Ғылыми білімнің құрылымы
1. Ғылыми білім күрделі дамушы жүйе ретінде.
2. Ғылыми білімнің типтері.
3. Дүниенің ғылыми және философиялық көрінісі.
4. Ғылымдарды жіктеу проблемасы
2. Ғылыми білімнің типтері.
3. Дүниенің ғылыми және философиялық көрінісі.
4. Ғылымдарды жіктеу проблемасы
XIX ғ. аяғы мен XX ғ. басынан бастапқы ғылым классикалық емес ғылым деп аталады. Орыс тілде ғылымның тағы бір "постнеклассическая наука" деген түрі бар. Ол XX ғасырдың екінші жартысындағы ғылымды білдіретін атау. Бұл соңғы атауды "постклассикалық емес ғылым" деп алсақ, "емес" деген терістеуші шылау қазақ тілінде "постклассикалық" деген біріккен терминді тұтас терістеуші болып шығады, ал орыс тілінде "не" деген терістеуші шылау тек "классикалық" деген бөлігін ғана терістейді. Сондықтан біз ғылым дамуының XX ғасырдағы кезеңін екіге бөлмей, тұтас алып, "классикалық емес ғылым" деген бір ғана терминмен атауға мәжбүр болдық.XIX ғасырдың аяғында атомішілік микродүние ашылып, оны зерттеуге кіріскенде, бұрынғы классикалық физикада тұжырымдалған ұғымдар мен принциптер атомішілік элементар бөлшектердің физикалық қасиеттерін түсіндіруге жарамсыз болып қалды, өйткені электрон, протон, нейтрон сияқты атомішілік ұсақ бөлшектер адамның сезім мүшелері арқылы байқалмайтын микродүниені құрады. Қазіргі заманғы ғылымның дамуына тән аса маңызды бір сипаты — ғылымдар бірлігіне қарай бет алу, яғни ғылымаралық интеграцияның дамуы. XVIII ғасырдан бастап XIX ғасырдың аяғына дейін бір тұтас натурфилософиядан жеке-дара ғылымдардың енші алып, бөлініп шығуы, яғни дифференциялық процесс жүрген болса, ал енді бір-бірінен бөлініп шыққан жеке білім салалары, жеке ғылымдар арасында ортақ проблемалалардың тууы жөне осыған байланысты бір ғылымдардың идеялары мен әдістерін басқа ғылымдарда пайдалану күшейіп отыр, яғни қазіргі заманғы ғылымның дамуы дифференциация мен интеграция процестерінің бірлігі негізінде іске асатын болды.Ғылымдардың жіктелуі жаратылыстануда болған екінші жалпы революция кезінде кеңінен етек алып, ғылыми білімдердің жеке ғылымдар шеңберінде дамығаны белгілі.
1. Илъин В.В. Философия науки. Учебник. М., 2003.
2. Концепции современного естествознания. Под ред В.Н.Лавриненко. М., 2001.
3. Рузанин Г.И. Методологические проблемы науки. М., 2001.
4. Рузанин Г.И. Философия науки. М., 2005.
5. Маковалъский А.О. История логики. М., 1967.
6. Поппер К. Объективное знание. Эволюционный подход. М., 2002.
7. Тұргынбаев Ә.Х. Қазіргі жаратылыстану концепциялары. Алматы, 2003.
8. Ғылым тарихы мен философиясы: Оқулық.- Алматы: Раритет, 2008. – 368 б.
2. Концепции современного естествознания. Под ред В.Н.Лавриненко. М., 2001.
3. Рузанин Г.И. Методологические проблемы науки. М., 2001.
4. Рузанин Г.И. Философия науки. М., 2005.
5. Маковалъский А.О. История логики. М., 1967.
6. Поппер К. Объективное знание. Эволюционный подход. М., 2002.
7. Тұргынбаев Ә.Х. Қазіргі жаратылыстану концепциялары. Алматы, 2003.
8. Ғылым тарихы мен философиясы: Оқулық.- Алматы: Раритет, 2008. – 368 б.
Ғылыми білімнің құрылымы.
1. Ғылыми білім күрделі дамушы жүйе ретінде.
2. Ғылыми білімнің типтері.
3. Дүниенің ғылыми және философиялық көрінісі.
4. Ғылымдарды жіктеу проблемасы
XIX ғ. аяғы мен XX ғ. басынан бастапқы ғылым классикалық емес
ғылым деп аталады. Орыс тілде ғылымның тағы бір "постнеклассическая наука"
деген түрі бар. Ол XX ғасырдың екінші жартысындағы ғылымды білдіретін атау.
Бұл соңғы атауды "постклассикалық емес ғылым" деп алсақ, "емес" деген
терістеуші шылау қазақ тілінде "постклассикалық" деген біріккен терминді
тұтас терістеуші болып шығады, ал орыс тілінде "не" деген терістеуші шылау
тек "классикалық" деген бөлігін ғана терістейді. Сондықтан біз ғылым
дамуының XX ғасырдағы кезеңін екіге бөлмей, тұтас алып, "классикалық емес
ғылым" деген бір ғана терминмен атауға мәжбүр болдық.XIX ғасырдың аяғында
атомішілік микродүние ашылып, оны зерттеуге кіріскенде, бұрынғы классикалық
физикада тұжырымдалған ұғымдар мен принциптер атомішілік элементар
бөлшектердің физикалық қасиеттерін түсіндіруге жарамсыз болып қалды,
өйткені электрон, протон, нейтрон сияқты атомішілік ұсақ бөлшектер адамның
сезім мүшелері арқылы байқалмайтын микродүниені құрады. Қазіргі заманғы
ғылымның дамуына тән аса маңызды бір сипаты — ғылымдар бірлігіне қарай бет
алу, яғни ғылымаралық интеграцияның дамуы. XVIII ғасырдан бастап XIX
ғасырдың аяғына дейін бір тұтас натурфилософиядан жеке-дара ғылымдардың
енші алып, бөлініп шығуы, яғни дифференциялық процесс жүрген болса, ал енді
бір-бірінен бөлініп шыққан жеке білім салалары, жеке ғылымдар арасында
ортақ проблемалалардың тууы жөне осыған байланысты бір ғылымдардың идеялары
мен әдістерін басқа ғылымдарда пайдалану күшейіп отыр, яғни қазіргі заманғы
ғылымның дамуы дифференциация мен интеграция процестерінің бірлігі
негізінде іске асатын болды.Ғылымдардың жіктелуі жаратылыстануда болған
екінші жалпы революция кезінде кеңінен етек алып, ғылыми білімдердің жеке
ғылымдар шеңберінде дамығаны белгілі. Осы кезде табиғатгы зерттейтін
негізгі ғылымдар қалыптасты. Жеке ғылымдардың әрқайсысы өзі зерттейтін
пәнін дәл анықтап, өзінің зерттеу әдістерін тұжырымдады. Ғылым прогресі
алға басқан сайын дифференциация процесі үдей түсіп, бүрынғы бір ғылымның
жеке тараулары мен бөлімдері өз алдына дербес ғылым болып дамыды. Ертедегі
Греция тұсында нақты зерттеу салаларының арасында дәл белгіленген шекара
болмады. Ол кезде математикадан басқа жеке ғылымдар болған жоқ. Барлық
білім салалары, құбылыстарды зерттеудің әдіс-тәсілдері бір тұтас білімдер
мен даналықтың пәні деп саналған философияның шеңберінде жинақталып, дамып
отырды. Алғашқы жаратылыстану пәндері қайта өрлеу дәуірі мен Жаңа заманда,
зкспериментті жаратылыстанудың шығуына байланысты, пайда болғаны белгілі.
Табиғатты тәжірибе жүзінде зерттеу материя қозғалысының ең қарапайым
формасы болып табылатын жер мен аспан денелерінің механикалық қозғалысын
зерттеуден, солардың заңдылықтарын ашудан басталуы тиіс болды. Сол себепті
де тарихи бірінші жеке ғылым механика және аспан денелерін зерттеумен
байланысты астрономия болды. XVIII ғасырдың аяғынан бастап, барған сайын
жеке ғылымдар көптеп шыға бастады.
Дифференциация құбылыстар мен процестердің белгілі бір саласына
жататын білімдердің тереңдігі мен дәлдігінің дамуына жағдай жасағанымен,
бірақ сонымен қатар жеке ғылыми пәндер арасындағы байланыстың әлсіреуіне,
сөйтіп ғалымдардың өзара түсінісуінің біртіндеп нашарлауына алып келді.
Қазіргі заманда бір ғылым саласындағы түрлі тар шеңберлі мамандық иелері
бірін-бірі түсінбейтін, зерттеу өдістерін білмейтін жағдайлары да
кездеседі. Сөйтіп, жеке пәндік зерттеу біртұтас ғылымды бір-бірінен алшақ
түрлі мамандық иелерінің жиынына айналдырып, әрбір ғалымның бір тұтас
дүниетану саласындағы өз орнын, маңызын түсінуіне зиянын тигізуі мүмкін.Осы
айтылғандарға байланысты ғылымдардың сыңаржақ дифференциациясына қарсы,
оның нәтижелерін болдырмайтын зерттеу әдістерін іздеп табу қажеттігі туады.
Сондай әдістерді қолданудың нәтижесіңде түрлі мамандықтың ғалымдары ғылым
дамуының жалпы ортақ міндетін және әрқайсының өз жеке міндетін дұрыс
түсінуге жағдай жасалады. Интеграциялық, ғылымаралық комплексті зерттеу деп
аталатын жаңа әдіс-тәсілдер жеке ғылымдарға қарағанда зерттеулін кен
аукымды салаларын қамтиды. Алайда ғылымарттык. иггеграциялық зерттеулерге
көшу үшін ғылым алдымен жеке кұбылыстар мен олардың тобының қасиеттерін
зерттеп, біліп алуы тиіс еді. Бұған дейінгі дифференциациялану дәуірінде
жүргізілген ғылыми зерттеулер кейінгі интеграциялық зерттеулерге деген дәл
сондай лайындық еді десе де болады. Түрлі құбылыстар мен процестер
арасындағы әлдеқайда жалпы да терең зандылықтарды ашу үшін интеграциялық,
ғылымаралық зерттеулер қажет екенін ғылыми зерттеудің көптеген практикасы
айқын көрсетгі. Интеграциялау процесінде бір ғылымның әдістерін екінші
ғылымға қолданудың рөлі зор. Мысалы, биология өз зерттеулерінде физикалық
әдістерді қолданғанда, сол екі ғылымның ортасынан жаңа ғылым — биофизика
ғылымы туды. Дәл осылайша биохимия, геофизика, геохимия т.б. ғылымдар пайда
болды. Қазіргі кезде осындай "синтетикалық" ғылымдардың шығуы бұрынғыдан да
жиілей түсті. Қазіргі біздің заманымызда зерттеудің системалық әдісінің
маңызы барған сайын артып келеді — бұл әдіс заттар мен кұбылыстарды өзара
байланыста жене тұтастықта қарауға мүмкіндік береді. Ең жалпы мағынада
алғанда, заттар мен кұбылыстардың системалық зерттеуі деп оларды бір тұтас
бүтін құрылымның бөлігі немесе элементі деп қарастыруды түсінеді. Бұл
бөліктер мен элементтер өзара әрекеттесе отырып, жеке-дара элементтерде
кездеспейтін жаңа касиегтерді системаның құрамынан табуға көмектеседі.
Сонымен, системаны анықтап беретін басты белгісі — бүтіннің шеңберіндегі
бөлшектердің өзара байланысы мен өзара әрекеттестігі. Егер мұңдай өзара
әрекет бар болса, онда, өзара әрекеттестіктің деңгейі түрліше болғанымен,
әйтеуір системаның болғаны. Сондай-ақ системаның құрамыңдағы әрбір жеке
объектті, нәрсені немесе құбылысты да бөлшектерден тұратын өз алдына бір
система деп қарауға болады, зерттеуге болады.Системалық әдіс сияқты,
система үғымы да ғылым мен практикада нәрселер мен құбылыстардың өзара
әрекеттесу және бірігу формалары мен түрлерін меңгерген сайын біртіндеп
қалыптасты. Системалық зерттеулерге бір жола бетбұрыс. Екінші дүниежүзілік
соғыстан кейін тек жаратылыстануда ғана емес, әлеуметтік-экономикалық және
гуманитарлық ғылымдарда да системалық зерттеудің идеялары мен әдіс-
тәсілдерінің кеңінен тарауына көмектескен күшті системалық қозғалыстың етек
алуына байланысты дамыды. Жаңа системалық түсінік бойынша, дүние әлем деп
аталатын бір тұтас,бірақ алуан түрлі мазмұны бар орасан көп түрлі
системалар жиыны ретінде қарастырылатын болды. Әр түрлі ғылымдардағы
зерттеулердің нақты, жекеше және арнаулы әдіс-тәсілдері мен амалдары бір-
бірінен айтарлықтай өзгеше болғанымен, бірақ танымның сипаты, зерттеу
тәсілдері жалпы бірдей болып табылады. Осы тұрғыдан алғанда, нақты
ғылымдарда қолданылатын танымның жеке әдіс-тәсілдері зерттеудің тактикасы
деп, ал жалпы принциптері мен әдістері стратегиясы деп аталады. Ғылымаралық
және интеграциялық зерттеу тәсілдеріне сондай-ақ эволюциялық принцип те
жатады — ол қазіргі ғылымда бүкіл ғаламдық эволюционизм деген атауға ие
болды. Ғылымаралық зерттеу тәсіліне сондай-ақ күрделі системаларда
процестердің өздігінше ұйымдасуын зерттеудің синергетикалық әдісі де
жатады. Атап айтқанда, системалық, эволюциялық және синергетикалық әдістер
қазіргі заманғы ғылыми ізденістің стратегиялық бағыттары болып табылады
және олар қазіргі заманғы дүниенің жалпы ғылыми бейнесін (көрінісін)
жасаудың алғышартын құрады.
Ал эволюция туралы жеке-дара идеялар мен теориялар XVIII-XIX ғғ.
пайда болғанымен (И.Кант-Лапластың Күн системасының шығуы туралы
гипотезасы, Ч.Лайельдің геологиялық эволюция теориясы және Ч.Дарвиннің
эволюциялық теориясы), алайда XX ғасырдың басына дейін ешқандай бүкіл
әлемдік (глобальдық) теория туралы сөз қозғау мүмкін емес. Мұның толып
жатқан себептері бар, солардың тек кейбіреулерін ғана келтірсек те
жеткілікті болар: біріншіден, ол кезде табиғат туралы ғылымда үстемдік
жасаған классикалық жаратылыстану көбінше қарапайым, жеңіл-желпі
системаларды ғана қарастырды; екіншіден, сол кездегі жетекші ғылым болып
табылатын физика өз теорияларында әлі эволюция идеяларына сүйенбейтін еді;
үшіншіден, басқа нақты ғылымдардағы (астрономия, биология, геология т.б.)
эволюциялық теориялар өзара байланыссыз, жеке-дара өмір сүрді, төртіншіден
және, ең бастысы, глобальдық немесе универсальдық эволюция теориясына негіз
болатын жалпы идеялар мен принциптер әлі тұжырымдалған жоқ еді. XX ғ.
екінші жартысында системалық идеялардың кеңінен тарауына байланысты, ал
одан кейін ашық системалардың өздігінше ұйымдастырылуының принциптері
туралы теорияның қолданылуы Әлемнің эволюциясын зерттеуде түрлі гипотезалар
мен теориялық модельдерді ұсына бастады. Олар ең алдымен қазіргі космология
саласындағы қызу талқыға түсті. Осы сияқты Дарвиннің эволюцмялық теориясы
да әрі қарай дамытылып, қазіргі тұқым қуалаушылық теориясымен толықтырылды,
сөйтіп биологиялық эволюцияның синтетикалық теориясына айналды. Қазіргі
ғылымның барлық осы жетістіктері бүкіл әлемдік немесе универсалдық
эволюционизм принциптерінің тұжырымдалуына және осы принципке негізделген
дүниенің жаңа ғылыми бейнесін (көрінісін) қалыптастыруға шешуші әсерін
тигізді. Осыған байланысты алдымен, аса қысқаша болса да, космостық
эволюция туралы түсініктің қалай дамығанын қарастырайық, өйткені, қазіргі
заманғы түсініктер бойынша, Әлемдегі материалдық системалардың дамуының
барлық формалары мен құбылыстарының бастамасы космостық эволюция болып
табылады, ал одан кейінгі биологиядағы тірі системалар эволюциясы пайда
болады. Космостық эволюцияны зерттейтін қазіргі космология ғылымы. Ол ғылым
А.Эйнштейннің жалпы салыстырмалылық теориясы шыққаннан кейін пайда болды,
сондықтан ол бұрынғы космологиямен салыстырғанда релятивистік деп аталады.
Космологияның дамуының келесі кезеңі россиялық ғалым А.А.Фридманның
(1888—1925) есімімен байланысты, өйткені ол Әлем тиісті деңгейде ауыр
заттармен толы болғандықтан бір орында қозғалыссыз түра алмайтынын, оқтын-
оқтын кеңейіп немесе тарылып туруға тиісті екенін де теориялық жағынан
бірінші дәлелдеді. Бұл теориялық қорытындыны дәлелдеудің тәжірибелік негізі
галактикадан тыс әлемді зерттейтін астрономияның Әлемнің кеңейетінін ашқан
жаңалығы болды. 1929 жылы американдық астроном Э.П.Хаббл алыс галактикадан
келетін жарық спектордың қызыл жағына қарай ауытқыйтынын анықтады. Қызыл
ауытқу деген атқа ие болған бұл құбылыс галактикалардың бақылаушыдан
алыстай түсетінін байқатады.Қазіргі кезде Әлемнің пайда болуы мен дамуы
туралы көптеген гипотезалар болғанымен, бірақ оның үлгі нұсқасы ретінде
"зәулім қопарылыс" гипотезасы алынады. Ол мынадай тәжірибелік және
теориялық мәліметтерге сүйенеді: біріншіден, галактикадан тыс Әлемді
зерттейтін астрономияның алыс галактикалардың үздіксіз алыстау
мәліметтеріне; екіншіден, 1965 ж. ашылған, кейін реликгивтік деп аталған
(Әлемнің бастапқы тарихынан мәліметтер бергендіктен) микротолқынды
сәулеленуі; үшіншіден, микробөлшектер мен олардың арасындағы күштердің екі
аралығындағы симметрияның бұзылуына. Қопарылысқа дейінгі Әлем қандай еді
деген сұраққа қазірше ешқаңдай сенімді мәлімет жоқ, тек кейбір гипотезалар
ғана айтылуда. Шыққан тегі орыс американдық ғалым Г.А.Гамов Әлемдегі заттар
алғашында нейтрондардан тұрды, олар кейін протондарға айналып, ал бұл
соңғылардан алдымен атомдардың ядролары, содан соң атомдардың өздері пайда
болды деген гипотеза айтады. Еңді бір ғалымдар алғашында Әлем
электрондардан, позитрондардан және фотондардан тұруы жөне сондай-ақ
нейтрино мен антинейтринодан тұруы мүмкін дейді. Қазіргі кезде кварктік
модель туралы жорамал пікір айтылып жүр. Қазірше анық дәлелденген пікір:
Әлем, бүкіл материалдық дүние өзгеріссіз, дамусыз өмір сүре
алмайтыны.Эволюция идеясы XIX ғасырда туғанымен, бірақ бұл жаратылыстану
үшін дүние жайлы жаңа көзқарас болып табылады. Бүл идея әсіресе түрлердің
шығуы жайлы Ч.Дарвиннің ілімінде ерекше күшті дәлелін тапқаны белгілі.
Дарвиннің сіңірген еңбегі бұл идеяны айтқаныңда ғана емес, өйткені эволюция
жайлы пікір одан бұрында да сөз болып келген еді; оның еңбегі эволюция
идеясын іске асыру механизмін ұсынуында болды. Бұл концепция жаңа туып келе
жатқан теориялық биологияның негізін құрды. Эволюциялық ілім Ч.Дарвиннің
замандастарының ой-санасына аса күшті әсер етті, бірақ ол тірі организм мен
органикалық емес (өлі) дүние арасындағы XIX ғ. алшақтықты жоя алмады,
сөйтіп ол жануарлар мен өсімдіктер дүниесінің шеңберінен аса алмады.
Дүниенің ньютондық көрінісінің негізін қүрған классикалық фундаментальды
ғылымдар эволюциялық ілімнен мүлдем тыс қалды. Әлем жалпы алғанда өзіне-өзі
тең, өзгермейтін дүние деген түсінікте қалды.Біздің планетамызда
тіршіліктің пайда болу проблемасы да жаратылыстанудан тыс, қолдан
жаратылған құбылыс деген түсінік шеңберінде қалды — ол Әлем өміріндегі бір
"қателік", космостың барлық басқа құбылыстарымен байланысы жоқ уақытша
құбылыс деп саналды. Дүниенің XIX ғ. жаратылыстану-ғылыми көрінісі, жалпы
алғаңда, міне осындай еді.XX ғасырда дүниенің ғылыми көрінісі түбірінен
өзгерді. XX ғасырдың басыңца Әлемнің кеңею қүбылысының, яғни оның
тұрақсыздығының ашылуы бұрынғы классикалық физиканың эволюцияға қарсы
түсінігінің быт-шытын шығарды. Бірақ Әлем кеңейетін болып, галактикалар бір-
бірінен алшақтайтын болса, онда галактикалардың бастапқы жылдамдығын
тудырған күш-қуат қайдан келді деген сұрақ туады. Қазіргі (XX ғасырдың
аяғындағы) жаратылыстану бұл сұраққа мынадай жауап береді: бір кездерде
Әлем кеңістігіңде аса Үлкен қопарылыс болып, соның нәтижесінде біздің Әлем
пайда болған, ол қопарылыс біздің галактикаға бастапқы жылдамдықты беріп,
содан кейінгі ұзақ эволюцияның нәтижесінде дүние қазіргі біз көріп отырған
кейіпке келген деген ғылыми жорамал айтады. Бүл жорамал теория XX ғ. 40-
жылдарында пайда болып, 70-жылдары жаратылыстануда айтарлықтай берік
орнықты. Сонымен, Әлем дүниесі жайлы түбірінен жаңарған біздің
түсінігіміздің мәні қысқаша мынадай: Әлем өзгермейтін тұрақты емес, оның
уақыт жағынан пайда болған кезі болған, демек, ол тарихи өзгермелі, яғни
уақыт жағынан эволюцияға ұшырайтын дүние — оның эволюциялық өзгерістерге
ұшырай бастағанына 20 млрд жылдай болған.Сөйтіп, эволюция идеясы физика мен
космология ғылымдарына да енді. Ал соңғы онжылдықта эволюциялық принцип
химияда да бетбұрыс жасай бастады. Бүған дейін заттардың "түрлерінің шығу"
проблемасы химиктерді толғандырған жоқ еді. Бірақ Үлкен қопарылыс
концепциясы Әлемде түрліше элементтердің пайда болуының тарихи жүйесін
көрсетіп бергеннен кейін жағдай өзгерді. Әлем өмірінің ең алғашқы кезінде
ондағы температураның аса ыстық болғаны сонша, заттың ешбір бөлшегі
(атомдар, молекулалар) болуы мүмкін емес еді. Тек алғашқы үш минуттан кейін
ғана ядролық материалдың аз ғана мөлшері (сутегі мен гелийдің ядролары)
түзілді, ал жеңіл элементтердің алғашқы "қалыпты", бүтін атомдары
қопарылыстан соң бірнеше жүздеген мың жылдан кейін пайда болды дейді ғылыми
жорамал.Эволюция идеясын күрделі молекулалық қосылыстардың түзілу процесіне
қолданса, одан да қызық құбылыстар шығады. Біз үшін үйреншікті дарвиндік
эволюция ілімі өсімдіктер мен жануарлар организмнің құрылысы (бір
клеткалылардан адамға дейін) табиғи сұрыптау механизмі арқылы үздіксіз
күрделілене түсетінін көрсетеді. Табиғи сұрыптау механизмі миллиондаған
түрлерді жаралай тастап, ең өміршендері ғана тірі қалған. Осыған ұқсас
құбылыс табиғат тіршілікті тудыруға кірісе бастаған алғашқы кезде де болған
сияқты. Бүған дәлел ретінде мына фактіні келтірсе де болады: жүзден астам
химиялық элементтердің тек алтауы ғана: көміртегі, сутегі, оттегі, азот,
фосфор және күкірт қана бүкіл тірі организмдердің денесін құрады екен. Тірі
организмдердің денесінің 97,4%-ін сол алты элемент құрады, ал тағы да 12
элемент шамамен 1,6%-ін құрады. Дәл сол сұрыптау механизмі эволюцияның
келесі деңгейінде де байқалды: көптеген миллион органикалық қосылыстардан
бірнеше жүзі ғана биосистеманың құрылысына кіреді, табиғат тірі
организмдердің белоктық молекулаларын түзуге 100 белгілі аминоқышқылдардың
тек жиырмасын ғана пайдаланады екен т.т. Биологиялық эволюцияның алдындағы
химиялық элементтер мен қосылыстар эволюциясы жайлы түсініктер де сол
сияқты фактілерге сүйенеді. Қазірдің өзіңде-ақ катализдік системаның
өздігінше дамуы ретінде химиялық эволюцияның бірінші теориясы тұжырымдалды.
XX ғасырда эволюциялық ілім биология саласында да күшті дамыды. Қазіргі
заманғы эволюционизм биологияға қатысты ғылымдарда кең ауқымды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Ғылыми білім күрделі дамушы жүйе ретінде.
2. Ғылыми білімнің типтері.
3. Дүниенің ғылыми және философиялық көрінісі.
4. Ғылымдарды жіктеу проблемасы
XIX ғ. аяғы мен XX ғ. басынан бастапқы ғылым классикалық емес
ғылым деп аталады. Орыс тілде ғылымның тағы бір "постнеклассическая наука"
деген түрі бар. Ол XX ғасырдың екінші жартысындағы ғылымды білдіретін атау.
Бұл соңғы атауды "постклассикалық емес ғылым" деп алсақ, "емес" деген
терістеуші шылау қазақ тілінде "постклассикалық" деген біріккен терминді
тұтас терістеуші болып шығады, ал орыс тілінде "не" деген терістеуші шылау
тек "классикалық" деген бөлігін ғана терістейді. Сондықтан біз ғылым
дамуының XX ғасырдағы кезеңін екіге бөлмей, тұтас алып, "классикалық емес
ғылым" деген бір ғана терминмен атауға мәжбүр болдық.XIX ғасырдың аяғында
атомішілік микродүние ашылып, оны зерттеуге кіріскенде, бұрынғы классикалық
физикада тұжырымдалған ұғымдар мен принциптер атомішілік элементар
бөлшектердің физикалық қасиеттерін түсіндіруге жарамсыз болып қалды,
өйткені электрон, протон, нейтрон сияқты атомішілік ұсақ бөлшектер адамның
сезім мүшелері арқылы байқалмайтын микродүниені құрады. Қазіргі заманғы
ғылымның дамуына тән аса маңызды бір сипаты — ғылымдар бірлігіне қарай бет
алу, яғни ғылымаралық интеграцияның дамуы. XVIII ғасырдан бастап XIX
ғасырдың аяғына дейін бір тұтас натурфилософиядан жеке-дара ғылымдардың
енші алып, бөлініп шығуы, яғни дифференциялық процесс жүрген болса, ал енді
бір-бірінен бөлініп шыққан жеке білім салалары, жеке ғылымдар арасында
ортақ проблемалалардың тууы жөне осыған байланысты бір ғылымдардың идеялары
мен әдістерін басқа ғылымдарда пайдалану күшейіп отыр, яғни қазіргі заманғы
ғылымның дамуы дифференциация мен интеграция процестерінің бірлігі
негізінде іске асатын болды.Ғылымдардың жіктелуі жаратылыстануда болған
екінші жалпы революция кезінде кеңінен етек алып, ғылыми білімдердің жеке
ғылымдар шеңберінде дамығаны белгілі. Осы кезде табиғатгы зерттейтін
негізгі ғылымдар қалыптасты. Жеке ғылымдардың әрқайсысы өзі зерттейтін
пәнін дәл анықтап, өзінің зерттеу әдістерін тұжырымдады. Ғылым прогресі
алға басқан сайын дифференциация процесі үдей түсіп, бүрынғы бір ғылымның
жеке тараулары мен бөлімдері өз алдына дербес ғылым болып дамыды. Ертедегі
Греция тұсында нақты зерттеу салаларының арасында дәл белгіленген шекара
болмады. Ол кезде математикадан басқа жеке ғылымдар болған жоқ. Барлық
білім салалары, құбылыстарды зерттеудің әдіс-тәсілдері бір тұтас білімдер
мен даналықтың пәні деп саналған философияның шеңберінде жинақталып, дамып
отырды. Алғашқы жаратылыстану пәндері қайта өрлеу дәуірі мен Жаңа заманда,
зкспериментті жаратылыстанудың шығуына байланысты, пайда болғаны белгілі.
Табиғатты тәжірибе жүзінде зерттеу материя қозғалысының ең қарапайым
формасы болып табылатын жер мен аспан денелерінің механикалық қозғалысын
зерттеуден, солардың заңдылықтарын ашудан басталуы тиіс болды. Сол себепті
де тарихи бірінші жеке ғылым механика және аспан денелерін зерттеумен
байланысты астрономия болды. XVIII ғасырдың аяғынан бастап, барған сайын
жеке ғылымдар көптеп шыға бастады.
Дифференциация құбылыстар мен процестердің белгілі бір саласына
жататын білімдердің тереңдігі мен дәлдігінің дамуына жағдай жасағанымен,
бірақ сонымен қатар жеке ғылыми пәндер арасындағы байланыстың әлсіреуіне,
сөйтіп ғалымдардың өзара түсінісуінің біртіндеп нашарлауына алып келді.
Қазіргі заманда бір ғылым саласындағы түрлі тар шеңберлі мамандық иелері
бірін-бірі түсінбейтін, зерттеу өдістерін білмейтін жағдайлары да
кездеседі. Сөйтіп, жеке пәндік зерттеу біртұтас ғылымды бір-бірінен алшақ
түрлі мамандық иелерінің жиынына айналдырып, әрбір ғалымның бір тұтас
дүниетану саласындағы өз орнын, маңызын түсінуіне зиянын тигізуі мүмкін.Осы
айтылғандарға байланысты ғылымдардың сыңаржақ дифференциациясына қарсы,
оның нәтижелерін болдырмайтын зерттеу әдістерін іздеп табу қажеттігі туады.
Сондай әдістерді қолданудың нәтижесіңде түрлі мамандықтың ғалымдары ғылым
дамуының жалпы ортақ міндетін және әрқайсының өз жеке міндетін дұрыс
түсінуге жағдай жасалады. Интеграциялық, ғылымаралық комплексті зерттеу деп
аталатын жаңа әдіс-тәсілдер жеке ғылымдарға қарағанда зерттеулін кен
аукымды салаларын қамтиды. Алайда ғылымарттык. иггеграциялық зерттеулерге
көшу үшін ғылым алдымен жеке кұбылыстар мен олардың тобының қасиеттерін
зерттеп, біліп алуы тиіс еді. Бұған дейінгі дифференциациялану дәуірінде
жүргізілген ғылыми зерттеулер кейінгі интеграциялық зерттеулерге деген дәл
сондай лайындық еді десе де болады. Түрлі құбылыстар мен процестер
арасындағы әлдеқайда жалпы да терең зандылықтарды ашу үшін интеграциялық,
ғылымаралық зерттеулер қажет екенін ғылыми зерттеудің көптеген практикасы
айқын көрсетгі. Интеграциялау процесінде бір ғылымның әдістерін екінші
ғылымға қолданудың рөлі зор. Мысалы, биология өз зерттеулерінде физикалық
әдістерді қолданғанда, сол екі ғылымның ортасынан жаңа ғылым — биофизика
ғылымы туды. Дәл осылайша биохимия, геофизика, геохимия т.б. ғылымдар пайда
болды. Қазіргі кезде осындай "синтетикалық" ғылымдардың шығуы бұрынғыдан да
жиілей түсті. Қазіргі біздің заманымызда зерттеудің системалық әдісінің
маңызы барған сайын артып келеді — бұл әдіс заттар мен кұбылыстарды өзара
байланыста жене тұтастықта қарауға мүмкіндік береді. Ең жалпы мағынада
алғанда, заттар мен кұбылыстардың системалық зерттеуі деп оларды бір тұтас
бүтін құрылымның бөлігі немесе элементі деп қарастыруды түсінеді. Бұл
бөліктер мен элементтер өзара әрекеттесе отырып, жеке-дара элементтерде
кездеспейтін жаңа касиегтерді системаның құрамынан табуға көмектеседі.
Сонымен, системаны анықтап беретін басты белгісі — бүтіннің шеңберіндегі
бөлшектердің өзара байланысы мен өзара әрекеттестігі. Егер мұңдай өзара
әрекет бар болса, онда, өзара әрекеттестіктің деңгейі түрліше болғанымен,
әйтеуір системаның болғаны. Сондай-ақ системаның құрамыңдағы әрбір жеке
объектті, нәрсені немесе құбылысты да бөлшектерден тұратын өз алдына бір
система деп қарауға болады, зерттеуге болады.Системалық әдіс сияқты,
система үғымы да ғылым мен практикада нәрселер мен құбылыстардың өзара
әрекеттесу және бірігу формалары мен түрлерін меңгерген сайын біртіндеп
қалыптасты. Системалық зерттеулерге бір жола бетбұрыс. Екінші дүниежүзілік
соғыстан кейін тек жаратылыстануда ғана емес, әлеуметтік-экономикалық және
гуманитарлық ғылымдарда да системалық зерттеудің идеялары мен әдіс-
тәсілдерінің кеңінен тарауына көмектескен күшті системалық қозғалыстың етек
алуына байланысты дамыды. Жаңа системалық түсінік бойынша, дүние әлем деп
аталатын бір тұтас,бірақ алуан түрлі мазмұны бар орасан көп түрлі
системалар жиыны ретінде қарастырылатын болды. Әр түрлі ғылымдардағы
зерттеулердің нақты, жекеше және арнаулы әдіс-тәсілдері мен амалдары бір-
бірінен айтарлықтай өзгеше болғанымен, бірақ танымның сипаты, зерттеу
тәсілдері жалпы бірдей болып табылады. Осы тұрғыдан алғанда, нақты
ғылымдарда қолданылатын танымның жеке әдіс-тәсілдері зерттеудің тактикасы
деп, ал жалпы принциптері мен әдістері стратегиясы деп аталады. Ғылымаралық
және интеграциялық зерттеу тәсілдеріне сондай-ақ эволюциялық принцип те
жатады — ол қазіргі ғылымда бүкіл ғаламдық эволюционизм деген атауға ие
болды. Ғылымаралық зерттеу тәсіліне сондай-ақ күрделі системаларда
процестердің өздігінше ұйымдасуын зерттеудің синергетикалық әдісі де
жатады. Атап айтқанда, системалық, эволюциялық және синергетикалық әдістер
қазіргі заманғы ғылыми ізденістің стратегиялық бағыттары болып табылады
және олар қазіргі заманғы дүниенің жалпы ғылыми бейнесін (көрінісін)
жасаудың алғышартын құрады.
Ал эволюция туралы жеке-дара идеялар мен теориялар XVIII-XIX ғғ.
пайда болғанымен (И.Кант-Лапластың Күн системасының шығуы туралы
гипотезасы, Ч.Лайельдің геологиялық эволюция теориясы және Ч.Дарвиннің
эволюциялық теориясы), алайда XX ғасырдың басына дейін ешқандай бүкіл
әлемдік (глобальдық) теория туралы сөз қозғау мүмкін емес. Мұның толып
жатқан себептері бар, солардың тек кейбіреулерін ғана келтірсек те
жеткілікті болар: біріншіден, ол кезде табиғат туралы ғылымда үстемдік
жасаған классикалық жаратылыстану көбінше қарапайым, жеңіл-желпі
системаларды ғана қарастырды; екіншіден, сол кездегі жетекші ғылым болып
табылатын физика өз теорияларында әлі эволюция идеяларына сүйенбейтін еді;
үшіншіден, басқа нақты ғылымдардағы (астрономия, биология, геология т.б.)
эволюциялық теориялар өзара байланыссыз, жеке-дара өмір сүрді, төртіншіден
және, ең бастысы, глобальдық немесе универсальдық эволюция теориясына негіз
болатын жалпы идеялар мен принциптер әлі тұжырымдалған жоқ еді. XX ғ.
екінші жартысында системалық идеялардың кеңінен тарауына байланысты, ал
одан кейін ашық системалардың өздігінше ұйымдастырылуының принциптері
туралы теорияның қолданылуы Әлемнің эволюциясын зерттеуде түрлі гипотезалар
мен теориялық модельдерді ұсына бастады. Олар ең алдымен қазіргі космология
саласындағы қызу талқыға түсті. Осы сияқты Дарвиннің эволюцмялық теориясы
да әрі қарай дамытылып, қазіргі тұқым қуалаушылық теориясымен толықтырылды,
сөйтіп биологиялық эволюцияның синтетикалық теориясына айналды. Қазіргі
ғылымның барлық осы жетістіктері бүкіл әлемдік немесе универсалдық
эволюционизм принциптерінің тұжырымдалуына және осы принципке негізделген
дүниенің жаңа ғылыми бейнесін (көрінісін) қалыптастыруға шешуші әсерін
тигізді. Осыған байланысты алдымен, аса қысқаша болса да, космостық
эволюция туралы түсініктің қалай дамығанын қарастырайық, өйткені, қазіргі
заманғы түсініктер бойынша, Әлемдегі материалдық системалардың дамуының
барлық формалары мен құбылыстарының бастамасы космостық эволюция болып
табылады, ал одан кейінгі биологиядағы тірі системалар эволюциясы пайда
болады. Космостық эволюцияны зерттейтін қазіргі космология ғылымы. Ол ғылым
А.Эйнштейннің жалпы салыстырмалылық теориясы шыққаннан кейін пайда болды,
сондықтан ол бұрынғы космологиямен салыстырғанда релятивистік деп аталады.
Космологияның дамуының келесі кезеңі россиялық ғалым А.А.Фридманның
(1888—1925) есімімен байланысты, өйткені ол Әлем тиісті деңгейде ауыр
заттармен толы болғандықтан бір орында қозғалыссыз түра алмайтынын, оқтын-
оқтын кеңейіп немесе тарылып туруға тиісті екенін де теориялық жағынан
бірінші дәлелдеді. Бұл теориялық қорытындыны дәлелдеудің тәжірибелік негізі
галактикадан тыс әлемді зерттейтін астрономияның Әлемнің кеңейетінін ашқан
жаңалығы болды. 1929 жылы американдық астроном Э.П.Хаббл алыс галактикадан
келетін жарық спектордың қызыл жағына қарай ауытқыйтынын анықтады. Қызыл
ауытқу деген атқа ие болған бұл құбылыс галактикалардың бақылаушыдан
алыстай түсетінін байқатады.Қазіргі кезде Әлемнің пайда болуы мен дамуы
туралы көптеген гипотезалар болғанымен, бірақ оның үлгі нұсқасы ретінде
"зәулім қопарылыс" гипотезасы алынады. Ол мынадай тәжірибелік және
теориялық мәліметтерге сүйенеді: біріншіден, галактикадан тыс Әлемді
зерттейтін астрономияның алыс галактикалардың үздіксіз алыстау
мәліметтеріне; екіншіден, 1965 ж. ашылған, кейін реликгивтік деп аталған
(Әлемнің бастапқы тарихынан мәліметтер бергендіктен) микротолқынды
сәулеленуі; үшіншіден, микробөлшектер мен олардың арасындағы күштердің екі
аралығындағы симметрияның бұзылуына. Қопарылысқа дейінгі Әлем қандай еді
деген сұраққа қазірше ешқаңдай сенімді мәлімет жоқ, тек кейбір гипотезалар
ғана айтылуда. Шыққан тегі орыс американдық ғалым Г.А.Гамов Әлемдегі заттар
алғашында нейтрондардан тұрды, олар кейін протондарға айналып, ал бұл
соңғылардан алдымен атомдардың ядролары, содан соң атомдардың өздері пайда
болды деген гипотеза айтады. Еңді бір ғалымдар алғашында Әлем
электрондардан, позитрондардан және фотондардан тұруы жөне сондай-ақ
нейтрино мен антинейтринодан тұруы мүмкін дейді. Қазіргі кезде кварктік
модель туралы жорамал пікір айтылып жүр. Қазірше анық дәлелденген пікір:
Әлем, бүкіл материалдық дүние өзгеріссіз, дамусыз өмір сүре
алмайтыны.Эволюция идеясы XIX ғасырда туғанымен, бірақ бұл жаратылыстану
үшін дүние жайлы жаңа көзқарас болып табылады. Бүл идея әсіресе түрлердің
шығуы жайлы Ч.Дарвиннің ілімінде ерекше күшті дәлелін тапқаны белгілі.
Дарвиннің сіңірген еңбегі бұл идеяны айтқаныңда ғана емес, өйткені эволюция
жайлы пікір одан бұрында да сөз болып келген еді; оның еңбегі эволюция
идеясын іске асыру механизмін ұсынуында болды. Бұл концепция жаңа туып келе
жатқан теориялық биологияның негізін құрды. Эволюциялық ілім Ч.Дарвиннің
замандастарының ой-санасына аса күшті әсер етті, бірақ ол тірі организм мен
органикалық емес (өлі) дүние арасындағы XIX ғ. алшақтықты жоя алмады,
сөйтіп ол жануарлар мен өсімдіктер дүниесінің шеңберінен аса алмады.
Дүниенің ньютондық көрінісінің негізін қүрған классикалық фундаментальды
ғылымдар эволюциялық ілімнен мүлдем тыс қалды. Әлем жалпы алғанда өзіне-өзі
тең, өзгермейтін дүние деген түсінікте қалды.Біздің планетамызда
тіршіліктің пайда болу проблемасы да жаратылыстанудан тыс, қолдан
жаратылған құбылыс деген түсінік шеңберінде қалды — ол Әлем өміріндегі бір
"қателік", космостың барлық басқа құбылыстарымен байланысы жоқ уақытша
құбылыс деп саналды. Дүниенің XIX ғ. жаратылыстану-ғылыми көрінісі, жалпы
алғаңда, міне осындай еді.XX ғасырда дүниенің ғылыми көрінісі түбірінен
өзгерді. XX ғасырдың басыңца Әлемнің кеңею қүбылысының, яғни оның
тұрақсыздығының ашылуы бұрынғы классикалық физиканың эволюцияға қарсы
түсінігінің быт-шытын шығарды. Бірақ Әлем кеңейетін болып, галактикалар бір-
бірінен алшақтайтын болса, онда галактикалардың бастапқы жылдамдығын
тудырған күш-қуат қайдан келді деген сұрақ туады. Қазіргі (XX ғасырдың
аяғындағы) жаратылыстану бұл сұраққа мынадай жауап береді: бір кездерде
Әлем кеңістігіңде аса Үлкен қопарылыс болып, соның нәтижесінде біздің Әлем
пайда болған, ол қопарылыс біздің галактикаға бастапқы жылдамдықты беріп,
содан кейінгі ұзақ эволюцияның нәтижесінде дүние қазіргі біз көріп отырған
кейіпке келген деген ғылыми жорамал айтады. Бүл жорамал теория XX ғ. 40-
жылдарында пайда болып, 70-жылдары жаратылыстануда айтарлықтай берік
орнықты. Сонымен, Әлем дүниесі жайлы түбірінен жаңарған біздің
түсінігіміздің мәні қысқаша мынадай: Әлем өзгермейтін тұрақты емес, оның
уақыт жағынан пайда болған кезі болған, демек, ол тарихи өзгермелі, яғни
уақыт жағынан эволюцияға ұшырайтын дүние — оның эволюциялық өзгерістерге
ұшырай бастағанына 20 млрд жылдай болған.Сөйтіп, эволюция идеясы физика мен
космология ғылымдарына да енді. Ал соңғы онжылдықта эволюциялық принцип
химияда да бетбұрыс жасай бастады. Бүған дейін заттардың "түрлерінің шығу"
проблемасы химиктерді толғандырған жоқ еді. Бірақ Үлкен қопарылыс
концепциясы Әлемде түрліше элементтердің пайда болуының тарихи жүйесін
көрсетіп бергеннен кейін жағдай өзгерді. Әлем өмірінің ең алғашқы кезінде
ондағы температураның аса ыстық болғаны сонша, заттың ешбір бөлшегі
(атомдар, молекулалар) болуы мүмкін емес еді. Тек алғашқы үш минуттан кейін
ғана ядролық материалдың аз ғана мөлшері (сутегі мен гелийдің ядролары)
түзілді, ал жеңіл элементтердің алғашқы "қалыпты", бүтін атомдары
қопарылыстан соң бірнеше жүздеген мың жылдан кейін пайда болды дейді ғылыми
жорамал.Эволюция идеясын күрделі молекулалық қосылыстардың түзілу процесіне
қолданса, одан да қызық құбылыстар шығады. Біз үшін үйреншікті дарвиндік
эволюция ілімі өсімдіктер мен жануарлар организмнің құрылысы (бір
клеткалылардан адамға дейін) табиғи сұрыптау механизмі арқылы үздіксіз
күрделілене түсетінін көрсетеді. Табиғи сұрыптау механизмі миллиондаған
түрлерді жаралай тастап, ең өміршендері ғана тірі қалған. Осыған ұқсас
құбылыс табиғат тіршілікті тудыруға кірісе бастаған алғашқы кезде де болған
сияқты. Бүған дәлел ретінде мына фактіні келтірсе де болады: жүзден астам
химиялық элементтердің тек алтауы ғана: көміртегі, сутегі, оттегі, азот,
фосфор және күкірт қана бүкіл тірі организмдердің денесін құрады екен. Тірі
организмдердің денесінің 97,4%-ін сол алты элемент құрады, ал тағы да 12
элемент шамамен 1,6%-ін құрады. Дәл сол сұрыптау механизмі эволюцияның
келесі деңгейінде де байқалды: көптеген миллион органикалық қосылыстардан
бірнеше жүзі ғана биосистеманың құрылысына кіреді, табиғат тірі
организмдердің белоктық молекулаларын түзуге 100 белгілі аминоқышқылдардың
тек жиырмасын ғана пайдаланады екен т.т. Биологиялық эволюцияның алдындағы
химиялық элементтер мен қосылыстар эволюциясы жайлы түсініктер де сол
сияқты фактілерге сүйенеді. Қазірдің өзіңде-ақ катализдік системаның
өздігінше дамуы ретінде химиялық эволюцияның бірінші теориясы тұжырымдалды.
XX ғасырда эволюциялық ілім биология саласында да күшті дамыды. Қазіргі
заманғы эволюционизм биологияға қатысты ғылымдарда кең ауқымды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz