Бюджет түсінігі. Бюджет тапшылығы және оның мәні

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Жоспары

Кіріспе

1. Бюджет түсінігі. Бюджет тапшылығы және оның мәні

2. Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні мен ролі.

3. Бюджет жүйесі және бюджет құрылысы

4. Республикалық бюджет кірістерінің көлемі мен құрылымы

5. Бюджет баланс. Бюджет тапшылығы.

1. Бюджет түсінігі. Бюджет тапшылығы және оның мәні

Мемлекеттік бюджет түсімдерінің ең басты көзі - салықтар болып табылады. Өнеркәсібі дамыған елдердің бюджетіндегі салықтардың

қатынастарды реттеу өзекті де маңызды саяси және әлеуметтік-экономикалық ахуалдарға қатысты мәселелердің бірі болып табылады. Бұл қатынастар мемлекеттің салық салу аясында туындайды және олардың басты объектісі тиісті бюджеттерге түсетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдер болып есептелінеді. Осы салықтар мемлекеттің атрибуттары қатарынан көрініс табады және жалпы мемлекеттік мүқтаждықтарды қанағаттандыру, қамтамасыз ету ^: мақсатында заңды негізде, заңда белгіленген мөлшерде және уақытта салық төлеуліглерден мәжбүрлі түрде, қайтарымсыз, сондай-ақ жекелей ақысьгз негізде тиісті бюджетке алынатын міндетті ақшалай төлемдер. Салықтардың экономикалық табиғатын ашып көрсететін мына келесідей белгілері болады: салық тек мемлекеттің тарапынан, біржақты өктем түрде белгіленетін төлем заңымен міндеттелген төлем, мәжбүрлі төлем, құқыққа сан төлем, тұрақты төлем, қайтарымсыз төлем, баламасыз төлем, ақшалай нысындағы төлем, мөлшері анықталған төлем т. б.

Мемлекеттің салық қызметінің басты мақсаты - салықтың көмегімен мемлекеттік бюджетке ақша қаражаттарын тарту арқылы әлеуметтік, экономикалық және саяси құрылыстың мемлекеттік бағдарламаларын ақшалай қамтамасыз ету.

Салықтың көмегімен мемлекет өзінің функцияларын жүзеге асыруға және халықтың мүдделу мен мүқтаждығын қашамасыз етүте қажетті мемлекеттік қаржылардың ең мол базасын - бюджеттерді қалыпта стыр а д ы.

Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің құрамына мыналар кіреді:

республикалық бюджет;

жергілікті бюджеттер: облыстық, қалалық, аудандық, қалалардағы аудандық, поселкалық, селолық және ауылдық бюджеттер.

Республйкалық бюджет жалпы мемлекеттік салықтар есебінен қалыптастырылатын және Қазақстан Республикасының Үкіметі өзіне Конституциямен, заңдармен және Қазақстан Республикасы Президентінің актілерімен жүктелген міндеттерді жүзеге асыру үшін белгіленетін жалпы мемлекеттік бағлдарламалар мен шараларды қаржыландыруға арналған орталықтандырылған ақша қаражатының қоры болып табылады. Республикалық; бюджетке түсетін түсімдер мыналарды қамтиды:

1. Республикалық бюджеттің кірістері мыналардан тұрады:

- жергілікті бюджеттердің кірістеріне есептелуге тиісті сомаларды
шегеріп тастағаннан кейінгі, жалпы мемлекеттік салықтар мен
алымдарды қоса алғанда, Қазақстан Республикасының салық және
кеден заңдарымен белгіленген салық және кеден түсімдері, бұл орайда
жалпы мемлекеттік салықтар бойынша түсімдердің нормативтері мен
олардың облыстар және республикалық маңызы бар қалалар бойынша
алғандағы жоғары шегі республикалық бюджет туралы заңмен
белгіленеді:

- заңдар және өзіне берілген өкілеттік шеңберінде Қазақстан
Республикасының Үкіметі белгілейтін салықтық емес түсімдер;

■ мемлекеттік капиталымен жасалатын операциялардан түсетін Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмейтін өзге де
түсімддер;

2. Ресми алынған трансферттер (гранттар), олар мыналардан
тұрады:

- ішкі трансферттер, соның ішінде атқарушы органдардан алынатын

■ халықаралық ұйымдармен шет мемлекеттерден алынатын
сыртқы ресми трансферттер;

3. Республикалық бюджеттің тапшылығын жабуға қажетті ішкі
және сыртқы көздерден бюджетке түсетін түсімдерден тұратын Үкімет
қарыздары;

4. Бұрын республикалық бюджеттен берілген несиелерді
өтеуден түскен түсімдер, сондай-ақ; міндеттемелерді өтеу үшін
мемлекеттік меншік акцияларының мемлекеттік бумасын сатудан түскен түсімдерді біріктіреді.

2. Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні мен ролі.

Құндық бөліністің артықшылықты сферасы ретінде мемлекеттік бюджет мына өзгеше белгілермен сипатталады:

1) мемлекеттен жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін оқшуланландырумен және оны қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдалану мен байлагысты бөлгіштік қатынастардың айрықша экономикалық нысаны болып табылады;

2) құнды жасау және оны тұтыну процесін шарттастыратын материалдық өндіріс қаржысынан және құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістік емес сфера қаржысынан мемлекеттік бюджеттің айырмашылығы ол ұлттық шаруашылықтың салалары, аумақтар, экономиканың секторлары, қоғамдық қызметтің сфералары арасында құнды қайта бөлуге арналған.

3) қоғамдық өнімнің оның тауар нысанындағы қозғалысымен тікелей байланысты емес құндық бөліністің стадиясын білдіреді және одан белгілі үзілісте жүзеге асырылады, ал қаржы қатынастары материалдық өндірісте де, өндірістік емес сферада да тауар -ақша қатынастарымен тығыз тойқаласып жатады.

Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы сияқты бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл іс қимылы, мазмұны, мәні мен маңызы бюджет қатынастарының қаралған артықшылығымен айқындалады. Бөлгіштік функцияның іс -әрекетінің өзіндік ерекшелігі сол, қоғамдық өнімнің құны қоғамдық өндірістің сфералары, ұлттық шаруашылықтың секторлары, аумақтық, салалар, жеке шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында бөлінеді. Мемлекеттік бюджет арқылы бүгінде Қазақстанда жалпы қоғамдық өнімнің шамамен

10 % және жалпы ішкі өнімнің 20 % бөлінеді. Сонымен бірге мемлекет қаржысының негізгі буыны ретінде мемлекеттік бюджет бөлгіштік функция шеңберінде қосалқы функцияларды, атап айтқанда: ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлу; экономиканы мемлекеттік реттеу және ынталандыру; әлеуметтік саясатты қаржымен қамтамасыз ету; ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын жасау және пайдалануға бақылау жасау және пайдалануға бақылау жасау сияқты сипатты функцияларды орындайды. Бақылау функциясы бюджет қорларын бөліудің сандық үйлесімдерінде, олардың қоғамдық өндіріс дамуының қажеттіліктеріне сай келетіндігінде, бөлудің ұнамсыз барысынан ауытқуын анықтау және оларды жою мүмкіндігінде көрінеді.

Мемлекеттік бюджет ұлттық экономиканы басқарудың басты механизмдерінің бірі. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын жасау мен пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып табылатын бюджеттік механизм арқылы ықпал етеді. Жалпы экономикаға ықпал етудің құралы ретіндегі бюджеттің рөлі осында көрінеді. Экономиканы реттеу орталықтандырылған ақша қорының сандық көлемін анықтау, оны жасау мен бөлудің нысандары мен әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылу процесіне қаржы ресурстарын қайта бөлу жолымен жүзеге асырады.

Ақырында мемлекеттік бюджет орындалу міндетті мемлекет заңдарының бірі болып табылады. Сөйтіп, бюджетті осы жоғарыда айтылғандардың жиынтығы ретінде қараған жөн. (1 - сурет) Нарықтық механизмге көшу жағдайында мемлекеттік бюджеттің қаражаттары ең алдымен экономиканың құрылымын қайта құруды, кешенді мақсатты бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыруға, кешенді мақсатты бюджеттік бағдамаларды қаржыландыруға, ғылыми - техникалық әулетті арттыруға, әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтын табысы аз жіктерін қолдау, сондай -ақ денсаулық сақтау, білім беру және мәдениет мекемелерін әлеуметтік қорғауға бағытталуы тиіс.

МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ: МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ

МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ: БАЗИС БӨЛІГІ

МЕМЛЕКЕТТІҢ ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН

АҚША ҚОРЫ

РЕСУРСТАР

МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ: ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ

ҚАТЫНАСТАР

НЕГІЗГІ ҚАРЖЫ ЖОСПАРЫ: НЕГІЗГІ ҚАРЖЫ ЖОСПАРЫ

ҚОН -ДЫРМАБӨЛІГІ:

ҚОН -

ДЫРМА

БӨЛІГІ

НЕГІЗГІ ҚАРЖЫ ЖОСПАРЫ: МЕМЛЕКЕТ ЗАҢЫ

НЕГІЗГІ ҚАРЖЫ ЖОСПАРЫ: ӘЛЕУМЕТТІК - ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУДЫ БАСҚАРУ МЕХАНИЗМІ

( 1 - сурет)

Шығындар мен салықтар арқылы бюджет экономика мен инвестицияларды реттеудің және ынталандырудың, өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды құралы болып табылады.

Қаржылық жоспарлау процесінде бюджет ұлттық шаруашылықтың салаларына және өндірістік емес сфераның мекемелеріне айтарлықтай ықпал етеді. Мемлекеттің ақшы қорын жасау және пайдаланудың негізгі қаржы жоспары бола отырып, бюджет барлық шаруашылық жүргізуші субъектілермен және ұжымдармен етене баланысқан.

3. Бюджет жүйесі және бюджет құрылысы

Мемлекеттік органдардың өздерінің функцияларын орындауы үшін басқарудың барлық деңгейлерінде тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Осы мақсатпен әр елде аймақтардың шаруашылығын, әлеуметтік сферасын әрбір әкімшілік аумақтық бірліктерді абаттандыруды, заң шығарушы билікті, басқару аппаратын ұстауды және басқа шараларды қаржыландыру үшін олардың ақша ресурстарын жұмылдыруды қамтамасыз ететін бюджеттер тармақтарының желісі құрылады. Бюджеттердің жекелеген түрлерінің кірістері мен шығындарын қалыптастыру, оларды теңдестіру процесінде заңмен реттеліп отыратын белгілі және мемлекеттің әлеуметтік сақтандыру бюджетінен тұрады. Ордақтың бюджетке 1970 - 1990 жж. Мемлекеттік бюджет ресурстарының жалпы ауқымының

52-50 % тиді, оның 35 % республикалардың республикалық бюджеттерінің және 15 % жергілікті бюджеттердің қарамағында болады. Бюджет кодексіне сәйкес, мемлекеттік бюджет - араларындағы өзара өтелетін операцияларды есепке алмағанда, республикалық және жергілікті бюджеттерді біріктіретін, талдамалық ақпарат ретінде пайдаланылатын және бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет.

Мемлекеттік және жергілікті бюджеттер кез -келген басқа мемлекеттердегідей Қазақстан Республикасы қаржы жұйесінің орталық буыны болып табылады. Бюджет - мемлекеттің қажетті атрибуты және оның егемендігінің негізі. Бюджеттің көмегімен тиісті мемлекеттік және муниципалдық құрылымдарының ақша қорлары құрылады, бұл қорлар олардың жалпы маңызды міндеттерін орындауды қамтамасыз етеді, мемлекеттік билік пен жергілікті өзін - өзі басқару органдарының функцияларын жүзеге асырудың қаржылық негізін жасайды. Бюджеттерде мемлекеттің қаржы ресурстарының аса ірі бөлігі шоғырландырылады. Бюджетте қаржы ресурстарын шоғырландыру мемлекеттің қаржы саясатын ойдағыдай жүзеге асыру үшін қажет.

Қазақстан Республикасы мемлекеттің бюджетінің басты бөлігі республикалық бюджетте шоғырланған.

Республикалық бюджет - бұл салықтық және басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын және орталық мемлекеттік органдардың, оларға ведомствалық бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және мемлекеттік саясттың жалпыреспубликалық бағыттарын жүзеге асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры.

Жергілікті бюджет - облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті, аудандардың бюджеті.

Бюджет кодексімен айқындалған салықтық және басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын және облыстық деңгейдегі жергілікті мемлекеттік органдардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, оларға ведомствалық бағынышты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге тиісті әкімшіл акмақтық бірлікте мемлекеттік саясатты іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры облыс бюджеті, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеті болып табылады.

Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет ҚР - ң заңымен, жергілікті бюджеттер мәслихаттардың шешімдерімен бекітіледі.

Төтенше мемлекеттік бюджеттің қабылданғаны туралы Қазақстан Республикасының Парламенті дереу хабардар етіледі. Төтенше мемлекеттік бюджеттің қолданылу уақытына тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның және тиісті қаржы жылына арналған барлық деңгейлердің жергілікті бюджеттері туралы маслихаттар шешімдерінің қолданылуы тоқтатыла тұрады. Төтенше мемлекеттік бюджет төтенше немесе соғыс жағдайы енгізілген мерзім ішінде қолданыста болады. Қазақстан Республикасының жекелеген жерлерінде төтенше жағдай енгізілген ретте төтенше мемлекеттік бюджет енгізілмейді. Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры оқулықтың 16 тармағында қаралған. Бюджет жүйесінің жұмыс істеуі бюджеттердің әр түрлі деңгейлерінің өзара байланысына негізделеді және оларды жоспарлау, әзірлеу, қарау, бекіту, атқару, бақылау, тәртібімен, сондай ақ республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі мемлекеттік бюджет жүйесіне кіретін барлық бюджеттердің бірлігі, дербестігі, толықтығы, реалистігі, дәйектілігі, жариялылығы және т. б. қағидаттарына негізделеді.

4. Республикалық бюджет кірістерінің көлемі мен құрылымы

Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттің жұмыс жасауы ерекше экономикалық нысандар бюджеттің кірістері мен шығыстары арқылы болып отырады. Олар қүндық бөліністің жеке көздерін білдіреді. Категориялардың екеуі де бюджеттің өзі сияқты объективті және олардың өзгеше қоғамдық арналымы болады: кірістер мемлекетті қажетті ақша қаражаттарымен қамтамасыз етеді, шығыстар орталықтандырылған ресурстарды жалпымемлекеттік қажеттіліктерге сәйкес бөледі. Бюджеттің түсімдері кірістер, бюджеттік кредиттерді өтеу, мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер, сондай -ақ мемлекеттік қарыздар, ал оның шығыстары шығындар, бюджеттік кредиттер, қаржы активтерін сатып алу, қарыздар бойынша негізгі борышты өтеу болып табылады.

Кірістер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы нақты әлеуметтік - экономикалық және тарихи жағдайларда жүзеге асырылатын мемлекеттік бюджет және салық саясатын жүргізудің бағыттарына байланысты болады. Бұл кезде мемлекет белгілі бір жағдайларда кірістерді қалыптастырудың және шығыстарды жұмсаудың қолайлы нысандары мен әдістерін пайдаланады.

Нарықтық қатынастарға көшкенге дейін КСРО -ның мемлекеттік бюджетінің кірістері мемлекеттік кәсіпорындардың ақша жинақтарына негізделіп келеді. Ол бюджет кірістерінің жалпы сомасының 90 % құрады және негізінен екі төлемнен - айналым салығы мен пайдадан алынатын төлемдерден тұрады. Бұл жүйе 1930 жылдан 1990 жылға дейін өмір сүрді. 1980 жылдары енгізілген өндірістік қорлар, еңбек ресурстары және басқалары үшін ақы түрінде пайдада алынатын нормативті төлемдер қолданылып жүрген төлемдер жүйесін өзгертпеді және жеке кәсіпорындар қызметінің жеке -дара нәтижелеріне бағытталып отырды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.