
білімдерді, құндылықтар мен нормаларды игеріп, нақты қоғамда, әлеуметтік
топтар мен ұйымдарда өмір сүру тәжірибесін жинақтайды әрі тұлға сол
қоғамның тең құқылы мүшесіне айналады. Әлеуметтану ғылымы “ұрының баласы —
қашан да ұры, ал текті ата-анадан тек бейкүнә әрі тәртіпті бала туады”
деген сыңаржақ тәмсілмен келісе алмайды. Өйткені, адам анасынан бірден
мәдениетті болып жаралмайды, тәрбиелеу, білім алу және қоғамда ғұмыр кешу
процестерінде ғана қалыптасады [1].
Әлеуметтік-мәдени қасиеттер мен құндылықтарды мұралау өзгеше,
биологиялық емес әдіспен, яки ұрпақтан ұрпаққа тарау тетігі арқылы
әлеуметтік жолмен жүзеге асады; әрбір жеке адам (индивид), әр жаңа ұрпақ
өздері туып, өмір сүріп жатқан әлеуметтік жүйенің мәдени мұрасын игерудің
өзіне тән ерекше жолынан жүріп өтеді. Осынау маңызды процесті ғылымда “жеке
адамның әлеуметтенуі” деп атайды. Әлеуметтену тура мәнінде, жарық дүниеге
келген, адамзат мәдениетін игеруге бағдарланған саналы биологиялық
организмді, яки адам баласын дамытып, өзінің тұлғалық-психологиялық ерекше
қасиеттерін, сондай-ақ, қоғамдық өмірге араласуына мүмкіндік беретін
әлеуметтік тұрпаттық, әлеуметтік маңызды қасиеттерді, білім мен білікті
бойына жинақтаған тең құқықты жеке тұлғаға айналдыру жолы. Сондықтан,
әлеуметтену дегеніміз жеке адамның әлеуметтік ортамен диалектикалық (өзара)
әрекеттесу процесі, оның барысында, бір жағынан — адам бойындағы табиғи,
психологиялық өскін жетіліп, өркендей түседі, екінші жағынан — қоғам жеке
тұлғаны тәрбиелеу, білім беру, мәдениетке ұмтылдыру арқылы оған адами
тұлғаға тән әлеуметтік мәні мол қасиеттерді сіңіреді.
Әлеуметтену — қысқа мерзімді, бір мәртелік емес, іс жүзінде жеке
адамның бүкіл ғұмырын қамтитын ұзаққа созылатын көп қырлы құбылыс. Соның
арқасында жеке адам қоғамдық өмірге араласып қана қоймайды, сондай-ақ
өзінің әлеуметтік статусы мен рөлін иелене және өзгерте алады. Өйткені,
әрбір жеке тұлға тиісті құқықтар мен міндеттерді иелене отырып, қоғамдағы
өзіне лайықты орынды еншілейді және нақты қызмет міндеттерін атқарады, яғни
әлдебір әлеуметтік статусқа ие болады. Ол жеке тұлғаның жағдайын жан-жақты,
әрі жинақтай бейнелейтін сипаттамаларды: мамандығын, кәсіби білігін,
атқарып жүрген жұмыстарының сипатын, лауазымын, материалдық әл-ахуалын,
саяси ықпалын, партияға және кәсіподаққа мүшелілігін, іскерлік
байланыстарын, туыстық тарамдарын т.б. қамтиды. Бұлардың барлығын белгілі
әлеуметтанушы Р.Мертон (1910 жылы туылған) “статустық жиын” деп атаған.
Оның өзі туа бітті (немесе маңдайға жазылған), якки субъектіге тәуелсіз
күйде, көбінесе жаратылысынан дамитын (мысалы, жынысы, жасы, ұлты,
туыстары) статустар және қол жеткен (немесе қолы жететін), яғни жеке
тұлғаның өзінің күш-жігерін жұмсауы арқылы алған статустары болып бөлінеді.
Кей реттерде осы аталған екеуінің қасиеттерін тоғыстыратын аралас
әлеуметтік статустар да (мысалы, өз еркінен тыс жұмыссыз қалғандардың,
мүгедектікке ұшырағандардың, босқыншылыққа ұшырағандардың, т.б. статусы)
кездеседі. Әлеуметтік статус пен жеке бастың статусын ажырата білу қажет.
Мәселен, әлеуметтік статусты, яғни жеке тұлғаның бүкіл қоғам ауқымындағы не
ірі әлеуметтік топ ішіндегі жай-жағдайын айқындар сәтте, алдымен оның
қызмет істейтін саласы, лауазымы не ғылыми атақ-дәрежесі т.б. ауызға
ілігеді. Былайша айтқанда, кез келген адамның әлдебір әлеуметтік топқа
(әлеуметтік-топтық, әлеуметтік-кәсіби, әлеуметтік-этникалық, т.б.)
жататындығы дәйектеледі. Ал жеке тұлғаның шағын (бастауыш) әлеуметтік
топтағы (отбасындағы, бригададағы, студенттік топтағы т.б.) беделі,
көбінесе, оның мәртебелік басымдығына емес, жеке бастың даралық
қасиеттеріне, оған ағайын-туыстарының, жұмыстас не курстас жора-
жолдастарының, таныстарының, көршілерінің т.б. субъективті қарым-
қатынастарына байланысты қалыптасады [2].
Әлеуметтік және жеке бастық статустар бір-бірімен сәйкес келмеуі де
мүмкін. Жеке тұлғаға сипаттама беру үшін, сондай-ақ, әлеуметтік рөл ұғымын
пайдаланудың да маңызы ерекше. Ол белгілі бір әлеуметтік статус иеленетін
адамнан және нақты қоғамдағы осы статустар тән адамдар тобынан үміт
етілетін мінез-құлықтар болып саналады. Әлеуметтік статус та, әлеуметтік
рөл де ресми түрде (мысалы, заңмен не басқалай құқықтық актімен) бекітілуі
немесе бейресми сипат (мінез-құлықтың моральдық нормалары) иеленуі мүмкін.
Әлеуметтанушылар (Р.Линтон, Дж.Мид, Т.Шибутани, т.б.) әлеуметтік рөл
проблемаларын әлеуметтік статус мәселелерімен байланыстыра отырып, оны
әлеуметтік статустың қозғаушы күші ретінде түсіндіреді. Әсіресе, Т.Парсонс
(1902-1979ж.) рөлдердің құндылықтармен ажырамас байланысын айрықша атап
көрсетіп, әлеуметтік рөлді жалпыға бірдей құндылықтарға негізделген әрі
әлеуметтік жүйеге қажетті құрылымдық элемент құрайтын, нормативті түрде
реттелетін мінез-құлық ретінде қарастырады. Яғни, әлеуметтік рөл әлеуметтік
құндылықтарды жеке тұлғаның нақты әлеуметтік іс-әрекеттеріне ұластырудың
құралы қызметін атқарады [3].
Л.Д.Столяренко Тұлғаның әлеуметтеу сатысын қарастырғанда, бірінші
сатыны – біріншілік әлеуметтену немесе бейімделу сатысы деп көрсетеді.
Адамның әлеуметтік бейімделуі жеке позицияны, әлеуметтік статусын түсінуін,
сондай–ақ онымен байланысты ролдік мінез–құлық түрі ретінде жалпы топтық
міндеттерді шешу процесінде тұлғаның дара ерекшкліктерін жүзеге асыруы деп
қарастырады [4].
Тұлғаның әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерінің қалыптасуына әсер
ететін қарым-қатынас, таным, еңбек деп қарастырылатындықтан әлеуметтену
тұлға дамуының үрдісі ретіндегі үш негізгі аймақтың ортақ мінездемесі
болып, индивидтің сыртқы ортамен әлеуметтік байланысын кеңейту болып
табылады. А.Н.Леонтьевтің пайымдауынша, адам әлеуметтенудің бүкіл үрдісінде
көптеген іс-әрекет түрлерімен айналысады [5]. Мұнда үш негізгі маңызды
үрдіс өтіледі. Біріншіден, бұл әр іс-әрекет түрінде болатын және оның
түрлері арасындағы байланыс жүйесінде бағдар болады. Ол әр тұлға үшін
маңызды іс-әрекет аспектісін анықтауы, игеруі болып табылады. Осындай
бағдардың жемісі ретінде іс-әрекетті тұлғалық таңдау деп атауға болады.
Оның негізінде екінші үрдіс туындайды, яғни - негізгі таңдалған іс-әрекет
төңірегінде орталықтану және басқаларды оған бағынышты ету. Үшіншіден, іс-
әрекетті жүзеге асыру барысында тұлға жаңа рольдерді игеріп, олардың
мәнділігін игереді. Осындай жаңартулардың кысқаша мәнін іс-әрекет
жүйесіндегі дамушы индуктивті көрсетуде оның іс-әрекет субъектісі ретіндегі
мүмкіндіктерінің кеңею үрдісі айқындалады. Осы мәселе тұрғысындағы
зерттеулерде мақсатты білім алу үрдісін қарастыру негізгі сауалдарды
құрайды. Өкінішке орай, оның әлеуметтік-психологиялық аспектісі жағынан
зерттеу мәліметтері аз. Әлеуметтену контектісінде қарастылатын екінші
аумағы қарым-қатынас та оның іс-әрекетпен тығыз байланыста болғандықтан
әлеуметтенуді кеңейту, ұлғайту жағынан қарастырады. Қарым-қатынасты кеңейту
ретінде адамның басқалармен байланысқа түсуін ұлғайту деп түсіндіріледі, ал
осы тереңдету ретінде монологтық қарым-қатынастан диалогтікке көшу,
децентрация, яғни қарым-қатынас жасаушыға бағдарлана алуы, оны нақты
қабылдай алу мүмкіндігі қарастыралады . Әрине, тұлғаның өмір сүру барысында
қарым-қатынас жасау ерекшелігі оның қоғамдағы статусын, жақындары
арасындағы орнын белгілейді. Әлеуметтенудің үшінші аумағы, яғни өзіндік
сапа жалпылама адамдардағы оның Менінің қалыптасуын бейнелейді [6].
Өкінішке орай, осы мәселе төңірегінде даулы қайшылықтар өте көп, себебі
авторлардың тұлға концепциясында Мен-бейнесін түрліше қабылдайды.
Әлеуметтік-философиялық әдебиеттерде бейімдеу негізінен әлеуметтендіру
үдерісінің бір мезеті немесе бөлігі ретінде қарастырылады [1, 2, 3].
Сондықтан бейімделу әлеуметтендіру барысында іске асырылады және
бейімдеудің сипатына, айрықша белгілеріне және нәтижелігіне белгілі бір
әсер етеді деп саналады.
Көптеген зерттеушілер әлеуметтік бейімделу әлеуметтендіру үдерісінің
қызметін атқарады, ол тұлға мен әлеуметтік орта арасында дәнекер
формасында бола отырып, олардың өзара келісіміне, дамуына,
қанағаттандырылуына ықпал етеді деп есептейді.
Д.А.Андреева әлеуметтендіру мен бейімдеуді қоғам мен тұлғаның өзара
әрекеттесуінің бірыңғай үдерісі ретінде қарастырады. Сондай-ақ
әлеуметтенуді әлеуметтік бейімдеудің формасы ретінде анықтайды [7].
И.Л.Мушарапова тұрақты түрдегі бейімдеу үдерісін өмір түсінігімен
түрлендіреді және адам қоршаған орта жүйесінде олардың қатынастарының
барабарлығының бұзылуына алып келетін мәңгі өзгерістер пайда болғанда
барлық жағдайларда бейімдеу үдерісі іске асырылады деп есептейді [8].
Н.В.Бордовская мен А.А.Реан бейімделу үдерісін адамдардың қарым-
қатынасы мен бірлескен іс-әрекеттерімен тығыз байланысқан белсенді
–ыңғайластырушы және белсенді-дамытушы деп анықтайды [9;10].
А.В.Брушлинскийдің пікірі бойынша индивид басынан бастап әлеуметтенген
және сондықтан қоғамдықтан даралыққа ғана емес, әртүрлі бағыттарда дамуға
икемді [11].
Жалпы жағдайда бейімделу (латынның adaptio-бейімделу) – екі
айнымалының – тірі организмнің қажеттілігі мен оның өмір сүру ортасының
ерекшеліктері арасындағы өзара әрекеттесу үдерісі. Ортадағы жағдайдың
өзгеруі тірі организмдерге талаптардың өзгеруіне алып келеді, ал
организмдердің орта талаптарына сәйкес өзгеруі қажеттіліктердің мазмұны мен
затының өзгеруіне алып келеді. Бейімделу тұлғаның өз мақсаттарына жетуі,
тұлғалық міндеттерді орындауы үшін қажетті жағдай тұғызу, яғни оның
шығармашылық потенциалын жүзеге асыру үдерісі ретінде болады. Ал бейімделу
үдерісі тұлғаның көрсетілген талаптары мен қоршаған ортаның арасында қарам-
қайшылықтар пайда болғанда іске қосылады [12].
Адамның бейімделуі организм-табиғи орта қатынасы аймағындағы
психофизиологиялық бейімделу және тұлға-әлеуметтік орта қатынасы
жүйесіндегі әлеуметтік бейімделу ретінде болады. Гуманитарлық білім
саласында бейімделу термині философияда, социологияда және психологияда
жиі кездеседі, бұл жерде ол өздігінен құрылатын жүйелердің ортаның
өзгермелі жағдайына бейімделу үдерісін білдіреді [13].
Т.Шибутани әлеуметтік бейімдеуді бірқатар актілер ретінде түсіндіреді,
оның әр қайсысы организмнің ішкі келіспеушіліктерінен, теңдіктің бұзылуынан
басталады да оны қалпына келтірумен аяқталады.
Т.Шибутани бойынша бейімдеу механизмі жағдайды ой елегінен өткізу, оны
эмоционалды күйзелу, қиын жағдайдан шығуды іздеу, іс-әрекет жоспары және
бейімделу стратегиясын таңдауды анықтайтын әрекеттің өзі болып табылады.
Бейімделу ішкі белсенділікпен, қиындықтарды жеңуге ұмтылушылықпен және
сыртқы әрекеттердің (мінез құлықтық) мазмұндылығымен сипатталады. Сонымен
біз бейімделуді индивидтің ұстанымдары, сенімдері және т.б. және қоршаған
ортаның жағдайлары арасындағы қарама-қайшылықтарды жоюға бағытталған оны
өзгерту үдерісі ретінде, өзін тұлға ретінде сақтауды қарастырамыз [14].
Дербес жағдай ретінде біз психологиялық бейімделуді қарастырамыз, оның
құраушылары тұлғаның тәжірибені белсенді түрде меңгеруі, қарым –қатынас
дағдыларын игеруі, тұлға мен әлеуметтік ортаның өзара әрекеттесуі болып
табылады, олар тұлғаның мақсаты мен құндылықтарына және ортаның тиімді
қатынасына алы келеді. Сондай-ақ тұлғааралық потенциалды өмірдің нақты
жағдайларында жағымды эмоционалды өзін-өзі сезіну барысында іске асыруға
болады.
Психологияда бейімдеу тұлғаның ішкі күйінің қоршаған орта мен үйлесуі
ретінде анықталады. Бейімдеуді күзетуші өзгертулер организмнің барлық
деңгейлеріне әсер етеді, яғни молекулалықтан іс-әрекетті психологиялық
регуляциялауға дейін. Психологиялық бейімделу құрылымына танымдық,
эмоционалды-еріктік, мотивациялық және практикалық аспектілер енеді. Оның
тиімділігі тұлғаның өзін қабылдауының және өзінің әлеуметтік
байланыстарының барабарлығынан тәуелді болады [15].
М.С.Бережная жабдықталу дәрежесін нақты мәдени үдерістің элеметтерімен
және алынған білімдерді педагогикалық практикада қолдану мүмкіндігімен
анықтай отырып, бейімдеуді адамды мәдениетке қатыстыру үдерісі ретінде
анықтайды [16].
Ал Бобнева М.И. Әлеуметтену мен әлеуметтік – психологиялық бейімделу
процесі тығыз өзара байланысқан деп көрсетеді. Психологиялық механизімдер,
бейімделу процесінде тұлғаның әлеуметтік орта мен өзара әрекет етуін жеке
алғанда, жанама түрде тұлғаның мотивациялық құрылымы, психикалық құрылымы,
кейбір даралық ерекшеліктер индивидтің әлеуметтеу процесінде әлеуметтік
жағдайдың әсерімен құрылады. Тұлғаның әлеуметтенуі, тұлғаның қоғамда,
нақты бір ұжымда бейімделуі үшін қажетті жағдай болып табылады деп
тұжырымдайды [17]. Осы тұжырымдамаларға сүйене отырып, дипломдық жұмыста
әлеуметтену үрдісі мен әлеуметтік-психологиялық бейімделу үрдісін бір-
бірімен тығыз байланысты, өте ұқсас үрдіс ретінде қарастырдық.
Психология ғылымында бейімделу теориялық сипаттамасында адам кез-
келген жағдайда өзін жақсы сезінуі үшін, әр түрлі жағдайларға икемделе,
бейімделе алуы өте маңызды болып табылады деп қарастырылған.
Латын тілінен аударғанда бейімделу - икемделу, үйлесу деген мағананы
береді. Қазіргі уақытқа дейін бейімделу түсінігінің нақты бір ашып
түсіндіретін анықтамасы жоқ. Ағылшын ғалымы Проссердің айтуынша, оның көп
мәнділігі сонша, әрбір зерттеуші өзінің зерттеуіне байланысты әр түрлі
жауап қайтарады деген.
Бейімделу үрдісі аса динамикалы болып табылады. Оның жетістігі көбіне
обьективті, субьективті оқиғаға, функционалды жағдайға, әлеуметтік
тәжірибеге, өмірлік бағдарға және т.б байланысты.
Тұлғаның әлеуметтік–психологиялық бейімделу мәселесі психология
ғылымындағы және психология ғылымының басқа да аймағындағы күрделі
мәселелердің бірі болып табылады. Тұлғаның әлеуметтік–психологиялық
мәселесі ауқымды түрде теориялық және қолданбалы маңызды иеленеді. Адамды
қоғамға, әлеуметтік топқа және ұжымға енгізудегі, адам мен әлеуметтік
тәжірибені меңгеру механизімінде, қарым–қатынас және мәдени тәжірибелерге
бейімделу және әлеуметтену процесі маңызды механизм болып табылады.
Адамның бейімделу ерекшелігі әлеуметтік әлемге бірте–бірте енуімен
мінез–құлық, жүріс–тұрыстың әлеуметтік ережелерін менгеру процесімен,
адамның әлеуметтенуімен байланысты болады. Негізінде әлеуметтік бейімделу
әлеуметтенудің маңызды механизімі болып табылады [18].
Психологиялық әдебиеттерде осы екі түсінік қатынасы жайлы түрлі
пікірлер айтылады. Е.В.Шорохова бойынша әлеуметтену сөзіне бейімделу
түсінігін енгізеді [19].
Әлеуметтену, тұлғаның бейімделуі жақын түсініктер, бұлар қоғам мен
тұлғаның өзара әрекеттесуінің бірыңғай үрдісін сипаттайды, сондай–ақ
әлеуметтену түсінігі бейімделу түсінігінен аумақты болып табылады.
Әлеуметтену тұлғаны қоғамдық қарым – қатынас жүйесіне енгізу, сонымен
қатар қоғамдық қалыптасқан іс-әрекет тәсілдерін менгеру. Сонымен,
әлеуметтенудің негізгі функциясы - индивидтің қоғамда қалыпты функциялануын
қамтамасыз етеу. Сәйкесінше әлеуметтік – психологиялық бейімделу процесіне
темперамент ерекшелігімен, құндылық бағдарымен, қызығушылығымен, тұлғаның
ішкі құрылымдық іс - әрекетімен және қоғамдық белгіленген мінез – құлықпен
жетеді.
Тұлғаның бейімделуі немесе бейімделе алмауының сипаты мен денгейі
көбінесе адамның биологиялық, физиологиялық, психикалық қасиеттеріне және
оның әлеуметтік дамуына байланысты
Тұлғаның әлеуметтік бейімделуі ережелерді қайта орнатуға, әлеуметтік
пайдалы қарым – қатынас, мінез–құлық, іс - әрекеттің өзгеруіне бағытталған.
Психологиялық бейімделу - әлеуметтік қажетті құндылық бағдар және мінез
–құлықты меңгеру, әлеуметтік ортаның күтілімдері мен тұлғаның бағыттылығын,
бағдарын жақындаттыру. Бейімделудің әлеуметтік және психологиялық жақтары
бір – бірі мен үздіксіз байланыста.
Әлеуметтік бейімделу процесінің негізі - әлеуметтік ортаның оған
ұсынатын талаптарына тұлғаның мінез – қылық , жүріс – тұрысы және іс -
әрекетінің сәйкестенуі, яғни әлеуметтік күтілімдер жүйесіне мінез –
құлықтың сай болуы. Сәтті әлеуметтік бейімделу ол тұлғаның ортаға
әлеуметтік – психологиялық бейімделуіне негіз болады [20].
Негізінде көптеген адамдар басқа елден білім алуға, жұмыс істеуге
талпынады, осыған байланысты Г.Триандис (1994) бейімделу процесінің бес
кезеңін бөліп көрсетеді.
Бірінші кезең, бал айы деп аталады, ол көтерінкі көңіл күй, үлкен
үміттің көрінуі мен сипатталады. Бірақ бұл кезең жылдам екінші кезеңге
өтеді.
Екінші кезең, жаңа ортаға енуде ортаның теріс әсерлерінің әсер ете
бастауы. Көптеген жағдайда көңілдері толмай, барлық нәрседен көңілдері
қалып, тіпті бұл жағдай кейбір кездерде фрустрация мен депрессияға өтіп
кетуі мүмкін. Бұл жағдайда көбі нақтылықтан қашуға тырысады.
Үшінші кезең - қиын қыстау кезіңіне жетуі мүмкін, ауыруларды және
толық әлсіздікті сезінеді. Жаңа ортаға сәтті бейімделе алмаған адамдардың
көбі келген жеріне қайта оралады.
Төртінші кезең - депрессия – оптимизацияға ауыса бастайды да өзіне
деген сенімділік және қанағаттану сезімін сезіне бастайды. Адам өзінің
икемделе бастағанын сезіне бастайды. Берри терминалогиясы бойынша – бұл
кезең толық немесе ұзақ кезең деп аталады. Ортаның талабына индивидтің
тұрақты өзгеруі. Бейімделу процесіне орта мен индивид өзара сәйкестікке
келеді. Осы кезеңді бейімделу процесінің аяқталуы деп те айтуға болады.
Әлеуметтік – психологиялық бейімделу адамның дара ерекшеліктері мен
және қоғамдағы тұлғаның бағыты мен байланысты күрделі құбылыс. Қоғамда
тұлғаның бейімделуі үшін қоғам және тұлғаның міндеттері, мақсатының
ұқсастығы, пікірге қосылуы ерекше болып табылады [21].
Әлеуметтік – психологиялық бейімделу даралықты дамыту жағдайларының
бірі. Даралылықтың тұрақты қырының болуы бейімделу процесінің жетістігінің
бір көрсеткіші. Бірақ кейбір жағдайларда нақты осы даралық сол немесе басқа
топта тұлғаның бейімделуіне кедергі келтіруі мүмкін.
Бейімделу механизімінің құрылу денгейі даралықты дамыту жағдайын
қамтамасыз етеді. Өмір әрекеті процесінде бейімделу механизімінің құрылуы
автоматтандырылған әдет, дағды, мінез – құлық, бейсаналы аймаққа өтеді. Бұл
даралықтың дамуы үшін шексіз мүмкіншілікті ашады.
Тұлғаның әлеуметтену процесінің жетістігінің алғы шарты адамның дара
ерекшеліктері мен әлеуметтік – психологиялық бейімделудің жанама түрде
болуы.
Әлеуметтік –психологиялық бейімделу түсінігін қысқаша қарастыратын
болсақ, жеке адам мен топтың өз ара қатынасының жағдайын жеке адам
созылмалы емес ішкі және сыртқы қақтығыстарсыз басты әрекетке сәтті
қосылуы, негізгі социогенді қажеттіліктерді қанағаттандыруы, оның топ
ұсынатын ролдік күтілімдеріне қарсы шығуы, өзінің ісін көрсету және
шығармашылық қабілеттерін еркін көрсету жағдайы әлеуметтік – психологиялық
бейімделу деп аталады [22].
Сонымен әлеуметтік – психологиялық бейімделу – толық әлеуметтенудің
бір жолы болып табылады екен.
Адам іс - әрекетінің психологиялық аспектісін қарастырғанда ол
қоршаған ортадан тыс жүзеге асырылмайтындығы бізге мәлім. Сыртқы ортаның
құбылысы үнемі адамға белгілі әсер етеді және оның іс - әрекетінің жүзеге
асырылу жағдайын анықтайды, кейде жиі олардың әсері теріс сипат берері
қақ.
Көне грек философы Эпидокл өсімдіктер мен жануарлар эвалюциясы жайлы
гипотезасын қарастырғада ең алғаш өмір сүру мен икемделу түсінігін
көрсеткен. Ол түсініктер биологтармен бейімделу деп түсіндіріледі.
Психикалық икемделу мәнділігі жайлы ойында Г.Спенсер психиканы әлеуметтік
ортаға енудегі маңызды құрал ретінде зерттеуге бағыт береді.
Алғаш тірі ағзаның тұтас жүйе ретінде функциялану мәселесін зерттей
бастаған француз физиологы К.Бернар еді. Оның гипотезасы бойынша
функциялану кез келген тірі ағзаға, соның ішінде адамға да тән, олар
өздерінің өмір сүруі қолайлы болу үшін ағзаның ішкі орта параметрлерін
үнемі сақтайды, ол өз кезегінде орындалады өйткені барлық жүйелер және
ағзаларда өтетін процестер тең жағдайда өтеді. Осы теңдік сақталып тұрғанша
ағза өмір сүріп әрекет етеді. Бұндай жағдайда ішкі ортаның тұрақтылығы
Бернар бойынша ол – еркін өмір шарты деп аталады. Бернар ойынан кейін
ағзаның ішкі орта тұрақтылығын американдық физиолог У.Кэннон мен қолданылып
дамыды. Ол оны гомеостаз қасиеті деп санады. Гомеостаз – қандайда бір
жүйенің қозғалмалы теңдік жағдайы, осы теңдік сыртқы орта факторларының
бұзылуына қарсы әрекет ету жолы мен сақталады.
Кез келген тірі ағзаға белгілі ортада өмір сүреді, ол сыртқы ортадан
міндетті түрде өмірге қажетті компоненттерді үнемі алуға мәжбүрлі. Тірі
ағзаны сыртқы ортадан шектеу, оның өлуіне әкеледі. Сондықтан тірі ағза ішкі
теңдікке жетуге талпынуда, ол бір уақытта тұрған орта жағдайына бейімделуі
керек. Осы құбылыс бейімделу түсінігінің сипатын анықтайды. К.Бернар
жұмысынан бастап бейімделуді теңсіз жүйелер аралығындағы қатынас ретінде
қозғалмалы құрылудың жиынтығы деп қарастырылады [23].
Гештальт психологиясының теориясы бойынша – барлық ағзаны функциялау
өзін реттеу принципіне бағынады деп тұжырымдайды. Адамдар табиғи жағдайда
пайда болып, қажеттіліктерді саналы түсіну ретінде және оларды пайда болу
шегіне, қанағаттануына байланысты өмірде қозғалмалы теңдікті (немесе
гомеостазды) ұстап тұрады деп қарастырады.
Гештальт бағытының психологы және щвейцар психологы Ж.Пиаженің
интелектуалды даму теориясында, бейімделуді баланың интелектуалды
дамуындағы маңызды процесс ретінде қарастырады. Жаңа мәселелі жағдайда
икемделу барысында аккомадация және ассимиляция процесі бірігеді, ал
олардың қосылуы бейімделуді білдіреді. Ж.Пиаже аккомадацияны – жаңа
ақпаратты меңгеру мақсатында ақыл - ой белсенділік механизімін қайта құру
ретінде қарастырады, ал ассимиляция – сыртқы жағдайды иемдену және оны ойша
қайта құру деп түсіндіріледі [24].
Адам ағзасы және жануарлар ағзасы қоршаған ортаға туа біткен және
жүре пайда болған акт жиынтықтар негізінен икемделеді. Бұл икемделулер
дәлме - дәл немесе дәлме –дәл емес болуы мүмкін, олардың көмегімен ағза
өзінің өмір сүруін жеңіл – желпі ұстап тұрады.
Медицина дененің кез келген ағзасы қандай да бір функцияны орындауға
икемді деп санаса, бихевиорист ғалымдар – біздің ойымыз жәнем мінез –
құлқымыздың образы бейімделу ролін алады деген болжам ұсынады.
Психоанализ бейімделу мәселесінің үш түрі мен түйіседі: эго-психология
мәселесі ретінде, терапиялық мақсат және педагогикалық мәселе ретінде.
Эго аймағындағы қақтығыстан тәуелсіз зерттеуде, нақтылықты меңгеру
міндеттері мен өте немесе тығыз байланысты функцияларды, яғни бейімделуді
анғара аламыз. Бейімделу концепциясы қарапайым болғаны мен, ол едәуір
көптеген мәселелерді талқылайды.
Негізінен адамды жақсы бейімделген деп егер оның іс - әрекетінің
өнімділігі, өмір мен рахаттана алу қабілеті және оның психикалық теңдігі
бұзылыссыз болғанда айта аламыз. Бейімделу ең алды мен ағза мен қоршаған
ортаның өз ара байланысы болып табылады. Бейімделу процесінің толық дамуы
өмір сүру үшін қолайлы қоршаған орта және генотип арасындағы өз ара
байланыстан туады деп айта аламыз.
Психоанализ ерте қалыптасқан адамның бейімделу құралының және осы
бейімделу процесінің арасындағы өз ара қарым – қатынасты зерттеу және
индивид пен қоршаған орта арасындағы бейімделу жағдайы индивидке себепкер
болу, қоршаған орта мен белсенді тікелей әсер ету процесін талқылауға
мүмкіндік береді.
Бейімделу өзгеріс пен болуы мүмкін, яғни индивид ойы оның психо
физиологиялық жүйесінде тепе-теңдік өзгерістер болады. Бұл жерде Фрейдтің
аллопластикалық және аутолпластикалық өзгеріс жайлы концепциясы орынды
болып табылады.
Жануарлар белсенді және мақсатқа бағытталған түрде өзінің қоршаған
ортасын өзгертеді (ұя, ін салуда). Бірақта аллопластикалық бейімделу кең
түрде тек адамға ғана тән. Бұл жерде екі процесс мәнді болып табылады: адам
іс - әрекеті қоршаған ортада адамды функциялауға бейімдейді; ал одан кейін
(екіншілік) ол құруға көмектескен қоршаған ортаға адам бейімделеді. Ал
үшіншіі бір түрі ол аллопластикалық және аутопластикалық түр пішінге
байланыссыз және оны мен толығы мен бірегейлі емес, ол ағзаның функциялануы
үшін қолайлы болып табылады.
Адам ағзасындағы бейімделудің сыртқы құрылымы қандай деген сұрақта,
әлеуметтік концепциядан биологиялық концепцияны бөлектей алмаймыз. Баланың
алғашқы әлеуметтік қарым – қатынасы оның биологиылық тепе – теңдігін сақтау
үшінде маңызды, сондықтан адамның бейімделу міндеті адамға туғаннан бастап
тән. Сонымен қатар адам қоршаған ортаға адамдар мен және өзі мен құралған
бөлік пен бейімделеді. Адам қоғамға тек бейімделіп қана қоймайды, ол өзі
бейімделетін жағдайды құруға белсенді қатысады. Жаңа әлеуметтік жағдай
бейімделушінің жеке басына көптеген талаптар қояды – яғни ортаға сәтті,
жекелеген түрде сәтті және сәтсіз енуіне байланысты [25].
Ф.Е.Эмери және Акофаның мақсатты әрекеттер жүйесі мақаласында
индивидті қоршаған ортасына байланысты екі қатынаста қарастырады, яғни
ортаға бейімделу днгейіне байланысты сол және басқа денгейді тудыруы.
Жағымсыз әсерлерге ағзаның бейімделу реакциясының қарқындылығы
бірқатар жалпы арнайы емес сипатқа ие және ол бейімделу синдромы деп
аталады. Бейімделу синдромы - стрессордың, яғни жағымсыз әсерлердің
созылуы мен күшіне жауап беретін және жалпы қорғаныс сипатына ие жануарлар
мен адамдар ағзасының бейімделу реакциысының жиынтығы. Стрессор әсерінен
дамитын функционалды жағдай – стресс деп аталады. 1936 жылы Канадалық
физиолог Г.Селье бейімделу синдромының негізгі симптомдары болып бүйрек
үсті қыртысының өсуі, айырша бездің кішіреюі, зат алмасудың бұзылысы жатады
[26].
Адам орта балансының бұзылысында белсенді қажеттілікті
қанағаттандыруға арналған немесе сол қанағаттану жүйесі мен келісу үшін
индивидиумның психикалық немесе физикалық ресурстарының жетіспеушілігі
мазасыздық негізі болып табылады. Мазасыздану былайша көрсетіледі
- белгісіз қауіпті сезіну,
- қауіптену және мазасыз күту сезімі,
- белгісіз алаңдаушылық психикалық стрестің өте күшті механизімін
көрсетеді. Бұның өзі айтылып кеткендегідей қауіпті сезінуден шығады, өзінің
мазасыздану орталық элементін және оның биологиялық маңыздылығын қауіптілік
және жағымсыз сигнал ретінде алады.
Мазасыздану қарқындылығы және ұзақтығы бойынша дәлме - дәл жағдай,
бейімделу мінез – құлықтың құрылуына кедергі келтіріп, мінез – құлық
интеграциясының бұзылуына әкеледі және адамның психикалық ұйымдаспауына
әкеледі. Бұл жағдайда мазасыздану кез – келген психикалық стресс пен
игерілген мінез – құлық және психикалық жағдайдың өзгеруінің негізінде
жатыр.
Психикалық бейімделу процесінің элементін көрсететін мазасыздық
қатарын көрсетуге болады:
- ішкі шиеленісуді сезіну
- мазасызданудың реңі өте айқын емес, тек оның жақындауының сигналы
болып ішкі жан дүниесіндегі ауыр дискомфорттың құрылуы.
- гиперстезиялық реакция – үрей өсіп, алдынғы бейтарап стимулдар
теріс бейнені алып тітіркендіргіш жоғарлайды.
- өзіндік мазасыздану – қарастыратын қатардың орталық элементі
белгісіз үрейді сезіну мен көрінеді.
- Қорқыныш – белгілі обьектіде айқындалған үрей. Бірақ обьекті мен
байланысты үрейлер оның себебіде болмауы мүмкін, субьектіде үрейді нақты
бір әрекеттер арқылы шектеуге болады деген көрініс туады.
- Болмай қоймайтын апатты сезіну – мазасыздық бұзылыстарының
қарқындылығының өсуі субьектіде сақтанып қалу мүмкін емес деген көрініс
туады.
- Мазасыз үрейлі қорқу – үрей негізіндегі ұйымдасудың бұзылысы
жоғарлайды және мақсатқа бағытталған әрекеттің мүмкінділігі жойылады.
Мазасызданудың күшеюі екі өзара байланысқан бейімделу механизім
әрекетінің қарқындылығының өсуіне әкеледі.
А.А Реан бейімделу синдромының даму негізінде үш сатыны бөліп
көрсетеді.
1) Мазасыздану сатысы – бірнеше сағаттан екі тәулікке созылып өзіне
екі фазаны енгізеді; шок және мақсатқа қарсы, сонғысында ағзаның қорғаныс
реакциясын жұмылдыру болады.
2) Қарсыласу сатысы - ағзаның түрлі әсерлерге тұрақтылығының
жоғарлауы. Осы саты жағдайдың тұрақталуына және созылуына әкеледі немесе
бейімделу синдромының сонғы сатысына - әлсіреу, титықтау сатысына, яғни
ағзаның өлуіне әкелуі мүмкін сатыға өтеді. Осы сатылар кез – келген
бейімделу процесіне тән.
Осы бейімделу мәселесін зерттеуде Реан А.А үш бағытты бөліп көрсетеді.
Бірінші бағытқа негізінен тұлға мен әлеуметтік ортаның өзара әрекет етуінің
психоаналетикалық тұрғысын жатқызуға болады. Негізінде психосаматикалық
және психофизиологиялық мәселелер мен байланысты. Толығы мен осы бағыт
шеңберінде әлеуметтік бейімделу – сыртқы орта талабына тұлғаның
гомеостатикалық теңдігінің көріну нәтижесі ретінде талданады. Бейімделу
процесінің мазмұнын жинап қортылған түр-пішіні бойынша сипатталады:
қақтығыс – үрей қорғаныс реакциясы [10].
Психоаналетикалық және психологиялық бағдар жұмысының авторларынан
басқа осы тұрғыға жақын Г.Сельенің (1979-1992) жалпы бейімделу синдром
концепциясы жүзеге асырылады. Осы бағыт шегінде қақтығыс әлеуметтік ортаның
шек қоятын талаптары мен тұлғаның қажеттіліктерінің сәйкестенбеуі ретінде
қарастырылады. Қақтығыс нәтижесі болып – жеке тұлғаның үрей жағдайын
өзектілеу болып табылады. Осы тұрғыда тұлғаның бейімделу денгейі оның
эмоционалды өзіндік көңіл-күй түрі мен анықталады. Осының салдарынан
бейімделудің екі денгейін көрсетуге болады: бейімделу және бейімделе алмау
[25].
Бейімделу – тұлғада үрейдің болмауымен байланысты. Бейімделе алмау –
үрей жағдайының көрінуімен байланысты.
Бұл жерде Э.Эриксон тұрғысына көңіл аудару керек және осы бағыт
бойынша әлеуметтік бейімделуді зерттеуде елеулі ерекшеліктер бар. Бұл
ерекшеліктер Э.Эриксон бойынша бейімделу процесінде формула бойынша
сипатталады: қайшылық үрей ортада индивидтің қорғаныс реакцияларының
жетіспегендігінен болады [27].
Екінші бағытта тұлға құндылықтары мен социум құндылықтарының
сәйкестенуі қарастырылады. Сонымен бірге бейімделген индивидте белгілі
қажетті тұлғалық қасиеттер дамиды деп шамалайды. Бұл тұрғыда:
гомеостатикалық кейіп шегінде бейімделу түсінігі сынға алынады. Гуманистік
психологияда гомеостаз идеясына қарама – қарсы, тұлға мен ортаның үйлесімді
өзара әрекет ету жайлы ой желісі қозғалады. Мұнда оны динамика ретінде
қолданады. Бұл тұрғыда бейімделу процесінің түр-пішінінің сипатталуына
қақтығыс-фрустрация – икемделу актілері және де қақтығыс тұлғаланың кез-
келген қажеттіліктері мен келісу барысында емес, ол тек тұлғаның негізгі,
басты қажеттіліктерді фрустрациялауда пайда болады. Олардың санына
А.Маслоудың физиологиялық қажеттіліктері, қауіпсіздік қажеттіліктерін, өзін
жетілдіру қажеттіліктерін қосады [28].
Келесі тұрғыны қарастыратын болсақ, ол тұлғаның когнитивті
психологиялық концепцияларымен байланысты. Формуласы қақтығыс - қауіп-
қатер - икемделу реакциясы. Когнитивті диссонанс негізінен әлеуметтік
өзара әрекет ету процесінде тұлғаның эмоционалды бейімделуінің бұзылысымен
байланысты [29].
Бұл жерде бейімделу бұзылысы – өзін өзгерту, өзін коррекциялау және
өзін дамыту процесінсіз әлеуметтік ортаның бағдар, құндылықтарын, ереже,
талаптарын енжар, конфорымды қабылдау.
Осы бөлімдегі шет ел ғалымдарының бейімделу түсінігін қарастыруына
тоқталып өтетін болсақ, “бейімделу” түсінігін сипаттайтын құбылыс
“гомеостаз”- деп көрсетеді. Гомеостаз – қандайда бір жүйенің қозғалмалы
теңдік жағдайы, осы теңдік сыртқы орта факторларының бұзылуына қарсы әрекет
ету жолымен сақталады.
Гештальт бағытының психологы және щвейцар психологы Ж.Пиаженің
интелектуалды даму теориясында, бейімделуді баланың интелектуалды
дамуындағы маңызды процесс ретінде қарастырады. Жаңа мәселелі жағдайда
икемделу барысында аккомодация және ассимиляция процесі бірігеді, ал
олардың қосылуы бейімделуді білдіреді. Ж.Пиаже аккомадацияны – жаңа
ақпаратты меңгеру мақсатында ақыл - ой белсенділік механизімін қайта құру
ретінде қарастырады, ал ассимиляция – сыртқы жағдайды иемдену және оны ойша
қайта құру деп түсіндіріледі. Осы бейімделу қасиеті адамға туғаннан бастап
тән. Сонымен қатар адам қоршаған ортаға бейімделіп қана қоймай, ол өзі
бейімделетін жағдайды құруға белсенді қатысады [24].
Кез келген тірі жан туғаннан бастап өмірінің соңына дейін қоршаған
ортаға жақсы икемделуге тырысады. Бұл қасиет барлық тірі ағзағаларға тән,
яғни дем алу, қозғалу, көбею секілді қасиеттері бар ағзаларға тән. Адам
өмір сүру барысында үнемі оған қауіп төндіретін жағдайлар мен ұшырасып
отырады. Адам
өмір бойы үздіксіз – климатқа, қоректенуге, қоршаған адамдарға және
стреске икемделеді, яғни барлық тірі ағза қоршаған орта мен үйлесімді
болуға тырысады.
Медицина ғалымының дәрігерлері өмір сүруді бейімделу - деп
қарастырады.
Соны мен бейімделу - түсінігіне тоқталатын болсақ, жоғарыда айтып
өткендей бейімделу түсінігінің нақты, бір мәнді анықтамасы жоқ. Әр
саладағы ғалымдар, зерттеушілер өзінің зертеу бағытына байланысты
анықтаманы ұсынады. Соларды қарастыратын болсақ М.И.Бобнева –
бейімделуді - ағзаның орта мен нәтижелі әрекет ету процесі деп
қарастырады.
Ал Ц.П.Караленко бейімделуді - ағзаның құрылысы және функциясы,
оның мүшелері және ұлпаларының орта жағдайына икемделуі дейді.
Л.Д.Столяренко бейімделу - адамның қоршаған ортаның түрлі талаптарына ішкі
қолайсыздықты сезінбей және орта мен қақтығыссыз икемделе алу қабілеті -
деп қарастырады [30].
Сондай–ақ, Е.А.Ямбург, В.Н.Дружинин, Е.В.Шорохова, В.И.Курбатова және
т.б ғалымдар бейімделу түсінігіне өз анықтамаларын ұсынған [31;32;19;33].
Сонымен бейімделу дегеніміз – бұл тірі ағзаның қозғалмалы жүйесінің
арқасында, жағдайдың өзгеруіне қарамастан өзінің өмір сүруіне, дамуына,
ұрпағын жалғастыруға қажетті тұрақтылықты ұстайтын қозғалмалы процесс
Көп жағдайда адам тағдыры оның кез келген жағдайда өмірінің туа біткен
және қалыптасқан қабілеті, бейімделгіштігі мен анықталады. Жоғары, орташа,
төмен бейімді адамдар болады. Бейімділіктің туа біткен негіздері – ол
инстинктер, темперамент, дене құрылымы, эмоциялар, туа біткен интелектік
талабы, ағзаның физикалық жағдайы және сыртқы көрсеткіштері болып табылады.
Жоғарыда келтіріліп кеткендей бейімделу процесі әр түрлі денгейде
жүзеге асырылуы мүмкін: Биологиялық, физиологиялық, психологиялық және
әлеуметтік.Осы денгейлердің ішіндегі біздің таңдап алған тақырыбымызға
тікелей байланысы әлеуметтік және психологиялық бейімделу деңгейіне
толығырақ тоқталғанды жөн көрдік.
Сонымен психологиялық денгейде – бейімделу нәтижелі шешім қабылдау
ынтасының, ықыласының көрінуі мен жауапкершілікті қабылдауы ұсынылған
әрекеттердің нәтижесінде жүзеге асады. Әлеуметтік бейімделу – бұл
әлеуметтік орта мен нәтижелі өзара әрекет ету процесі. Ол әлеуметтенумен
байланысты индивид әлеуметтік орта мен өзара әрекет ету процесі нәтижесінде
әлеуметтік механизімдерін меңгеріп және оның бейімделу мәнділігі бар
ережелерді үйренеді.
Әлеуметтік бейімделу процесін міндетті түрде үш денгейде қарастыру
қажет:
1) қоғам (макроорта) – тұлғаның және әлеуметтік – экономикалық,
саяси, рухани және қоғамның мәдени дамуына бейімделуі.
2) әлеуметтік топ (микроорта) – адамның бейімделуі немесе керісінше
әлеуметтік топ пен адамның қызығушылығының түйіспеуі.
3) индивидтің өзі (тұлға ішілік бейімделу) – үйлесімділікке талпыну,
ішкі позициясы мен өзін бағалауын басқа индивидиум позициясымен баланс
жасау. Философиялық энциклопедиялық сөздікте бейімделу мәселесі былайша
қарастырылады: әлеуметтік бейімделу - әлеуметтік ортада әлеуметтік топ пен
тұлғаның өзара әрекет ету түрі. Психологиялық бейімделу – тұлғаның
белсенділігі және аккомадация, ассимиляция бірлігі ретінде көрінеді. Орта
тұлғаға немесе топқа әсер етеді. Осыдан бейімделу бір уақытта тұлғаның
немесе топтың белсенділігін бейімдейді. Бейімделудің бұндай механизімі
тұлғаның әлеуметтену процесінде құрылып, оның мінез – құлық және іс -
әрекет негізі болып табылады.
Адамдағы бейімделуді зерттеуде оның психикалық деңгейін ескермеу
мүмкін емес. Адамның психикалық дамуы қоғамдық процесте, ұжымда, табиғатта
болып жатқандарды дұрыс түсінуге, ортаға икемделуіне әкеледі. Бейімделу
мүмкіндігінің көлемі немесе мөлшері психикалық және психофизиологиялық
бейімделудің пайда болуымен байланысты. Сонымен бірге олардың өзгеруіне
байланысты басқа биологиялық обьектіге тән икемделу функциясы сақталады.
Адамның бейімделуінің жануарлардан айырмашылығы тек ортаға икемделуіне
байланысты ғана емес, ең алдымен ол өзінің қажеттілігіне сәйкес икемделуі.
Белсенді қажеттілікті қанағаттандыру, бейімделу процесінің нәтижелілігінің
маңызды критериі болады. Бұдан психикалық бейімделуді – адамға тән іс-
әркетті орындау барысында қоршаған орта мен тұлғаның үйлесімділігін
орнату, индивидтің белсенді қажеттіліктерін қанағаттандыруға және онымен
байланысты маңызды мақсат жүзеге асырылады және адамның іс – әрекетін оның
мінез қылығын орта талабымен сәйкестігін қамтамасыз ететін процесс ретінде
анықтауға болады.
Психикалық бейімделу толығымен процесс болып табылады, өзіндік
психикалық бейімделу екі аспектіні қамтиды: индивидиумның ортамен үнемі
өзара әсер етуін үйлесімді ету, психикалық және физиологиялық сипаттар
арасында дәлме – дәл сәйкестігін орнату. Әлеуметтік топтарда психикалық
бейімделуді нәтижелі ететін маңызды фактор болып - әлеуметтік тұтастылық,
тұлғааралық қарым – қатынасты орната алу қабілеті болып табылады. Адамның
психикалық бейімделуі күрделі икемделу процесс болып табылады. Жағымсыз
жағдайлардың әсерінде осы бейімделудің түрі ең бірінші өзгеріске ұшырайды
және басқа бейімделу денгейлерінің бұзылысына әкеледі. Психикалық жағдай
және онымен байланысты психикалық бейімделу жағымсыз әсерлердің бас миына
бағытталуына байланысты бұзылуы мүмкін және ортаның психогенді әсерлерімен
де байланысты.
Бейімделусіз түрлі климаттық жағдайға, үнемі өзгермелі ауа – райына
ағзаның қалыпты өмірлік әрекеттерін ұстап тұру мүмкін емес еді. Бейімделу –
барлық тірі және адам ағзасы үшін үлкен өмірлік маңызы бар. Осы тұрғыда
А.В.Петровский әлеуметтену процесінде тұлға дамуының үш кезеңін бөліп
көрсетеді: бейімделу, даралану, интеграция.
Бейімделу деңгейі – негізінен балалық кезеңге сәйкес келеді, адам
қоғамдық қарым – қатынас обьектісі ретінде қарастырылады. Бұл деңгейде адам
тұлға болуға бағытталады және ереже, талаптарды, белгілер жүйесін менгеру
болады. Егер бала бейімделу денгейінен өтпесе және әлеуметтік өмірдің
негізін меңгермесе, оның одан ары икемделе, бейімделе алуы күрделене
түседі.
Даралану деңгейі – даралық, жекелік қажеттілігі арқылы туындайтын
кейбір жекелену болады. Бұл жерде тұлға қоғамдық қарым – қатынастың
субъектісі. Бұл кезең бір адамнан екіншісінен ерекшеленуіне мүмкіндік
туғызады.
Интеграция денгейі – ол қоғам мен адам арасындағы белгілі байланысқа
жетуді шамалайды. Бұл кезеңде адам тіршілік әрекетінің үйлесімді түрін
табады, қоғамда өздігінен жүзеге асырылу процесіне мүмкіндік туғызады.
Тіршілік әрекетінің үйлесімді тәсілдері бар, ол нақты адамның бейімделуіне
біршама денгейде мүмкіндік береді [34].
Қазіргі кезде бейімделу жайлы түсінік И.П.Павлов, И.М.Сеченов,
П.К.Анохин т.б жұмыстарында негіз алған. Бейімделу феноменінің көптеген
анықтамаларына қарамастан, обьективті түрде оның негізгі көріністері бар,
олар бейімделуді біріншіден – ағза қасиеті; екіншіден - өзгермелі орта
жағдайына бейімделу процесі; үшіншіден – адам – орта жүйесі мен өзара
әрекет ету нәтижесі; төртіншіден – ағзаның талпыну мақсаты ретінде бекітуге
мүмкіндік береді. Бұл жағдайда бейімделу феноменін қарастыру да екі жалпы
тұрғыны бөліп көрсетуге болады.
а) бейімделу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz