Оқыту барысында оқушылардың танымдық белсенділігін дамыту
Кіріспе ... ... ... 3.6
І Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін оқыту барысында дамытудың теориялық негіздері.
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін дамытудың педагогикалық.психологиялық мәселелері ... ... ... ..7.16.
1.2 Оқушылардың танымдық белсенділігін оқыту барысында дамытудың жолдары ... ... ... ... 17.29
II Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін оқыту барысында дамыту жолдарының әдістемесі.
2.1 Бастауыш сынып оқушылардың танымдық белсенділігін оқыту барысында қалыптастыру ... ... ... ..30.42
2.2 Оқыту барысында оқушылардың танымдық белсенділігін дамытудың әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43.54
2.3 Сабақ жоспарының үлгілері ... ... ... ..54.56
Қорытынды ... ... ... ... ... ...57.58
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ..59.60
Қосымша.
І Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін оқыту барысында дамытудың теориялық негіздері.
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін дамытудың педагогикалық.психологиялық мәселелері ... ... ... ..7.16.
1.2 Оқушылардың танымдық белсенділігін оқыту барысында дамытудың жолдары ... ... ... ... 17.29
II Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін оқыту барысында дамыту жолдарының әдістемесі.
2.1 Бастауыш сынып оқушылардың танымдық белсенділігін оқыту барысында қалыптастыру ... ... ... ..30.42
2.2 Оқыту барысында оқушылардың танымдық белсенділігін дамытудың әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43.54
2.3 Сабақ жоспарының үлгілері ... ... ... ..54.56
Қорытынды ... ... ... ... ... ...57.58
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ..59.60
Қосымша.
Еліміз егемендік алып, тәуелсіз мемлекет ретінде дүниежүзілік қауымдастыққа танылып, жаңа демократиялық қоғамның дүниеге келуі Қазақстанда педагогика ғылымының жаңа бағытта сипат алуына кең жол ашып берді. Елбасымыз Н.Назарбаевтың «Қазақстан-2030» бағдарламасында, Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында, 2005-2010 жылға арналған білім берудің мемлекеттік бағдарламасында, 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында республиканың әлемдік білім кеңістігіне енуін ескере отырып, білім берудің мазмұны мен оқытудың барлық әдістемелік жүйесін қайта қарау қажеттілігін атап, білім берудің жаңа моделін құрудың, сынақтан өткізу мен енгізудің міндеттері атап көрсетілген.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі саясатымен мақсатының бірі - жан-жақты, білімді, шығармашылық қабілетті, танымдық белсенділігі жоғары жеке тұлғаны қалыптастыру. Дарынды, білімді жастар ғана егемендігіміздің ертеңін баянды етіп, қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына үлес қоса алады. [1.2]
Білім беру мен оқыту теориясының әдіснамалық негізі - таным теориясы және оқушы тұлғасын жан-жақты және үйлесімді қалыптастыру туралы ілімі болып табылады. Ендеше бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастыруды арнайы ұйымдастыру оқу үрдісін жетілдірудің негізгі шарты болып саналады.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі саясатымен мақсатының бірі - жан-жақты, білімді, шығармашылық қабілетті, танымдық белсенділігі жоғары жеке тұлғаны қалыптастыру. Дарынды, білімді жастар ғана егемендігіміздің ертеңін баянды етіп, қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына үлес қоса алады. [1.2]
Білім беру мен оқыту теориясының әдіснамалық негізі - таным теориясы және оқушы тұлғасын жан-жақты және үйлесімді қалыптастыру туралы ілімі болып табылады. Ендеше бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастыруды арнайы ұйымдастыру оқу үрдісін жетілдірудің негізгі шарты болып саналады.
1. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан -2030».
2. «Білім туралы» Қ.Р заңы. 1999 ж, 7 маусым.
3. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты.Алматы 2002ж
4. Ушинский К.Д. Таңдамалы педагогикалық шығармалары.
5. Алтынсари Ы.Таңдамалы педагогикалық мұралары
6. Жарықбаев Қ. «Психология» Алматы 1998 ж
7. Жарықбаев Қ. «Психология» Алматы 1998 ж
8. Сабыров Т. Оқыту теориясының негіздері. Алматы 1998 ж
9. Бабаев С. «Жалпы психология.2004ж
10. Әбілқасымова А.В. Студенттердің танымдық ізденімпаздығын қалыптастыру. – Білім, Алматы 1994
11. «Білім туралы» Қ.Р заңы. 1999 ж, 7 маусым.
12. Большая советская энциклопедия, т.25
13. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан -2030».
14. Давыдов В.В. Проблемы развиваюшего обучения. Просвешения 1986
15. Сабыров Т. Оқыту теориясының негіздері. Алматы 1998 ж
16. Тәжібаев Т.Т. «Жалпы психология» Қазақ университеті 1998 ж
17. Мұқанов М.М. «Жас және педагогикалық психология» «Мектеп» 1982
18. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики. МГУ 1981
19. Мырзабаев А.Б. Оқушылар шығармашылығын дамытуда белсенді оқытудың дидактикалық мүмкіндіктері. Алматы 2005
20. Жарықбаев Қ.Б. «Жантану негіздері» Алматы Қазақ университеті 1998
21. Сабыров Т. Оқыту теориясының негіздері. Алматы 1998 ж
22. Ушинский К.Д. Таңдамалы педагогикалық шығармалары.
23. Тұрғынбаева Б.А. Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамыту. Алматы 1998 ж
24. Жарықбаев Қ.Б. «Жантану негіздері» Алматы Қазақ университеті 1998
25. Мырзабаев А.Б. Оқушылар шығармашылығын дамытуда белсенді оқытудың дидактикалық мүмкіндіктері. Алматы 2005 ж
26. Мырзабаев А.Б. Оқушылар шығармашылығын дамытуда белсенді оқытудың дидактикалық мүмкіндіктері. Алматы 2005 ж
27. Тұрғынбаева Б.А. Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамыту. Алматы 1998 ж
28. Айдарова З. Бастауыш мектеп оқушысының танымдық белсенділігін дамыту. Бастауыш мектеп №3, 2002ж
29. Тұрғынбаева Б.А. Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамыту. Алматы 1998 ж
30. . Бастауыш мектеп №4, 2000ж
31. Әбдікәрімова Т., Рахметова С., Қабатаева Б. Ана тілі оқулығы.
32. Жарықбаев Қ,Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі Алматы 1995ж
2. «Білім туралы» Қ.Р заңы. 1999 ж, 7 маусым.
3. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты.Алматы 2002ж
4. Ушинский К.Д. Таңдамалы педагогикалық шығармалары.
5. Алтынсари Ы.Таңдамалы педагогикалық мұралары
6. Жарықбаев Қ. «Психология» Алматы 1998 ж
7. Жарықбаев Қ. «Психология» Алматы 1998 ж
8. Сабыров Т. Оқыту теориясының негіздері. Алматы 1998 ж
9. Бабаев С. «Жалпы психология.2004ж
10. Әбілқасымова А.В. Студенттердің танымдық ізденімпаздығын қалыптастыру. – Білім, Алматы 1994
11. «Білім туралы» Қ.Р заңы. 1999 ж, 7 маусым.
12. Большая советская энциклопедия, т.25
13. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан -2030».
14. Давыдов В.В. Проблемы развиваюшего обучения. Просвешения 1986
15. Сабыров Т. Оқыту теориясының негіздері. Алматы 1998 ж
16. Тәжібаев Т.Т. «Жалпы психология» Қазақ университеті 1998 ж
17. Мұқанов М.М. «Жас және педагогикалық психология» «Мектеп» 1982
18. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики. МГУ 1981
19. Мырзабаев А.Б. Оқушылар шығармашылығын дамытуда белсенді оқытудың дидактикалық мүмкіндіктері. Алматы 2005
20. Жарықбаев Қ.Б. «Жантану негіздері» Алматы Қазақ университеті 1998
21. Сабыров Т. Оқыту теориясының негіздері. Алматы 1998 ж
22. Ушинский К.Д. Таңдамалы педагогикалық шығармалары.
23. Тұрғынбаева Б.А. Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамыту. Алматы 1998 ж
24. Жарықбаев Қ.Б. «Жантану негіздері» Алматы Қазақ университеті 1998
25. Мырзабаев А.Б. Оқушылар шығармашылығын дамытуда белсенді оқытудың дидактикалық мүмкіндіктері. Алматы 2005 ж
26. Мырзабаев А.Б. Оқушылар шығармашылығын дамытуда белсенді оқытудың дидактикалық мүмкіндіктері. Алматы 2005 ж
27. Тұрғынбаева Б.А. Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамыту. Алматы 1998 ж
28. Айдарова З. Бастауыш мектеп оқушысының танымдық белсенділігін дамыту. Бастауыш мектеп №3, 2002ж
29. Тұрғынбаева Б.А. Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамыту. Алматы 1998 ж
30. . Бастауыш мектеп №4, 2000ж
31. Әбдікәрімова Т., Рахметова С., Қабатаева Б. Ана тілі оқулығы.
32. Жарықбаев Қ,Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі Алматы 1995ж
Мазмұны
Міндеттері:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .3-6
І Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін оқыту барысында
дамытудың теориялық негіздері.
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін дамытудың
педагогикалық-психологиялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...7-16 .
2. Оқушылардың танымдық белсенділігін оқыту барысында дамытудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17-29
II Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін оқыту
барысында дамыту жолдарының әдістемесі.
2.1 Бастауыш сынып оқушылардың танымдық белсенділігін оқыту
барысында қалыптастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..30-42
2.2 Оқыту барысында оқушылардың танымдық белсенділігін дамытудың
әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43-54
2.3 Сабақ жоспарының
үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
4-56
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .57-58
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 9-60
Қосымша.
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Еліміз егемендік алып, тәуелсіз мемлекет
ретінде дүниежүзілік қауымдастыққа танылып, жаңа демократиялық қоғамның
дүниеге келуі Қазақстанда педагогика ғылымының жаңа бағытта сипат алуына
кең жол ашып берді. Елбасымыз Н.Назарбаевтың Қазақстан-2030
бағдарламасында, Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында, 2005-
2010 жылға арналған білім берудің мемлекеттік бағдарламасында, 2015 жылға
дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында республиканың әлемдік білім
кеңістігіне енуін ескере отырып, білім берудің мазмұны мен оқытудың барлық
әдістемелік жүйесін қайта қарау қажеттілігін атап, білім берудің жаңа
моделін құрудың, сынақтан өткізу мен енгізудің міндеттері атап көрсетілген.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі саясатымен мақсатының
бірі - жан-жақты, білімді, шығармашылық қабілетті, танымдық белсенділігі
жоғары жеке тұлғаны қалыптастыру. Дарынды, білімді жастар ғана
егемендігіміздің ертеңін баянды етіп, қоғамның әлеуметтік-экономикалық
дамуына үлес қоса алады. [1.2]
Білім беру мен оқыту теориясының әдіснамалық негізі - таным теориясы
және оқушы тұлғасын жан-жақты және үйлесімді қалыптастыру туралы ілімі
болып табылады. Ендеше бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін
қалыптастыруды арнайы ұйымдастыру оқу үрдісін жетілдірудің негізгі шарты
болып саналады.
Еліміздің психология және педагогика саласындағы ғалымдардың,
мамандардың назарын аударып отырған мәселелердің бірі – оқушылардың
танымдық белсенділігін қалыптастыру болып отыр.
Қазіргі таңда ҚР-да білім берудің мемлекеттік стандартына сәйкес
мектептегі оқыту мен тәрбиелеу маңызы түбегейлі өзгеріп, бірінші кезекке
бұрынғыдай оқушыны пәндік білім, білік және дағдылардың белгілі бір
жиынтығымен қаруландыру емес, оқушының оқу-танымдық белсенділігін дұрыс
және тиімді ұйымдастыру негізінде жеке бас тұлғасын қалыптастыру мақсаты
алға қойылып отыр.[3]
Білім беру және оқыту теориясының оқушыларды оқыту мәселесіндегі
талаптарының бірі - танымдық белсенділік пен саналылық. Бұл талаптың
орындалуы оқушылардың оқу материалын түсінуге, өткенді жаңамен
байланыстыруға, негізгісі мен қосымшасын анықтауға, алған білімдерін
тәжірибеде пайдалануға, өз пікірлерінде оларға сүйенуге ұмтылысынан
көрінеді. Білімді саналы меңгеру өз бетімен жаңа білім алуға мүмкіндік
беретін ақыл-ой еңбегінің өзіндік тәсілдерін игермейінше іске аспайды.
Оқушылардың белсенді танымдық іс-әрекетінің көздейтін мүддесі -
білімнің қоғамдық мәнін ұғыну, қоғамға қызмет ету қарқынын үдету негізінде
дамыту. Белсенділіктің ең жоғарғы көрінісі оқушылардың алған білімдерін
өмірде, тәжірибеде нәтижелі пайдалана білуі болып табылады.
Даму дегеніміз, ең алдымен, адам организміндегі физиологиялық және
психологиялық сапалық өзгерістер. Даму - жеке адамды жетілдірудің өте
күрделі және диалектикалық үрдісі, Ал жеке тұлғаның дамуына оқушылардың оқу-
танымдық белсенділігін арттыру қазіргі заман талабына сай оны оқу үрдісінде
жетілдіру болып есептеледі.
Танымдық белсенділік – оқушының оқуға, білімге, ғылымға деген ынта-
ықыласы мен құштарлығының ерекше көрінісі. Белсенділік (интенсивтендіру)
оқушының әрекеті және пәнімен қосылғандағы дәрежесін анықтайды.
Белсенділіктің ең жоғарғы көрінісі: оқушының алған білімдерін өмірде,
тәжірибеде нәтижелі пайдалана білуінде.
Белсенділікке байланысты әлеуметтік-педагогикалық көзқарас ежелгі
дәуірден бастау алады. Оның көрнекті өкілдеріне. ежелгі грек ойшылдары
Сократ, Платон, Аристотель жатады. Олар белсенді және өз бетімен білім
алуының маңыздылығын, жетістіктері мен өзін-өзі тәрбиелеудің маңызды
екендігін негіздеген. Олардың пікірінше өзіндік іс-әрекет нәтижесінде
балада қанағаттану, қуаныш сезімі оянып, білімді игеруге белсенділігі
артады. Бұл пікірлер көптеген ғасырлар бойы педагогтердің талдау нысанасы
болды.
Мұндай психологиялық-педагогикалық көзқарасты Ы.Алтынсаринның,
К.Ушинскийдің еңбектерінде көре аламыз. .[4]
Ы.Алтынсарин оқыту арқылы өз бетінше білім көтеруге жол бастауда, ой-
әрекетін жаттықтыруда мұғалімнің оқу-тәрбие жүйесіндегі рөліне айрықша орын
берді. Алтынсаринның пікірінше, педагогтердің жұмысындағы ең шешуші нәрсе:
мұғалімнің ең жақсы оқыту әдістерін таба білуінде. [5]
К.Ушинский танымдық белсенділік мәселесіне мән беріп, өз бетінше
жұмыс - оқытуды жетістікке жеткізудің бірден-бір жолы деп есептеді.
Ол мұғалімнің жұмысын ескере отырып, оқушының белсенділігін дамыту
мақсатында ұйымдастырылған дербес бақылау мен тәжірибе өткізу.
көрнекіліктер дайындау сияқты жұмыстардың маңыздылығына тоқталды.
К.Ушинский педагогикалық ғылымда алғаш рет оқушылардың өзіндік жұмысына
философиялық және психологиялық-педагогикалық талдау жасайды.
Қоғам дамуының жаңа кезеңінде қоғамның барлық саласында күрделі
өзгерістер жүрді. Қоғамның оқу-ағарту, білім беру саласындағы өзгерістер
жеке тұлғаны қалыптастыруға, оқу үрдісінде тиімді әдіс-тәсілдерді
іздестіруге, баланың шығармашылық, рухани, дене мүмкіндіктерін дамытуға,
адамгершілік пен салауатты өмір салтын берік ұстануға бағытталады.
Қазіргі кезеңде оқушының танымдық белсенділігін дамытудың тиімді
жолдарының бірі - оқушының өзіндік жұмысы. Т.Сабыров, М.Құдайқұлов,
А.Әбілқасымованың жастардың өздігінен білім алу әрекеті жайлы, С.Ұзақбаева,
Б.Мұқанова, А.Ильясова.О.Сыздықов, т.б. оқыту мәселесін жетілдіру жөнінде
жазған еңбектері т. б .[6]
Қазіргі кезде оқыту барысында оқушылардың танымдық белсенділігін
дамыту мен жетілдіру жолдары бүгінгі күннің өзекті мәселесі
болып отыр, сондықтан да диплом жұмысымыздың тақырыбын Бастауыш
сынып оқушылардың танымдық белсенділігін дамыту жолдары деп алуымызға
себеп болды.
Зерттеу нысаны: Оқыту барысында оқушылардың танымдық
белсенділігін дамыту жолдарын ана тілі пәнін оқыту үдерісінде дамыту.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Оқыту барысында оқушылардың танымдық
белсенділігін дамыту жолдарын теориялық, әдістемелік тұрғыдан
негіздеп, практикада қарастыру.
Зерттеу міндеттері:
- Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін дамыту
жолдарының педагогикалық мәселелері
- Оқушылардың танымдық белсенділігін оқыту барысында дамыту жолдары
- Бастауыш сынып оқушылардың танымдық белсенділігін оқыту барысында
қалыптастыру
- Оқыту барысында оқушылардың танымдық белсенділігін дамытудың
ерекшеліктері
- Ана тілі пәні арқылы оқушылардың танымдық белсенділігін,
оқыту үдерісінде дамыту.
Зерттеу пәні: ана тілі
Зерттеу әдістері: Оқу стандарты, білім тұжырымдамасы және теориялық
негізде жазылған еңбектердегі педагогикалық – психологиялық әдебиеттердің
мазмұнын ашу, озық педагогикалық еңбектерге талдау жасау.
Диплом жұмысы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер мен қосымшадан тұрады.
І Бөлім. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін оқыту
барысында дамыту жолдарының теориялық негіздері.
1. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін дамыту
мен жетілдірудің педагогикалық мәселелері
Білім беру жүйесі қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының жетекші
рөлін атқарады, сондай-ақ оны әрі қарай айқындай түседі. Ал білімнің
қалыптасып дамуының жалпы шарттары философияның негізгі мәселесі - рухтың
материяға, сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан зерттелетін ілім – таным
теориясы деп аталады.
Таным теориясының басқа ғылыми теориялардан түбірлі айырмашылығы: ол -
білімнің қалыптасуы мен негізделуінің жалпы ұстанымдарын, объективтік
қатынастарды қалыптастыру.
Танымдық белсенділік - шәкірттің білімге деген өте белсенді ақыл-ой
әрекеті .Танымдық белсенділік танымдық қажеттіліктен, мақсат, танымдық уәж
және әрекетті орындаудың тәсіл-амалдарынан тұрады. Танымдық белсенділіктің
негізінде оқушыларда танымдық қызығу, танымдық ізденімпаздық қалыптасады.
Танымдык, қызығу ұғымы және оны қалыптастыру мәселесіне педагогтер
психологтердің, әдіскерлердің көптеген ғылыми зерттеу еңбектері арналған
Бұл мәселенің кейбір қырлары тамыры тереңге бойлайтын көне замандардан
бастау алады. .[7]
Көне замандағы дәуірдің өзінде-ақ ойшылдар мен педагогтер оқушылардың
өзіндік ой тұжырымдарын жасау және оны дамыту үшін репродуктивті және
эвристикалық әдістер жайлы мәселелерге көңіл бөлген.
Оқушылардың ақыл-ой тәрбиесіне негізделген тәрбие теориясында
айналасындағы дүниені шынайы ақиқат тұрғыда танып-білуін қамтамасыз етуі
мен қоғамға, адамға дұрыс қарым-қатынастың қалыптастырылуын қарастырды.
Ежелгі Греция мен Римде құл иеленушілік құрылыс кезінде басқа
мемлекеттермен салыстырғанда қоғамдық даму деңгейі жоғары болды. Антика
дәуірі мемлекеттерінде өскелең ұрпаққа тәрбие беру ісіне көп көңіл бөлінді.
Құл иеленуші қоғамына мемлекетті қорғай алатын, қажет кезінде басқыншылық
әрекеттерге икемді, күшті, жігерлі және білікті адамдар қажет болған.
Нәтижесінде ежелгі грек елінде тәрбие теориясы пайда болып, бұл идеялар
Платон, Аристотель, сондай-ақ ежелгі рим философтері Плутарх, Пацит,
Квинтимин еңбектерінде одан әрі дами түсті.
Бұл теорияда ақыл-ой тәрбиесіне көп көңіл бөлінеді, әсіресе, шәкірттің
өз ой тұжырымын дамытуға ерекше мән беріледі.
Сократтың өзі оқыту барысында шәкірттердің танымдық белсенділігі мен
ізденімпаздығын арнайы басқарудың маңыздылығын атап көрсеткен еді. Ол
шәкірттердің танымдық ізденімпаздығын арттыратын арнайы оқыту әдісін
-эвристикалық әңгімелесуді алғаш рет қолданды. Сократ білімді жай ғана
бере салмай, шәкірттеріне сұрақ қоя отырып олардың ойлау қабілетін,
қызығуын арттырып, өз ой тұжырымын жасай білуге үйретті. Эвристикалық
сұрақтарды алдын ала дайындай отырып танымдық белсенділікті оқыту құралы
ретінде қалыптастырады.
И.Гербарт танымдық белсенділікті дамыту - оқытудың негізгі
міндеттерінің бірі деген пікірде болды. Ол оқу материалы жеңіл болмауы
керек, баланың психикалық іс-әрекеті нәтижесіне сәйкес бірте-бірте
күрделендіру идеясын ұсынды. Өзінің оқыту теориясы негізінде Гербарт
адамның алуан салалы қызығуларын алады.
Адамдарға қызығулар айналасын қоршаған дүниесін танып білуге немесе
қоғамдық өмірге араласуға байланысты болады. Біріншісіне жататын қызығу -
эмпирикалық, бұл айналасын қоршаған дүниенің кейбір оқиғаларын білуге
бағытталады, ойлауға негізделген ақыл-ой қызығуы эстетикалық қызығу -
оқиғаларды көркемдік жағынан бағалай білушілікті көрсетеді. Қызығудың
екінші тобына жататындар - симпатикалық қызығу, бұл жеке адамдар арасында
қатынас туғызады; әлеуметтік қызығу -әр түрлі қоғамдық ұйымдардың
арақатынасын анықтайды; дінге қызығу -діни ұғымды күшейтеді. Осы түрлі
қызығу оқушылардың меңгеретін білім мазмұнын анықтайды. [8]
Қызығу (латынша негізі - мәні бар, маңызды) - адам ерекше сезінетін
қимылдың нақты себебі. Қызығуды жеке тұлғаның өз әрекетіне бағалық қатынасы
деп анықтауға болады. Оқушының танымдық қызығуы танымдық саласына
қатынасынан пайда болады. Оқуға, білуге деген қызығу танымдық
белсенділіктің қозғаушысы екені белгілі. Л.Выготский бұл жөнінде былай
деген: Ең алдымен, баланы бір әрекетке тарту үшін, сен оны қызықтыр, оның
бұл әрекетке дайын екенін білу үшін қамқорлық жаса, осыны іске асыру үшін
барлық күшін салатынын және бала өзі қимылдайтынын, ал мұғалім болса сол
әрекетті басқарып, бағыттап отыру керек. Оқушылардың танымдық белсенділігі
олардың білім сапасы мен даму деңгейіне байланысты ойлау әрекетінің
қалыптасуына тәуелді.[9]
Танымдық белсенділік оқу-тәрбие үрдісінің барлық саласында көрініс
табады. Қазіргі тәрбие, оқытудың ең көкейкесті мәселелерінің біріне
танымдық қызығуды жатқызамыз. Оның негізі оқу үрдісін белсендіру жолдары
мен оқушылардың қызығуын дамытуды ұсынады, оқытудың белсенді әдістері
танымдық қызығуды дамытуды көздейді. Сабақтың қай түрі болсын қызығушылық
уәждемеге бағытталады. Білім беруді ізгілендіру оқушының танымдық ой-өрісін
кеңейтуді негізгі орынға қояды.
Педагогтер, ақыл- ой тәрбиесіне негізделген тәрбие теориясы
айналасындағы дүниені шынайы ақиқат тұрғыда танып білуін қамтамасыз етуді
және қоғамға, адамдарға дұрыс қарым қатынасын қалыптастыруды қарастырады.
Танымдық белсенділік туралы анықтамаларға талдау жасай отырып
оқушылардың танымдық белсендік белгілері анықталады. Оған мына үш белгі
тән:
- Оқу танымдық белсенділіктің қоғамдағы маңыздылық бағыты;
- Оқу танымдық белсенділіктің интелектуалдық сипаты;
- Оқу танымдық белсенділіктің реттеушілік сипаты;
Сондай ақ, танымдық белсенділігін дамыту тиімділігі мынадай жетекші
факторлармен анықталады:
- оқушылардың жас ерекшеліктерін есепке алу;
- оқу үрдісіне мәселелік оқытуды кеңінен енгізу;
- материалдарды айтып түсіндіруде жүйелік ұстанымын қамтамасыз ету;
- бірте-бірте күрделене түсетін тапсырмалар кешенін шешудегі қол
жеткен табыстарды нығайтуды қамтамасыз ету, т.б.
Оқу үрдісі оқушылардың танымдық белсенділігі нәтижесінде жүзеге асады,
ал танымдық дамыту негізінде оқушыларда танымдық белсенділік қалыптасады.
Демек, оқушылардың танымдык, белсенділігін дамытуды арнайы ұйымдастыру -
оқу үрдісін жетілдірудің негізгі шарты.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастыруда оқу
материалдарының маңыздылығы дәрежесіне қарай оның құндылығын анықтап, сабақ
беру мен оқу үрдісін ұйымдастыра білудің маңызы зор.
Оқытудың мазмұнына фактілерден, әрекет тәсілдерінен басқа оқытудың шын
мазмұнымен бірге оқу үрдісіне қатысушылардың арасында ақпарат алмасу қорын
құратын және оқушылардың осы мазмұнды игеруіне әрі оны өмірде қолдануына
қызмет ететін мәліметтер кіреді.
Зерттеуші ғалымдар оқудағы танымдық белсенділікті дамыту мәселелерін
тәжірибеде шешудің түрлі жолдарын бөліп көрсеткен. Олар мына төмендегілер:
- оқу үрдісіне қатысушыпардың екі жақты сипаты әсері негізінде
мұғалім мен оқушының бірлескен әрекеті арқылы (Т.Сабыров, Н.Хмель,
- танымдық іс-әрекеттің дербестігін қалыптастыратын өзіндік жұмысты
ұйымдастыру мен оқу міндеттерін іріктеп шешу арқылы Т.Сабыров,
Б.Айтмамбетова, т.б.);
-танымдық белсенділікті дамыту арқылы ( А.Әбілқасымова, Р.Омарова, );
- оқытудағы әдістемелік білімдер элементтерін енгізу арқылы (И.Лернер,
М.Құдайқұлов);
- іс-әрекеттің бағдарланушылық негізін құрайтын жалпылама білімдерді
енгізу арқылы [10]
- оқу іс-әрекетін өздігінше бақылауды дамыту арқылы
(А.Қазмағамбетов).
Мектеп - әлеуметтік мәселелердің ішіндегі ең өзекті мәселелердің бірі.
Мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарына жаңаша көзқараспен қарау қажеттілігі
туындайды. Қазақстанның болашағын ойласақ, егемен еліміздің білім беру
жүйесі мен мектептері қазіргі жағдайда шығармашыл жаңа адамды қалыптастыру
бағытында жұмыс жүргізуі тиіс.
Адам баласының шығар биігі тек білім арқылы боларын терең пайымдаған
мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаев білім қызметкерлерінің І-ші құрылтайында:
Ұстаздар ескі қалыптасқан көзқарастан құтылуы керек, өйткені ескі білімге
оқушылардан сұраныс жоқ деген еді. Бұл ойдан аңғарып отырғанымыз, қоғамның
бүгінгі таңда жалпы білім беретін мектепке қоятын талаптарының
өзгеріп керек, өйткені ескі білімге оқушылардан сұраныс жоқ" деген еді.
Бұл ойдан аңғарып отырғанымыз, қоғамның бүгінгі таңда жалпы білім беретін
мектепке қоятын талаптарының өзгеріп отырғандығы. Әрбір мектептің болашығы
мектебінде шындалады.
Келешекте осы елдің тізгінін ұстайтын азаматтар — бүгінгі мектеп
оқушылары болғандықтан, Қазақсанның барлық мектептерге үлгі болуға тиісті
қазақ тілінде оқытатын мектептердің, оқушылардың білім сапасы, даму
бағыттары, қоғамның, мемлекеттің назарында болып 1999 жылы 7 маусымда
Білім туралы заңы қабылданды. Білім туралы заңда білім беру саласындағы
мемлекеттік саясаттың ұстанымдарының бірі — педагог қызметкерлер,
оқушылардың мемлекеттік білім беру стандартында көзделген деңгейден төмен
емес білім, білік, дағды алуын қамтамасыз етуге, баланың жеке шығармашылық
қабілетінің дамуы үшін жағдай жасау қажеттігі көрсетілген Қазақстан
Республикасы жалпы білім беретін мектептің бастауыш білім стандарты
министрлік алқасының 18.07.1996 жылы 812 шешімімен бекітіліп, 1998-1999
оқу жылынан бастап мектеп тәжірибесіне енгізілді.
Бұл білім стандартында оқушылардың белсенділіктерін дамытуды
ескеріп, өзін-өзі дамуына жағдай жасай отырып, міндетті деңгейлерін
айқындау жұмыстары жүргізілді. Оқу-тәрбие үдерісінде мұғалім мен оқушының
арасындағы қарым-қатынастың ролі ерекше. Мұғалім қызығушылық қабілетті
арттыра отырып, оқушының шығармашылығын, белсенділігін,
қабілетін оятуға, дамытуға жол ашады. .[11]
Оқушының танымдық белсенділігін, дарындылығын дамыту, тәрбиелеу —
бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып отыр. Баланың қызығушылық қабілетін
арттыру арқылы танымдық белсенділігін, қабілетін де дамыту қажет. Қызығу -
бұл адамның саналы әрекеті.
Қызығушылық қалай пайда болады? Баланың қызығуы үшін – оның көңіл-күйі
көтеріңкі, көңілді болуы тиіс. Бала бір нәрсеге қызығу үшін қызығатын
нәрселер адамға жағымды сезімдер тудыруы керек. Жалпы адамның қызығуы
бірнеше түрге бөлінеді. Қызығу туралы психологтар, педагогтар көптеген
еңбектерін жазып, дәлелдеген, зерттеген. Олар мыналар: Э.Парондайк, У.Мак
Дугал. Бұл ғалымдар қызығушылықты зерттеп, оның жемістерін де атап өтті.
Мысалы:
А) қызығушылық қабілетті арттыра отырып оқушының белсенділігін оятуға;
Ә) бала бойында шығармашылық заңдылықтарды дамытып, тәрбиелеуге; т.б.
Шығармашылық - адамның өмір шыңдығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі.
Шығармашылық — адам бойындағы белсенділікті дамытып, олардың өшуіне
жол бермеу, адамның рухани күшін нығайтып, өзін-өзі табуына жәрдемдеседі.
Адам әрдайым өзін жетілдіруге, ұмтылуға, өсуге қабілетті болады, сол арқылы
оған толыққанды өмір сүру үшін жаңа рухани куш беру білімнің ең негізгі
мақсаты болып табылады деп - Қазақстан орта білімді дамыту тұжырымдамасының
жобасында. Сонымен қатар қазақтың ұлы ойшылдары да өз еңбектерініде адамның
жеке басының қабілеттерінің дамуын қарастырып, тиімді жақтарын пайдаланған.
Кеңестік дәуірдегі психологтар мен көрнекті ғалым педагогтар В.В.Давыдов,
В.А.Крутецкий, Л.Р.Выготский, Л.В.Занков, С.Л.Рубинштейн, Б.Г.Ананьев,
А.Н.Леонтьев, И.Л.Лернер, А.Н.Луктын, В.И.Андреев, А.Л.Яковлев, және
қазақтың ағартушы ғалымдарынан А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.М.Әбділдин,
ҚБ.Жарықбаев, М.М.Мұқанов, Т.С.Сабыров, т.б. еңбектерін тұлғаны дамыту
мәселесінің теориясы мен практикасына қосқан еңбектерін білеміз. .[12]
Оқыту үрдісінде оқушының танымдық белсенділігін дамыту үшін білімдер
мен әрекет тәсілдерін алуды қажеттендіруді қалыптастыратын шарттарды, өзін-
өзі бейімдеу шарттарын, мәселелерді шешудің түрлі нысандарын ұйымдастыру
дағдыларын дамытудың шарттарын қамтамасыз етуі тиіс.
Оқушылардың танымдық белсенділігінің деңгейлеріне тоқталатын болсақ,
оның ең жоғары деңгейі танымдық міндеттерді өз бетінше қоюмен,
тапсырмалардың шешімін табуда неғұрлым тиімді жолдарын болжаумен және өз
бетінше айқындаумен, өздігінен бағалаумен сипатталады. Ал орташа деңгей
жоғары деңгейдің кейбір элементтерінің оқытушының көмегімен орындалатынымен
сипатталады, мұнда мұғалім танымдық тапсырма беріп, оның шешілуін бақылауы
немесе оқушыға шешу тәсілдерін көрсетуі тиіс. Төменгі деңгейде оқушыға
белгілі бір әрекеттің үлгісі болғанда, оларды орындау тәсілдері туралы
көмек болғанда ғана танымдық белсенділңкке ынталандыруға, белгілі
тәсілдерге бағдарлануда көрініс табады.
Танымдық ізденімпаздык, пен белсенділік жеке тұлғаның алуан қырлы
болмыс-бітімі болып табылады, ол - сезімталдық, танымдық және еріктік үрдіс
нәтижесі, танымдық уәж пен өз бетінше әрекет тәсілдерінің жиынтығы, танымға
деген тұрақты құлшыныс болып табылатын танымдық әрекетке бейімделуі.
Оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың негізі факторларына
олардың өз мүмкіндігін сезінуі, оқушылардың өз тандауымен жұмыс істеуі, оқу
үрдісінде баланың өз әрекетінен қанағаттануы; оларға мұғалім тарапынан
қойылатын талап пен қабілеттерінін, сәйкес болуы; мұғалімнің өзіндік
жұмысты ұйымдастыра алуы, т.б. жатады. Бұл факторлар оқу мотивтерінің
өрісін кеңейтіп шығармашылық әрекетіне негіз қалайды. Қабілеттер оқушыға
дайын түрінде берілмейді, ол оқыту барысында жүзеге асатын дамудың
нәтижесі. Оқу, білім алу қабілеттерінің өзі оқушының іс-әрекетінсіз пайда
болуы мүмкін емес. Қабілеттердің деңгейі әр оқушыда әр түрлі болғандықтан,
мұғалім танымдық тапсырманы беру кезінде оны ескеруі тиіс.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігі - баланың жеке
дамуын қамтамасыз ететін, танымдық тапсырмаларды шешу кезінде игерілген
білімдер мен біліктерді іс жүзінде қолданылатын, ең бастысы, саналылықпен
білімдеріне, дағдыларына және интеллектуалдық бейімділіктеріне сүйеніп, өз
бетімен кәсіптік бағдар мәселесін анықтайтын және өзіндік шығармашылық ой-
өрісін кеңейте білуімен сипатталатын жеке тұлғаға тән қасиет.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін оқыту барысында
дамыту үшін мұғалім тарапынан ұйымдастырушылық пен дұрыс басшылық және оған
оқушылардың өздері белсенділік танытпағы ләзім.
Ал оқушылардың жеке басынын, дамуына белсенді болуы үшін оны
қажетсінуі, ізденуі, бағдарлай білуі, зерттеу біліктері болуы қажет. Бұл
жерде оқушылардың қабілеттерін дамытып қана қоймай, олардың танымдық жан
қуаттарының оянуына ықпал етудің, сол жолда ізденісін, талабын ұштап, білім
деңгейін жетілдірудің маңызы ерекше.
Білім - үздіксіз білім берудің алғашқы басқышы. Осыған сәйкес оқушыға
белгілі бір көлемдегі білім, білік-дағдыларды меңгертумен бірге табиғат,
қоршаған дүние туралы түсініктерін кеңейте отырып, оларды шығармашылық
бағытта жан-жақты дамыту-бүгінгі күннің басты талабы. Осы талап тұрғысынан
алғанда, оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастырудың сан түрлі әдіс-тәсілдерін
іздестіру, жаңа технологияларды тиімді пайдаланудың маңызы ерекше. Сонымен
оқушыларды ана тілі пәнін оқыту барысында танымдық белсенділігін дамыту
үшін қажетті жағдайлар жасау керек:
-мұғалім ең алдымен сыныпта шығармашылық көңіл-күй тудыру үшін баланың
назарын бір нәрсеге аудару керек. Мысалы оқушылардың назарын шығармашылық
белсенділігін дамыту үшін үнемі тапсырма, жаттығу, ойын түрлерін ұсынған
жөн.
- шығармашылыкпен жеке-дара оқушы емес, сыныптың,
мектептің бүкіл балалары ойласу үшін жағдай, мүмкіндік туғызу. Сыныпта,
ұжымда өзара шығармашылық қарым-қатынас, шығармашылық ахуал
орнату;
- мұғалім - оқушы үшін қарапайым ғана жан. Ал егер ол оқиға, сюжет
құруға, образ жасауда жазушылық шеберлік танытса, оқушылар ерекше елтиді.
Өздерінің күшіне деген сенім қалыптасады. Сондықтан мұғалімнің
шығармашылықпен айналысуы және өзінің жазған дүниелері жөнінде
балалармен пікір алмасуы оқушының танымдық белсенділігін дамытады.
- танымдық белсенділік үшін психологиялық қауіпсіздік, еркіндік,
ашықтық, бостандықты қамтамасыз ету;
- шығармашылықты тежейтін үш нәрсе бар: біреуі —сәтсіздікке
ұшыраймын, қолымнан ешнәрсе келмейді деген тыс қорқыныш сезімі, екінші -
өзіне-өзі тым риза болмаушылық сезімі (не жазса да өзі ұнатпайды, кейде
өзін-өзі жек көріп кетеді), үшіншісі — жалқаулық. Ондай жағдайда баланы
құтқарудың жолдарын табу:
- оқушының белсенділікпен айналысуына мектепте, сабақ үстінде, үйде
қолайлы жағдай туғызу;
- белсенділік бағытқа баланы жүйелі, саналы түрде
қалыптастырып отыру:
- мұғалім оқушыны белсенділіктің түрлеріне үйретіп, баулу үшін өзі де
қарулануы керек.
Мұғалім бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін оқыту
барысында дамыту үшін бағыт-бағдар беруде мыналарды ескеруі керек деп
ойлаймын:
- шығармашылық тапсырмаларды оқушыға ұсынуда танымдық белсенділігін
дамыту жолдары көзделеді;
- білімді меңгертуде оқушының танымдық белсенділігін оқыту барысында
дамыту.
Ұлы неміс педагогы А. Дистерверг әйгілі Неміс мұғалімдерінің білім
беру ісіне басшылық атты еңбегінде Жаман мұғалім ақиқатты өзі айтып
береді, ал жақсы мұғалім оқушының өзін ізденуге жетелейді, ойлауға
үйретеді деген.
Неміс педагогы И.Ф.Гербарт өзінің оқыту теориясының негізіне әр
саладағы қызғушылықгы алған. Адамдағы қызығушылықтар қоршаған дүниені танып
білуге немесе қоғамдық өмірге араласуға байланысты. Қызығу туралы психолог
мамандар мынадай өз ой-пікірлерін жетік түсіндірген.
1) Қызығу мұқтаждықтан пайда болмайды. 2) Адамның қызығуларын соқыр
сезімдерге теңейді. 3) Адамның қызығулары ерте кезден бастап нәсіл арқылы
соқыр сезімдер, инстинктер ретінде ата-анасынан баласына көшіп отырады.
4) Сыртқы дүниемен байланыспайды. т.б.
Қызығу мектепте оку-тәрбие үрдісінде өте қажетті шарттар, яғни
мәселелер болып табылады.
Қызығудың мектеп жасындағы балалардың жақсы оқуына, оқығанын ары қарай
дамытуына, адамгершілігі мол, шығармашыл етіп тәрбиелеуіне ықпалы зор.
Мектеп жасындағы оқушылар әр нәрсеге еліктегіш, қызығушылықтары
соншалықты көрген нәрсесін қолымен ұстап, көзбен көргенше асығады. Сол үшін
мектептегі әрбір ұстаз оқушылардың сабағын тартымды, әсерлі, қызығушылығын
артыру арқылы ұйымдастыру жұмысын жолға қойса, онда біздің еңбегеміз
жемісті болар еді.
Тәуелсіз мемлекетіміздің болашағын дайындауда, олардың
дүниетанымын, өмірлік бағдарын кеңейтіп, жан-жақты жетілген азамат етіп
шығару талабы тұр. Көп уақыт орта білім беретін мектептің негізгі міндеті —
білім беру, дағды мен біліктерін қалыптастыру болып келсе, қазіргі
мектептің негізгі міндеті — біршама күрделі ойы ұшқыр, шығармашылық
қабілеті жоғары, өмірге икемді, жан-жакты дамыған жеке басты тұлға
тәрбиелеу. Әр заманның ұсынары бар және қалай болғанда да заман ағымынан
қалмай, ілгері жүру - ұлы мұрат. Қазіргі уақытта Қазақстанда білім берудің
өзіндік үлттық ерекшелігі қалыптасуды Елбасының халыққа арнаған Қазақстан
2030 жолдауындағы негізгі идеяларды іске асырудағы білімнің басты
миссиясын оқушылардың қазақстандық патриотизмге, шығармашылық жағынан
дамыған жеке тұлға, реформаға белсене қатысушы ретінде тәрбиелеу деп
есептейміз.
XXI ғасырда Қазақстанның Орта Азия барысына айналуын елестету үшін
бүгіннен бастап жас ұрпақтың бойына ұлттық мінез-құлық, биік талғампаздық,
тәкаппарлық, тектілік пен білімділік, шығармашылық қасиеттерін, танымдық
белсенділігін қалыптастыруымыз керек. .[13]
1.2. Оқушылардың танымдық белсенділігін оқыту барысында дамыту
жолдары.
Еліміздің болашағы көркейіп, өркениетті елдер қатарына қосылуы бүгінгі
ұрпаққа ғылыми негізде білім беру шығармашылық белсенділігін дамыту
міндеттері туындайды. Білім мазмұнын жаңарту, үздіксіз білім беру жүйесін
дамыту өмірдің өзі талап еткен оның белсенділігі мен шығармашылық
қабілеті қазақ мектебінің алдында тұрған үлкен міндет екені мәлім. Уақыт
талабына сай оқушының танымдық белсенділігін дамыту үшін оқытудың жаңа
ақпараттық техникасын пайдаланған жөн.
Психологтар Д.Д.Эльконин мен В.В.Давыдовтың зерттеулерінде оқу іс-
әрекетінің негізгі құрылымы-оқу мақсаты мен оқу әрекеттерінен тұрады. Оқыту
арқылы баланың белсенділігін дамытудағы көзделетін басты мақсаттарды саналы
түрде меңгеруге баулу. Шығармашылық жұмыстың басты мақсаты-оқыту мен
тәрбиелеу арқылы ұлттық және әлемдік тәлім нәрімен сусындаған, болашақ
халық игілігін жасайтын білімді де білікті маман тәрбиелейтін бағыт-бағдар
беру.
Ал, оқушылардың танымдық белсенділігін оқыту барысында дамыту,
шығармашылық қабілетін дамытуға жағдай жасау, салауатты өмір салтын
насихаттау болып табылады. Сондықтан ұшқыр ойлы, жаны сұлу, шығармашыл,
белсенді ойлай білетін дара тұлғаны тәрбиелеу біздің міндетіміз. .[14]
Қоғамның дарынды адамдарға деген қажетін қанағаттандыру талабы оқыту,
білім беру, белсенділігінің дамуына жол ашу, шығармашыл тұлға қалыптастыру
міндетін қойып отыр.
Мұғалім оқушының белсенділігін, қабілетін дамытуға ,баулуда еңбек
етеді. Көптеген психолог, педагог мамандар В.В. Давыдов, Л.В. Занков. И.Л.
Лернер, және қазақтың ағартушы ғалымдары А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев,
Қ.Жарықбаев, Т.Сабыровтар да өз еңбектерінде осы мәселені, пікірінде айтып
өткен. Педагог-психолог ғалымдардың зерттеуі бойынша әрбір жаста
шығармашылыққа баулуда ерекше қабілет, бейімділік болады екен. Мұғалім
оқушының бойында шығармашылық белсенділік қалыптастыру үшін мынандай бағыт-
бағдар беру керек: .[15
- оқушы шығармашылықпен айналысу үшін жағдай туғызу;
- сыныпта, ұжымда өзара шығармашылық қарым-қатынас орнату;
- Психологиялық қауіпсіздік, еркіндікпен қамтамасыз ету,
Оқушының шығармашылықпен айналысуына үйде, сабақта қолайлы жағдай
туғызу
өзінің жолын анықтауға ынтасы оянып, олардың осыған дағдылануы
қалыптасады. Бұл технологияның негізінде оқушылардың оқу мәдениетін, іс-
әрекеті барысында ынталылығын жүйелі ойлаудың дағдыларын қалыптастыруды
көздеген мұғалімнің шеберлігі, шығармашылығы, қабілеті, тәжірибесі
қалыптасады. Оқу үдерісінің тиімділігі ең алдымен оқушылардың белсенділігі
мен танымдық, ізденісіне қатысты десек, бұларды қамтамасыз ететін іс-әрекет
барысында оқушының белсенділік қасиетін қалыптастыру болып табылады. Білім
беруді басқарудағы әр түрлі жүйелеуді жобалау мен жүзеге асыруда оқушының
білімге деген танымдық іс-әрекеті шығармашылық белсенділігі, ынталылығы
қалыптасуы керек. Осы орайда көптеген ғалымдар оқушының шығармашылық
белсенділігі барысында ынталылықты қалыптастыру жолында өз пікірлерін,
ойларын ортаға салды. Олар мыналар: В.Г.Афанасьев, А,И.Котова,
Ю.А.Копаржевский, Б.Ф.Ломов, Р.Х.Трешьяков.
Бастауыш мектепте оқытылатын оқу сабағының оқушының сөйлеу тілін
жетілдіруде және оның әрбір белсенділігінің тиімділігі зор. Оқушының
тілін, ойын, қиялын, іздену, салыстыру және зерттеу іс-әрекеті, тікелей
ықпал етеді. Бұл мектеп жасындағы оқушылардың оқу үлгерімін арттыруға
жетілдіруге тікелей әсер етеді.
Ана тілі методикасының негізін салған К.Д.Ушинский Ана тілін толық
меңгермеген оқушыда шығармашылық белсенділік өз деңгейінде болмайды. Ана
тілі басқа пәндердің бәріне қатысы бар және олардың нәтижелерін өзіне
жинастыратын басты, өзекті пән екені түсінікті емес пе? деген болатын.
Оқулықтағы әрбір мәтін оқушы санасын да із қалдыру, олардың белсенділігін,
танымдық іс-әрекет ынталылығын, ақыл-ой, эмоциясын дамытады. Ана тілін оқу
барысында оқу материалдарын жүйелі түрде меңгеру, іздену, салыстыру,
зерттеу және әртүрлі шығармашыл жұмыстарды оқушылар оқу-танымдық іс-әрекеті
барысында белсенділігін дамыту арқылы, белсенді, қабілетті, зейінді,
ұқыпты, ынтымақты жұмыс істеуге үйретеді.
Бірінші сыныптан оқушыға айналасын, қоршаған дүниені байқатып,
бақылату, оқығанын саналы түрде түсінуін талап ету керек. Әсірісе оқушының
ойлану қабілетін, шығармашылығын арттыру үшін мәтіндегі негізгі ой-түйінін
табуға, танымдық белсенділігін қалыптастыру жұмысы жүргізіледі. Оқушылар
ана тілін оқу жылының екінші жартысында оқиды. Бұл кезде кіші мектеп
жасындағы балалардың сауаты ашылып, сөздерді тұтас оқуға, сөз бен сөздің
арасындағы тыныс белгілерін де орынды сақтап, сөйлемді де дұрыс, толық
оқуға белсенділігі артады.
Оқушылардың бұл кезде қате жібермей оқуы, мұғалімнен бақылауды,
басшылықты талап етеді. Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың оқу-танымдық
іс-әрекеті барысында белсенділігін қалыптастыруда көптеген ғалымдардың
пікірлері айтылып дәлелденген. Ал философияда оқу-танымдық іс-әрекетті
ұғымының бір-бірімен қарым-қатынастағы байланыстары түсіндіріледі. Мектепті
педагогикалық жүйе ретінде белсенділік, танымдық іс-әрекет арқылы қоршаған
ортаның дамуына бағытталған шығармашылығын қалыптастыруға Т.И.Шамованың
пікірін аса құнды деп бағалауға болады.
Педагогика ғылымында оқушылардың танымдық белсенділігін, қызығушылығын
қалыптастыруға Э.Г.Юдин, Ф.Ф.Коволев, Н.Д Хмель, Г.Д. Кориллова,
Ю.Б.Бабанский т.б. үлес қосты. Оқушылардың сабақтық - танымдық қызметін
шұғыл басқару және олардың өзін-өзі басқару белсенділігін дамытуда
байқалады. Бұлардың барлығын ортақ мақсат біріктіреді, ендеше олар жаңа
көзқарастар негізінде жоспарлау мен басқарудың жөне сабақ үстінде
оқушылардың өзін-өзі басқаруының, шығармашылық іс-әрекетінің қалыптасуының
негізі болады.
Оқушылар өзін-өзі бақылап бағалайды, шығармашылық жұмыстарымен
шұғылданады.
Бастауыш сынып оқушылары әр түрлі дидактикалық ойындармен танысады.
Оқушылардың білімге деген ынтасы ашылып құштарлығы артады. Егеменді ел
болған халқымызды бүгінгі таңда дүр сілкіндіріп жаңаша серпіліс танытып
отырған-білім беру жүйесіне көптеген талаптар, жүйелі мақсаттар қойылып
отыр. Әрбір мұғалімнің басты міндеті оқушының жеке басының, қасиеттерінің,
ізденіс, зерттеушілік және шығармашылық қабілеттерін белсенділігін дамытып
талантын ашу, танымдық іс-әрекетін қалыптастыру көзделуде. Бастауыш сынып
оқушыларының белсенділігін оқыту барысында дамытуда мұғалімнің шеберлігіне,
тәжірибесіне байланысты.
Бұл мәселенің маңыздылығы мен оның қажеттілігіне А.В.Усова, Г.Я.
Гальперин, Р.Г.Лемберг И.Я.Лернер, В.П. Паламарчук, Ж.Аймауытов М.Жұмабаев.
А.Байтұрсынов, Т. Сабыров, Ж. Қоянбаев т.б. ерекше мән береді.
Ақиқатқа жетудің, обьективті шындықты танудың диалектикалық жолы
Нақты пайымдаудан абстрактілі ойлауға одан тәжірибеге көшу — болып
табылады. Таным барысында ойлаудың түрлі тәсілдері пайдаланылады. (Анализ,
синтез, дедукция, индукция, абстракция) Танымның негізгі және білімінің
ақиқаттылығының шарты-тәжірибелік іс-әрекет.
Оқушылардың белсенділігі танымдық іс-әрекет барысында жүзеге асады.
Себебі оның оқу іс-әрекетінің нәтижесі оны таным өрісінің жаңа шеңберіне
алып келеді, ол үшін жаңа білім, білік дағдылардың көзі ашылады. Бастауыш
сынып оқушыларының танымдық белсенділігін оқыту барысында дамыту, таным
қабілеттілігінің оянуына түрткі болады. Мектептегі оқытудың негізгі
мәселелері — оқу барысында оқушылардың белсенділігін дамыту, олардың өз
бетінше ынта-ықыласын, шығармашылық әрекетін дамытатындай етіп
ұйымдастырылады. Баланың өзіндік сезімдік (қалауы, ынтасы, құштарлығы,
әсерленуі) негізінде қабылданған білім, дағды, ептілік, әлдеқайда нәтижелі
әрі жемісті болады. Бастауыш сынып оқушыларының әсерленгіш, эмоционалды
болып келетінін ескеріп отыру — мұғалімнің негізгі міндеті.
Шығармашылық психикалық үрдістердің (түйсік, қабылдау, зейін, ес,
ойлау, сөйлеу) дамуымен бірге баланың психикалық қасиеттері де қабілет,
бейімділік, мінез қалыптаса бастайды. Осыған байланысты оқытудың
қабылдағыштық, білімге құмарлық, тапқырлық, ізденімпаздық сияқты жақтары да
жетіле түседі — деді Р.Қоянбаев осы мәселе жайлы жазған еңбегінде.
Таным — обьективті шындықтың адам санасындағы белсенді және қайшылықты
бейнеленуі. Танымның мақсаты — зерттеліп отырған заттың терең мәнін
қайшылықтар жүйесін ашу. .[16]
Таным теориясы (гносеология) дүниетанудың жалпы заңдылықтарын
зерттейді. Дүниетану тікелей сезімдік процестер — түйсіну, қабылдау,
пайымдаудан басталып, одан әрі ойлауға қарай өрбиді. Белсенділік
процестерінің барлығы да сезімдік процестер — түйсіну, қабылдау,
елестетумен байланысты. Адамның сыртқы дүниені танып, білуі оның шындығы
тәжірибеде, және іс-әрекеттердің нәтижелерінде тексеріліп отырады.
Дегенмен адам тікелей сезім арқылы танып білген нәрселердің белгі
қасиеттері мен мән жайын жете танып біле алмайды. Мұндай ерекшеліктерді
білу тек ойлау арқылы жүзеге асырылады.
Қызығу дегеніміз — шындықтағы заттар мен құбылыстарды белсенділікпен
танып, білуге бағытталған адамның біршама тұрақты жеке ерекшелігінің бір
көрінісі. Қызығуда бір нәрсені ерекше тандап, соған зейін қойылады, адамды
еліктіріп өзіне тартқан иәрсенің бәрі қызығудың обьектісі болып табылады.
Қызығудың физиологиялық негізі Бұл не? деген рефлекс адамның қызығуы бір
нәрсеге аса зейін қоюдан, оған құмартудан, соны үнемі ойлаудан көрініп
тұрады. Адамда сан алуан қызығулардың болуы мүмкін. Бірақ осылардың ішінен
басты біреуі ең басыңқы қызығуы болады. Мұндай қызығулар әсіресе оқу
әрекетінде аса қажет. Оқу қызығуларының әсерлі, күшті тұрақты, мазмұнды
болуы, баланың сабақ үлгеруіне, білімді терең алуына көп жәрдемін тигізеді.
Оқу қызығулары балаларда оқу мотивтерінің дамуына байланысты қалыптасып
отырады. Қызығуы тұрақтанбаған адам қызметтің қай саласында болмасын
пәрменді еңбек ете алмайды. Қызығулар өзінің мазмұны мен бағытына қарай
материалдық, қоғамдық, саяси, кәсіптік, эстетикалық, спорттық, танымдық
болып келеді. Танымдық қызығулар — оқуға, ғылымға қызығу. Қызығу балаларда
қарапайым тану қызығулары болып көрінуден басталады. Ол көбінесе балалардың
бейімділігіне қарай көрінеді. Қызығу пәрменді, белсенді болуы қажет, ол
үшін бала тікелей әрекетпен айналысуы тиіс. Мұғалім балалардың қызығуын
тәрбиелеуде оларға әлі де онша мәлім емес кейбір жанама қызығуларын тауып,
соларды тұрақтандыру жағын ойластыруы қажет. Сонда ғана бала рухани өмірге
бай басқа, зерігуді білмейтін, еңбек сүйетін жан-жақты қабілетті тұлға
болып шығады. .[17]
Танымдық қызығушылық оқушының құнды мотивтерінің бірі болып
табылады. Осы мәселеге байланысты А.Н.Н.Леонтьев, Л.И. Божовин, С.Л.
Рубинштейн, И.Гербарт, К.А. Лыгалова, Д.И.Прайтак, Б.Г. Ананьев, Г.С.
Костюк т.б. зерттеулер жүргізген. Қызығу ішкі факторлардың бірлігінің
арқасында қалыптасады. Алты жасар балалармен жүргізілген
эксперименттерінде Ш.А. Амоношвили оқу үдерісінде оқушылардың
қызығушылығын эмоционалды интеллектуалды шығармашылық сипатпен бірге
қарастырды. Профессор Т.Сабыровтың Оқытудың теориялық
негіздері еңбегінде оқу әрекеті өзіндік құрылымы бар жүйе, ол мынадай
бөлімдерден тұрады деп көрсетті. .[18]
1. Оқу — танымдық қажеттілік
2. Мотив (Себеп)
3. Оқу міндеті.
Оқу — танымдық іс-әрекет қажеттілік дәстүрлі оқытудағыдай сыртқы
түрткі арқылы емес, оқушының іштей талпынуы арқылы білімге қажеттілік
тууына жағдай жасау қажет. Оқу материалы балаларда Бұл не? деген
рефлексия тудырып әрі қарай оны танып білуге түрткі болуы қажет. Осы танып
білуге құштарлық, мотив оқу міндетін шешуді мақсат етеді. Оқу
міндеті мотивті шешуге қалыптасады. Оқушыларға білім мен тәрбие берудің
басты жолы (формасы) — сабақ. Онда мұғалім белгіленген уақытқа сай
оқушылармен бірлесе отырып, мақсаты бір оқу — тәрбие мәселесін шешеді.
Сабақ алға қойылған мақсатына қарай жаңа білімді меңгеру сабағы, біліктілік
пен дағдыны игеру және іс-әрекет қалыптастыру сабағы, білімді қорыту және
жүйелеу сабағы, қайталау және бекіту сабағы, тексеру және сынау сабағы,
аралас сабақ болып, оқыту әдістеріне қарай әңгіме сабақ, лекция сбақ,
практикалық сабақ, ал сабақтың сабақтар жүйесіндегі орнына білімнің
міндеті, дайындық жұмысы болып саналады.
Екіншіден, оқушының білімге деген ықыласы мен қызығушылығын арттыру
үшін тақырыпқа сай сабақ типін, оның құрылымын, әдістерін, тәсілдерін
түрлендіріп отыру. Сабақты үнемі қалыптасқан дәстүрлі формада өткізу,
әсіресе бастауыш сыныптарда оқушы әрекетіне қозғау сала бермейді.
Оқушылардың белсенділігін арттыру оқу — таным, олар әрекетін басқару
арқылы іздеу, зерттеу, дидактикалық ойындар, ой таласын туғызумен
байланысты.
Үшіншіден, сабақта дидактикалық және техникалық құралдарды мақсатқа
сай, оқушы сезіміне әсер ететіндей тұрғыда пайдалану.
Төртіншіден, мұғалім мен ынтымақтығын жасау яғни оқушының өз ынта-
жігері мен оқуға құлшынысын арттыру. Ол мұғалімнің сабақта оқушымен үзбей
жүргізетін білім алудың қажеттілігін білдіру, қолынан іс келетініне
сендіру, оларды сүйетіндігін, құрметтейтіндігін дәлелдеу және олармен
санасатынын көрсету т.б. жұмыстарына яғни оқу себебін (мотивін) табуына
байланысты.
Бесіншіден, сабақты өмірмен байланыстырып отыру материалының мазмұнын
оқушыны қоршаған өмірдің өзгерісімен, қозғалысымен, шындығымен
байланыстырып отыру білімнің өмірде қажеттілігін түсінуге, оны есте
сақтауға, алған білімін тәжірибеде қолдануға жағдай жасайды. Бұл мақсат
әсіресе практикалық сабақтарды өту кезінде кеңінен шешіледі.
Алтыншыдан, сабақта танымдық ойындарды пайдалану. Ойын оқушы
әрекетінде жетекші орын алады. Сондықтан сабақтың мазмұнына сай
дидактикалық ойындарды пайдалану олардың оқуға танымдық бесенділігін
арттырудың себепшісі. Бірақ сабақтың барлық уақытын ойынмен ауыстыруға
болмайды.
Жетіншіден, сабақта шешімін тапқан озық тәжірибені қолданып отыру.
Мұғалімдердің барлығы ісі нәтижелі болу үшін ізденіс жасайды. Бірақ өз
ісіне талдау жасап, артықшылығы мен кемшілігін анықтай бермейді. Өзгенің
тәжірибесін жаппай қолдану орын алды. Бұл дұрыс. Бірақ сол тәжірибе сабақта
оқушылардың оқу еңбегіне қозғау салды ма, болмаса оқушыны тек елең еткізе
ме, әлде жалған әрекетке соқтырды ма, мұны мұғалім анықтау тиіс. Сонда ғана
озық тәжірибе өз мақсатына жетеді.
Сегізіншіден сабақтың нәтижелі өтуі, ондағы көңіл күйге педагогтік
шеберлікке байланысты. Оқушылардың сабақтағы көңіл күйі мұғалімнің олармен
қарым-қатынасына, үнемі, сөйлеу мәнеріне, келбетіне, ым мен қимылды орынды
қолдануына байланысты. Егер мұғалім орынсыз балаға жекіп, орынсыз талап
қойса, онда оқыту мақсатына жетпейді, қайта мұғалімге қарсы әрекеттер
дамиды.
Тоғызыншыдан, сабақта оқушылар әрекетін үйлестіріп отыру яғни әрекетін
жеке, ұжым болып шешуге үйрету.
Оныншыдан, нәтижелі сабақ өткізу үшін мұғалімнің өз білімін үздіксіз
көтеріп отыруы.
Он біріншіден, өтілген сабақтың тиімділігін анықтап отыру т.б.
Оқушылар білім мен тәрбиені сабақта ғана емес, олармен жеке өз бетімен
жүргізілген жұмыстарда пәндік үйірмеде, саяхаттар мен олимпиада өткізгенде
және өз бетінше оқуды, өзін-өзі тәрбиелеуі кезінде де алады.[19]
Жеке жұмыстар оқушының білімін тереңдету білімдегі оқулықтың орнын
толтыру мақсатында сабақтан тыс уақытта жүргізіледі. Мұғалім оқушының жеке
ерекшеліктерін, білім деңгейін ескеріп, алдын-ала қандай білім көлемін
беретінін, қалай үйрететінін белгілейді. Кейін мақсатқа сай оқушымен
бірлесе отырып жеке жұмыстар жүргізеді. Мұнда оқушы өз бетінше жұмыс
жасауға ізденуге тырысады, ал мұғалім жұмысын шешуге кеңес береді алдағы
іске жөн сілтейді. Жеке жұмыс оқытудың міндетті формасы емес, ол оқушының
қалауы, болмаса мұғалімнің кейбір оқушыны шақыруы бойынша ұйымдастырылады.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін
қалыптастыруда пән бойынша үйірме жұмыстары ұйымдастырылады. Ол
оқушылардың сабақта алған білімін одан әрі тереңдету, оны өмірде қолдану,
ептілігі мен дағдысын арттыру және кәсіптік бағдар беру мақсатын көздейді.
Үйірме жұмысын жергілікті жердің ерекшелігіне, оқушылардың қалауына сәйкес
10-12 оқушыны қатысуында жүргізіледі. Үйірме отырысы екі аптада 130 -200
сағат аралығында өтеді. Мұндағы оқу жұмысы лабораториялық, практикалық,
ауыл шаруашылық және өндіріс озаттарымен кездесу, кітаппен жұмыс есеп
шығару, кабинетті жабдықтау, өндіріске саяхат жасау, егін егу, оны күтіп
баптау түрінде өткізіледі.Оқушылардың терең, тиянақты білім алуына танымдық
белсенділігін қалыптастыруда өзіндік жұмыстар ерекше орын алады. Ол —
оқушының білейін, таниын орындайын деп өз әрекетін ұйымдастыруға
бағытталған оқу жұмысының күрделі түрі. Өзіндік жұмыстар сабақты сабақтан
тыс жұмыстарда және үйде орындалады. Оның нәтижелі болуы мұғалімнің
тапсырманы дұрыс беруіне, оқушының белсенділігіне оқудың қажеттілігін
түсінуіне (оқу себебін табуға) байланысты. Өзіндік жұмыстардың түрі көп.
Ол негізінен, мұғалімнің оқу материалын түсіндіру бекіту, үй
тапсырмасын сұрау кезінде жаттығу орындату, есеп шығарту, болмаса жазба,
графикалық, практикалық жұмыстарын орындау және кітаппен жұмыс жүргізу
кезінде көрінеді. Көптеген мұғалімдердің тәжірибесіне танымдық
белсенділігін арттыруда оқушылардың өзіндік жұмыс нәтижесі мыналарға
байланысты:
1. Оқушының жас, дара ерекшелігін есепке алуға;
2. Оқушыны оқу әрекетіндегі жалпы, нақты мақсат пен міндетті анықтап,
оған лайықты тәсіл мен әдісті қолдана білуге үйретуге;
3. Оқушының оқу міндетін өз еркімен шешуіне;
4. Өз ісінің нәтижесіне сенуіне, оған қызығуына т.б.
5. Оқу әрекетінің барысында бақылау жасап, оны бағалауына т.б.
Шығармашылық белсенділікті.
Оқушылардың өзіндік жұмыстарының ішінде кітаппен жұмыстың мәнін
ескеріп, оған тоқтауды жөн көрдік. Кітап — білім бұлағы болғандықтан,
оқушының онымен жұмыс жасау іскерлігі, дағдысы болу керек. Кітаптар оқулық,
қосымша әдебиеттер, көркем шығармалар болып бөлінеді.
Бұлардың әрқайсысымен жұмыс жасаудың өзіндік ерекшеліктері бар. Оқушы
алдымен қажетті кітапты тауып алып,одан жаңа білім алатынын, болмаса
мұғалім түсіндірген білімді бекітетінін анықтайды. Оқулықтарды пайдаланған
кезде тапсырмаға сай оқу материалын оқып шығып, ережелер мен анықтамаларға
мән береді. Оны жаттығу орындау, есеп шығару, дәлелдеу арқылы есте
сақтайды, тіпті кейбірін қажетіне қарай жаттап алады. Қосымша әдебиеттерді
пайдалану арқылы өз бетімен оқулықтан алған ұғым мен түсініктер одан әрі
кеңейтіледі. Ол үшін оқу материалының мазмұнына жаппай талдау жасай бермей,
негізгі және қосымша материалға айрықша мән береді, яғни негізгі материалға
зейін қою арқылы оқулықта берілген ұғым мен түсінікті одан әрі нақтылайды,
кеңейтеді, ал қосымша оқу материалдарына көңіл бөлу арқылы теориялық
білімнің өмірдегі пайдасын, болмаса қажеттілігін түсінеді. Мұның
нәтижесінде өз бетінше оқушыдан оқуға деген белсенділік, қызығу, танымдылық
іс-әрекет қалыптасады.
Ал көркем шығармаларды оқушы қалауына сәйкес тандап, толық оқып
шығады.
Оқушы ойлау операциясына сүйеніп, өз білімін шындыққа айналдырады. Бұл
дамытып оқытудың негізгі ережесі, яғни оқушылардың танымдық белсенділік іс-
әрекетін дамыту, оларды өз бетімен ізденуге, зерттей білуге және жаңа
білімді еркін игеруге үйрету.
Іскерлік — алған білім негізінде оқушылардың практикалық әрекеті іске
асырылады. Білімсіз қандай болса да іскерлік мүмкін емес. Мысалы, сауатты
жазу үшін грамматикалық ережелерді білу керек. Өлшеу сызғышын, секундомерді
пайдалану үшін физика біліміне сүйену қажет.[20]
Дағды — бұл қайта - қайта орындалатын практикалық әрекетке
машықтандыру мысалы тез оқу дағдысы жүйелі түрде жаттығу нәтижесі.
Сонымен, оқу үдерісінде білімнің, іскерліктің және дағдының өзара
байланысы, бірлігі оқушылардың шығармашылық қабілетінің (зейін, онда
мұғаліммен оқушылардың ынтымақтастық іс-әрекеттерімен тәсілдеріне үйретеді.
Бұл сабақ беру үдерісі. Оқушылар сабақта түрлі іс-әрекеттерінің барысында
дамиды, олардың ғылыми көзқарастары қалыптасады. Бұл оқу үдерісі. Оқу -бұл
оқушылар іс-әрекеттерінің яғни обьективтік әлемді танудың ерекше
формасы.[21]
Оқыту үдерісінің қозғаушы күштері оқытудың барысында қойылатын
танымдық белсенділік және іс-әржет практикалық міндеттермен оқушылардың
нақтымен іскерлік дәрежесі және ақыл — ой дамуының арасындағы қайшылық.
Егер қойылған міндеттерді оқушылардың шешуге шамасы келмесе, онда қайшылық
оқытудың және дамудың қозғаушы күштері бола алмайды. Қайшылық қозғаушы
күштері ретінде пайда болу үшін қажетті шарт, ол оқушылардың ықтимал
мүмкіндіктеріне сәйкес келуі қажет.
Оқыту процесінің өзіне тән функциялары бар. Олар оқытудың білім беру,
оқытудың тәрбиелік, оқытудың дамыту функциялары.
Оқытудың тәрбиелік функциясы — оқытудың тәрбиелік ықпалы жайындағы
идея Я. А. Каменскийдің И.Ф.Гербарттың, Ф.А. Дистервектің, Н.И. Пироговтың,
К.Д.Ушинскиийдің еңбектерінде мазмұндалған.
И.Ф. Гербарт оқыту адамгершілік тәрбиеліксіз мақсатсыз құрал деп
тұжырымдады. Н.И.Пирогов пен К.Д. Ушинский алғаш рет педагогика тарихында
оқытудың тәрбиелік сипатын, оның ғылыми мазмұнына тәуелді деді.
К. Д. Ушинскийдің педагогикалық теориясында оқыту және оқу тәрбиенің
құдыретті құралы деп айтылған. Тәрбиелей отырып, білім беруде.
Ушинскийдің айтуы бойынша, дамытып оқыту, яғни адамның
байқағыштығын, ақыл, есін, қиялын дамытып, оны әлеуметтік және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Міндеттері:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .3-6
І Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін оқыту барысында
дамытудың теориялық негіздері.
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін дамытудың
педагогикалық-психологиялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...7-16 .
2. Оқушылардың танымдық белсенділігін оқыту барысында дамытудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17-29
II Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін оқыту
барысында дамыту жолдарының әдістемесі.
2.1 Бастауыш сынып оқушылардың танымдық белсенділігін оқыту
барысында қалыптастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..30-42
2.2 Оқыту барысында оқушылардың танымдық белсенділігін дамытудың
әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43-54
2.3 Сабақ жоспарының
үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
4-56
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .57-58
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 9-60
Қосымша.
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Еліміз егемендік алып, тәуелсіз мемлекет
ретінде дүниежүзілік қауымдастыққа танылып, жаңа демократиялық қоғамның
дүниеге келуі Қазақстанда педагогика ғылымының жаңа бағытта сипат алуына
кең жол ашып берді. Елбасымыз Н.Назарбаевтың Қазақстан-2030
бағдарламасында, Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында, 2005-
2010 жылға арналған білім берудің мемлекеттік бағдарламасында, 2015 жылға
дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында республиканың әлемдік білім
кеңістігіне енуін ескере отырып, білім берудің мазмұны мен оқытудың барлық
әдістемелік жүйесін қайта қарау қажеттілігін атап, білім берудің жаңа
моделін құрудың, сынақтан өткізу мен енгізудің міндеттері атап көрсетілген.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі саясатымен мақсатының
бірі - жан-жақты, білімді, шығармашылық қабілетті, танымдық белсенділігі
жоғары жеке тұлғаны қалыптастыру. Дарынды, білімді жастар ғана
егемендігіміздің ертеңін баянды етіп, қоғамның әлеуметтік-экономикалық
дамуына үлес қоса алады. [1.2]
Білім беру мен оқыту теориясының әдіснамалық негізі - таным теориясы
және оқушы тұлғасын жан-жақты және үйлесімді қалыптастыру туралы ілімі
болып табылады. Ендеше бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін
қалыптастыруды арнайы ұйымдастыру оқу үрдісін жетілдірудің негізгі шарты
болып саналады.
Еліміздің психология және педагогика саласындағы ғалымдардың,
мамандардың назарын аударып отырған мәселелердің бірі – оқушылардың
танымдық белсенділігін қалыптастыру болып отыр.
Қазіргі таңда ҚР-да білім берудің мемлекеттік стандартына сәйкес
мектептегі оқыту мен тәрбиелеу маңызы түбегейлі өзгеріп, бірінші кезекке
бұрынғыдай оқушыны пәндік білім, білік және дағдылардың белгілі бір
жиынтығымен қаруландыру емес, оқушының оқу-танымдық белсенділігін дұрыс
және тиімді ұйымдастыру негізінде жеке бас тұлғасын қалыптастыру мақсаты
алға қойылып отыр.[3]
Білім беру және оқыту теориясының оқушыларды оқыту мәселесіндегі
талаптарының бірі - танымдық белсенділік пен саналылық. Бұл талаптың
орындалуы оқушылардың оқу материалын түсінуге, өткенді жаңамен
байланыстыруға, негізгісі мен қосымшасын анықтауға, алған білімдерін
тәжірибеде пайдалануға, өз пікірлерінде оларға сүйенуге ұмтылысынан
көрінеді. Білімді саналы меңгеру өз бетімен жаңа білім алуға мүмкіндік
беретін ақыл-ой еңбегінің өзіндік тәсілдерін игермейінше іске аспайды.
Оқушылардың белсенді танымдық іс-әрекетінің көздейтін мүддесі -
білімнің қоғамдық мәнін ұғыну, қоғамға қызмет ету қарқынын үдету негізінде
дамыту. Белсенділіктің ең жоғарғы көрінісі оқушылардың алған білімдерін
өмірде, тәжірибеде нәтижелі пайдалана білуі болып табылады.
Даму дегеніміз, ең алдымен, адам организміндегі физиологиялық және
психологиялық сапалық өзгерістер. Даму - жеке адамды жетілдірудің өте
күрделі және диалектикалық үрдісі, Ал жеке тұлғаның дамуына оқушылардың оқу-
танымдық белсенділігін арттыру қазіргі заман талабына сай оны оқу үрдісінде
жетілдіру болып есептеледі.
Танымдық белсенділік – оқушының оқуға, білімге, ғылымға деген ынта-
ықыласы мен құштарлығының ерекше көрінісі. Белсенділік (интенсивтендіру)
оқушының әрекеті және пәнімен қосылғандағы дәрежесін анықтайды.
Белсенділіктің ең жоғарғы көрінісі: оқушының алған білімдерін өмірде,
тәжірибеде нәтижелі пайдалана білуінде.
Белсенділікке байланысты әлеуметтік-педагогикалық көзқарас ежелгі
дәуірден бастау алады. Оның көрнекті өкілдеріне. ежелгі грек ойшылдары
Сократ, Платон, Аристотель жатады. Олар белсенді және өз бетімен білім
алуының маңыздылығын, жетістіктері мен өзін-өзі тәрбиелеудің маңызды
екендігін негіздеген. Олардың пікірінше өзіндік іс-әрекет нәтижесінде
балада қанағаттану, қуаныш сезімі оянып, білімді игеруге белсенділігі
артады. Бұл пікірлер көптеген ғасырлар бойы педагогтердің талдау нысанасы
болды.
Мұндай психологиялық-педагогикалық көзқарасты Ы.Алтынсаринның,
К.Ушинскийдің еңбектерінде көре аламыз. .[4]
Ы.Алтынсарин оқыту арқылы өз бетінше білім көтеруге жол бастауда, ой-
әрекетін жаттықтыруда мұғалімнің оқу-тәрбие жүйесіндегі рөліне айрықша орын
берді. Алтынсаринның пікірінше, педагогтердің жұмысындағы ең шешуші нәрсе:
мұғалімнің ең жақсы оқыту әдістерін таба білуінде. [5]
К.Ушинский танымдық белсенділік мәселесіне мән беріп, өз бетінше
жұмыс - оқытуды жетістікке жеткізудің бірден-бір жолы деп есептеді.
Ол мұғалімнің жұмысын ескере отырып, оқушының белсенділігін дамыту
мақсатында ұйымдастырылған дербес бақылау мен тәжірибе өткізу.
көрнекіліктер дайындау сияқты жұмыстардың маңыздылығына тоқталды.
К.Ушинский педагогикалық ғылымда алғаш рет оқушылардың өзіндік жұмысына
философиялық және психологиялық-педагогикалық талдау жасайды.
Қоғам дамуының жаңа кезеңінде қоғамның барлық саласында күрделі
өзгерістер жүрді. Қоғамның оқу-ағарту, білім беру саласындағы өзгерістер
жеке тұлғаны қалыптастыруға, оқу үрдісінде тиімді әдіс-тәсілдерді
іздестіруге, баланың шығармашылық, рухани, дене мүмкіндіктерін дамытуға,
адамгершілік пен салауатты өмір салтын берік ұстануға бағытталады.
Қазіргі кезеңде оқушының танымдық белсенділігін дамытудың тиімді
жолдарының бірі - оқушының өзіндік жұмысы. Т.Сабыров, М.Құдайқұлов,
А.Әбілқасымованың жастардың өздігінен білім алу әрекеті жайлы, С.Ұзақбаева,
Б.Мұқанова, А.Ильясова.О.Сыздықов, т.б. оқыту мәселесін жетілдіру жөнінде
жазған еңбектері т. б .[6]
Қазіргі кезде оқыту барысында оқушылардың танымдық белсенділігін
дамыту мен жетілдіру жолдары бүгінгі күннің өзекті мәселесі
болып отыр, сондықтан да диплом жұмысымыздың тақырыбын Бастауыш
сынып оқушылардың танымдық белсенділігін дамыту жолдары деп алуымызға
себеп болды.
Зерттеу нысаны: Оқыту барысында оқушылардың танымдық
белсенділігін дамыту жолдарын ана тілі пәнін оқыту үдерісінде дамыту.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Оқыту барысында оқушылардың танымдық
белсенділігін дамыту жолдарын теориялық, әдістемелік тұрғыдан
негіздеп, практикада қарастыру.
Зерттеу міндеттері:
- Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін дамыту
жолдарының педагогикалық мәселелері
- Оқушылардың танымдық белсенділігін оқыту барысында дамыту жолдары
- Бастауыш сынып оқушылардың танымдық белсенділігін оқыту барысында
қалыптастыру
- Оқыту барысында оқушылардың танымдық белсенділігін дамытудың
ерекшеліктері
- Ана тілі пәні арқылы оқушылардың танымдық белсенділігін,
оқыту үдерісінде дамыту.
Зерттеу пәні: ана тілі
Зерттеу әдістері: Оқу стандарты, білім тұжырымдамасы және теориялық
негізде жазылған еңбектердегі педагогикалық – психологиялық әдебиеттердің
мазмұнын ашу, озық педагогикалық еңбектерге талдау жасау.
Диплом жұмысы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер мен қосымшадан тұрады.
І Бөлім. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін оқыту
барысында дамыту жолдарының теориялық негіздері.
1. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін дамыту
мен жетілдірудің педагогикалық мәселелері
Білім беру жүйесі қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының жетекші
рөлін атқарады, сондай-ақ оны әрі қарай айқындай түседі. Ал білімнің
қалыптасып дамуының жалпы шарттары философияның негізгі мәселесі - рухтың
материяға, сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан зерттелетін ілім – таным
теориясы деп аталады.
Таным теориясының басқа ғылыми теориялардан түбірлі айырмашылығы: ол -
білімнің қалыптасуы мен негізделуінің жалпы ұстанымдарын, объективтік
қатынастарды қалыптастыру.
Танымдық белсенділік - шәкірттің білімге деген өте белсенді ақыл-ой
әрекеті .Танымдық белсенділік танымдық қажеттіліктен, мақсат, танымдық уәж
және әрекетті орындаудың тәсіл-амалдарынан тұрады. Танымдық белсенділіктің
негізінде оқушыларда танымдық қызығу, танымдық ізденімпаздық қалыптасады.
Танымдык, қызығу ұғымы және оны қалыптастыру мәселесіне педагогтер
психологтердің, әдіскерлердің көптеген ғылыми зерттеу еңбектері арналған
Бұл мәселенің кейбір қырлары тамыры тереңге бойлайтын көне замандардан
бастау алады. .[7]
Көне замандағы дәуірдің өзінде-ақ ойшылдар мен педагогтер оқушылардың
өзіндік ой тұжырымдарын жасау және оны дамыту үшін репродуктивті және
эвристикалық әдістер жайлы мәселелерге көңіл бөлген.
Оқушылардың ақыл-ой тәрбиесіне негізделген тәрбие теориясында
айналасындағы дүниені шынайы ақиқат тұрғыда танып-білуін қамтамасыз етуі
мен қоғамға, адамға дұрыс қарым-қатынастың қалыптастырылуын қарастырды.
Ежелгі Греция мен Римде құл иеленушілік құрылыс кезінде басқа
мемлекеттермен салыстырғанда қоғамдық даму деңгейі жоғары болды. Антика
дәуірі мемлекеттерінде өскелең ұрпаққа тәрбие беру ісіне көп көңіл бөлінді.
Құл иеленуші қоғамына мемлекетті қорғай алатын, қажет кезінде басқыншылық
әрекеттерге икемді, күшті, жігерлі және білікті адамдар қажет болған.
Нәтижесінде ежелгі грек елінде тәрбие теориясы пайда болып, бұл идеялар
Платон, Аристотель, сондай-ақ ежелгі рим философтері Плутарх, Пацит,
Квинтимин еңбектерінде одан әрі дами түсті.
Бұл теорияда ақыл-ой тәрбиесіне көп көңіл бөлінеді, әсіресе, шәкірттің
өз ой тұжырымын дамытуға ерекше мән беріледі.
Сократтың өзі оқыту барысында шәкірттердің танымдық белсенділігі мен
ізденімпаздығын арнайы басқарудың маңыздылығын атап көрсеткен еді. Ол
шәкірттердің танымдық ізденімпаздығын арттыратын арнайы оқыту әдісін
-эвристикалық әңгімелесуді алғаш рет қолданды. Сократ білімді жай ғана
бере салмай, шәкірттеріне сұрақ қоя отырып олардың ойлау қабілетін,
қызығуын арттырып, өз ой тұжырымын жасай білуге үйретті. Эвристикалық
сұрақтарды алдын ала дайындай отырып танымдық белсенділікті оқыту құралы
ретінде қалыптастырады.
И.Гербарт танымдық белсенділікті дамыту - оқытудың негізгі
міндеттерінің бірі деген пікірде болды. Ол оқу материалы жеңіл болмауы
керек, баланың психикалық іс-әрекеті нәтижесіне сәйкес бірте-бірте
күрделендіру идеясын ұсынды. Өзінің оқыту теориясы негізінде Гербарт
адамның алуан салалы қызығуларын алады.
Адамдарға қызығулар айналасын қоршаған дүниесін танып білуге немесе
қоғамдық өмірге араласуға байланысты болады. Біріншісіне жататын қызығу -
эмпирикалық, бұл айналасын қоршаған дүниенің кейбір оқиғаларын білуге
бағытталады, ойлауға негізделген ақыл-ой қызығуы эстетикалық қызығу -
оқиғаларды көркемдік жағынан бағалай білушілікті көрсетеді. Қызығудың
екінші тобына жататындар - симпатикалық қызығу, бұл жеке адамдар арасында
қатынас туғызады; әлеуметтік қызығу -әр түрлі қоғамдық ұйымдардың
арақатынасын анықтайды; дінге қызығу -діни ұғымды күшейтеді. Осы түрлі
қызығу оқушылардың меңгеретін білім мазмұнын анықтайды. [8]
Қызығу (латынша негізі - мәні бар, маңызды) - адам ерекше сезінетін
қимылдың нақты себебі. Қызығуды жеке тұлғаның өз әрекетіне бағалық қатынасы
деп анықтауға болады. Оқушының танымдық қызығуы танымдық саласына
қатынасынан пайда болады. Оқуға, білуге деген қызығу танымдық
белсенділіктің қозғаушысы екені белгілі. Л.Выготский бұл жөнінде былай
деген: Ең алдымен, баланы бір әрекетке тарту үшін, сен оны қызықтыр, оның
бұл әрекетке дайын екенін білу үшін қамқорлық жаса, осыны іске асыру үшін
барлық күшін салатынын және бала өзі қимылдайтынын, ал мұғалім болса сол
әрекетті басқарып, бағыттап отыру керек. Оқушылардың танымдық белсенділігі
олардың білім сапасы мен даму деңгейіне байланысты ойлау әрекетінің
қалыптасуына тәуелді.[9]
Танымдық белсенділік оқу-тәрбие үрдісінің барлық саласында көрініс
табады. Қазіргі тәрбие, оқытудың ең көкейкесті мәселелерінің біріне
танымдық қызығуды жатқызамыз. Оның негізі оқу үрдісін белсендіру жолдары
мен оқушылардың қызығуын дамытуды ұсынады, оқытудың белсенді әдістері
танымдық қызығуды дамытуды көздейді. Сабақтың қай түрі болсын қызығушылық
уәждемеге бағытталады. Білім беруді ізгілендіру оқушының танымдық ой-өрісін
кеңейтуді негізгі орынға қояды.
Педагогтер, ақыл- ой тәрбиесіне негізделген тәрбие теориясы
айналасындағы дүниені шынайы ақиқат тұрғыда танып білуін қамтамасыз етуді
және қоғамға, адамдарға дұрыс қарым қатынасын қалыптастыруды қарастырады.
Танымдық белсенділік туралы анықтамаларға талдау жасай отырып
оқушылардың танымдық белсендік белгілері анықталады. Оған мына үш белгі
тән:
- Оқу танымдық белсенділіктің қоғамдағы маңыздылық бағыты;
- Оқу танымдық белсенділіктің интелектуалдық сипаты;
- Оқу танымдық белсенділіктің реттеушілік сипаты;
Сондай ақ, танымдық белсенділігін дамыту тиімділігі мынадай жетекші
факторлармен анықталады:
- оқушылардың жас ерекшеліктерін есепке алу;
- оқу үрдісіне мәселелік оқытуды кеңінен енгізу;
- материалдарды айтып түсіндіруде жүйелік ұстанымын қамтамасыз ету;
- бірте-бірте күрделене түсетін тапсырмалар кешенін шешудегі қол
жеткен табыстарды нығайтуды қамтамасыз ету, т.б.
Оқу үрдісі оқушылардың танымдық белсенділігі нәтижесінде жүзеге асады,
ал танымдық дамыту негізінде оқушыларда танымдық белсенділік қалыптасады.
Демек, оқушылардың танымдык, белсенділігін дамытуды арнайы ұйымдастыру -
оқу үрдісін жетілдірудің негізгі шарты.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастыруда оқу
материалдарының маңыздылығы дәрежесіне қарай оның құндылығын анықтап, сабақ
беру мен оқу үрдісін ұйымдастыра білудің маңызы зор.
Оқытудың мазмұнына фактілерден, әрекет тәсілдерінен басқа оқытудың шын
мазмұнымен бірге оқу үрдісіне қатысушылардың арасында ақпарат алмасу қорын
құратын және оқушылардың осы мазмұнды игеруіне әрі оны өмірде қолдануына
қызмет ететін мәліметтер кіреді.
Зерттеуші ғалымдар оқудағы танымдық белсенділікті дамыту мәселелерін
тәжірибеде шешудің түрлі жолдарын бөліп көрсеткен. Олар мына төмендегілер:
- оқу үрдісіне қатысушыпардың екі жақты сипаты әсері негізінде
мұғалім мен оқушының бірлескен әрекеті арқылы (Т.Сабыров, Н.Хмель,
- танымдық іс-әрекеттің дербестігін қалыптастыратын өзіндік жұмысты
ұйымдастыру мен оқу міндеттерін іріктеп шешу арқылы Т.Сабыров,
Б.Айтмамбетова, т.б.);
-танымдық белсенділікті дамыту арқылы ( А.Әбілқасымова, Р.Омарова, );
- оқытудағы әдістемелік білімдер элементтерін енгізу арқылы (И.Лернер,
М.Құдайқұлов);
- іс-әрекеттің бағдарланушылық негізін құрайтын жалпылама білімдерді
енгізу арқылы [10]
- оқу іс-әрекетін өздігінше бақылауды дамыту арқылы
(А.Қазмағамбетов).
Мектеп - әлеуметтік мәселелердің ішіндегі ең өзекті мәселелердің бірі.
Мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарына жаңаша көзқараспен қарау қажеттілігі
туындайды. Қазақстанның болашағын ойласақ, егемен еліміздің білім беру
жүйесі мен мектептері қазіргі жағдайда шығармашыл жаңа адамды қалыптастыру
бағытында жұмыс жүргізуі тиіс.
Адам баласының шығар биігі тек білім арқылы боларын терең пайымдаған
мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаев білім қызметкерлерінің І-ші құрылтайында:
Ұстаздар ескі қалыптасқан көзқарастан құтылуы керек, өйткені ескі білімге
оқушылардан сұраныс жоқ деген еді. Бұл ойдан аңғарып отырғанымыз, қоғамның
бүгінгі таңда жалпы білім беретін мектепке қоятын талаптарының
өзгеріп керек, өйткені ескі білімге оқушылардан сұраныс жоқ" деген еді.
Бұл ойдан аңғарып отырғанымыз, қоғамның бүгінгі таңда жалпы білім беретін
мектепке қоятын талаптарының өзгеріп отырғандығы. Әрбір мектептің болашығы
мектебінде шындалады.
Келешекте осы елдің тізгінін ұстайтын азаматтар — бүгінгі мектеп
оқушылары болғандықтан, Қазақсанның барлық мектептерге үлгі болуға тиісті
қазақ тілінде оқытатын мектептердің, оқушылардың білім сапасы, даму
бағыттары, қоғамның, мемлекеттің назарында болып 1999 жылы 7 маусымда
Білім туралы заңы қабылданды. Білім туралы заңда білім беру саласындағы
мемлекеттік саясаттың ұстанымдарының бірі — педагог қызметкерлер,
оқушылардың мемлекеттік білім беру стандартында көзделген деңгейден төмен
емес білім, білік, дағды алуын қамтамасыз етуге, баланың жеке шығармашылық
қабілетінің дамуы үшін жағдай жасау қажеттігі көрсетілген Қазақстан
Республикасы жалпы білім беретін мектептің бастауыш білім стандарты
министрлік алқасының 18.07.1996 жылы 812 шешімімен бекітіліп, 1998-1999
оқу жылынан бастап мектеп тәжірибесіне енгізілді.
Бұл білім стандартында оқушылардың белсенділіктерін дамытуды
ескеріп, өзін-өзі дамуына жағдай жасай отырып, міндетті деңгейлерін
айқындау жұмыстары жүргізілді. Оқу-тәрбие үдерісінде мұғалім мен оқушының
арасындағы қарым-қатынастың ролі ерекше. Мұғалім қызығушылық қабілетті
арттыра отырып, оқушының шығармашылығын, белсенділігін,
қабілетін оятуға, дамытуға жол ашады. .[11]
Оқушының танымдық белсенділігін, дарындылығын дамыту, тәрбиелеу —
бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып отыр. Баланың қызығушылық қабілетін
арттыру арқылы танымдық белсенділігін, қабілетін де дамыту қажет. Қызығу -
бұл адамның саналы әрекеті.
Қызығушылық қалай пайда болады? Баланың қызығуы үшін – оның көңіл-күйі
көтеріңкі, көңілді болуы тиіс. Бала бір нәрсеге қызығу үшін қызығатын
нәрселер адамға жағымды сезімдер тудыруы керек. Жалпы адамның қызығуы
бірнеше түрге бөлінеді. Қызығу туралы психологтар, педагогтар көптеген
еңбектерін жазып, дәлелдеген, зерттеген. Олар мыналар: Э.Парондайк, У.Мак
Дугал. Бұл ғалымдар қызығушылықты зерттеп, оның жемістерін де атап өтті.
Мысалы:
А) қызығушылық қабілетті арттыра отырып оқушының белсенділігін оятуға;
Ә) бала бойында шығармашылық заңдылықтарды дамытып, тәрбиелеуге; т.б.
Шығармашылық - адамның өмір шыңдығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі.
Шығармашылық — адам бойындағы белсенділікті дамытып, олардың өшуіне
жол бермеу, адамның рухани күшін нығайтып, өзін-өзі табуына жәрдемдеседі.
Адам әрдайым өзін жетілдіруге, ұмтылуға, өсуге қабілетті болады, сол арқылы
оған толыққанды өмір сүру үшін жаңа рухани куш беру білімнің ең негізгі
мақсаты болып табылады деп - Қазақстан орта білімді дамыту тұжырымдамасының
жобасында. Сонымен қатар қазақтың ұлы ойшылдары да өз еңбектерініде адамның
жеке басының қабілеттерінің дамуын қарастырып, тиімді жақтарын пайдаланған.
Кеңестік дәуірдегі психологтар мен көрнекті ғалым педагогтар В.В.Давыдов,
В.А.Крутецкий, Л.Р.Выготский, Л.В.Занков, С.Л.Рубинштейн, Б.Г.Ананьев,
А.Н.Леонтьев, И.Л.Лернер, А.Н.Луктын, В.И.Андреев, А.Л.Яковлев, және
қазақтың ағартушы ғалымдарынан А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.М.Әбділдин,
ҚБ.Жарықбаев, М.М.Мұқанов, Т.С.Сабыров, т.б. еңбектерін тұлғаны дамыту
мәселесінің теориясы мен практикасына қосқан еңбектерін білеміз. .[12]
Оқыту үрдісінде оқушының танымдық белсенділігін дамыту үшін білімдер
мен әрекет тәсілдерін алуды қажеттендіруді қалыптастыратын шарттарды, өзін-
өзі бейімдеу шарттарын, мәселелерді шешудің түрлі нысандарын ұйымдастыру
дағдыларын дамытудың шарттарын қамтамасыз етуі тиіс.
Оқушылардың танымдық белсенділігінің деңгейлеріне тоқталатын болсақ,
оның ең жоғары деңгейі танымдық міндеттерді өз бетінше қоюмен,
тапсырмалардың шешімін табуда неғұрлым тиімді жолдарын болжаумен және өз
бетінше айқындаумен, өздігінен бағалаумен сипатталады. Ал орташа деңгей
жоғары деңгейдің кейбір элементтерінің оқытушының көмегімен орындалатынымен
сипатталады, мұнда мұғалім танымдық тапсырма беріп, оның шешілуін бақылауы
немесе оқушыға шешу тәсілдерін көрсетуі тиіс. Төменгі деңгейде оқушыға
белгілі бір әрекеттің үлгісі болғанда, оларды орындау тәсілдері туралы
көмек болғанда ғана танымдық белсенділңкке ынталандыруға, белгілі
тәсілдерге бағдарлануда көрініс табады.
Танымдық ізденімпаздык, пен белсенділік жеке тұлғаның алуан қырлы
болмыс-бітімі болып табылады, ол - сезімталдық, танымдық және еріктік үрдіс
нәтижесі, танымдық уәж пен өз бетінше әрекет тәсілдерінің жиынтығы, танымға
деген тұрақты құлшыныс болып табылатын танымдық әрекетке бейімделуі.
Оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың негізі факторларына
олардың өз мүмкіндігін сезінуі, оқушылардың өз тандауымен жұмыс істеуі, оқу
үрдісінде баланың өз әрекетінен қанағаттануы; оларға мұғалім тарапынан
қойылатын талап пен қабілеттерінін, сәйкес болуы; мұғалімнің өзіндік
жұмысты ұйымдастыра алуы, т.б. жатады. Бұл факторлар оқу мотивтерінің
өрісін кеңейтіп шығармашылық әрекетіне негіз қалайды. Қабілеттер оқушыға
дайын түрінде берілмейді, ол оқыту барысында жүзеге асатын дамудың
нәтижесі. Оқу, білім алу қабілеттерінің өзі оқушының іс-әрекетінсіз пайда
болуы мүмкін емес. Қабілеттердің деңгейі әр оқушыда әр түрлі болғандықтан,
мұғалім танымдық тапсырманы беру кезінде оны ескеруі тиіс.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігі - баланың жеке
дамуын қамтамасыз ететін, танымдық тапсырмаларды шешу кезінде игерілген
білімдер мен біліктерді іс жүзінде қолданылатын, ең бастысы, саналылықпен
білімдеріне, дағдыларына және интеллектуалдық бейімділіктеріне сүйеніп, өз
бетімен кәсіптік бағдар мәселесін анықтайтын және өзіндік шығармашылық ой-
өрісін кеңейте білуімен сипатталатын жеке тұлғаға тән қасиет.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін оқыту барысында
дамыту үшін мұғалім тарапынан ұйымдастырушылық пен дұрыс басшылық және оған
оқушылардың өздері белсенділік танытпағы ләзім.
Ал оқушылардың жеке басынын, дамуына белсенді болуы үшін оны
қажетсінуі, ізденуі, бағдарлай білуі, зерттеу біліктері болуы қажет. Бұл
жерде оқушылардың қабілеттерін дамытып қана қоймай, олардың танымдық жан
қуаттарының оянуына ықпал етудің, сол жолда ізденісін, талабын ұштап, білім
деңгейін жетілдірудің маңызы ерекше.
Білім - үздіксіз білім берудің алғашқы басқышы. Осыған сәйкес оқушыға
белгілі бір көлемдегі білім, білік-дағдыларды меңгертумен бірге табиғат,
қоршаған дүние туралы түсініктерін кеңейте отырып, оларды шығармашылық
бағытта жан-жақты дамыту-бүгінгі күннің басты талабы. Осы талап тұрғысынан
алғанда, оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастырудың сан түрлі әдіс-тәсілдерін
іздестіру, жаңа технологияларды тиімді пайдаланудың маңызы ерекше. Сонымен
оқушыларды ана тілі пәнін оқыту барысында танымдық белсенділігін дамыту
үшін қажетті жағдайлар жасау керек:
-мұғалім ең алдымен сыныпта шығармашылық көңіл-күй тудыру үшін баланың
назарын бір нәрсеге аудару керек. Мысалы оқушылардың назарын шығармашылық
белсенділігін дамыту үшін үнемі тапсырма, жаттығу, ойын түрлерін ұсынған
жөн.
- шығармашылыкпен жеке-дара оқушы емес, сыныптың,
мектептің бүкіл балалары ойласу үшін жағдай, мүмкіндік туғызу. Сыныпта,
ұжымда өзара шығармашылық қарым-қатынас, шығармашылық ахуал
орнату;
- мұғалім - оқушы үшін қарапайым ғана жан. Ал егер ол оқиға, сюжет
құруға, образ жасауда жазушылық шеберлік танытса, оқушылар ерекше елтиді.
Өздерінің күшіне деген сенім қалыптасады. Сондықтан мұғалімнің
шығармашылықпен айналысуы және өзінің жазған дүниелері жөнінде
балалармен пікір алмасуы оқушының танымдық белсенділігін дамытады.
- танымдық белсенділік үшін психологиялық қауіпсіздік, еркіндік,
ашықтық, бостандықты қамтамасыз ету;
- шығармашылықты тежейтін үш нәрсе бар: біреуі —сәтсіздікке
ұшыраймын, қолымнан ешнәрсе келмейді деген тыс қорқыныш сезімі, екінші -
өзіне-өзі тым риза болмаушылық сезімі (не жазса да өзі ұнатпайды, кейде
өзін-өзі жек көріп кетеді), үшіншісі — жалқаулық. Ондай жағдайда баланы
құтқарудың жолдарын табу:
- оқушының белсенділікпен айналысуына мектепте, сабақ үстінде, үйде
қолайлы жағдай туғызу;
- белсенділік бағытқа баланы жүйелі, саналы түрде
қалыптастырып отыру:
- мұғалім оқушыны белсенділіктің түрлеріне үйретіп, баулу үшін өзі де
қарулануы керек.
Мұғалім бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін оқыту
барысында дамыту үшін бағыт-бағдар беруде мыналарды ескеруі керек деп
ойлаймын:
- шығармашылық тапсырмаларды оқушыға ұсынуда танымдық белсенділігін
дамыту жолдары көзделеді;
- білімді меңгертуде оқушының танымдық белсенділігін оқыту барысында
дамыту.
Ұлы неміс педагогы А. Дистерверг әйгілі Неміс мұғалімдерінің білім
беру ісіне басшылық атты еңбегінде Жаман мұғалім ақиқатты өзі айтып
береді, ал жақсы мұғалім оқушының өзін ізденуге жетелейді, ойлауға
үйретеді деген.
Неміс педагогы И.Ф.Гербарт өзінің оқыту теориясының негізіне әр
саладағы қызғушылықгы алған. Адамдағы қызығушылықтар қоршаған дүниені танып
білуге немесе қоғамдық өмірге араласуға байланысты. Қызығу туралы психолог
мамандар мынадай өз ой-пікірлерін жетік түсіндірген.
1) Қызығу мұқтаждықтан пайда болмайды. 2) Адамның қызығуларын соқыр
сезімдерге теңейді. 3) Адамның қызығулары ерте кезден бастап нәсіл арқылы
соқыр сезімдер, инстинктер ретінде ата-анасынан баласына көшіп отырады.
4) Сыртқы дүниемен байланыспайды. т.б.
Қызығу мектепте оку-тәрбие үрдісінде өте қажетті шарттар, яғни
мәселелер болып табылады.
Қызығудың мектеп жасындағы балалардың жақсы оқуына, оқығанын ары қарай
дамытуына, адамгершілігі мол, шығармашыл етіп тәрбиелеуіне ықпалы зор.
Мектеп жасындағы оқушылар әр нәрсеге еліктегіш, қызығушылықтары
соншалықты көрген нәрсесін қолымен ұстап, көзбен көргенше асығады. Сол үшін
мектептегі әрбір ұстаз оқушылардың сабағын тартымды, әсерлі, қызығушылығын
артыру арқылы ұйымдастыру жұмысын жолға қойса, онда біздің еңбегеміз
жемісті болар еді.
Тәуелсіз мемлекетіміздің болашағын дайындауда, олардың
дүниетанымын, өмірлік бағдарын кеңейтіп, жан-жақты жетілген азамат етіп
шығару талабы тұр. Көп уақыт орта білім беретін мектептің негізгі міндеті —
білім беру, дағды мен біліктерін қалыптастыру болып келсе, қазіргі
мектептің негізгі міндеті — біршама күрделі ойы ұшқыр, шығармашылық
қабілеті жоғары, өмірге икемді, жан-жакты дамыған жеке басты тұлға
тәрбиелеу. Әр заманның ұсынары бар және қалай болғанда да заман ағымынан
қалмай, ілгері жүру - ұлы мұрат. Қазіргі уақытта Қазақстанда білім берудің
өзіндік үлттық ерекшелігі қалыптасуды Елбасының халыққа арнаған Қазақстан
2030 жолдауындағы негізгі идеяларды іске асырудағы білімнің басты
миссиясын оқушылардың қазақстандық патриотизмге, шығармашылық жағынан
дамыған жеке тұлға, реформаға белсене қатысушы ретінде тәрбиелеу деп
есептейміз.
XXI ғасырда Қазақстанның Орта Азия барысына айналуын елестету үшін
бүгіннен бастап жас ұрпақтың бойына ұлттық мінез-құлық, биік талғампаздық,
тәкаппарлық, тектілік пен білімділік, шығармашылық қасиеттерін, танымдық
белсенділігін қалыптастыруымыз керек. .[13]
1.2. Оқушылардың танымдық белсенділігін оқыту барысында дамыту
жолдары.
Еліміздің болашағы көркейіп, өркениетті елдер қатарына қосылуы бүгінгі
ұрпаққа ғылыми негізде білім беру шығармашылық белсенділігін дамыту
міндеттері туындайды. Білім мазмұнын жаңарту, үздіксіз білім беру жүйесін
дамыту өмірдің өзі талап еткен оның белсенділігі мен шығармашылық
қабілеті қазақ мектебінің алдында тұрған үлкен міндет екені мәлім. Уақыт
талабына сай оқушының танымдық белсенділігін дамыту үшін оқытудың жаңа
ақпараттық техникасын пайдаланған жөн.
Психологтар Д.Д.Эльконин мен В.В.Давыдовтың зерттеулерінде оқу іс-
әрекетінің негізгі құрылымы-оқу мақсаты мен оқу әрекеттерінен тұрады. Оқыту
арқылы баланың белсенділігін дамытудағы көзделетін басты мақсаттарды саналы
түрде меңгеруге баулу. Шығармашылық жұмыстың басты мақсаты-оқыту мен
тәрбиелеу арқылы ұлттық және әлемдік тәлім нәрімен сусындаған, болашақ
халық игілігін жасайтын білімді де білікті маман тәрбиелейтін бағыт-бағдар
беру.
Ал, оқушылардың танымдық белсенділігін оқыту барысында дамыту,
шығармашылық қабілетін дамытуға жағдай жасау, салауатты өмір салтын
насихаттау болып табылады. Сондықтан ұшқыр ойлы, жаны сұлу, шығармашыл,
белсенді ойлай білетін дара тұлғаны тәрбиелеу біздің міндетіміз. .[14]
Қоғамның дарынды адамдарға деген қажетін қанағаттандыру талабы оқыту,
білім беру, белсенділігінің дамуына жол ашу, шығармашыл тұлға қалыптастыру
міндетін қойып отыр.
Мұғалім оқушының белсенділігін, қабілетін дамытуға ,баулуда еңбек
етеді. Көптеген психолог, педагог мамандар В.В. Давыдов, Л.В. Занков. И.Л.
Лернер, және қазақтың ағартушы ғалымдары А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев,
Қ.Жарықбаев, Т.Сабыровтар да өз еңбектерінде осы мәселені, пікірінде айтып
өткен. Педагог-психолог ғалымдардың зерттеуі бойынша әрбір жаста
шығармашылыққа баулуда ерекше қабілет, бейімділік болады екен. Мұғалім
оқушының бойында шығармашылық белсенділік қалыптастыру үшін мынандай бағыт-
бағдар беру керек: .[15
- оқушы шығармашылықпен айналысу үшін жағдай туғызу;
- сыныпта, ұжымда өзара шығармашылық қарым-қатынас орнату;
- Психологиялық қауіпсіздік, еркіндікпен қамтамасыз ету,
Оқушының шығармашылықпен айналысуына үйде, сабақта қолайлы жағдай
туғызу
өзінің жолын анықтауға ынтасы оянып, олардың осыған дағдылануы
қалыптасады. Бұл технологияның негізінде оқушылардың оқу мәдениетін, іс-
әрекеті барысында ынталылығын жүйелі ойлаудың дағдыларын қалыптастыруды
көздеген мұғалімнің шеберлігі, шығармашылығы, қабілеті, тәжірибесі
қалыптасады. Оқу үдерісінің тиімділігі ең алдымен оқушылардың белсенділігі
мен танымдық, ізденісіне қатысты десек, бұларды қамтамасыз ететін іс-әрекет
барысында оқушының белсенділік қасиетін қалыптастыру болып табылады. Білім
беруді басқарудағы әр түрлі жүйелеуді жобалау мен жүзеге асыруда оқушының
білімге деген танымдық іс-әрекеті шығармашылық белсенділігі, ынталылығы
қалыптасуы керек. Осы орайда көптеген ғалымдар оқушының шығармашылық
белсенділігі барысында ынталылықты қалыптастыру жолында өз пікірлерін,
ойларын ортаға салды. Олар мыналар: В.Г.Афанасьев, А,И.Котова,
Ю.А.Копаржевский, Б.Ф.Ломов, Р.Х.Трешьяков.
Бастауыш мектепте оқытылатын оқу сабағының оқушының сөйлеу тілін
жетілдіруде және оның әрбір белсенділігінің тиімділігі зор. Оқушының
тілін, ойын, қиялын, іздену, салыстыру және зерттеу іс-әрекеті, тікелей
ықпал етеді. Бұл мектеп жасындағы оқушылардың оқу үлгерімін арттыруға
жетілдіруге тікелей әсер етеді.
Ана тілі методикасының негізін салған К.Д.Ушинский Ана тілін толық
меңгермеген оқушыда шығармашылық белсенділік өз деңгейінде болмайды. Ана
тілі басқа пәндердің бәріне қатысы бар және олардың нәтижелерін өзіне
жинастыратын басты, өзекті пән екені түсінікті емес пе? деген болатын.
Оқулықтағы әрбір мәтін оқушы санасын да із қалдыру, олардың белсенділігін,
танымдық іс-әрекет ынталылығын, ақыл-ой, эмоциясын дамытады. Ана тілін оқу
барысында оқу материалдарын жүйелі түрде меңгеру, іздену, салыстыру,
зерттеу және әртүрлі шығармашыл жұмыстарды оқушылар оқу-танымдық іс-әрекеті
барысында белсенділігін дамыту арқылы, белсенді, қабілетті, зейінді,
ұқыпты, ынтымақты жұмыс істеуге үйретеді.
Бірінші сыныптан оқушыға айналасын, қоршаған дүниені байқатып,
бақылату, оқығанын саналы түрде түсінуін талап ету керек. Әсірісе оқушының
ойлану қабілетін, шығармашылығын арттыру үшін мәтіндегі негізгі ой-түйінін
табуға, танымдық белсенділігін қалыптастыру жұмысы жүргізіледі. Оқушылар
ана тілін оқу жылының екінші жартысында оқиды. Бұл кезде кіші мектеп
жасындағы балалардың сауаты ашылып, сөздерді тұтас оқуға, сөз бен сөздің
арасындағы тыныс белгілерін де орынды сақтап, сөйлемді де дұрыс, толық
оқуға белсенділігі артады.
Оқушылардың бұл кезде қате жібермей оқуы, мұғалімнен бақылауды,
басшылықты талап етеді. Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың оқу-танымдық
іс-әрекеті барысында белсенділігін қалыптастыруда көптеген ғалымдардың
пікірлері айтылып дәлелденген. Ал философияда оқу-танымдық іс-әрекетті
ұғымының бір-бірімен қарым-қатынастағы байланыстары түсіндіріледі. Мектепті
педагогикалық жүйе ретінде белсенділік, танымдық іс-әрекет арқылы қоршаған
ортаның дамуына бағытталған шығармашылығын қалыптастыруға Т.И.Шамованың
пікірін аса құнды деп бағалауға болады.
Педагогика ғылымында оқушылардың танымдық белсенділігін, қызығушылығын
қалыптастыруға Э.Г.Юдин, Ф.Ф.Коволев, Н.Д Хмель, Г.Д. Кориллова,
Ю.Б.Бабанский т.б. үлес қосты. Оқушылардың сабақтық - танымдық қызметін
шұғыл басқару және олардың өзін-өзі басқару белсенділігін дамытуда
байқалады. Бұлардың барлығын ортақ мақсат біріктіреді, ендеше олар жаңа
көзқарастар негізінде жоспарлау мен басқарудың жөне сабақ үстінде
оқушылардың өзін-өзі басқаруының, шығармашылық іс-әрекетінің қалыптасуының
негізі болады.
Оқушылар өзін-өзі бақылап бағалайды, шығармашылық жұмыстарымен
шұғылданады.
Бастауыш сынып оқушылары әр түрлі дидактикалық ойындармен танысады.
Оқушылардың білімге деген ынтасы ашылып құштарлығы артады. Егеменді ел
болған халқымызды бүгінгі таңда дүр сілкіндіріп жаңаша серпіліс танытып
отырған-білім беру жүйесіне көптеген талаптар, жүйелі мақсаттар қойылып
отыр. Әрбір мұғалімнің басты міндеті оқушының жеке басының, қасиеттерінің,
ізденіс, зерттеушілік және шығармашылық қабілеттерін белсенділігін дамытып
талантын ашу, танымдық іс-әрекетін қалыптастыру көзделуде. Бастауыш сынып
оқушыларының белсенділігін оқыту барысында дамытуда мұғалімнің шеберлігіне,
тәжірибесіне байланысты.
Бұл мәселенің маңыздылығы мен оның қажеттілігіне А.В.Усова, Г.Я.
Гальперин, Р.Г.Лемберг И.Я.Лернер, В.П. Паламарчук, Ж.Аймауытов М.Жұмабаев.
А.Байтұрсынов, Т. Сабыров, Ж. Қоянбаев т.б. ерекше мән береді.
Ақиқатқа жетудің, обьективті шындықты танудың диалектикалық жолы
Нақты пайымдаудан абстрактілі ойлауға одан тәжірибеге көшу — болып
табылады. Таным барысында ойлаудың түрлі тәсілдері пайдаланылады. (Анализ,
синтез, дедукция, индукция, абстракция) Танымның негізгі және білімінің
ақиқаттылығының шарты-тәжірибелік іс-әрекет.
Оқушылардың белсенділігі танымдық іс-әрекет барысында жүзеге асады.
Себебі оның оқу іс-әрекетінің нәтижесі оны таным өрісінің жаңа шеңберіне
алып келеді, ол үшін жаңа білім, білік дағдылардың көзі ашылады. Бастауыш
сынып оқушыларының танымдық белсенділігін оқыту барысында дамыту, таным
қабілеттілігінің оянуына түрткі болады. Мектептегі оқытудың негізгі
мәселелері — оқу барысында оқушылардың белсенділігін дамыту, олардың өз
бетінше ынта-ықыласын, шығармашылық әрекетін дамытатындай етіп
ұйымдастырылады. Баланың өзіндік сезімдік (қалауы, ынтасы, құштарлығы,
әсерленуі) негізінде қабылданған білім, дағды, ептілік, әлдеқайда нәтижелі
әрі жемісті болады. Бастауыш сынып оқушыларының әсерленгіш, эмоционалды
болып келетінін ескеріп отыру — мұғалімнің негізгі міндеті.
Шығармашылық психикалық үрдістердің (түйсік, қабылдау, зейін, ес,
ойлау, сөйлеу) дамуымен бірге баланың психикалық қасиеттері де қабілет,
бейімділік, мінез қалыптаса бастайды. Осыған байланысты оқытудың
қабылдағыштық, білімге құмарлық, тапқырлық, ізденімпаздық сияқты жақтары да
жетіле түседі — деді Р.Қоянбаев осы мәселе жайлы жазған еңбегінде.
Таным — обьективті шындықтың адам санасындағы белсенді және қайшылықты
бейнеленуі. Танымның мақсаты — зерттеліп отырған заттың терең мәнін
қайшылықтар жүйесін ашу. .[16]
Таным теориясы (гносеология) дүниетанудың жалпы заңдылықтарын
зерттейді. Дүниетану тікелей сезімдік процестер — түйсіну, қабылдау,
пайымдаудан басталып, одан әрі ойлауға қарай өрбиді. Белсенділік
процестерінің барлығы да сезімдік процестер — түйсіну, қабылдау,
елестетумен байланысты. Адамның сыртқы дүниені танып, білуі оның шындығы
тәжірибеде, және іс-әрекеттердің нәтижелерінде тексеріліп отырады.
Дегенмен адам тікелей сезім арқылы танып білген нәрселердің белгі
қасиеттері мен мән жайын жете танып біле алмайды. Мұндай ерекшеліктерді
білу тек ойлау арқылы жүзеге асырылады.
Қызығу дегеніміз — шындықтағы заттар мен құбылыстарды белсенділікпен
танып, білуге бағытталған адамның біршама тұрақты жеке ерекшелігінің бір
көрінісі. Қызығуда бір нәрсені ерекше тандап, соған зейін қойылады, адамды
еліктіріп өзіне тартқан иәрсенің бәрі қызығудың обьектісі болып табылады.
Қызығудың физиологиялық негізі Бұл не? деген рефлекс адамның қызығуы бір
нәрсеге аса зейін қоюдан, оған құмартудан, соны үнемі ойлаудан көрініп
тұрады. Адамда сан алуан қызығулардың болуы мүмкін. Бірақ осылардың ішінен
басты біреуі ең басыңқы қызығуы болады. Мұндай қызығулар әсіресе оқу
әрекетінде аса қажет. Оқу қызығуларының әсерлі, күшті тұрақты, мазмұнды
болуы, баланың сабақ үлгеруіне, білімді терең алуына көп жәрдемін тигізеді.
Оқу қызығулары балаларда оқу мотивтерінің дамуына байланысты қалыптасып
отырады. Қызығуы тұрақтанбаған адам қызметтің қай саласында болмасын
пәрменді еңбек ете алмайды. Қызығулар өзінің мазмұны мен бағытына қарай
материалдық, қоғамдық, саяси, кәсіптік, эстетикалық, спорттық, танымдық
болып келеді. Танымдық қызығулар — оқуға, ғылымға қызығу. Қызығу балаларда
қарапайым тану қызығулары болып көрінуден басталады. Ол көбінесе балалардың
бейімділігіне қарай көрінеді. Қызығу пәрменді, белсенді болуы қажет, ол
үшін бала тікелей әрекетпен айналысуы тиіс. Мұғалім балалардың қызығуын
тәрбиелеуде оларға әлі де онша мәлім емес кейбір жанама қызығуларын тауып,
соларды тұрақтандыру жағын ойластыруы қажет. Сонда ғана бала рухани өмірге
бай басқа, зерігуді білмейтін, еңбек сүйетін жан-жақты қабілетті тұлға
болып шығады. .[17]
Танымдық қызығушылық оқушының құнды мотивтерінің бірі болып
табылады. Осы мәселеге байланысты А.Н.Н.Леонтьев, Л.И. Божовин, С.Л.
Рубинштейн, И.Гербарт, К.А. Лыгалова, Д.И.Прайтак, Б.Г. Ананьев, Г.С.
Костюк т.б. зерттеулер жүргізген. Қызығу ішкі факторлардың бірлігінің
арқасында қалыптасады. Алты жасар балалармен жүргізілген
эксперименттерінде Ш.А. Амоношвили оқу үдерісінде оқушылардың
қызығушылығын эмоционалды интеллектуалды шығармашылық сипатпен бірге
қарастырды. Профессор Т.Сабыровтың Оқытудың теориялық
негіздері еңбегінде оқу әрекеті өзіндік құрылымы бар жүйе, ол мынадай
бөлімдерден тұрады деп көрсетті. .[18]
1. Оқу — танымдық қажеттілік
2. Мотив (Себеп)
3. Оқу міндеті.
Оқу — танымдық іс-әрекет қажеттілік дәстүрлі оқытудағыдай сыртқы
түрткі арқылы емес, оқушының іштей талпынуы арқылы білімге қажеттілік
тууына жағдай жасау қажет. Оқу материалы балаларда Бұл не? деген
рефлексия тудырып әрі қарай оны танып білуге түрткі болуы қажет. Осы танып
білуге құштарлық, мотив оқу міндетін шешуді мақсат етеді. Оқу
міндеті мотивті шешуге қалыптасады. Оқушыларға білім мен тәрбие берудің
басты жолы (формасы) — сабақ. Онда мұғалім белгіленген уақытқа сай
оқушылармен бірлесе отырып, мақсаты бір оқу — тәрбие мәселесін шешеді.
Сабақ алға қойылған мақсатына қарай жаңа білімді меңгеру сабағы, біліктілік
пен дағдыны игеру және іс-әрекет қалыптастыру сабағы, білімді қорыту және
жүйелеу сабағы, қайталау және бекіту сабағы, тексеру және сынау сабағы,
аралас сабақ болып, оқыту әдістеріне қарай әңгіме сабақ, лекция сбақ,
практикалық сабақ, ал сабақтың сабақтар жүйесіндегі орнына білімнің
міндеті, дайындық жұмысы болып саналады.
Екіншіден, оқушының білімге деген ықыласы мен қызығушылығын арттыру
үшін тақырыпқа сай сабақ типін, оның құрылымын, әдістерін, тәсілдерін
түрлендіріп отыру. Сабақты үнемі қалыптасқан дәстүрлі формада өткізу,
әсіресе бастауыш сыныптарда оқушы әрекетіне қозғау сала бермейді.
Оқушылардың белсенділігін арттыру оқу — таным, олар әрекетін басқару
арқылы іздеу, зерттеу, дидактикалық ойындар, ой таласын туғызумен
байланысты.
Үшіншіден, сабақта дидактикалық және техникалық құралдарды мақсатқа
сай, оқушы сезіміне әсер ететіндей тұрғыда пайдалану.
Төртіншіден, мұғалім мен ынтымақтығын жасау яғни оқушының өз ынта-
жігері мен оқуға құлшынысын арттыру. Ол мұғалімнің сабақта оқушымен үзбей
жүргізетін білім алудың қажеттілігін білдіру, қолынан іс келетініне
сендіру, оларды сүйетіндігін, құрметтейтіндігін дәлелдеу және олармен
санасатынын көрсету т.б. жұмыстарына яғни оқу себебін (мотивін) табуына
байланысты.
Бесіншіден, сабақты өмірмен байланыстырып отыру материалының мазмұнын
оқушыны қоршаған өмірдің өзгерісімен, қозғалысымен, шындығымен
байланыстырып отыру білімнің өмірде қажеттілігін түсінуге, оны есте
сақтауға, алған білімін тәжірибеде қолдануға жағдай жасайды. Бұл мақсат
әсіресе практикалық сабақтарды өту кезінде кеңінен шешіледі.
Алтыншыдан, сабақта танымдық ойындарды пайдалану. Ойын оқушы
әрекетінде жетекші орын алады. Сондықтан сабақтың мазмұнына сай
дидактикалық ойындарды пайдалану олардың оқуға танымдық бесенділігін
арттырудың себепшісі. Бірақ сабақтың барлық уақытын ойынмен ауыстыруға
болмайды.
Жетіншіден, сабақта шешімін тапқан озық тәжірибені қолданып отыру.
Мұғалімдердің барлығы ісі нәтижелі болу үшін ізденіс жасайды. Бірақ өз
ісіне талдау жасап, артықшылығы мен кемшілігін анықтай бермейді. Өзгенің
тәжірибесін жаппай қолдану орын алды. Бұл дұрыс. Бірақ сол тәжірибе сабақта
оқушылардың оқу еңбегіне қозғау салды ма, болмаса оқушыны тек елең еткізе
ме, әлде жалған әрекетке соқтырды ма, мұны мұғалім анықтау тиіс. Сонда ғана
озық тәжірибе өз мақсатына жетеді.
Сегізіншіден сабақтың нәтижелі өтуі, ондағы көңіл күйге педагогтік
шеберлікке байланысты. Оқушылардың сабақтағы көңіл күйі мұғалімнің олармен
қарым-қатынасына, үнемі, сөйлеу мәнеріне, келбетіне, ым мен қимылды орынды
қолдануына байланысты. Егер мұғалім орынсыз балаға жекіп, орынсыз талап
қойса, онда оқыту мақсатына жетпейді, қайта мұғалімге қарсы әрекеттер
дамиды.
Тоғызыншыдан, сабақта оқушылар әрекетін үйлестіріп отыру яғни әрекетін
жеке, ұжым болып шешуге үйрету.
Оныншыдан, нәтижелі сабақ өткізу үшін мұғалімнің өз білімін үздіксіз
көтеріп отыруы.
Он біріншіден, өтілген сабақтың тиімділігін анықтап отыру т.б.
Оқушылар білім мен тәрбиені сабақта ғана емес, олармен жеке өз бетімен
жүргізілген жұмыстарда пәндік үйірмеде, саяхаттар мен олимпиада өткізгенде
және өз бетінше оқуды, өзін-өзі тәрбиелеуі кезінде де алады.[19]
Жеке жұмыстар оқушының білімін тереңдету білімдегі оқулықтың орнын
толтыру мақсатында сабақтан тыс уақытта жүргізіледі. Мұғалім оқушының жеке
ерекшеліктерін, білім деңгейін ескеріп, алдын-ала қандай білім көлемін
беретінін, қалай үйрететінін белгілейді. Кейін мақсатқа сай оқушымен
бірлесе отырып жеке жұмыстар жүргізеді. Мұнда оқушы өз бетінше жұмыс
жасауға ізденуге тырысады, ал мұғалім жұмысын шешуге кеңес береді алдағы
іске жөн сілтейді. Жеке жұмыс оқытудың міндетті формасы емес, ол оқушының
қалауы, болмаса мұғалімнің кейбір оқушыны шақыруы бойынша ұйымдастырылады.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін
қалыптастыруда пән бойынша үйірме жұмыстары ұйымдастырылады. Ол
оқушылардың сабақта алған білімін одан әрі тереңдету, оны өмірде қолдану,
ептілігі мен дағдысын арттыру және кәсіптік бағдар беру мақсатын көздейді.
Үйірме жұмысын жергілікті жердің ерекшелігіне, оқушылардың қалауына сәйкес
10-12 оқушыны қатысуында жүргізіледі. Үйірме отырысы екі аптада 130 -200
сағат аралығында өтеді. Мұндағы оқу жұмысы лабораториялық, практикалық,
ауыл шаруашылық және өндіріс озаттарымен кездесу, кітаппен жұмыс есеп
шығару, кабинетті жабдықтау, өндіріске саяхат жасау, егін егу, оны күтіп
баптау түрінде өткізіледі.Оқушылардың терең, тиянақты білім алуына танымдық
белсенділігін қалыптастыруда өзіндік жұмыстар ерекше орын алады. Ол —
оқушының білейін, таниын орындайын деп өз әрекетін ұйымдастыруға
бағытталған оқу жұмысының күрделі түрі. Өзіндік жұмыстар сабақты сабақтан
тыс жұмыстарда және үйде орындалады. Оның нәтижелі болуы мұғалімнің
тапсырманы дұрыс беруіне, оқушының белсенділігіне оқудың қажеттілігін
түсінуіне (оқу себебін табуға) байланысты. Өзіндік жұмыстардың түрі көп.
Ол негізінен, мұғалімнің оқу материалын түсіндіру бекіту, үй
тапсырмасын сұрау кезінде жаттығу орындату, есеп шығарту, болмаса жазба,
графикалық, практикалық жұмыстарын орындау және кітаппен жұмыс жүргізу
кезінде көрінеді. Көптеген мұғалімдердің тәжірибесіне танымдық
белсенділігін арттыруда оқушылардың өзіндік жұмыс нәтижесі мыналарға
байланысты:
1. Оқушының жас, дара ерекшелігін есепке алуға;
2. Оқушыны оқу әрекетіндегі жалпы, нақты мақсат пен міндетті анықтап,
оған лайықты тәсіл мен әдісті қолдана білуге үйретуге;
3. Оқушының оқу міндетін өз еркімен шешуіне;
4. Өз ісінің нәтижесіне сенуіне, оған қызығуына т.б.
5. Оқу әрекетінің барысында бақылау жасап, оны бағалауына т.б.
Шығармашылық белсенділікті.
Оқушылардың өзіндік жұмыстарының ішінде кітаппен жұмыстың мәнін
ескеріп, оған тоқтауды жөн көрдік. Кітап — білім бұлағы болғандықтан,
оқушының онымен жұмыс жасау іскерлігі, дағдысы болу керек. Кітаптар оқулық,
қосымша әдебиеттер, көркем шығармалар болып бөлінеді.
Бұлардың әрқайсысымен жұмыс жасаудың өзіндік ерекшеліктері бар. Оқушы
алдымен қажетті кітапты тауып алып,одан жаңа білім алатынын, болмаса
мұғалім түсіндірген білімді бекітетінін анықтайды. Оқулықтарды пайдаланған
кезде тапсырмаға сай оқу материалын оқып шығып, ережелер мен анықтамаларға
мән береді. Оны жаттығу орындау, есеп шығару, дәлелдеу арқылы есте
сақтайды, тіпті кейбірін қажетіне қарай жаттап алады. Қосымша әдебиеттерді
пайдалану арқылы өз бетімен оқулықтан алған ұғым мен түсініктер одан әрі
кеңейтіледі. Ол үшін оқу материалының мазмұнына жаппай талдау жасай бермей,
негізгі және қосымша материалға айрықша мән береді, яғни негізгі материалға
зейін қою арқылы оқулықта берілген ұғым мен түсінікті одан әрі нақтылайды,
кеңейтеді, ал қосымша оқу материалдарына көңіл бөлу арқылы теориялық
білімнің өмірдегі пайдасын, болмаса қажеттілігін түсінеді. Мұның
нәтижесінде өз бетінше оқушыдан оқуға деген белсенділік, қызығу, танымдылық
іс-әрекет қалыптасады.
Ал көркем шығармаларды оқушы қалауына сәйкес тандап, толық оқып
шығады.
Оқушы ойлау операциясына сүйеніп, өз білімін шындыққа айналдырады. Бұл
дамытып оқытудың негізгі ережесі, яғни оқушылардың танымдық белсенділік іс-
әрекетін дамыту, оларды өз бетімен ізденуге, зерттей білуге және жаңа
білімді еркін игеруге үйрету.
Іскерлік — алған білім негізінде оқушылардың практикалық әрекеті іске
асырылады. Білімсіз қандай болса да іскерлік мүмкін емес. Мысалы, сауатты
жазу үшін грамматикалық ережелерді білу керек. Өлшеу сызғышын, секундомерді
пайдалану үшін физика біліміне сүйену қажет.[20]
Дағды — бұл қайта - қайта орындалатын практикалық әрекетке
машықтандыру мысалы тез оқу дағдысы жүйелі түрде жаттығу нәтижесі.
Сонымен, оқу үдерісінде білімнің, іскерліктің және дағдының өзара
байланысы, бірлігі оқушылардың шығармашылық қабілетінің (зейін, онда
мұғаліммен оқушылардың ынтымақтастық іс-әрекеттерімен тәсілдеріне үйретеді.
Бұл сабақ беру үдерісі. Оқушылар сабақта түрлі іс-әрекеттерінің барысында
дамиды, олардың ғылыми көзқарастары қалыптасады. Бұл оқу үдерісі. Оқу -бұл
оқушылар іс-әрекеттерінің яғни обьективтік әлемді танудың ерекше
формасы.[21]
Оқыту үдерісінің қозғаушы күштері оқытудың барысында қойылатын
танымдық белсенділік және іс-әржет практикалық міндеттермен оқушылардың
нақтымен іскерлік дәрежесі және ақыл — ой дамуының арасындағы қайшылық.
Егер қойылған міндеттерді оқушылардың шешуге шамасы келмесе, онда қайшылық
оқытудың және дамудың қозғаушы күштері бола алмайды. Қайшылық қозғаушы
күштері ретінде пайда болу үшін қажетті шарт, ол оқушылардың ықтимал
мүмкіндіктеріне сәйкес келуі қажет.
Оқыту процесінің өзіне тән функциялары бар. Олар оқытудың білім беру,
оқытудың тәрбиелік, оқытудың дамыту функциялары.
Оқытудың тәрбиелік функциясы — оқытудың тәрбиелік ықпалы жайындағы
идея Я. А. Каменскийдің И.Ф.Гербарттың, Ф.А. Дистервектің, Н.И. Пироговтың,
К.Д.Ушинскиийдің еңбектерінде мазмұндалған.
И.Ф. Гербарт оқыту адамгершілік тәрбиеліксіз мақсатсыз құрал деп
тұжырымдады. Н.И.Пирогов пен К.Д. Ушинский алғаш рет педагогика тарихында
оқытудың тәрбиелік сипатын, оның ғылыми мазмұнына тәуелді деді.
К. Д. Ушинскийдің педагогикалық теориясында оқыту және оқу тәрбиенің
құдыретті құралы деп айтылған. Тәрбиелей отырып, білім беруде.
Ушинскийдің айтуы бойынша, дамытып оқыту, яғни адамның
байқағыштығын, ақыл, есін, қиялын дамытып, оны әлеуметтік және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz