Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби даярлаудың ғылыми-педагогикалық негіздері
Кіріспе
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ҚОРЫТЫНДЫ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ҚОРЫТЫНДЫ
Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекеттер қатарына қосылғаннан бері қоғамды ақпараттандырудан туындаған өзгерістер оның барлық салаларымен қатар мұғалімдік кәсіби қызметке де өз ықпалдарын тигізуде. Заманауи қоғамда мамандардың кәсіби-шығармашылық деңгейіне, өндіріс пен әлеуметтік саладағы ғылымдардың жетістіктеріне және прогрессивті технологияны енгізу мерзімінің қысқартылуына қойылатын талаптар күшеюде. Бұған, Елбасының 2010 жылғы жолдауындағы: «Жоғары білім саласы ең жоғары халықаралық талаптарға жауап беруі тиіс. Елдегі ЖОО-лар әлемнің жетекші университеттерінің рейтингіне енуге ұмтылулары керек. 2015 жылға қарай Ұлттық инновациялық жүйе толыққанды жұмыс істеп, 2020 жылға қарай елде енгізілетін талдаулар, патенттер мен дайын технологиялар түрінде өз нәтижелерін беруге тиіс» - деген сөзі дәлел болады. Осы бағытта жасалып жатқан іс-шаралардың бірі - Қазақстанның Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық Ұйымына төрағалық етіп отырған 2010 жылы, еуропалық жоғары білім беру аймағына енуді көздейтін Болон процесіне қосылу туралы шешімнің қабылдануы да айрықша мәнді шара. Бұл оқиғаны білім беру жүйесінде көрініс алған елеулі тарихи оқиға десе болады.
Болон процесінің шешімі білім беру саласы қызметкерлерінің алдына бірқатар мәселелерді, соның ішінде жаңа қоғамның шығармашыл ұстазын қалыптастыру, яғни болашақ он екі жылдық мектеп мұғалімін даярлау мәсе-лесін қойып отыр. Ал, он екі жылдық мектеп болса, оқушыларды әлеуметтік қорғалуы жағынан қамтамасыз етуді, білім сапасын арттыру арқылы олардың құзіреттіліктерін қалыптастыруды, әлемдік білім кеңістігіне еркін енуді мақсат тұтады. Бұл, түрлі жағдайларда өздігінен шешім қабылдауға мүмкіндігі бар мәселені шешу жолын таба білетін, ақпараттық және коммуникативтік құзіреттілігі қалыптасқан жеке тұлға қалыптастыруды көздейді.
Болон процесінің шешімі білім беру саласы қызметкерлерінің алдына бірқатар мәселелерді, соның ішінде жаңа қоғамның шығармашыл ұстазын қалыптастыру, яғни болашақ он екі жылдық мектеп мұғалімін даярлау мәсе-лесін қойып отыр. Ал, он екі жылдық мектеп болса, оқушыларды әлеуметтік қорғалуы жағынан қамтамасыз етуді, білім сапасын арттыру арқылы олардың құзіреттіліктерін қалыптастыруды, әлемдік білім кеңістігіне еркін енуді мақсат тұтады. Бұл, түрлі жағдайларда өздігінен шешім қабылдауға мүмкіндігі бар мәселені шешу жолын таба білетін, ақпараттық және коммуникативтік құзіреттілігі қалыптасқан жеке тұлға қалыптастыруды көздейді.
1 Оқушыларды шығармашылық тапсырмалармен олимпиадаға дайындау (информатика пәні бойынша). Әдістемелік құрал. - Шымкент, ШО ХҚТУ, 1999. -11 б.
2 Miсrosoft access. Әдістемелік құрал. - Шымкент, МКТУ, 1999. -100 б.
3 Сандық әдiстер бойынша лабораториялық жұмыстар. –Шымкент: ХҚТУ, 2000. -53 б. (Г.Жақыпбекова, Э.Әдiлбековамен авторлық бірлестікте).
4 Решение задач школьников областной математической олимпиады. Әдістемелік құрал. – Шымкент: 2000. -15 б. (К.Байшеновпен авторлық бірлестікте).
5 Есептеу әдiстерi бойынша лабораториялық жұмыстар жинағы. –Шымкент: ХҚТУ, 2001. -83 б.
6 Microsoft Front Page. Әдістемелік құрал. –Шымкент: ХҚТУ, 2002. -72 б. (Л.Ә.Сулейменовамен авторлық бірлестікте).
7 Microsoft Access. Лабораториялық практикум. –Шымкент: ХҚТУ, 2003. -65 б. (Ұ.Б.Исатаевамен авторлық бірлестікте).
8 Программалау тілдерінің теориясы. Әдістемелік құрал. –Шымкент: ХҚТУ ШИ, 2006. -57 б. (Э.Т.Әділбековамен авторлық бірлестікте).
9 HTML – Internet-те программалау. Әдістемелік құрал. –Шымкент: ХҚТУ ШИ, 2007. -60 б. (Э.Әділбековамен авторлық бірлестікте).
10 Математика пәні бойынша есептер жинағы. Әдістемелік құрал.-Ақтөбе: ПринтА, 2007. -128 б.
11 Шығармашылықтың мәні және мазмұны. Әдістемелік құрал. –Шымкент: Нұрлы бейне, 2008.-40 б.
12 Программалау тілдер теориясы және трансляциялау әдістері. –Түркістан: ХҚТУ, 2009. -78 б.
13 Информатика мамандығы студенттеріне арналған ағылшын тілі. –Түркістан: ХҚТУ, 2010. -93 б. (Б.Кенджаевамен авторлық бірлестікте).
14 Сандық әдістер (ЭЕМ-ға арналған бағдарлама). ҚР Әділет Министрлігінің зияткерлік меншік құқығы комитеті, куәлік № 862, 13 мамыр 2010. (Э.Адылбековамен авторлық бірлестікте).
Ғылыми-әдістемелік мақалалар мен тезистер
15 Бiр ғана шама мәндерiн пайдаланатын көп нұсқалы текстiк есептердi құрастыру //МНПК Бiлiм беру жүйесiн жетiлдiру мәселелерi: II-бөлiм. –Жетісай, 1997. –Б. 184-187 (С.С.Дайырбековпен авторлық бірлестікте).
16 Блокты-рейтингiлi және тестiк бағаларды қорытындылау //МНПК Бiлiм беру жүйесiн жетiлдiру мәселелерi: II-бөлiм. -Жетісай, 1997. –Б. 181-184 (С.С.Дайырбеков, Ғ.Бейсенов, У.Балтабаевпен авторлық бірлестікте).
17 Дидактика бiрлiктердi iрiлендiру технологиясын компьютердi пайдаланып iске асыру //Дидактика высшей и средней школы: Материалы республиканской школы-семинара. –Алматы: АГУ, 1999. –Б. 54-57 (Г.Т.Жақыпбековамен авторлық бірлестікте).
18 Excel электрондық кестесiн модельдеу құралы ретiнде пайдалану әдiстемесi. Т VII НТиУМК ППС МКТУ. -Шымкент, - Анкара, Турция Bilig yayinlari –Б. 276-280 (Э.Т.Әдiлбековамен авторлық бірлестікте).
19 Модельдеудi оқытудың ашық программалар әдiсi //Качество школьного образования: состояние, тенденции и перспективы: Материалы международной научно-практической конференции. т.1. -Алматы: КАО, 2000. –Б. 85-87.
20 Качество компьютерных программ - важный показатель при подготовке специалиста //Қазақстан жоғары мектебi. – Алматы, 2000. -№3. -Б. 31-33 (А.Ә.Әмiрбеков, Б.Э.Мутчаевпен авторлық бірлестікте).
21 Компьютерлiк модельдеудi ұйымдастыру //ТМНПК "Приоритетные направления развития системы образования и воспитания в XXI веке". т.2. ОҚМУ.–Шымкент, 2001. –Б.230-232 (Г.Т.Жақыпбековамен авторлық бірлестікте).
22 "Методикалық материалдар" информациялық жүйесiн жасау әдiстемесi //Тезисы докладов VIII НСК. – Шымкент: ХҚТУ ШБ, 2001. –Б. 13. (А.А.Сарсенбаевамен авторлық бірлестікте).
23 Тиiмдiлiк есептерiн модельдеу және оларды EXCEL-де шешу //Информатика, физика, математика. –Алматы: Дәуір, 2001. -№3. -Б. 33-37 (Ж.l.Құрманбаевамен авторлық бірлестікте).
24 Применение новых информационных технологий в университете //Вестник университета Ясави. –Туркестан: МКТУ, 2002. -№1. -Б. 106-108 (Ж.Т.Айменов, А.Икрамовпен авторлық бірлестікте).
25 Жоғары оқу орнында жаңа информациялық-бiлiм технологиясын енгiзу жолдары // XXI ғасырдың басындағы ғылымның, бiлiмнiң және қоғамның тұрақты әлеуметтiк-әкономикалық даму проблемалары: ТМНПК, т.I. -Шымкент: ОҚМУ, 2003. -Б. 48-50 (Р.А.Медетбековамен авторлық бірлестікте).
26 Дайын сызбалар бойынша геоетриялық есептердi қарастыру мен шешудi ұйымдастырудың компьютерлiк бағдарламасы //Информатика негiздерi. –Алматы, 2003. -№ 1. -Б. 24-26 (Ж.С.Садуақасова, Б.Нысановпен авторлық бірлестікте).
27 Turbo Pascal-да объектiлi-бағдарлы программалау құралдарын пайдалану //Физиканы, математиканы және информатиканы инновациялық оқыту: өзектi мәселелерi және болашағы: ТМНМК. - Шымкент: ХҚТУ ШИ, 2004. –Б. 461-466 (Л.Ә.Сулейменовамен авторлық бірлестікте).
28 БҚБЖ курсын оқыту барысында студенттердiң танымдық iзденiмпаздығын қалыптастыру //Физиканы, математиканы және информатиканы инновациялық оқыту: өзектi мәселелерi және болашағы: ТМНМК. - Шымкент: ХҚТУ ШИ, 2004. –Б. 392-396 (Ұ.Б.Исатаевамен авторлық бірлестікте).
29 "Электронды оқулық" әмбебап программасын пайдаланып электронды оқу құралдарын жасақтау //Физиканы, математиканы және информатиканы инновациялық оқыту: өзектi мәселелерi және болашағы: ТМНМК. -Шымкент: ХҚТУ ШИ, 2004. –Б. 466-469 (Э.Т.Әдiлбекова, І.С.Мамаев, М.Бектұрғановпен авторлық бірлестікте).
30 Программалау процесiн технологияландыруға қатысты кейбiр түсiндiрмелер // Физиканы, математиканы және информатиканы инновациялық оқыту: өзектi мәселелерi және болашағы: ТМНМК. -Шымкент, ХҚТУ ШИ, 2004. –Б. 396-400 (Э.Т.Әдiлбекова, Ж.l.Құрманбаевамен авторлық бірлестікте).
31 Оқушыларды информатика пәнiнен олимпиадаға дайындауда қолданылатын программалау әдiстерi //Студенттердiң XII ғылыми конфер. баяндама тезистерi. - Шымкент: ХҚТУ ШИ, 2004. –Б. 9-10 (Д.Тұрлыбековамен авторлық бірлестікте).
32 Электронды оқулық жасаудың алғышарттары //М.О.Әуезов атындағы ОҚМУ ғылыми еңбектерi. - Шымкент: ОҚМУ, 2005. -№9. -Б. 9-11 (Н.К.Бакировамен авторлық бірлестікте).
33 Болашақ информатика мамандарын кәсіби даярлауда тұлғаның ақпараттық мәдениетті қалыптастыру мәселесі //Қазіргі білім беру парадигмасы мәселелері және шешу жолдары: ХҒПКМ, II-бөлім. -Ақтөбе, 2006. –Б. 158-160.
34 Маман даярлауда есептеу математикасын қолдану мүмкіндіктері //Педагогикалық кадрларды дайындаудың қазіргі заманғы өзекті мәселелері: ХҒПКМ, т.II. –Шымкент: ХҚТУ ШИ, 2007. –Б. 265-267 (Д.Рахымбеков, Э.Әділбековамен авторлық бірлестікте).
35 Программалау технологиясы жайлы //Ұлт тағылымы. –Алматы, 2007. -№ 3(1). –Б. 71-77.
36 Сандық әдістер пәнін ақпараттық-коммуникация¬лық технология негізінде оқытудың әдістемелік жүйесі //Оңтүстік қазақстан ғылымы мен білімі. - Шымкент, 2007. -№5-6. –Б. 64-65.
37 Студенттердің кәсіби құзырлылығын ақпараттық коммуникациялық техно-логиялар негізінде қалыптастырудың психологиялық аспектілері //Әуезов оқулары -7: М.Әуезов және қазақстанудың өзекті мәселелері: ХҒЕК еңбектері. -Шымкент, 2008, т.4. –Б. 218-224 (К.Беркімбаев, Г.Ниязовамен авторлық бірлестікте).
38 «Талапкер» электронды оқулығы – дербес оқыту құралы //«Әлем таныған Астана» атты студенттік ғылыми-практикалық конф.материалдары, 4 наурыз. –Шымкент, 2008. -Б. 198-201 (Қ.Сарсенбаевпен авторлық бірлестікте).
39 Сандық әдістер пәнін оқытудың ақпараттық-коммуникациялық ортасын құрастыру және оны қолдану тәсілдері //Әуезов оқулары -7: М.Әуезов және қазақстанудың өзекті мәселелері: ХҒТК еңбектері. –Шымкент: 2008, т.6. –Б. 36-38 (К.Беркімбаев, Э.Әділбековамен авторлық бірлестікте).
40 Болашақ математика-информатика мамандарын даярлауда оқу үдерісін технологияландыру //А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің Хабаршысы. -Түркістан, 2009. -№1(66). –Б. 175-179.
41 Применеие межпредметных задач как один из факторов профессиональной подготовленности будущего учителя математики //Materialy V mezinarodni vedecko – practicka konference “Zpravy vedecke ideje – 2009” – Dil 9. Pedagogika. Psychologie a sociologie: Praha, 2009. -Б. 22-27.
42 Жаңа ақпараттық-білім технологиясын пайдаланып оқытудың ерекшеліктері //Шығармашылық іс-әрекетті дамыту арқылы бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру мәселелері: ХҒТК материалдары. Том ІІІ. - Шымкент-Москва, 2009. –Б. 174-178.
43 Құранның математикалық элементтерін информатиканы оқытуда қолдану қажеттілігі //Вестник КАЗНУ им.Аль-Фараби. –Алматы, 2009. -№3(28). -Б.127-131.
44 Болашақ мұғалімді оқушылардың шығармашылық ойлау қабілетін дамытуға кәсіби дайындаудың бір жолы //А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің Хабаршысы.- Түркістан, 2009.-№3 (68), -Б. 107-113.
45 Болашақ мұғалімдерді кәсіби-шығармашылық қызметке дайындаудың тұлғалық даму бағыты //Дәстүрлі дүниетаным жүйелері және қазіргі кезеңдегі өнер: Халықаралық ғылыми конференцияның материалдары, 25 қараша. –Алматы, 2009. –Б. 262-265 (Х.Жантелімен авторлық бірлестікте).
46 Студенттердің коммуникативтік құзырлығын заманауи білім беру технологиялары негізінде қалыптастырудың тиімділігін зерттеу нәтижелері //Дәстүрлі дүниетаным жүйелері және қазіргі кезеңдегі өнер: ХҒК материалдары, 25 қараша. - Алматы, 2009. –Б. 230-234 (Б.Кенджаевамен авторлық бірлестікте).
47 Болашақ мұғалімдердің коммуникативтік құзырлығын қалыптастыруда заманауи білім беру технологияларын қолдану //Дәстүрлі дүниетаным жүйелері және қазіргі кезеңдегі өнер: ХҒК материалдары, 25 қараша. -Алматы, 2009. –Б. 245-248 (Б.Мухамеджанов, Б.Кенджаевамен авторлық бірлестікте).
48 Формирование творческой деятельности студентов в процессе обучения в ВУЗе // Қазіргі әлемдегі жаһандану тенденциялары мен әсері: мәдени қарым-қатынас: ХҒПДК, желтоқсан. - Ақтөбе, 2009. –Б. 36-38.
49 Педагогикалық жүйе және оның технологиялары //Ұлт тағылымы. -Алматы, 2010. -№1. -Б. 33-38.
50 Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби дайындаудағы негізгі ұғымдардың мәні мен мазмұны //Қазақстанның ғылыми әлемі. - Шымкент, 2010. -№2(30). -Б. 170-176.
51 Болашақ информатика мұғалімін кәсіби дайындауда жалпылау және жүйелеу сабақтарын ұйымдастырудың қажеттілігі //А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті. Хабаршы. –Түркістан, 2010. -№1(69). -Б. 252-260 (Х.Жантелімен авторлық бірлестікте).
52 Actual problems of educational activity organization in modern school //Проблемы экономики и информатизации образования: Материалы VII МНПК, 15-16 апрель. – Тула, 2010. –С. 562-564.
53 Communicative activities is the useful way in teaching language //Materialy VI mezinarodni vedecko – practicka konference “Efectivni nastroje modernich ved – 2010” – Dil 15. Pedagogika. Psychologie a sociologie: - Praha, 2010. -Б. 49-52 (Б.Кенджаева, К.М.Беркімбаевпен авторлық бірлестікте).
54 Шетел тілін оқыту үдерісінде компьютерлік технологиялардың мүмкіншіліктерін пайдалану тиімділігі //Қазақстан экономикасының идустриальды-инновациялық даму механизмін жетілдірудің өзекті мәселелері: ХҒТК, 29-30 сәуір. - Түркістан, 2010. –Б. 534-539 (Б.Мухамеджанов, Б.Кенджаевамен авторлық бірлестікте).
55 Математика, информатика мамандарын кәсіби даярлау //ОҚМУ, Оңтүстік Қазақстан ғылымы мен білімі. – Шымкент, 2010. № 3(82). –Б. 12-16.
56 Жоғары оқу орындарындағы математика сабақтарында жаңа технологияларды қолдану //Жусуп Баласагын атындагы Кыргыз Улуттук университетинин Жарчысы. – Бишкек: КНУ,2009. –Б. 103-106.
57 Новые технологии в учебном процессе // Materialy V Miedzynarodowej naukowi-practycznej konferencji “Aktualne problemy nowoczesnych nauk -2009” – Volume 14. Pedagogiczne nauki: Przemsl. Nauka I studia, 2009. -Б. 9-12.
58 Болон процесі міндеттерінің болашақ мұғалімдерді кәсіби дайындаудағы рөлі //“Хан Кененің қасиетті мұраты” атты Ш.Уалихановтың 175 жылдық мерейтойына орай өткізілген ХҒТК материалдарының жинағы, 24 сәуір. - Түркістан, 2010. Б. 355-364.
59 Болашақ мұғалімдердің кәсіби-шығармашыл тұлғасын қалыптастыру// Білім-Образование. – Алматы, 2010. -№4(52). Б. 41-46.
60 Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға даярлаудың функциялары //Қазақстан кәсіпкері – Профессионал Казахстана. – Алматы, 2010. -№7(86). Б. 19-22.
61 Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби даярлаудың тұжырымдамалық бағыт-бағдары //Қазақстан мектебі. - Алматы, 2010. -№8. -Б. 34-39.
62 Дидактическая подготовка будущих учителей к развитию творческой деятельности школьников. // Pedagogik mahorat. Buxoro davlat universiteti Pedagogika va jismoniy madaniyat fakultetining nazariy va ilmiy-metodi jurnali, O’zbekiston respublikasi, - Ташкент, 2010. - №1. С. 13-16.
63 Болашақ мұғалімнің шығармашылық қабілетін дамытудың педагогикалық шарттары // Абай атындығы ҚазҰПУ. Вестник. Хабаршы. «Педагогика ғылымдары» - Алматы, 2010. -№ 2 (26). Б. 38-41.
64 Жоғары оқу орындарында болашақ мұғалімді кәсіби даярлауда жаңа технологияларды қолдану // Абылай хан атындағы Халықаралық қатынастар және әлем тілдер университеті. Хабаршы. -Алматы, 2010. -№ 2 (24). Б.74-79.
2 Miсrosoft access. Әдістемелік құрал. - Шымкент, МКТУ, 1999. -100 б.
3 Сандық әдiстер бойынша лабораториялық жұмыстар. –Шымкент: ХҚТУ, 2000. -53 б. (Г.Жақыпбекова, Э.Әдiлбековамен авторлық бірлестікте).
4 Решение задач школьников областной математической олимпиады. Әдістемелік құрал. – Шымкент: 2000. -15 б. (К.Байшеновпен авторлық бірлестікте).
5 Есептеу әдiстерi бойынша лабораториялық жұмыстар жинағы. –Шымкент: ХҚТУ, 2001. -83 б.
6 Microsoft Front Page. Әдістемелік құрал. –Шымкент: ХҚТУ, 2002. -72 б. (Л.Ә.Сулейменовамен авторлық бірлестікте).
7 Microsoft Access. Лабораториялық практикум. –Шымкент: ХҚТУ, 2003. -65 б. (Ұ.Б.Исатаевамен авторлық бірлестікте).
8 Программалау тілдерінің теориясы. Әдістемелік құрал. –Шымкент: ХҚТУ ШИ, 2006. -57 б. (Э.Т.Әділбековамен авторлық бірлестікте).
9 HTML – Internet-те программалау. Әдістемелік құрал. –Шымкент: ХҚТУ ШИ, 2007. -60 б. (Э.Әділбековамен авторлық бірлестікте).
10 Математика пәні бойынша есептер жинағы. Әдістемелік құрал.-Ақтөбе: ПринтА, 2007. -128 б.
11 Шығармашылықтың мәні және мазмұны. Әдістемелік құрал. –Шымкент: Нұрлы бейне, 2008.-40 б.
12 Программалау тілдер теориясы және трансляциялау әдістері. –Түркістан: ХҚТУ, 2009. -78 б.
13 Информатика мамандығы студенттеріне арналған ағылшын тілі. –Түркістан: ХҚТУ, 2010. -93 б. (Б.Кенджаевамен авторлық бірлестікте).
14 Сандық әдістер (ЭЕМ-ға арналған бағдарлама). ҚР Әділет Министрлігінің зияткерлік меншік құқығы комитеті, куәлік № 862, 13 мамыр 2010. (Э.Адылбековамен авторлық бірлестікте).
Ғылыми-әдістемелік мақалалар мен тезистер
15 Бiр ғана шама мәндерiн пайдаланатын көп нұсқалы текстiк есептердi құрастыру //МНПК Бiлiм беру жүйесiн жетiлдiру мәселелерi: II-бөлiм. –Жетісай, 1997. –Б. 184-187 (С.С.Дайырбековпен авторлық бірлестікте).
16 Блокты-рейтингiлi және тестiк бағаларды қорытындылау //МНПК Бiлiм беру жүйесiн жетiлдiру мәселелерi: II-бөлiм. -Жетісай, 1997. –Б. 181-184 (С.С.Дайырбеков, Ғ.Бейсенов, У.Балтабаевпен авторлық бірлестікте).
17 Дидактика бiрлiктердi iрiлендiру технологиясын компьютердi пайдаланып iске асыру //Дидактика высшей и средней школы: Материалы республиканской школы-семинара. –Алматы: АГУ, 1999. –Б. 54-57 (Г.Т.Жақыпбековамен авторлық бірлестікте).
18 Excel электрондық кестесiн модельдеу құралы ретiнде пайдалану әдiстемесi. Т VII НТиУМК ППС МКТУ. -Шымкент, - Анкара, Турция Bilig yayinlari –Б. 276-280 (Э.Т.Әдiлбековамен авторлық бірлестікте).
19 Модельдеудi оқытудың ашық программалар әдiсi //Качество школьного образования: состояние, тенденции и перспективы: Материалы международной научно-практической конференции. т.1. -Алматы: КАО, 2000. –Б. 85-87.
20 Качество компьютерных программ - важный показатель при подготовке специалиста //Қазақстан жоғары мектебi. – Алматы, 2000. -№3. -Б. 31-33 (А.Ә.Әмiрбеков, Б.Э.Мутчаевпен авторлық бірлестікте).
21 Компьютерлiк модельдеудi ұйымдастыру //ТМНПК "Приоритетные направления развития системы образования и воспитания в XXI веке". т.2. ОҚМУ.–Шымкент, 2001. –Б.230-232 (Г.Т.Жақыпбековамен авторлық бірлестікте).
22 "Методикалық материалдар" информациялық жүйесiн жасау әдiстемесi //Тезисы докладов VIII НСК. – Шымкент: ХҚТУ ШБ, 2001. –Б. 13. (А.А.Сарсенбаевамен авторлық бірлестікте).
23 Тиiмдiлiк есептерiн модельдеу және оларды EXCEL-де шешу //Информатика, физика, математика. –Алматы: Дәуір, 2001. -№3. -Б. 33-37 (Ж.l.Құрманбаевамен авторлық бірлестікте).
24 Применение новых информационных технологий в университете //Вестник университета Ясави. –Туркестан: МКТУ, 2002. -№1. -Б. 106-108 (Ж.Т.Айменов, А.Икрамовпен авторлық бірлестікте).
25 Жоғары оқу орнында жаңа информациялық-бiлiм технологиясын енгiзу жолдары // XXI ғасырдың басындағы ғылымның, бiлiмнiң және қоғамның тұрақты әлеуметтiк-әкономикалық даму проблемалары: ТМНПК, т.I. -Шымкент: ОҚМУ, 2003. -Б. 48-50 (Р.А.Медетбековамен авторлық бірлестікте).
26 Дайын сызбалар бойынша геоетриялық есептердi қарастыру мен шешудi ұйымдастырудың компьютерлiк бағдарламасы //Информатика негiздерi. –Алматы, 2003. -№ 1. -Б. 24-26 (Ж.С.Садуақасова, Б.Нысановпен авторлық бірлестікте).
27 Turbo Pascal-да объектiлi-бағдарлы программалау құралдарын пайдалану //Физиканы, математиканы және информатиканы инновациялық оқыту: өзектi мәселелерi және болашағы: ТМНМК. - Шымкент: ХҚТУ ШИ, 2004. –Б. 461-466 (Л.Ә.Сулейменовамен авторлық бірлестікте).
28 БҚБЖ курсын оқыту барысында студенттердiң танымдық iзденiмпаздығын қалыптастыру //Физиканы, математиканы және информатиканы инновациялық оқыту: өзектi мәселелерi және болашағы: ТМНМК. - Шымкент: ХҚТУ ШИ, 2004. –Б. 392-396 (Ұ.Б.Исатаевамен авторлық бірлестікте).
29 "Электронды оқулық" әмбебап программасын пайдаланып электронды оқу құралдарын жасақтау //Физиканы, математиканы және информатиканы инновациялық оқыту: өзектi мәселелерi және болашағы: ТМНМК. -Шымкент: ХҚТУ ШИ, 2004. –Б. 466-469 (Э.Т.Әдiлбекова, І.С.Мамаев, М.Бектұрғановпен авторлық бірлестікте).
30 Программалау процесiн технологияландыруға қатысты кейбiр түсiндiрмелер // Физиканы, математиканы және информатиканы инновациялық оқыту: өзектi мәселелерi және болашағы: ТМНМК. -Шымкент, ХҚТУ ШИ, 2004. –Б. 396-400 (Э.Т.Әдiлбекова, Ж.l.Құрманбаевамен авторлық бірлестікте).
31 Оқушыларды информатика пәнiнен олимпиадаға дайындауда қолданылатын программалау әдiстерi //Студенттердiң XII ғылыми конфер. баяндама тезистерi. - Шымкент: ХҚТУ ШИ, 2004. –Б. 9-10 (Д.Тұрлыбековамен авторлық бірлестікте).
32 Электронды оқулық жасаудың алғышарттары //М.О.Әуезов атындағы ОҚМУ ғылыми еңбектерi. - Шымкент: ОҚМУ, 2005. -№9. -Б. 9-11 (Н.К.Бакировамен авторлық бірлестікте).
33 Болашақ информатика мамандарын кәсіби даярлауда тұлғаның ақпараттық мәдениетті қалыптастыру мәселесі //Қазіргі білім беру парадигмасы мәселелері және шешу жолдары: ХҒПКМ, II-бөлім. -Ақтөбе, 2006. –Б. 158-160.
34 Маман даярлауда есептеу математикасын қолдану мүмкіндіктері //Педагогикалық кадрларды дайындаудың қазіргі заманғы өзекті мәселелері: ХҒПКМ, т.II. –Шымкент: ХҚТУ ШИ, 2007. –Б. 265-267 (Д.Рахымбеков, Э.Әділбековамен авторлық бірлестікте).
35 Программалау технологиясы жайлы //Ұлт тағылымы. –Алматы, 2007. -№ 3(1). –Б. 71-77.
36 Сандық әдістер пәнін ақпараттық-коммуникация¬лық технология негізінде оқытудың әдістемелік жүйесі //Оңтүстік қазақстан ғылымы мен білімі. - Шымкент, 2007. -№5-6. –Б. 64-65.
37 Студенттердің кәсіби құзырлылығын ақпараттық коммуникациялық техно-логиялар негізінде қалыптастырудың психологиялық аспектілері //Әуезов оқулары -7: М.Әуезов және қазақстанудың өзекті мәселелері: ХҒЕК еңбектері. -Шымкент, 2008, т.4. –Б. 218-224 (К.Беркімбаев, Г.Ниязовамен авторлық бірлестікте).
38 «Талапкер» электронды оқулығы – дербес оқыту құралы //«Әлем таныған Астана» атты студенттік ғылыми-практикалық конф.материалдары, 4 наурыз. –Шымкент, 2008. -Б. 198-201 (Қ.Сарсенбаевпен авторлық бірлестікте).
39 Сандық әдістер пәнін оқытудың ақпараттық-коммуникациялық ортасын құрастыру және оны қолдану тәсілдері //Әуезов оқулары -7: М.Әуезов және қазақстанудың өзекті мәселелері: ХҒТК еңбектері. –Шымкент: 2008, т.6. –Б. 36-38 (К.Беркімбаев, Э.Әділбековамен авторлық бірлестікте).
40 Болашақ математика-информатика мамандарын даярлауда оқу үдерісін технологияландыру //А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің Хабаршысы. -Түркістан, 2009. -№1(66). –Б. 175-179.
41 Применеие межпредметных задач как один из факторов профессиональной подготовленности будущего учителя математики //Materialy V mezinarodni vedecko – practicka konference “Zpravy vedecke ideje – 2009” – Dil 9. Pedagogika. Psychologie a sociologie: Praha, 2009. -Б. 22-27.
42 Жаңа ақпараттық-білім технологиясын пайдаланып оқытудың ерекшеліктері //Шығармашылық іс-әрекетті дамыту арқылы бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру мәселелері: ХҒТК материалдары. Том ІІІ. - Шымкент-Москва, 2009. –Б. 174-178.
43 Құранның математикалық элементтерін информатиканы оқытуда қолдану қажеттілігі //Вестник КАЗНУ им.Аль-Фараби. –Алматы, 2009. -№3(28). -Б.127-131.
44 Болашақ мұғалімді оқушылардың шығармашылық ойлау қабілетін дамытуға кәсіби дайындаудың бір жолы //А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің Хабаршысы.- Түркістан, 2009.-№3 (68), -Б. 107-113.
45 Болашақ мұғалімдерді кәсіби-шығармашылық қызметке дайындаудың тұлғалық даму бағыты //Дәстүрлі дүниетаным жүйелері және қазіргі кезеңдегі өнер: Халықаралық ғылыми конференцияның материалдары, 25 қараша. –Алматы, 2009. –Б. 262-265 (Х.Жантелімен авторлық бірлестікте).
46 Студенттердің коммуникативтік құзырлығын заманауи білім беру технологиялары негізінде қалыптастырудың тиімділігін зерттеу нәтижелері //Дәстүрлі дүниетаным жүйелері және қазіргі кезеңдегі өнер: ХҒК материалдары, 25 қараша. - Алматы, 2009. –Б. 230-234 (Б.Кенджаевамен авторлық бірлестікте).
47 Болашақ мұғалімдердің коммуникативтік құзырлығын қалыптастыруда заманауи білім беру технологияларын қолдану //Дәстүрлі дүниетаным жүйелері және қазіргі кезеңдегі өнер: ХҒК материалдары, 25 қараша. -Алматы, 2009. –Б. 245-248 (Б.Мухамеджанов, Б.Кенджаевамен авторлық бірлестікте).
48 Формирование творческой деятельности студентов в процессе обучения в ВУЗе // Қазіргі әлемдегі жаһандану тенденциялары мен әсері: мәдени қарым-қатынас: ХҒПДК, желтоқсан. - Ақтөбе, 2009. –Б. 36-38.
49 Педагогикалық жүйе және оның технологиялары //Ұлт тағылымы. -Алматы, 2010. -№1. -Б. 33-38.
50 Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби дайындаудағы негізгі ұғымдардың мәні мен мазмұны //Қазақстанның ғылыми әлемі. - Шымкент, 2010. -№2(30). -Б. 170-176.
51 Болашақ информатика мұғалімін кәсіби дайындауда жалпылау және жүйелеу сабақтарын ұйымдастырудың қажеттілігі //А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті. Хабаршы. –Түркістан, 2010. -№1(69). -Б. 252-260 (Х.Жантелімен авторлық бірлестікте).
52 Actual problems of educational activity organization in modern school //Проблемы экономики и информатизации образования: Материалы VII МНПК, 15-16 апрель. – Тула, 2010. –С. 562-564.
53 Communicative activities is the useful way in teaching language //Materialy VI mezinarodni vedecko – practicka konference “Efectivni nastroje modernich ved – 2010” – Dil 15. Pedagogika. Psychologie a sociologie: - Praha, 2010. -Б. 49-52 (Б.Кенджаева, К.М.Беркімбаевпен авторлық бірлестікте).
54 Шетел тілін оқыту үдерісінде компьютерлік технологиялардың мүмкіншіліктерін пайдалану тиімділігі //Қазақстан экономикасының идустриальды-инновациялық даму механизмін жетілдірудің өзекті мәселелері: ХҒТК, 29-30 сәуір. - Түркістан, 2010. –Б. 534-539 (Б.Мухамеджанов, Б.Кенджаевамен авторлық бірлестікте).
55 Математика, информатика мамандарын кәсіби даярлау //ОҚМУ, Оңтүстік Қазақстан ғылымы мен білімі. – Шымкент, 2010. № 3(82). –Б. 12-16.
56 Жоғары оқу орындарындағы математика сабақтарында жаңа технологияларды қолдану //Жусуп Баласагын атындагы Кыргыз Улуттук университетинин Жарчысы. – Бишкек: КНУ,2009. –Б. 103-106.
57 Новые технологии в учебном процессе // Materialy V Miedzynarodowej naukowi-practycznej konferencji “Aktualne problemy nowoczesnych nauk -2009” – Volume 14. Pedagogiczne nauki: Przemsl. Nauka I studia, 2009. -Б. 9-12.
58 Болон процесі міндеттерінің болашақ мұғалімдерді кәсіби дайындаудағы рөлі //“Хан Кененің қасиетті мұраты” атты Ш.Уалихановтың 175 жылдық мерейтойына орай өткізілген ХҒТК материалдарының жинағы, 24 сәуір. - Түркістан, 2010. Б. 355-364.
59 Болашақ мұғалімдердің кәсіби-шығармашыл тұлғасын қалыптастыру// Білім-Образование. – Алматы, 2010. -№4(52). Б. 41-46.
60 Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға даярлаудың функциялары //Қазақстан кәсіпкері – Профессионал Казахстана. – Алматы, 2010. -№7(86). Б. 19-22.
61 Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби даярлаудың тұжырымдамалық бағыт-бағдары //Қазақстан мектебі. - Алматы, 2010. -№8. -Б. 34-39.
62 Дидактическая подготовка будущих учителей к развитию творческой деятельности школьников. // Pedagogik mahorat. Buxoro davlat universiteti Pedagogika va jismoniy madaniyat fakultetining nazariy va ilmiy-metodi jurnali, O’zbekiston respublikasi, - Ташкент, 2010. - №1. С. 13-16.
63 Болашақ мұғалімнің шығармашылық қабілетін дамытудың педагогикалық шарттары // Абай атындығы ҚазҰПУ. Вестник. Хабаршы. «Педагогика ғылымдары» - Алматы, 2010. -№ 2 (26). Б. 38-41.
64 Жоғары оқу орындарында болашақ мұғалімді кәсіби даярлауда жаңа технологияларды қолдану // Абылай хан атындағы Халықаралық қатынастар және әлем тілдер университеті. Хабаршы. -Алматы, 2010. -№ 2 (24). Б.74-79.
ӘОЖ 371.13: 37.036.5-057.874 Қолжазба
құқығында
КАДИРБАЕВА РОЗА ІЗТІЛЕУҚЫЗЫ
Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби
даярлаудың ғылыми-педагогикалық негіздері
13.00.08- Кәсіптік білім беру теориясы мен әдістемесі
Педагогика ғылымдарының докторы ғылыми
дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
А В Т О Р Е Ф Е Р А Т Ы
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінде
орындалған
Ғылыми кеңесшілері: педагогика ғылымдарының докторы
Д.Рахымбек
педагогика ғылымдарының
докторы
К.М.Беркімбаев
Ресми оппоненттері: педагогика ғылымдарының
докторы
М.С.Молдабекова
педагогика ғылымдарының докторы
А.А.Жайтапова
педагогика ғылымдарының докторы
С.С.Маусымбаев
Жетекші ұйым: Е.А.Букетов атындағы Қарағанды Мемлекеттік
университеті
Қорғау 2010 жылы 24 қарашада сағат 1000-де Абай атындағы Қазақ Ұлттық
педагогикалық университетінің жанындағы педагогика ғылымдарының докторы
ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д 14.05.01 диссертациялық кеңесінің
мәжілісінде өтеді. Мекен жайы: Алматы қаласы, Достық даңғылы, 13-үй, 2-
қабат, Мәжіліс залы.
Диссертациямен Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінің
кітапханасында танысуға болады. Мекен жайы: 050000, Алматы қаласы, Қазыбек
би, 30-үй, 3-қабат.
Автореферат 2010 жылы 20 қазанда таратылды.
Диссертациялық кеңестің
Ғалым хатшысы:
Көшербаева Ә.Н.
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекеттер
қатарына қосылғаннан бері қоғамды ақпараттандырудан туындаған өзгерістер
оның барлық салаларымен қатар мұғалімдік кәсіби қызметке де өз ықпалдарын
тигізуде. Заманауи қоғамда мамандардың кәсіби-шығармашылық деңгейіне,
өндіріс пен әлеуметтік саладағы ғылымдардың жетістіктеріне және
прогрессивті технологияны енгізу мерзімінің қысқартылуына қойылатын
талаптар күшеюде. Бұған, Елбасының 2010 жылғы жолдауындағы: Жоғары білім
саласы ең жоғары халықаралық талаптарға жауап беруі тиіс. Елдегі ЖОО-лар
әлемнің жетекші университеттерінің рейтингіне енуге ұмтылулары керек. 2015
жылға қарай Ұлттық инновациялық жүйе толыққанды жұмыс істеп, 2020 жылға
қарай елде енгізілетін талдаулар, патенттер мен дайын технологиялар
түрінде өз нәтижелерін беруге тиіс - деген сөзі дәлел болады. Осы бағытта
жасалып жатқан іс-шаралардың бірі - Қазақстанның Еуропадағы қауіпсіздік
және ынтымақтастық Ұйымына төрағалық етіп отырған 2010 жылы, еуропалық
жоғары білім беру аймағына енуді көздейтін Болон процесіне қосылу туралы
шешімнің қабылдануы да айрықша мәнді шара. Бұл оқиғаны білім беру
жүйесінде көрініс алған елеулі тарихи оқиға десе болады.
Болон процесінің шешімі білім беру саласы қызметкерлерінің алдына
бірқатар мәселелерді, соның ішінде жаңа қоғамның шығармашыл ұстазын
қалыптастыру, яғни болашақ он екі жылдық мектеп мұғалімін даярлау мәсе-
лесін қойып отыр. Ал, он екі жылдық мектеп болса, оқушыларды әлеуметтік
қорғалуы жағынан қамтамасыз етуді, білім сапасын арттыру арқылы олардың
құзіреттіліктерін қалыптастыруды, әлемдік білім кеңістігіне еркін енуді
мақсат тұтады. Бұл, түрлі жағдайларда өздігінен шешім қабылдауға мүмкіндігі
бар мәселені шешу жолын таба білетін, ақпараттық және коммуникативтік
құзіреттілігі қалыптасқан жеке тұлға қалыптастыруды көздейді.
Білім беру үдерісін бүгінгі күн талабына сай жаңаша ұйымдастыру
ғалымдардан оның философиялық, педагогикалық-психологиялық негіздерін,
теориясы мен тәжірибесін терең зерттеуді, заманауи талаптарына қарай білім
беру технологиялары мен әдістерін, дүниетанымның ұстанымдарын қайта
қарастыруды, рухани-адамгершілік құндылықтарға бетбұрыс жасауды талап
етеді.
Демек, жаңаша білім беру – жаңа білім мен дағдыны меңгерген, шығар-
машылық қабілеті жоғары, дербес ізденіс нәтижесінде елеулі мәселелердің
шешіміне қол жеткізетін, ойлау қабілетімен ерекшеленетін тұлғаны
қалыптастыруды көздейді.
Әлбетте, қарастырылып отырған проблеманы күні бүгін ғана туындап
отырған проблема деп қана қабылдауға болмайды, бұл - адамзат баласының
ертеден қалыптастырып, дамытып, жетілдіріп келе жатқан проблемасы.
Оны ежелгі дәуір философтары (Аристотель, Платон, Сократ) мен шығыстың
көрнекті ойшылдарының (Әл-Фараби, Қ.А.Ясауи және т.б.), жаңару кезеңінің
ағартушылары (Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, А.Дистервег және т.б.) мен ТМД
мемлекеттері педагогтарының (К.Д.Ушинский, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский
және т.б.), қазақ ағартушылары (Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев,
Ш.Құдайбердиев және т.б.) мен қоғам қайраткерлерінің (А.Байтұрсынов,
Ж.Аймауытов және т.б.) еңбектері дәлелдейді. Оларда адамның жеке басының
мүмкіндіктері көрсетіліп, ішкі рухани байлықтарының үйлесімділікте дамуы
мәселелеріне ерекше мән берілген.
Соңғы жылдары ТМД мен Қазақстанда орындалған ғылыми еңбектерге жасаған
талдау оқу-тәрбие үдерісін ұйымдастырудың өзекті бағыттарының
(Б.Баймұқанов, А.Е.Әбілқасымова, Ж.Икрамов, К.К.Жампеисова және т.б.),
болашақ мамандарды кәсіби даярлаудың теориясы мен практикасының
(В.В.Краевский, В.А.Сластенин, В.Кузьмина, Н.Д.Хмель, Ш.Таубаева,
А.П.Сейтешев, Г.Ж.Меңлібекова, М.С.Молдабекова, С.С.Маусымбаев,
А.А.Жайтапова, Г.Т.Хайрулин, О.У.Мұсабеков, К.М.Беркимбаев, С.М.Кеңесбаев
т.б.), жеке тұлғаның қазақ этнопедагогикасы негізінде жан-жақты дамуының
(С.А.Ұзақбаева, Р.К.Төлеубекова, Қ.Б.Жарықбаев, Қ.Б.Бөлеев және т.б.)
шығармашылықпен байланыстырыла отырып, қарастырылғанын көрсетеді.
Бірқатар зерттеулерде шығармашылықтың жалпы мәселелері (И.Я.Лернер,
В.В.Давыдов, Б.Д.Эльконен, Я.А.Пономарев, Д.Б.Богоявленская және т.б.),
шығармашылық қабілеттің құрылымы мен оның түрлері (В.М.Морозова, А.Н.Лук,
А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн, П.Я.Гальперин, және т.б.), дарындылық пен
қабілеттіліктің шығармашылықпен байланысы (Б.М.Теплов, Л.С.Выготский,
В.А.Крутецкий, А.М.Матюшкин, В.А.Моляко және т.б.), оқушы шығармашылығының
ерекшеліктері (В.Сухомлинский, Е.А.Акопян, Н.Н.Хан, А.Е.Әбілқасымова,
М.Ә.Құдайқұлов, Ә.Ә.Сағымбаев Қ.Ғ.Қожабаев, Р.С.Омарова, Д.Рахымбек және
т.б.) көрініс алады.
Сонымен бірге пәнаралық байланыстар негізінде шығармашылықты дамытудың
жалпы мәселелері (В.Н.Максимова, А.Тажмағанбетов, және т.б.), психологиялық
негіздері (И.П.Павлов, Ю.А.Самарин, және т.б.), ғылыми-әдістемелік
талдаулары (И.Д.Зверев, А.А.Бейсенбаева, Ә.Ж.Көшеров және т.б.) зерттелген.
Жоғары оқу орындарында информатика курстарын оқыту әдістемелерінің
түрлі бағыттарына М.П.Лапчик, Е.Ы.Бидайбеков, Қ.А.Камардинов, Б.Бөрібаев,
С.С.Қариев, М.С.Мәлібекова, М.Қ.Байжұманов Қ.С.Әбдиев, ал оқыту
технологияларының жүйелері мен пайдалану жолдарына А.В.Соловов,
А.Я.Савельев, В.П.Беспалько, Г.Д.Жангисина, Т.О.Балықбаев, компьютерлік
оқыту мәселесіне Ж.А.Қараев, А.Ә.Шәріпбаев және т.б. назар аударған.
Ғылыми әдебиеттерге жасаған талдау жоғары білім беру жүйесінде
оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға болашақ мұғалімдерді кәсіби
даярлау мәселесінің бірқатар бағыттарының (қазіргі білім беру жүйесінде
болып жатқан өзгерістер жеке тұлғаның шығармашыл болуын талап еткенімен,
оқу үдерісінде бұл мәселені заманауи тұрғыда шешудің ғылыми-педагогикалық
негізі жасалмағандығы; білім беруде оқушылардың шығарма-шылық қабілетін
дамытуға болашақ мұғалімдерді кәсіби даярлауға бағытталған арнайы даярлық
жұмыстарының ұйымдастырылмауы; бұл бағыттағы оқу-тәрбие үдерісі
мүмкіндіктерінің толық пайдаланылмауы; мұғалімдердің қарастырылып отырған
мәселе бойынша біліктіліктерінің жеткілікті болмауы, мектеп бітірушілері
білімдерінің төмен көрсеткіштері, қазіргі кезде оқушы жастардың басым
көпшілігінің білім алуға деген ынталарының азаюы, тұлғаға бағытталған білім
берудегі арнайы әдістемелердің тапшылығы және т.б.) әлі де болса шешімін
таппай отырғанын дәлелдейді.
Демек, оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби даярлығы бар
мұғалімдерге қоғам сұранысының өсуі мен мұндай талапқа сай мамандарды
даярлауға байланысты жоғары оқу орындарына арналған арнайы тұжырымда-маның
жоқтығы арасында; болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығарма-шылық қабілетін
дамытудағы кәсіби даярлық сапасына талаптардың артуы мен оның ғылыми-
теориялық, әдстемелік негіздерінің жеткіліксіз зерттелуі және арнайы оқу-
әдістемелік кешендермен қамтамасыздандырылмауы арасында қарама-қайшылықтар
бар екендігі анық байқалады. Осы қарама-қайшылықтың шешімін іздестіру бізге
зерттеу проблемасын анықтауға және тақырыпты: “Болашақ мұғалімдерді
оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби даярлаудың ғылыми-
педагогикалық негіздері” деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу объектісі – жоғары оқу орындарында болашақ мұғалімдерді кәсіби
даярлау.
Зерттеу пәні - болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға кәсіби даярлау үдерісі
Зерттеудің мақсаты - болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық
қабілетін дамытуға кәсіби даярлауды әдіснамалық-теориялық тұрғыда негіздеу
және оны жүзеге асыруды әдістемелік жүйемен қамтамасыздандыру.
Зерттеудің болжамы - егер, болашақ мұғалімдерді оқушылардың
шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби даярлаудың әдіснамалық негіздері
айқындалып, олардың шығармашылық тұрғыда өзін-өзі дамыту моделі мен
құрылымдық моделі жасалса және болашақ мұғалімдерді оқушылардың
шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби даярлаудың тиімді кезеңдері
айқындалып, тұжырымдамасы негізделсе, оларды жүзеге асырудың механизмі мен
педагогикалық шарттары анықталып, әдістемелік жүйесі ұсынылса, онда
оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту саласынан болашақ мұғалімдердің
кәсіби білігі жетілдіріледі, ал бұл болса оқушылардың шығармашылық
қабілетін дамытуды қамтамасыздандырады.
Зерттеу міндеттері:
1. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға кәсіби даярлаудың әдіснамалық негіздерін айқындау.
2. Болашақ мұғалімдердің шығармашылық тұрғыда өзін-өзі дамыту
моделін және оларды оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға кәсіби даярлаудың құрылымдық моделін жасау,
өлшемдері мен көрсеткіштерін анықтау.
3. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға кәсіби даярлауды жүзеге асырудың кезеңдерін
анықтау.
4. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға кәсіби даярлаудың тұжырымдамасын жасау.
5. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамы-
туға кәсіби даярлаудың педагогикалық шарттары мен механизмін
анықтау.
6. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға кәсіби даярлаудың әдістемелік жүйесін жасау және
оның тиімділігін тәжірибелі-эксперимент жүзінде тексеру.
Зерттеудің жетекші идеясы: мектеп оқушыларының шығармашылық қабілетінің
дамуы - болашақ мұғалімдердің кәсіби даярлық деңгейімен айқындалады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: теория мен практиканың
бірлігі туралы философиялық идеялар, қоғамдық даму құбылыстарын
зерделеудегі тұлғалық-әрекеттік қатынас қағидалары, тұлғаны
қалыптастырудағы жүйелік-тұтастық көзқарас және адамның шығармашылық мәні
туралы тұжырымдамалар, шығармашылық теориясының қағидалары, тұлғаның
қалыптасуындағы іс-әрекеттің рөлін анықтайтын білім берудің жалпы теориясы
болып табылады.
Зерттеу көздері: зерттеу проблемасы бойынша философтардың,
психологтардың, педагогтардың, әдіскерлердің еңбектері; ҚР Үкіметінің ресми
материалдары; Білім және Ғылым министрлігінің жоғары мектептің білім беру
мәселелеріне қатысты нормативті құжаттары мен оқу-әдістемелік кешендері
(тұжырымдамалар, стандарттар, типтік оқу бадарламалары, оқулықтар, оқу
құралдары және т.б.); педагогтардың ғылыми жетістіктері мен озық
тәжірибелері; автордың педагогикалық және зерттеушілік тәжірибесі.
Зерттеу әдістері: философиялық, психологиялық-педагогикалық, оқу-
әдістемелік еңбектерге теориялық талдау, жоғары мектептің оқу құжаттарын
зерделеу, оқу үдерісін бақылау, жалпы білім беретін мектептердің озық
тәжірибелерін талдау, әңгімелесу, тест, сауалнама жүргізу, сараптау,
тәжірибелі-эксперимент жұмысы, нәтижелерді жүйелеу, статистикалық өңдеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық мәні:
1. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға кәсіби даярлаудың әдіснамалық тұғырлары,
ұстанымдары негізделді.
2. Болашақ мұғалімдердің шығармашылық тұрғыда өзін-өзі дамыту
моделі және оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға
кәсіби даярлаудың құрылымдық моделі жасалып, өлшемдері,
көрсеткіштері және деңгейлері анықталды.
3. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамы-туға кәсіби даярлауды жүзеге асырудың кезеңдері
айқындалды және әр кезеңнің мазмұны анықталды.
4. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға кәсіби даярлаудың тұжырымдамасы жасалды.
5. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамы-туға кәсіби даярлаудың педагогикалық шарттары мен
механизмі анықталды.
6. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға кәсіби даярлаудың әдістемелік жүйесі жасалды және
оның тиімділігі тәжірибелі-эксперимент жүзінде дәлелденді.
Зерттеудің практикалық мәні. Оқу-тәрбие үдерісіне:
- болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық
қабілетін дамытуға кәсіби даярлаудың
тұжырымдамасы;
- болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық
қабілетін дамытуға кәсіби даярлаудың әдістемелік
жүйесі;
- оқу-әдістемелік кешендер (бағдарламалар,
оқулықтар, оқу құралдары, әдістемелік нұсқаулар,
компьютерлік тестік бағдарлама);
- арнайы меншіктік құқығы бар Сандық әдістер (ЭЕМ-
ға арналған бағдарлама) атты ақпараттық пәндік
орта ендірілді.
Зерттеу нәтижелерін жоғары және арнайы орта оқу орындарында,
мұғалімдердің кәсіби біліктілігін жетілдіру институттарында пайдалануға
болады.
Қорғауға мынадай қағидалар ұсынылады:
1. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби
даярлау нақты ұстанымдарға (жалпыдидактикалық, ізгіліктік, дамытушылық,
жеке тұлғалық, мәденилік, халықтық, вариативтілік, жекедаралық,
ынтымақтастық, үздіксіздік, сәйкестік) және әдіснамалық тұғырларға
(шығармашыл жеке тұлға қалыптастыру, болашақ мұғалімдерді кәсіби даярлау,
оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту )негізделеді.
2. Болашақ мұғалімдердің шығармашылық тұрғыда өзін-өзі дамыту моделі оларды
оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби даярлауда кәсіби-
дамытушы кеңістіктің шығармашылық бағдарын жүзеге асырады. Болашақ
мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби
даярлаудың құрылымдық моделі дамытушылық әрекеттің өзара байланысы мен
өзара шарттастығына және болашақ мұғалімнің оқушылардың шығармашылық
қабілетін дамытуға кәсіби даярлығы қалыптасуына ықпал ететін білім беру
үдерісін қамтамасыздандырады, ал оның шығармашылық деңгейлерін анықтайтын
өлшемдері мен көрсеткіштері болашақ мұғалімдердің даярлық
компоненттерінің тиімді қалыптасуына септігін тигізеді.
3. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби
даярлау төрт кезең бойынша жүзеге асырылады: а) болашақ мұғалімдерді
педагогикалық іс-әрекетке шығармашылық тұрғыда бағдарлау, педагогикалық
іс-әрекетке қызығушылығын айқындау, осы мамандықты таңдаудағы мотивін
анықтау; ә) болашақ мұғалімдерді шығармашылық іс-әрекет қызметіне
араластыру, шығармашылықтың мәні мен мазмұнын түсіндіру, шығармашылық іс-
әрекет тәжірибесін жинақтау; б) болашақ мұғалімдердің оқушының
шығармашылық қабілетін дамытуға арналған білімдері мен іскерліктерін
қорытындылау, педагогикалық технологияларды тиімді қолдану және жаңа
технологиялық элементтерді құрастыру мен енгізу; в) болашақ мұғалімдердің
кәсіби қызметін оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту мақсатында
жүзеге асыру, білім мен іскерлікті түрлендіру, өзіне бағытталған бақылау-
бағалау іс-әрекетін жүзеге асыру.
4. Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру
стандартының бағыттарына негізделіп жасалған тұжырымдама болашақ
мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби даярлау
жүйесін жаңартады және бағыттары мен тәсілдерін айқындайды.
5. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби
даярлаудың педагогикалық шарттары жоғары оқу орнында оқу үдерісін
шығармашыл бағытта ұйымдастыруға мүмкіндік береді, ал оның механизмі оқу
үдерісінде бірізділікпен сатылап жүзеге асады: жоғары оқу орнының
оқытушысы → студенттердің оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға
кәсіби даярлық үдерісін ұйымдастырады → студенттерді оқыту барысында
практикалық іс-әрекеттер арқылы → олардың репродуктивтік әрекеті мен
шығармашылық іс-әрекетін қарастырады → жалпымәдени даярлық, психологиялық-
педагогикалық даярлық және кәсіби даярлық пәндерінде → болашақ
мұғалімдерді кәсіби даярлайды.
6. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға
даярлаудың әдістемелік жүйесі олардың оқу үдерісін білім беретін,
дамытатын, тәрбиелейтін шығармашылық үдеріс ретінде саналы түрде
меңгерулеріне көмектеседі. Өйткені, әдістемелік жүйеде пән сабағының
мазмұны мен құрылымы, пәнді оқытуды ұйымдастырудың түрлі формалары мен
олардың өзара байланысы және әрбір формаларды тиімді пайдалану шарттары
мен пәнаралық байланыстары ашып көрсетіледі, сондай-ақ пәнді оқыту
құралдары мен оларды түрлі тақырыптарды меңгертуде пайдаланудың амал-
жолдары қарастырылады.
Зерттеу кезеңдері: Бірінші кезеңде (1999-2004ж.ж.) қарастырылып отырған
проблеманың зерттелу деңгейі анықталды, отандық, шетелдік ғалымдардың
ғылыми-теориялық, әдістемелік еңбектеріне және философия, психология,
педагогика ғылымындағы зерттеу проблемасына қатысты іргелі ғылыми
зерттеулерді талдау мен жоғары және жалпы білім беретін мектептегі оқыту
тәжірибесінің жай-күйі, жетістіктері мен қайшылықтары сараланды, тақырып
бойынша ғылыми аппарат құрылды, ғылыми мақалалар даярланып, басылым көрді,
тақырып аясында материалдар жиналды.
Екінші кезеңде (2004-2008ж.ж.) тақырып бойынша материалдар жинау
жалғасын тапты, тұжырымдама жасалды, тәжірибелік-эксперименттің анықтау
және қалыптастыру кезеңдері жүзеге асырылды, оқу-әдістемелік құралдар мен
бағдарламалық кешендер жарық көріп, оқу үдерісіне ендірілді, ғылыми
мақалалар даярланып, баспадан шығарылды.
Үшінші кезеңде (2008-2010ж.ж.) такырып бойынша жиналған материалдар
сұрыпталып, жүйеге келтірілді, тәжірибелік-эксперимент жалғасын тауып,
зерттеу нәтижелері өңдеуден өтті, зерттеу жұмысы қорытындыланып, ғылыми
ұсыныстар даярланды, әдебиеттер жүйеленіп, диссертация талап бойынша
рәсімделді,
Зерттеу базасы: Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
мен оның Шымкент институты, М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан
Мемлекеттік университеті, Қорқыт ата атындағы Қызылорда Мемлекеттік
университеті және Шымкент қаласындағы Ы.Алтынсарин атындағы № 65
гуманитарлық-эстетикалық гимназия-мектебі.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі зерттеу тақырыбының
теориялық-әдіснамалық тұрғыда негізделуімен, зерттеу мазмұнының ғылыми
аппаратқа сәйкестілігімен, кешенді әдістерді пайдаланумен, зерттеу
нәтижелерін практикаға ендірумен, алынған деректердің дәлелділігімен,
тәжірибелі-эксперимент барысында пайдаланылған ұсыныстардың тиімділігімен,
ғылыми болжамның дәлелденуімен, ізденушінің жоғары оқу орнындағы жұмыс
тәжірибесімен қамтамасыздандырылады.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және практикаға ендіру. Зерттеудің
негізгі нәтижелері мен қағидалары халықаралық ғылыми-практикалық
(Шымкент 2003-2009; Ақтөбе 2006; Түркістан 2008-2010; Алматы 2000, 2009;
Прага 2009,2010; Тула 2010; Ташкент 2010; Бишкек 2009; Пшемысль-Польша
2009), республикалық ғылыми-практикалық ( Шымкент, 2008; Түркістан, 2006;
Алматы, 1999) ғылыми-теориялық конференцияларда; республикалық
педагогикалық оқуларда ( Шымкент, 2004-2008) және Қ.А.Ясауи атындағы
Халықаралық қазақ-түрік университетінің ғылыми-әдістемелік семинарларында,
сонымен қатар Оңтүстік Қазақстан облыстық, аймақтық, қалалық білім беру
басқармаларында баяндалды; мерзімді республикалық басылымдарда ғылыми
мақалалар, оқу құралдары, әдістемелік нұсқаулар, ақпараттық-сараптамалық
материалдар, оқу-әдістемелік және мұғалімдерге арналған көмекші құралдар
түрінде жарық көрумен жүзеге асты.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі негізделеді, жұмыстың мақсаты,
нысаны, пәні анықталады, зерттеу міндеттері мен болжамы, құрылымы,
әдіснамалық негізі, жетекші идеясы, ғылыми жаңалығы, практикалық мәнділігі,
зерттеу әдістері көрсетіледі, қорғауға ұсынылатын қағидалар, зерттеулер
нәтижелерінің дәйектілігі баяндалады.
Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға
кәсіби даярлаудың әдіснамалық негіздері атты бірінші бөлімде жоғары оқу
орындарында болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға кәсіби даярлаудың мәні мен мазмұны және әдіснамалық тұғырлары
мен ұстанымдары баяндалып, болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық
қабілетін дамытуға кәсіби даярлаудағы педагогикалық технологиялар жүйесі
мен жаңашыл бағыттары ашып көрсетіледі.
Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға
кәсіби даярлаудың теориялық негіздері атты екінші бөлімде болашақ
мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби даярлау
жүйесінің құрылымдық модельдері, кәсіби даярлаудың кезеңдері мен мазмұны
негізделеді және болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға кәсіби даярлау тұжырымдамасы ұсынылып, болашақ мұғалімдерді
оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби даярлығын
қалыптастырудың мүмкіндіктері, механизмі мен педагогикалық шарттары
анықталады.
Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға
кәсіби даярлаудың әдістемесі атты үшінші бөлімде болашақ мұғалімдерді
оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби даярлаудың негізі
болатын студенттердің әдістемелік даярлығы және әдістемелік бағдар
ретіндегі пәнаралық байланыс мәселелері анықталып, болашақ мұғалімдерді
оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби даярлығын қалыптастыруда
жаңашыл білім беру технологияларын пайдалану мен тәжірибелік-эксперимент
жұмысының нәтижелері ұсынылады.
Қорытындыда зерттеудің негізгі нәтижелері, қағидалары тұжырымдалады,
ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беріледі.
Қосымшада болашақ мұғалімдерге арналған сауалнамалар, тест
тапсырмаларының бағдарламалық кешені, пәндік орта кешені ұсынылады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Бүгінгі жоғары білім берудің көп деңгейлі құрылымы, жоғары оқу орнының
халықаралық білім беру жүйесіне жоспарлы интеграциялануы және оларды
қоғамның талаптарына сай басқару мәселелері білім беру саласына жаңа
тәсілдерді енгізуді талап етуде. Білім саласына ендірілетін жаңалықтың
қайсыбірі болмасын арнайы даярлықты талап етеді. Сондықтан жоғары оқу
орындарында болашақ мамандардың кәсіби даярлығына, шығармашылық
мүмкіндіктерінің дамуына және олардың жаңа педагогикалық технологияларға
терең түсіністікпен бейімделуіне жағдай жасау қажет. Білім берудің
мазмұнын модернизациялау, педагог мамандарды даярлаудың мазмұны мен
құрылымын саралап қайта ой-елегінен өткізу оқытудың ғылымилық дәрежесін
жоғары-латуды, болашақ мамандардың жан-жақты дамуына жағдай жасауды
көздейді.
Шығармашылық қабілет ұғымы жалпы қабілеттілік ұғымынан оның дербес
біртектес бір түрін - шығармашылық қабілетті іріктеу үдерісінде
шығармашылық пен қабілет ұғымдарын синтездеу нәтижесінде құрылады.
Шығармашылық проблемасы адамзатты күні бүгінгі дейін толғандырып
келген, әлі де зерттеуді талап ететін күрделі проблема болып табылады.
Ғылыми еңбектерді негізге ала отырып, біз оларды мазмұнына қарай, төрт
бағыт бойынша топтастырамыз:
• шығармашылық Тәңірлік құбылыс (Платон, Аристотель, әл-Фараби,
А.Ясауи және т.б.);
• шығармашылық санадан тыс жүретін интуитивтік үдеріс (А.Бергсон,
Н.А.Бердяев, Б.А.Лезин. Ф.Шеллинг, А.Шопенгауэр және т.б.);
• шығармашылық әрекет ретінде (С.Т.Шацкий, Л.И.Божович, және т.б.);
• шығармашылық жеке тұлғаны қалыптастыру құралы ретінде (Ш.Таубаева,
Р.С.Омарова, Қ.Ж.Бұзаубақова, Б.А.Оспанова және т.б.).
Біз адамзаттың шығармашылық туралы философиялық ойларын да осы
бағыттарға сәйкестендіре жіктемелейміз: шығармашылыққа үйрету мүмкін емес,
ол ерекше тұлғаға берілген жасаушының сыйы; шығармашылықпен тек дарындылар
айналыса алады, ол барлық адамға бұйырмаған; шығармашылық - барлық адамға
тән, адам шығармашылыққа жаратылған. Осылардың ішіндегі Адам
шығармашылыққа жаратылған деген оймен келісе отырып, шығармашылықты іс-
әрекет ретінде және оны жеке тұлғаны қалыптастыру құралы ретінде қабылдап,
оның үшінші және төртінші бағыттарын ұстанамыз. Шығармашылықты - адамның
өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылысы, ізденіс жасау әрекеті, оның
заңдылықтарын оқып-біліп, үйрене алатын кәсібі деп түсінеміз.
Шығармашылық - өте күрделі үдеріс, өйткені онымен айналысатын адам
мақсатты сезінеді, міндет қояды және оның шешімін іздейді. Сонымен бірге
шығармашылық үдерісте ішкі түйсіктің де, елестетудің де, қиялдың да орны
ерекше. Шығармашылық мәселелерін шешу: қуану, қанағаттану, тілек және т.б.
ішкі сезімдермен байланысты. Алайда, бұл сезімдер шығармашылықтың
ерекшеліктерін толық ашып көрсете алмайды.
Ғылыми зерттеулерде (А.Лук, В.А.Моляко және т.б.) шығармашылықтың
басты белгісі - құбылыстар мен заттар, үдерістер немесе олардың
бейнелеуіндегі көрнекі-сезімдік немесе ойлау түрлерін түрлендіре білу, ал
екінші белгісі - оның сонылығы, төлтумалығы деп көрсетіледі. Мұндай
көзқарастар қазақстандық ғалымдар еңбектерінде де көрініс алады
(Ш.Таубаева, Р.С.Омарова, Қ.Ж.Бұзаубақова және т.б.). Ғалымдар шығармашылық
пен еркіндіктің диалектикалық түсінігінің қалыптасу деңгейін қарастыра
отырып, шығармашылық үдерістің әлеуметтік қатынастармен байланысын
көрсетеді және оны адамның рухани мәдениетін дамытудың шарты ретінде
қабылдайды.
Шығармашылық ұғымының мазмұны шығару, іздену, жаңаны ойлап табу
деген мағынаны білдіреді. Ол, жаңалық ашатын адамның әрекетінен, адамның
мақсатқа бағытталған қызметіндегі ізденімпаздығы мен белсенділігінен,
табандылығы мен жігерінен құралып, ақыл-ойы мен сезімінің, креативтілігінің
бірегейлігінен туындайды.
Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде шығармашылық проблемасы
шығармашылық қабілет пен ақыл-ойдың өзара әрекеттестігі тұрғысынан
қарастырылып, дербес фактор немесе дивергенттік ойлаумен тікелей байланысты
іс-әрекет түрінде көрсетіледі. Осыған орай біз, зерттеу жұмыстарында
шығармашылық іс-әрекет, шығармашылық орта, шығармашылық қызығушылық
ұғымдарына берілген анықтамаларды жүйеге келтіріп, жан-жақты сипаттама
береміз. Сондай-ақ, ес, ойлау, елестету ұғымдарын шығармашылық әрекетінің
алғышарттары ретінде сипаттай отырып, шығармашылық ойлау, қабілеттілік
ұғымдарына кеңінен талдау жасаймыз. Сөйтіп, шығармашылық іс-әрекет
шығармашылық ортада орындалады және оның орындалу нәтижелілігін
шығармашылық қабілеттер анықтайды, шығармашылық ортада тұлғаның
шығармашылық қызығушылығы, белсенділігі, танымдық ізденімпаздығы артып,
шығармашылық қабілеті дамиды деп ой тұжырымдаймыз.
Әдетте, шығармашылық қабілеттің дамуы мектеп жасында анық көрініс
береді. Мектеп жасы, яғни оқушылық кезең – психофизиологиялық функциялардың
жан-жақты даму кезеңі. Бұл кезеңде, оқушылардың қоршаған орта құбылыстарына
баға беруге көзқарасы қалыптасып дағдыланады, өзгелерге сын айта білу
деңгейіне көтеріледі, танымдық қызығушылығы, зерттеушілік-ізденімпаздық
белсенділігі артады, шығармашылық іс-әрекетке қабілеттілігі туындайды.
Шығармашылық қабілеттің дамуы біртіндеп жүреді, бірақ бірқалыпты емес.
Оның дамуындағы алғашқы кезең іс-әрекет талаптарына табиғи қасиеттерді
бейімдеу болып табылады. Шығармашылық қабілетті дамытудың екінші кезеңі оқу
әрекетіне шығармашылық элементтерді енгізумен, мәселені қоюмен және шешімді
өздігінен іздестірумен сипатталады. Қазіргі кезде әдіскер ғалымдар түрлі
эксперименттің негізінде шығармашылық ойлау үдерісінің кезеңдік дамуын
айқындауда. Шығармашылық үдерістің әр кезеңінде оқушының бойында түрлі
сапалық қасиеттер қалыптасады.
Демек, болашақ мұғалім оқыту үдерісінде оқушылардың шығармашылық
қабілетін дамытуда, біріншіден, тұлғаның жеке қасиеттерін ескере отырып,
оқушы тұлғасын сипаттай білуі қажет, екіншіден, өзі ұйымдастырған
шығармашылық әрекеттің оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту үдерісі
мен оның нәтижесіне әсер ететін мынадай маңызды факторларын білуі және
ескеруі қажет:
- шығармашылық белсенділік және шығармашылық іс-әрекетке сұраныс;
- оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту шарттары;
- оқушылардың шығармашылық қабілетін ынталандыру көздері;
- оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту әдістері;
- оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту құралдары;
- оқушылардың жас ерекшеліктері мен қызығушылықтары.
Сонымен, осы жоғарыда айтылғанның бәрі, бізге болашақ мұғалімді
оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби даярлау - білім беру
үдерісінің аясында студенттердің кәсіби-педагогикалық қызметке
бағдарлануына және педагогикалық шығармашылық тәсілдерді меңгеруіне, білім
беру барысында ізденіс танытып, жаңа шығармашылық шешімдер қабылдауына,
оқушылар тұлғасының өзіндік және шығармашылық дамуына қол жеткізуде
ұйымдастырушылық формаларды құру дағдыларын меңгерулеріне жағдай жасайтын
оқу үдерісінің барлық құрылымдық компоненттерінің өзара ықпалдастық
байланысын құруды көздейтін күрделі үдеріс деп анықтама беруімізге
мүмкіндік береді.
Біз зерттеу барысында педагогикалық, дидактикалық ұстанымдарды ескере
отырып, болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға
кәсіби даярлауда олардың теориядан практикалық әрекетке көшуін қамтамасыз
ететін төмендегі ұстанымдарды негізге алдық:
- жалпыдидактикалық – ғылымилық, жүйелілік, саналық, түсініктілік,
теорияны тәжірибемен байланыстыру, ұжымдық біртұтастық,
проблемалық, және т.б.;
- ізгіліктік - іс-әрекеттің сана мен мінез-құлық бірлігін
қалыптастыруға бағыттылығы;
- дамытушылық - педагогикалық үдерістегі іс-әрекеттерді оқушылар
тұлғасын дамытудың көкейкесті қажеттілігін ескере отырып
ұйымдастыру;
- жеке тұлғалық - педагогикалық үдерістің жеке тұлғаға бағыттылығы
мен құзіреттілікке бағдарланған түрде ұйымдастырылуы;
- мәденилік - болашақ мұғалімнің оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуы жалпы мәдениеттілік деңгей мен жеке тұлғалық сапаларына сай
жүргізілуі; ұстаздардың, оқушылар ұжымының және отбасыларының
оқушыларға қоятын талаптарының үйлесімділігі;
- халықтық - әрбір бала үшін тиімді психологиялық ахуалдың әлеуметтік
қауіпсіздігін қамтамасыз ету, халықтың талабын ескеру;
- вариативтілік - шығармашылық қабілетті жетілдіруге бағытталған
демократиялық сапалы білім алудың әрбір оқушы үшін қол жетерлік
болуы;
- жекедаралық - оқушы мен ұжымның дамуында жас және дара ерекшелікті,
психологиялық, физиологиялық, ұлттық ерекшеліктерді ескеру;
- ынтымақтастық - оқу мен тәрбиенің бірлігі, оқу-тәрбие мекемелері
мен отбасы, қоғамдық ұйымдар мен еңбек ұжымдарының, балалар мен
жастарды тәрбиелеудегі ынтымақтастығы;
- үздіксіздік - білім беру деңгейлері арасындағы сабақтастық,
үздіксіздік пен нақтылықтың ескерілуі, оқушы тұлғасы мен ұжымның
дамуындағы жаңа құрылымды үздіксіз бақылау;
- сәйкестік - оқыту үдерісінде қолданылатын технологиялар мен
мазмұнның сәйкестігі.
Біз, педагогикалық үдерістің зерттеу проблемасына орай айқындалған
заңдар мен заңдылықтарды және ұстанымдарды ескере отырып, болашақ
мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби даярлаудың
әдіснамалық тұғырлары ретінде шығармашыл тұлғаны қалыптастыру, болашақ
мұғалімдерді кәсіби даярлау мен оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту
мәселелерін қарастырамыз ( 1-сурет).
Әдетте, тұлғаға-бағыттылық технологиясының негізінде баланың мектепке
дейінгі алған субъективті өмірлік тәжірибесі көрініс алады. Тұлғаның
субъективтілігі әлемді танудағы таңдауында, сол таңдаулардың
орнықтылығында, танымға эмоционалды-тұлғалық қатынаста, оқу материалының
талқылану тәсілдерінде байқалады. Бұл тәсіл оқушы оқыту субъектісі емес,
субъектілік тәжірибенің тасымалдаушысы болып табылады деген түсінік береді.
Тұлғаның сапалық ерекшеліктерінің бірі – креативтілік.
1-Сурет - Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға кәсіби даярлаудың әдіснамалық тұғырлары
Креативтілік жеке тұлғаның бағыттылығынан (танымдық мотивацияның
басым болуы, танымдық қызығушылық, танып-білуге ұмтылу, білімқұмарлық және
т.б.); қабілеттерінен (стреотиптерді жеңе білу, проблеманы сезіну, ой
жүйріктігі мен алғырлығы және т.б.); мінез-құлқынан (бірегейлік,
бастамшылдық, шыдамдылық, зеректік және т.б.) танылатын, оның интегралды
сапасы ретінде қарастырылады. Оның болашақ мұғалімнің кәсіби біліктілігін
қалыптастыруда алатын орны ерекше.
Мұғалімнің кәсіби біліктілігі оның іс-әрекетінің тиімді болуының
теориялық және жалпы әдіснамалық негізі болып табылады. Кәсіби біліктілікті
меңгерту жоғары оқу орнында студенттерді мұғалімдік мамандыққа даярлаудағы
басты міндеттердің бірі. Мұғалімнің кәсіби білігі оның практикалық
қызметінде іске асырылады, сондықтан ол, оның жалпыпедагогикалық,
әдістемелік біліктілігімен, дағдысымен тығыз байланысты. Мысалы, ЖОО-ғы
болашақ информатика мұғалімдерін кәсіби шеберлікке мақсатты даярлаумен
қоса, педагогикалық шығармашылық қызметке даярлау оның кәсіби даярлығымен
тікелей астарласуы тиіс. Ол болашақ мұғалімнің жалпы мәдени (өмірге
көзқарас), әдіснамалық (психологиялық-педагогикалық), пәндік блоктарды
меңгеруімен қамтамасыз етіледі.
Заманауи ақпараттық қоғамға өздігінен дербес, сыни тұрғыда ойлайтын,
туындаған проблемаларды көре білетін және оларды шығармашылықпен шеше
алатын адам қажет. Ол өздігінен белсенді әрекет етуге, шешім қабылдауға,
өмірдің өзгермелі жағдайларына икемді бейімделуге қабілетті болуына
мүдделі. Сондықтан қазіргі қоғамдағы білім берудің мақсаты – адамды
интеллектуал-дық және адамгершілік тұрғыда дамыту. Осы мақсатты жүзеге
асыру үшін болашақ мұғалімге, мектепте қызмет ететін маман ретінде, білім
беру жүйесінің стратегиялық бағыты айқын көрсетілуі тиіс. Оған оқу
үдерісінің тиімділігі, сабақтардың жүйелілігі мен сапасы, бағдарламаның
орындалу барысы, білімнің тереңдігі және бүкіл оқу-тәрбие жұмысының дұрыс
жоспарлануы игі ықпал етеді.Сондай-ақ, болашақ мұғалімнің кәсіби бейімделу
аясын да анықтаған жөн.
Болашақ информатика мұғалімінің кәсіби бейімделу аясы негізінен мына
элементтерді құрайды: кәсіби бағдар, кәсіпке даярлық, кәсіби орнығу,
мамандық бойынша студенттердің білім алу ерекшеліктері, еңбек жағдайлары.
Демек, болашақ мұғалімді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби
бейімдеу аясының мазмұны мына бағыттарды қарастырады: өздерінің қызмет
барысында кездесетін нақтылы, оқу-тәрбиелік жағдайларды түсініп, оларды
талдай білуі; оқушылардың шығармашылық қызығушылығын туындатуға,
шығармашылқ белсенділігін арттыруға және шығармашылық қабілетін дамытуға
мүмкіндік беретін іс-әрекеттерді орындау керектігін түсініп, оларды әр
сабақтың жоспарында назардан тыс қалдырмауы; педагогикалық ұжыммен,
оқушылар ұжымдарымен қарым-қатынас барысында орындайтын кәсіби іс-
әрекеттерімен, міндеттерімен, басқа да туындайтын талаптармен танысуы. Бұл
- өзін-өзі ұстауы мен қарым-қатынас жасаудың тиімді жолдарын табу үшін
олардың қажетті іс-әрекетінің танымдық жағы; өзі үшін маңызды өмірлік
жағдаяттардың өзгеруіне байланысты тұлғаның эмоционалдық-жігерлілік ахуалы;
қажеттіліктері, талап-тілектері және тұлғаның өзінің ынта-ықыласы
арасындағы қайшылықтар, басқаша айтқанда, оған қойылатын талаптар мен
оларды орындау мүмкіндіктері арасындағы қайшылықтар; білімін, іскерлігін
және дағдыларын қалыптастыру; қиындықтарды жеңе білуге жұмылдыру; дұрыс
бағалауға және өзін-өзі бағалауға деген бейімділігі; жұмысына қанағаттану
және т.б.
Жалпы білім беретін орта мектепте информатика пәні мұғалімінің алатын
орны ерекше. Мектептегі информатика пәндері оқушының ойлау қабілеті мен
жалпы білім дәрежесін дамытуда және тәрбиелеуде әрі жетекші, әрі жауапты
рөл атқарады. Аталған пәнді мектепте оқыту оқушыларға қоршаған ортаны танып
білуде электронды ақпаратты жылдам іздеуді, сақтауды, өңдеуді, жіберуді
және электронды ақпарат алмасуды үйретеді, логикалық ойлауы мен танымдық
қызметтерін қалыптастырып, шығармашылық қабілеттерін дамытуға ұйытқы
болады, оқушының зейіні мен байқағыштығын, ұқыптылық пен дәйектілігін,
дербестік пен жоспарлылығын және т.б. еңбек мәдениетін дамытуға ықпал
етеді, қоршаған ортаға танымдық жағдай туғызады.
Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби
даярлауда олардың әдістемелік біліктілікті қалыптастырумен қатар кәсіби
мамандықтың құрамды бөлігі болып табылатын ақпараттық-коммуникациялық
құзырлылықты да қалыптастырудың мәні зор.
Ақпараттық құзырлылық – бұл оқу, тұрмыс және кәсіби бағыттағы
міндеттерді шешуде ақпараттық-коммуникациялық технологияның мүмкіндік-терін
жан-жақты қолдану қабілеті. Ғылыми әдебиеттерде ақпараттық құзырлылық,
компьютерлік құзырлылық терминдері жиі кездеседі. Соңғы уақытта
ақпараттық-коммуникациялық технологияның жедел дамуына байланысты
ақпараттық-коммуникациялық құзырлылық деген терминді қолданған аса
тиімді. Ақпараттық-коммуникациялық құзырлық – бұл адамдардың кез келген
проблема мен міндеттерді компьютермен, ақпараттық құрылғылармен және
телекоммуникациямен шешу қабілеті. Ол бүгінгі педагогикалық технологияны
пайдаланудағы нәтижелі қабілеттің бірі.
Ғылыми әдебиеттерде педагогикалық технология ұғымына да бірқатар
анықтамалар берілген: ол оқытудың жоспарланған нәтижелеріне қол жеткізу
үдерісін сипаттау (И.П.Волков), оқу үдерісін іске асырудың мазмұнды
техникасы (В.В.Беспалько), оқу үдерісін жобалау, ұйымдастыру және жүргізу
бойынша біріккен педагогикалық қызметтің моделі (В.М.Монахов), мазмұнды
қорытындылау (Г.К.Селевко) және т.б.
Болашақ мұғалімдерді кәсіби даярлауда педагогикалық технологиялардың
ғылыми негізіне аса мән берген жөн. Өйткені, мұғалім педагогикалық
технологияның ғылыми негізін түсіне отырып, кәсіби жұмысында жаңа
педагогикалық технологияларды қолдана білуге және оған шығармашылық
тұрғыдан қарауға міндетті.
Педагогикалық технология ұғымы қолданысқа енуіне байланысты
педагогикада екі бағыт пайда болды. Оның біріншісі - оқу үдерісінің барлық
саласына техникалық құралдарды пайдалануға бағытталған. Бұл бағытты кейде
білім саласындағы технология немесе оқыту технологиясы деп атайды.
Екіншісі - үдерістің өзін технологияландыру, оны оқытуды технология-
ландыру немесе педагогикалық технология деп атайды.
Оқытудың заманауи технологияларының мәніне жасаған талдау, оқыту
үдерісінде оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту проблемасын шешуде:
сапалық қасиеттерді, шығармашылық қабілетті дамыту үшін болашақ мұғалім
дамыта оқыту технологияларының элементтерін негізге ала отырып, оқытудың
дамытушылық үдерісін ұйымдастыруы қажет деп қорытынды жасауға мүмкіндік
береді.
Біз зерттеу барысында, болашақ мұғалімдерді кәсіби даярлау үдерісінде
оқытудың дәстүрлі технологиясына оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға бағытталған шығармашылық іс-әрекеттердің элементтерін нәтижелі
енгізуге мүмкіндік беретін, дамыта оқыту технологияларына арнайы даярлауды
ұйымдастырудың мүмкіндігі мен қажеттілігіне аса назар аударамыз.
Соңғы жылдары окыту үдерісін ізгілендіру, оның практикалық бағыттылығын
күшейту мақсатында пайдаланылып жүрген іс-шараларға, соның ішінде
"инновациялық үдеріске", яғни педагогикалық жаңалықтарға жан-жақты
сипаттама береміз.
Білім беру саласындағы жаңалықтарды үш топқа бөліп қарастыра-мыз:
ұйымдастырудағы жаңалықтар; технологиялардағы жаңалықтар; оқулықтар мен
бағдарламалардың өзгерістеріндегі жаңалықтар. Аталған жаңалықтардың
аясында болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға
кәсіби даярлаудың да жаңашылдық бағыттары анықталады. Яғни, бүгінгі таңда
ақпараттық қамтамасыз ету жүйесіне аса мән берілмейінше, білім берудің
заманауи технологияларын, соның ішінде электрондық оқулық пен
бейнефильмдерді, басқа да электрондық басылымдарды қашықтан оқытудың
спутниктік арнасы арқылы ендірмейінше, бірде-бір әлеуметтік-экономикалық
саланың алға басуы мүмкін емес. Осыған байланысты, қашықтан оқыту
технологиясы мен кредиттік оқыту жүйесіне жаңашылдық бағыттар ретінде
білім беру жүйесінде аса назар аударылуда.
Біз, оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға бітіруші-студентті
кәсіби даярлау жүйесінің толық сипатын ашып көрсету мақсатында модельдеу
тәсілін пайдаланамыз. Моделді құруда педагогикалық зерттеу тәжірибелерін
модельдеу үдерісіне қатысты жалпығылымилық қағидалар мен талаптарды
негізге аламыз.
Ғылыми-теориялық әдебиеттер мен жоғары оқу орындарында студенттерге
кәсіптік білім берудің қазіргі мүмкіндіктерін практикалық тұрғыда сараптау
нәтижесінде, болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға кәсіби даярлаудың тиімділігін қамтамасыз ететін негізгі
функцияларға тоқталып, жан-жақты сипаттама береміз: когнитивтік функциясы;
әдістемелік функциясы; коммуникативтік функциясы; рефлексивтік функциясы;
тұлғалық дамыту функциясы. Сонымен қатар, болашақ мұғалімдерді оқушылардың
шығармашылық қабілетін дамытуға даярлаудың бірқатар әдістемелік жолдарын
ұсынамыз және болашақ шығармашыл мұғалімнің тұлғалық сапаларын дамытуға аса
мән береміз (2-сурет).
Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамуытуға
даярлау үдерісін оңтайлы ұйымдастыруда негізгі үш бағдарды басшылыққа
аламыз: кәсіптік бағдар, тұлғалық бағдар және шығармашылық бағдар.
Кәсіптік бағдар - кәсіби білім, іскерлік, дағдыларды меңгеру,
кәсіптің маманға қояр талаптары негізінде жүзеге асады. Тұлғалық бағдарда –
жекетұл-ғалық кәсіби сапалары, болашақ кәсіби қызметке психологиялық
дайындығы қарастырылады, ал, шығармашылық бағдар – біздің зерттеу
жұмысымыздың өзегі. Бұлар болашақ мұғалімдерді кәсіби қызметке даярлау
кезеңінде де, оларды жүзеге асыру үдерісінде де өзара байланыста бірін-бірі
толықтырады.
Осы жоғарыда айтылғанның бәрі, бізге болашақ мұғалімдердің шығармашылық
қызметке даярлық деңгейі өзін-өзі дамыту бағдарының қалыптасуына байланысты
анықталады, деп ой тұжырымдауға және соның негізінде болашақ мұғалімнің
шығармашылық тұрғыда өзін-өзі дамыту моделін ұсынуымызға септігін тигізді
(3-сурет).
Ұсынылып отырған модельден оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуда өзін-өзі дамыту ұғымының маңыздылығы көрінеді. Ол бірнеше
түсініктерді (өзін-өзі тану, өзін-өзі анықтау, өзіндік білімін жетілдіру,
өзін-өзі басқару) қамтиды.
Әлбетте, кез-келген шығармашылық үдеріс нақты айқындалған жүйеде жүзеге
асырылады: 1) жаңа проблеманы шешудің кезеңдерін айқындау; 2) үдерістің
кезеңдерін (фазасын) анықтау; 3) үдерістің даму кезеңдерін белгілеу; 4) оны
іске асыру үшін қажетті әрекет жасау. Бұл жүйе белгілі бір логикалық
жолмен мынадай сатылардың негізінде орындалады:
1. Идея → схема (ұстаным) → жүзеге асыру;
2. Ұсыныс → дәлелдеу → рәсімдеу;
3. Болжам → елестету → үдерісті түсіну;
4. Шығармашылық ойлау → жоспар → әрекет.
Шығармашылық үдерістің мұндай құрылымдық компоненттері оқытушы
жұмысында да жиі орын алады. Мәселен, информатика пәнінің бағдарламалау
элементтерін оқытуда мұғалім бастапқы кезеңде тапсырмалар жинағын қарап,
көптеген анықтамалықтар мен ғылыми-көпшілік әдебиеттерді талдап, теориялық
не эксперименттік тапсырмаларды іздеп, таңдау сияқты әртүрлі дайындық
жұмыстарын атқарады. Содан кейін тапсырмаларды қалай, қандай тәсілдермен
орындаудың әдістерін анықтап болған соң тапсырманың орындау алгоритмін
жасап, оны пайдалана отырып бағдарлама құрады, оның дұрыстығын тексереді.
Сонымен, болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға кәсіби даярлау проблемасы бойынша жүргізілген жұмыстар бізге оның
қалыптасуының негізгі компоненттерін анықтауға мүмкіндік берді:
мотивациялық-құндылық; когнитивтік-интеллектуалдық; рефлексиялық-бағалау;
креативтік-акмеологиялық.
Біздің пайымдауымызша, кәсіби шығармашылық тұлғасы қалыптасқан мұғалім
ғана, оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру жолында олардың пәнге
деген қызығушылығын, ынта-ықыласын қалыптастырып, ізденімпаз-дыққа,
шығармашылыққа бағдарлай алады. Білім мазмұнын ақпарат көзіне, оқушылардың
өздігінен білім алу құралына айналдыру, шығармашылықты дамыта білу әр
мұғалімнің міндеті. Сондықтан, дайын ақпараттық фактілермен, ережелермен
шектеліп қалуға болмайды, өздігінен іздендіретін, алған білімдерін
тұжырымдай алатын оқу материалдарын қолдану қажет.
Мұндағы басты мәселе – тақырыпқа байланысты білім деңгейін анықтай
отырып, жаңа өтілетін тақырыптан нені білу қажеттілігі туралы студентті де,
оқытушыны да ойландыру. Әрине, бұл оқытудың жаңа әдіс-тәсілдерін
пайдалануды талап етеді. Яғни, шығармашылық сабақты студенттер бұрыннан
білетін және сол сабақта білуге тиісті мәліметтер арасында байланыс
орнататын сұрақтарды қоюдан бастау орынды және құнды. Тұлғаның шығармашылық
сапасын дамыту сабақта және сабақтан тыс жұмыстарда шығармашылық
тапсырмаларды жүйелі пайдалану арқылы жүзеге асырылады.
Осы айтылғандардың бәрін ескере отырып, біз болашақ мұғалімдерді
оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби даярлаудың құрылымдық
моделін жасадық және олардың даярлығының қалыптасу деңгейлерін
(репродуктивтік, эвристикалық және шығармашылық) анықтау үшін сол
деңгейлерді бағалауға мүмкіндік беретін өлшемдер мен көрсеткіштерді
анықтадық (4-сурет, 1-кесте).
Ұсынылып отырған құрылымдық модельді болашақ мұғалімдердің
шығармашылық іс-әрекет, шығармашылық қабілет, шығармашылық қабілетті
дамыту және т.б. ұғымдары бойынша алған білім, іскерлік, дағды және
біліктіліктерін олардың даярлығын тұтастық бірлікте қалыптастыратын барлық
пәндерге пайдалануға болады. Сонымен бірге, студенттердің алғашқы кездегі
даярлық деңгейін зерттеп білуге және болашақ мұғалімдерді оқушылардың
шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби даярлығын қалыптастырудың
кезеңдерін айқындауға септігін тигізеді:
- бірінші кезең - болашақ мұғалімдерді педагогикалық іс-әрекетке
шығармашылық тұрғыда бағдарлау, педагогикалық іс-әрекетке қызығушылығын
айқындау, осы мамандықты таңдаудағы мотивін анықтау.
- екінші кезең - болашақ мұғалімдерді шығармашылық іс-әрекет
қызметіне араластыру, шығармашылықтың мәні мен мазмұнын түсіндіру,
шығармашылық іс-әрекет тәжірибесін жинақтау.
- үшінші кезең - болашақ мұғалімдердің оқушының шығармашылық
қабілетін дамытуға арналған білімдері мен іскерліктерін қорытындылау,
педагогикалық технологияларды тиімді қолдану және жаңа технологиялық
элементтерді құрастыру мен енгізу.
- төртінші кезең - болашақ мұғалімдердің кәсіби қызметін оқушылардың
шығармашылық қабілетін дамыту мақсатында жүзеге асыру, білім мен іскерлікті
түрлендіру, өзіне бағытталған бақылау-бағалау іс-әрекетін жүзеге асыру.
4-сурет – Болашақ мұғалімдердің оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға кәсіби даярлаудың құрылымдық моделі
1-кесте – Болашақ мұғалімдердің оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға кәсіби даярлығы деңгейлерінің өлшемдері мен көрсеткіштері
КомпоӨлшемдері Көрсеткіштері Деңгейлері
нент-
тері
МотивШығармашы-лышығармашылық Репродуктивті деңгей (төмен):
ациялқ қабілетті іс-әрекетке танымдықстудент болашақ мамандығына оң
ық-құдамытуға ынтасы; көзқараста, бірақ оқушының
ндылыынта-сы, шығармашылықты шығармашы-лық қабілетін дамытудың
қ қызығушы-лығқұндылық ретінде мәнін, маңызын және тұлғаның
ы және түсінуі және оны дамуындағы рөлін бағалай алмайды;
құн-дылық қажетсінуі; шығармашылық іс-әрекетті нәтижелі
бағдары-ның тұрақты шығармашылықұйымдастыруды қамтамасыз ететін
болуы қызығушылығы кәсіби білім мен шығармашылық
біліктерді меңгеру қажеттілігін
сезін-бейді; біртұтас
педагогикалық үдерістің маңызы,
шығармашылық қызметтің
ерекшеліктері жөнінде білімді
қабыл-дағанымен, жұмыстарды
дәстүрлі әдістер мен үлгі бойынша
орындайды; өз іс-әрекетінде
шығармашылық танытпайды.
Эвристикалық деңгей (орта):
студенттің таңдаған мамандығына
қызығушылығы болып, оқу үдерісінде
шығармашылық бағытты
қалыптастыруға талаптанады;
оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға байланысты ақпаратты
іздестіруде белсенділік танытады,
кәсіби біліктіліктер мен білім
жүйесін меңгеру қажеттілігін
шығармашылықты қамтамасыз ету
құралы ретінде түсінеді; біртұтас
педагогикалық үдеріс туралы
білімді меңгерген, бірақ оқыту
жұмысында шығармашылық
технологияларын пайда-лана
алмайды; оқу үдерісінде
оқушылар-дың шығармашылық
әрекеттеріне рефлексия жасай
алмайды.
Шығармашылық деңгей (жоғары):
оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға дайындықтың мәні мен
маңызын түсінеді, шығармашылық
әдістемесін меңгеруде белсенділік
танытады; біртұтас педагогикалық
үдерістегі оқушылардың
шығармашылық іс-әрекеті және
шығарма-шылық қабілет ұғымдары
туралы білімі болып, шығармашылық
қабілетті дамыту-ға бағытталған
жұмыстарды оңтайлы ұйымдастыруға
бейімділік танытады; шығармашылық
үдеріс қайшылықтарын көреді және
шешу жолдарын анықтай алады,
дәстүрлі және стандартты емес
жағдаяттарда, практикада кәсіби
білімдерін шығармашылықпен
қолдана алады; студент кәсіби
қызметте өзінің педагогикалық
шығармашылық іс-әрекетін талдай
біледі, кәсіби өзіндік дамуын
жетілдіруге, акме-биікке жетуге
талаптанады.
КогниКәсіби когнитивті сапаларын
тивтіжаңа-шылдық дамытуға байланысты
к-интпен танымдықмаз-мұнды іріктей
еллекіс-әрекет білуі;
туалдталап-тарын танымдық-интеллектуа
ық меңгеруі, л-дық тұрғыда кәсіби
интеллектуалбілім мазмұнын
-дық тұрғыдамеңгеруі;
білім кәсіби жаңашылдық
мазмұнын пен танымдық
меңгеруі іс-әрекет
талап-тарын меңгеруі
РефлеШығармашы-лышығармашылық
ксиялқ жұмыс-тарға талдау
ық-баізденім-пазджасай білу дағдысы;
ғалауығы, жаңа педагогикалық
нәтижелерді рефлек-сияны
болжау және меңгеруі;
оны жүзеге нәтижелерді
асыру, объективті бағалауы;
ғылыми жеке тұлғалық
талдау сапа-ларды дамыту
өлшемі-нің жұмыстарын
болуы ұйымдастыруы
КреатКәсіби шығармашылық
ивтікшығар-машылыіс-әрекетте жоғары
-акмеқта жетістікке жетуі;
ологикреативтілікакме-биікке жетуге
ялық танытуы, талаптануы;
педагогикалыпедагогикалық
қ шығарма-шылық
шығармашы-лыжұмыстарын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
құқығында
КАДИРБАЕВА РОЗА ІЗТІЛЕУҚЫЗЫ
Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби
даярлаудың ғылыми-педагогикалық негіздері
13.00.08- Кәсіптік білім беру теориясы мен әдістемесі
Педагогика ғылымдарының докторы ғылыми
дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
А В Т О Р Е Ф Е Р А Т Ы
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінде
орындалған
Ғылыми кеңесшілері: педагогика ғылымдарының докторы
Д.Рахымбек
педагогика ғылымдарының
докторы
К.М.Беркімбаев
Ресми оппоненттері: педагогика ғылымдарының
докторы
М.С.Молдабекова
педагогика ғылымдарының докторы
А.А.Жайтапова
педагогика ғылымдарының докторы
С.С.Маусымбаев
Жетекші ұйым: Е.А.Букетов атындағы Қарағанды Мемлекеттік
университеті
Қорғау 2010 жылы 24 қарашада сағат 1000-де Абай атындағы Қазақ Ұлттық
педагогикалық университетінің жанындағы педагогика ғылымдарының докторы
ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д 14.05.01 диссертациялық кеңесінің
мәжілісінде өтеді. Мекен жайы: Алматы қаласы, Достық даңғылы, 13-үй, 2-
қабат, Мәжіліс залы.
Диссертациямен Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінің
кітапханасында танысуға болады. Мекен жайы: 050000, Алматы қаласы, Қазыбек
би, 30-үй, 3-қабат.
Автореферат 2010 жылы 20 қазанда таратылды.
Диссертациялық кеңестің
Ғалым хатшысы:
Көшербаева Ә.Н.
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекеттер
қатарына қосылғаннан бері қоғамды ақпараттандырудан туындаған өзгерістер
оның барлық салаларымен қатар мұғалімдік кәсіби қызметке де өз ықпалдарын
тигізуде. Заманауи қоғамда мамандардың кәсіби-шығармашылық деңгейіне,
өндіріс пен әлеуметтік саладағы ғылымдардың жетістіктеріне және
прогрессивті технологияны енгізу мерзімінің қысқартылуына қойылатын
талаптар күшеюде. Бұған, Елбасының 2010 жылғы жолдауындағы: Жоғары білім
саласы ең жоғары халықаралық талаптарға жауап беруі тиіс. Елдегі ЖОО-лар
әлемнің жетекші университеттерінің рейтингіне енуге ұмтылулары керек. 2015
жылға қарай Ұлттық инновациялық жүйе толыққанды жұмыс істеп, 2020 жылға
қарай елде енгізілетін талдаулар, патенттер мен дайын технологиялар
түрінде өз нәтижелерін беруге тиіс - деген сөзі дәлел болады. Осы бағытта
жасалып жатқан іс-шаралардың бірі - Қазақстанның Еуропадағы қауіпсіздік
және ынтымақтастық Ұйымына төрағалық етіп отырған 2010 жылы, еуропалық
жоғары білім беру аймағына енуді көздейтін Болон процесіне қосылу туралы
шешімнің қабылдануы да айрықша мәнді шара. Бұл оқиғаны білім беру
жүйесінде көрініс алған елеулі тарихи оқиға десе болады.
Болон процесінің шешімі білім беру саласы қызметкерлерінің алдына
бірқатар мәселелерді, соның ішінде жаңа қоғамның шығармашыл ұстазын
қалыптастыру, яғни болашақ он екі жылдық мектеп мұғалімін даярлау мәсе-
лесін қойып отыр. Ал, он екі жылдық мектеп болса, оқушыларды әлеуметтік
қорғалуы жағынан қамтамасыз етуді, білім сапасын арттыру арқылы олардың
құзіреттіліктерін қалыптастыруды, әлемдік білім кеңістігіне еркін енуді
мақсат тұтады. Бұл, түрлі жағдайларда өздігінен шешім қабылдауға мүмкіндігі
бар мәселені шешу жолын таба білетін, ақпараттық және коммуникативтік
құзіреттілігі қалыптасқан жеке тұлға қалыптастыруды көздейді.
Білім беру үдерісін бүгінгі күн талабына сай жаңаша ұйымдастыру
ғалымдардан оның философиялық, педагогикалық-психологиялық негіздерін,
теориясы мен тәжірибесін терең зерттеуді, заманауи талаптарына қарай білім
беру технологиялары мен әдістерін, дүниетанымның ұстанымдарын қайта
қарастыруды, рухани-адамгершілік құндылықтарға бетбұрыс жасауды талап
етеді.
Демек, жаңаша білім беру – жаңа білім мен дағдыны меңгерген, шығар-
машылық қабілеті жоғары, дербес ізденіс нәтижесінде елеулі мәселелердің
шешіміне қол жеткізетін, ойлау қабілетімен ерекшеленетін тұлғаны
қалыптастыруды көздейді.
Әлбетте, қарастырылып отырған проблеманы күні бүгін ғана туындап
отырған проблема деп қана қабылдауға болмайды, бұл - адамзат баласының
ертеден қалыптастырып, дамытып, жетілдіріп келе жатқан проблемасы.
Оны ежелгі дәуір философтары (Аристотель, Платон, Сократ) мен шығыстың
көрнекті ойшылдарының (Әл-Фараби, Қ.А.Ясауи және т.б.), жаңару кезеңінің
ағартушылары (Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, А.Дистервег және т.б.) мен ТМД
мемлекеттері педагогтарының (К.Д.Ушинский, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский
және т.б.), қазақ ағартушылары (Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев,
Ш.Құдайбердиев және т.б.) мен қоғам қайраткерлерінің (А.Байтұрсынов,
Ж.Аймауытов және т.б.) еңбектері дәлелдейді. Оларда адамның жеке басының
мүмкіндіктері көрсетіліп, ішкі рухани байлықтарының үйлесімділікте дамуы
мәселелеріне ерекше мән берілген.
Соңғы жылдары ТМД мен Қазақстанда орындалған ғылыми еңбектерге жасаған
талдау оқу-тәрбие үдерісін ұйымдастырудың өзекті бағыттарының
(Б.Баймұқанов, А.Е.Әбілқасымова, Ж.Икрамов, К.К.Жампеисова және т.б.),
болашақ мамандарды кәсіби даярлаудың теориясы мен практикасының
(В.В.Краевский, В.А.Сластенин, В.Кузьмина, Н.Д.Хмель, Ш.Таубаева,
А.П.Сейтешев, Г.Ж.Меңлібекова, М.С.Молдабекова, С.С.Маусымбаев,
А.А.Жайтапова, Г.Т.Хайрулин, О.У.Мұсабеков, К.М.Беркимбаев, С.М.Кеңесбаев
т.б.), жеке тұлғаның қазақ этнопедагогикасы негізінде жан-жақты дамуының
(С.А.Ұзақбаева, Р.К.Төлеубекова, Қ.Б.Жарықбаев, Қ.Б.Бөлеев және т.б.)
шығармашылықпен байланыстырыла отырып, қарастырылғанын көрсетеді.
Бірқатар зерттеулерде шығармашылықтың жалпы мәселелері (И.Я.Лернер,
В.В.Давыдов, Б.Д.Эльконен, Я.А.Пономарев, Д.Б.Богоявленская және т.б.),
шығармашылық қабілеттің құрылымы мен оның түрлері (В.М.Морозова, А.Н.Лук,
А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн, П.Я.Гальперин, және т.б.), дарындылық пен
қабілеттіліктің шығармашылықпен байланысы (Б.М.Теплов, Л.С.Выготский,
В.А.Крутецкий, А.М.Матюшкин, В.А.Моляко және т.б.), оқушы шығармашылығының
ерекшеліктері (В.Сухомлинский, Е.А.Акопян, Н.Н.Хан, А.Е.Әбілқасымова,
М.Ә.Құдайқұлов, Ә.Ә.Сағымбаев Қ.Ғ.Қожабаев, Р.С.Омарова, Д.Рахымбек және
т.б.) көрініс алады.
Сонымен бірге пәнаралық байланыстар негізінде шығармашылықты дамытудың
жалпы мәселелері (В.Н.Максимова, А.Тажмағанбетов, және т.б.), психологиялық
негіздері (И.П.Павлов, Ю.А.Самарин, және т.б.), ғылыми-әдістемелік
талдаулары (И.Д.Зверев, А.А.Бейсенбаева, Ә.Ж.Көшеров және т.б.) зерттелген.
Жоғары оқу орындарында информатика курстарын оқыту әдістемелерінің
түрлі бағыттарына М.П.Лапчик, Е.Ы.Бидайбеков, Қ.А.Камардинов, Б.Бөрібаев,
С.С.Қариев, М.С.Мәлібекова, М.Қ.Байжұманов Қ.С.Әбдиев, ал оқыту
технологияларының жүйелері мен пайдалану жолдарына А.В.Соловов,
А.Я.Савельев, В.П.Беспалько, Г.Д.Жангисина, Т.О.Балықбаев, компьютерлік
оқыту мәселесіне Ж.А.Қараев, А.Ә.Шәріпбаев және т.б. назар аударған.
Ғылыми әдебиеттерге жасаған талдау жоғары білім беру жүйесінде
оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға болашақ мұғалімдерді кәсіби
даярлау мәселесінің бірқатар бағыттарының (қазіргі білім беру жүйесінде
болып жатқан өзгерістер жеке тұлғаның шығармашыл болуын талап еткенімен,
оқу үдерісінде бұл мәселені заманауи тұрғыда шешудің ғылыми-педагогикалық
негізі жасалмағандығы; білім беруде оқушылардың шығарма-шылық қабілетін
дамытуға болашақ мұғалімдерді кәсіби даярлауға бағытталған арнайы даярлық
жұмыстарының ұйымдастырылмауы; бұл бағыттағы оқу-тәрбие үдерісі
мүмкіндіктерінің толық пайдаланылмауы; мұғалімдердің қарастырылып отырған
мәселе бойынша біліктіліктерінің жеткілікті болмауы, мектеп бітірушілері
білімдерінің төмен көрсеткіштері, қазіргі кезде оқушы жастардың басым
көпшілігінің білім алуға деген ынталарының азаюы, тұлғаға бағытталған білім
берудегі арнайы әдістемелердің тапшылығы және т.б.) әлі де болса шешімін
таппай отырғанын дәлелдейді.
Демек, оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби даярлығы бар
мұғалімдерге қоғам сұранысының өсуі мен мұндай талапқа сай мамандарды
даярлауға байланысты жоғары оқу орындарына арналған арнайы тұжырымда-маның
жоқтығы арасында; болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығарма-шылық қабілетін
дамытудағы кәсіби даярлық сапасына талаптардың артуы мен оның ғылыми-
теориялық, әдстемелік негіздерінің жеткіліксіз зерттелуі және арнайы оқу-
әдістемелік кешендермен қамтамасыздандырылмауы арасында қарама-қайшылықтар
бар екендігі анық байқалады. Осы қарама-қайшылықтың шешімін іздестіру бізге
зерттеу проблемасын анықтауға және тақырыпты: “Болашақ мұғалімдерді
оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби даярлаудың ғылыми-
педагогикалық негіздері” деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу объектісі – жоғары оқу орындарында болашақ мұғалімдерді кәсіби
даярлау.
Зерттеу пәні - болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға кәсіби даярлау үдерісі
Зерттеудің мақсаты - болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық
қабілетін дамытуға кәсіби даярлауды әдіснамалық-теориялық тұрғыда негіздеу
және оны жүзеге асыруды әдістемелік жүйемен қамтамасыздандыру.
Зерттеудің болжамы - егер, болашақ мұғалімдерді оқушылардың
шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби даярлаудың әдіснамалық негіздері
айқындалып, олардың шығармашылық тұрғыда өзін-өзі дамыту моделі мен
құрылымдық моделі жасалса және болашақ мұғалімдерді оқушылардың
шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби даярлаудың тиімді кезеңдері
айқындалып, тұжырымдамасы негізделсе, оларды жүзеге асырудың механизмі мен
педагогикалық шарттары анықталып, әдістемелік жүйесі ұсынылса, онда
оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту саласынан болашақ мұғалімдердің
кәсіби білігі жетілдіріледі, ал бұл болса оқушылардың шығармашылық
қабілетін дамытуды қамтамасыздандырады.
Зерттеу міндеттері:
1. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға кәсіби даярлаудың әдіснамалық негіздерін айқындау.
2. Болашақ мұғалімдердің шығармашылық тұрғыда өзін-өзі дамыту
моделін және оларды оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға кәсіби даярлаудың құрылымдық моделін жасау,
өлшемдері мен көрсеткіштерін анықтау.
3. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға кәсіби даярлауды жүзеге асырудың кезеңдерін
анықтау.
4. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға кәсіби даярлаудың тұжырымдамасын жасау.
5. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамы-
туға кәсіби даярлаудың педагогикалық шарттары мен механизмін
анықтау.
6. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға кәсіби даярлаудың әдістемелік жүйесін жасау және
оның тиімділігін тәжірибелі-эксперимент жүзінде тексеру.
Зерттеудің жетекші идеясы: мектеп оқушыларының шығармашылық қабілетінің
дамуы - болашақ мұғалімдердің кәсіби даярлық деңгейімен айқындалады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: теория мен практиканың
бірлігі туралы философиялық идеялар, қоғамдық даму құбылыстарын
зерделеудегі тұлғалық-әрекеттік қатынас қағидалары, тұлғаны
қалыптастырудағы жүйелік-тұтастық көзқарас және адамның шығармашылық мәні
туралы тұжырымдамалар, шығармашылық теориясының қағидалары, тұлғаның
қалыптасуындағы іс-әрекеттің рөлін анықтайтын білім берудің жалпы теориясы
болып табылады.
Зерттеу көздері: зерттеу проблемасы бойынша философтардың,
психологтардың, педагогтардың, әдіскерлердің еңбектері; ҚР Үкіметінің ресми
материалдары; Білім және Ғылым министрлігінің жоғары мектептің білім беру
мәселелеріне қатысты нормативті құжаттары мен оқу-әдістемелік кешендері
(тұжырымдамалар, стандарттар, типтік оқу бадарламалары, оқулықтар, оқу
құралдары және т.б.); педагогтардың ғылыми жетістіктері мен озық
тәжірибелері; автордың педагогикалық және зерттеушілік тәжірибесі.
Зерттеу әдістері: философиялық, психологиялық-педагогикалық, оқу-
әдістемелік еңбектерге теориялық талдау, жоғары мектептің оқу құжаттарын
зерделеу, оқу үдерісін бақылау, жалпы білім беретін мектептердің озық
тәжірибелерін талдау, әңгімелесу, тест, сауалнама жүргізу, сараптау,
тәжірибелі-эксперимент жұмысы, нәтижелерді жүйелеу, статистикалық өңдеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық мәні:
1. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға кәсіби даярлаудың әдіснамалық тұғырлары,
ұстанымдары негізделді.
2. Болашақ мұғалімдердің шығармашылық тұрғыда өзін-өзі дамыту
моделі және оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға
кәсіби даярлаудың құрылымдық моделі жасалып, өлшемдері,
көрсеткіштері және деңгейлері анықталды.
3. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамы-туға кәсіби даярлауды жүзеге асырудың кезеңдері
айқындалды және әр кезеңнің мазмұны анықталды.
4. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға кәсіби даярлаудың тұжырымдамасы жасалды.
5. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамы-туға кәсіби даярлаудың педагогикалық шарттары мен
механизмі анықталды.
6. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға кәсіби даярлаудың әдістемелік жүйесі жасалды және
оның тиімділігі тәжірибелі-эксперимент жүзінде дәлелденді.
Зерттеудің практикалық мәні. Оқу-тәрбие үдерісіне:
- болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық
қабілетін дамытуға кәсіби даярлаудың
тұжырымдамасы;
- болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық
қабілетін дамытуға кәсіби даярлаудың әдістемелік
жүйесі;
- оқу-әдістемелік кешендер (бағдарламалар,
оқулықтар, оқу құралдары, әдістемелік нұсқаулар,
компьютерлік тестік бағдарлама);
- арнайы меншіктік құқығы бар Сандық әдістер (ЭЕМ-
ға арналған бағдарлама) атты ақпараттық пәндік
орта ендірілді.
Зерттеу нәтижелерін жоғары және арнайы орта оқу орындарында,
мұғалімдердің кәсіби біліктілігін жетілдіру институттарында пайдалануға
болады.
Қорғауға мынадай қағидалар ұсынылады:
1. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби
даярлау нақты ұстанымдарға (жалпыдидактикалық, ізгіліктік, дамытушылық,
жеке тұлғалық, мәденилік, халықтық, вариативтілік, жекедаралық,
ынтымақтастық, үздіксіздік, сәйкестік) және әдіснамалық тұғырларға
(шығармашыл жеке тұлға қалыптастыру, болашақ мұғалімдерді кәсіби даярлау,
оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту )негізделеді.
2. Болашақ мұғалімдердің шығармашылық тұрғыда өзін-өзі дамыту моделі оларды
оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби даярлауда кәсіби-
дамытушы кеңістіктің шығармашылық бағдарын жүзеге асырады. Болашақ
мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби
даярлаудың құрылымдық моделі дамытушылық әрекеттің өзара байланысы мен
өзара шарттастығына және болашақ мұғалімнің оқушылардың шығармашылық
қабілетін дамытуға кәсіби даярлығы қалыптасуына ықпал ететін білім беру
үдерісін қамтамасыздандырады, ал оның шығармашылық деңгейлерін анықтайтын
өлшемдері мен көрсеткіштері болашақ мұғалімдердің даярлық
компоненттерінің тиімді қалыптасуына септігін тигізеді.
3. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби
даярлау төрт кезең бойынша жүзеге асырылады: а) болашақ мұғалімдерді
педагогикалық іс-әрекетке шығармашылық тұрғыда бағдарлау, педагогикалық
іс-әрекетке қызығушылығын айқындау, осы мамандықты таңдаудағы мотивін
анықтау; ә) болашақ мұғалімдерді шығармашылық іс-әрекет қызметіне
араластыру, шығармашылықтың мәні мен мазмұнын түсіндіру, шығармашылық іс-
әрекет тәжірибесін жинақтау; б) болашақ мұғалімдердің оқушының
шығармашылық қабілетін дамытуға арналған білімдері мен іскерліктерін
қорытындылау, педагогикалық технологияларды тиімді қолдану және жаңа
технологиялық элементтерді құрастыру мен енгізу; в) болашақ мұғалімдердің
кәсіби қызметін оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту мақсатында
жүзеге асыру, білім мен іскерлікті түрлендіру, өзіне бағытталған бақылау-
бағалау іс-әрекетін жүзеге асыру.
4. Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру
стандартының бағыттарына негізделіп жасалған тұжырымдама болашақ
мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби даярлау
жүйесін жаңартады және бағыттары мен тәсілдерін айқындайды.
5. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби
даярлаудың педагогикалық шарттары жоғары оқу орнында оқу үдерісін
шығармашыл бағытта ұйымдастыруға мүмкіндік береді, ал оның механизмі оқу
үдерісінде бірізділікпен сатылап жүзеге асады: жоғары оқу орнының
оқытушысы → студенттердің оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға
кәсіби даярлық үдерісін ұйымдастырады → студенттерді оқыту барысында
практикалық іс-әрекеттер арқылы → олардың репродуктивтік әрекеті мен
шығармашылық іс-әрекетін қарастырады → жалпымәдени даярлық, психологиялық-
педагогикалық даярлық және кәсіби даярлық пәндерінде → болашақ
мұғалімдерді кәсіби даярлайды.
6. Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға
даярлаудың әдістемелік жүйесі олардың оқу үдерісін білім беретін,
дамытатын, тәрбиелейтін шығармашылық үдеріс ретінде саналы түрде
меңгерулеріне көмектеседі. Өйткені, әдістемелік жүйеде пән сабағының
мазмұны мен құрылымы, пәнді оқытуды ұйымдастырудың түрлі формалары мен
олардың өзара байланысы және әрбір формаларды тиімді пайдалану шарттары
мен пәнаралық байланыстары ашып көрсетіледі, сондай-ақ пәнді оқыту
құралдары мен оларды түрлі тақырыптарды меңгертуде пайдаланудың амал-
жолдары қарастырылады.
Зерттеу кезеңдері: Бірінші кезеңде (1999-2004ж.ж.) қарастырылып отырған
проблеманың зерттелу деңгейі анықталды, отандық, шетелдік ғалымдардың
ғылыми-теориялық, әдістемелік еңбектеріне және философия, психология,
педагогика ғылымындағы зерттеу проблемасына қатысты іргелі ғылыми
зерттеулерді талдау мен жоғары және жалпы білім беретін мектептегі оқыту
тәжірибесінің жай-күйі, жетістіктері мен қайшылықтары сараланды, тақырып
бойынша ғылыми аппарат құрылды, ғылыми мақалалар даярланып, басылым көрді,
тақырып аясында материалдар жиналды.
Екінші кезеңде (2004-2008ж.ж.) тақырып бойынша материалдар жинау
жалғасын тапты, тұжырымдама жасалды, тәжірибелік-эксперименттің анықтау
және қалыптастыру кезеңдері жүзеге асырылды, оқу-әдістемелік құралдар мен
бағдарламалық кешендер жарық көріп, оқу үдерісіне ендірілді, ғылыми
мақалалар даярланып, баспадан шығарылды.
Үшінші кезеңде (2008-2010ж.ж.) такырып бойынша жиналған материалдар
сұрыпталып, жүйеге келтірілді, тәжірибелік-эксперимент жалғасын тауып,
зерттеу нәтижелері өңдеуден өтті, зерттеу жұмысы қорытындыланып, ғылыми
ұсыныстар даярланды, әдебиеттер жүйеленіп, диссертация талап бойынша
рәсімделді,
Зерттеу базасы: Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
мен оның Шымкент институты, М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан
Мемлекеттік университеті, Қорқыт ата атындағы Қызылорда Мемлекеттік
университеті және Шымкент қаласындағы Ы.Алтынсарин атындағы № 65
гуманитарлық-эстетикалық гимназия-мектебі.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі зерттеу тақырыбының
теориялық-әдіснамалық тұрғыда негізделуімен, зерттеу мазмұнының ғылыми
аппаратқа сәйкестілігімен, кешенді әдістерді пайдаланумен, зерттеу
нәтижелерін практикаға ендірумен, алынған деректердің дәлелділігімен,
тәжірибелі-эксперимент барысында пайдаланылған ұсыныстардың тиімділігімен,
ғылыми болжамның дәлелденуімен, ізденушінің жоғары оқу орнындағы жұмыс
тәжірибесімен қамтамасыздандырылады.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және практикаға ендіру. Зерттеудің
негізгі нәтижелері мен қағидалары халықаралық ғылыми-практикалық
(Шымкент 2003-2009; Ақтөбе 2006; Түркістан 2008-2010; Алматы 2000, 2009;
Прага 2009,2010; Тула 2010; Ташкент 2010; Бишкек 2009; Пшемысль-Польша
2009), республикалық ғылыми-практикалық ( Шымкент, 2008; Түркістан, 2006;
Алматы, 1999) ғылыми-теориялық конференцияларда; республикалық
педагогикалық оқуларда ( Шымкент, 2004-2008) және Қ.А.Ясауи атындағы
Халықаралық қазақ-түрік университетінің ғылыми-әдістемелік семинарларында,
сонымен қатар Оңтүстік Қазақстан облыстық, аймақтық, қалалық білім беру
басқармаларында баяндалды; мерзімді республикалық басылымдарда ғылыми
мақалалар, оқу құралдары, әдістемелік нұсқаулар, ақпараттық-сараптамалық
материалдар, оқу-әдістемелік және мұғалімдерге арналған көмекші құралдар
түрінде жарық көрумен жүзеге асты.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі негізделеді, жұмыстың мақсаты,
нысаны, пәні анықталады, зерттеу міндеттері мен болжамы, құрылымы,
әдіснамалық негізі, жетекші идеясы, ғылыми жаңалығы, практикалық мәнділігі,
зерттеу әдістері көрсетіледі, қорғауға ұсынылатын қағидалар, зерттеулер
нәтижелерінің дәйектілігі баяндалады.
Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға
кәсіби даярлаудың әдіснамалық негіздері атты бірінші бөлімде жоғары оқу
орындарында болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға кәсіби даярлаудың мәні мен мазмұны және әдіснамалық тұғырлары
мен ұстанымдары баяндалып, болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық
қабілетін дамытуға кәсіби даярлаудағы педагогикалық технологиялар жүйесі
мен жаңашыл бағыттары ашып көрсетіледі.
Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға
кәсіби даярлаудың теориялық негіздері атты екінші бөлімде болашақ
мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби даярлау
жүйесінің құрылымдық модельдері, кәсіби даярлаудың кезеңдері мен мазмұны
негізделеді және болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға кәсіби даярлау тұжырымдамасы ұсынылып, болашақ мұғалімдерді
оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби даярлығын
қалыптастырудың мүмкіндіктері, механизмі мен педагогикалық шарттары
анықталады.
Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға
кәсіби даярлаудың әдістемесі атты үшінші бөлімде болашақ мұғалімдерді
оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби даярлаудың негізі
болатын студенттердің әдістемелік даярлығы және әдістемелік бағдар
ретіндегі пәнаралық байланыс мәселелері анықталып, болашақ мұғалімдерді
оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби даярлығын қалыптастыруда
жаңашыл білім беру технологияларын пайдалану мен тәжірибелік-эксперимент
жұмысының нәтижелері ұсынылады.
Қорытындыда зерттеудің негізгі нәтижелері, қағидалары тұжырымдалады,
ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беріледі.
Қосымшада болашақ мұғалімдерге арналған сауалнамалар, тест
тапсырмаларының бағдарламалық кешені, пәндік орта кешені ұсынылады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Бүгінгі жоғары білім берудің көп деңгейлі құрылымы, жоғары оқу орнының
халықаралық білім беру жүйесіне жоспарлы интеграциялануы және оларды
қоғамның талаптарына сай басқару мәселелері білім беру саласына жаңа
тәсілдерді енгізуді талап етуде. Білім саласына ендірілетін жаңалықтың
қайсыбірі болмасын арнайы даярлықты талап етеді. Сондықтан жоғары оқу
орындарында болашақ мамандардың кәсіби даярлығына, шығармашылық
мүмкіндіктерінің дамуына және олардың жаңа педагогикалық технологияларға
терең түсіністікпен бейімделуіне жағдай жасау қажет. Білім берудің
мазмұнын модернизациялау, педагог мамандарды даярлаудың мазмұны мен
құрылымын саралап қайта ой-елегінен өткізу оқытудың ғылымилық дәрежесін
жоғары-латуды, болашақ мамандардың жан-жақты дамуына жағдай жасауды
көздейді.
Шығармашылық қабілет ұғымы жалпы қабілеттілік ұғымынан оның дербес
біртектес бір түрін - шығармашылық қабілетті іріктеу үдерісінде
шығармашылық пен қабілет ұғымдарын синтездеу нәтижесінде құрылады.
Шығармашылық проблемасы адамзатты күні бүгінгі дейін толғандырып
келген, әлі де зерттеуді талап ететін күрделі проблема болып табылады.
Ғылыми еңбектерді негізге ала отырып, біз оларды мазмұнына қарай, төрт
бағыт бойынша топтастырамыз:
• шығармашылық Тәңірлік құбылыс (Платон, Аристотель, әл-Фараби,
А.Ясауи және т.б.);
• шығармашылық санадан тыс жүретін интуитивтік үдеріс (А.Бергсон,
Н.А.Бердяев, Б.А.Лезин. Ф.Шеллинг, А.Шопенгауэр және т.б.);
• шығармашылық әрекет ретінде (С.Т.Шацкий, Л.И.Божович, және т.б.);
• шығармашылық жеке тұлғаны қалыптастыру құралы ретінде (Ш.Таубаева,
Р.С.Омарова, Қ.Ж.Бұзаубақова, Б.А.Оспанова және т.б.).
Біз адамзаттың шығармашылық туралы философиялық ойларын да осы
бағыттарға сәйкестендіре жіктемелейміз: шығармашылыққа үйрету мүмкін емес,
ол ерекше тұлғаға берілген жасаушының сыйы; шығармашылықпен тек дарындылар
айналыса алады, ол барлық адамға бұйырмаған; шығармашылық - барлық адамға
тән, адам шығармашылыққа жаратылған. Осылардың ішіндегі Адам
шығармашылыққа жаратылған деген оймен келісе отырып, шығармашылықты іс-
әрекет ретінде және оны жеке тұлғаны қалыптастыру құралы ретінде қабылдап,
оның үшінші және төртінші бағыттарын ұстанамыз. Шығармашылықты - адамның
өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылысы, ізденіс жасау әрекеті, оның
заңдылықтарын оқып-біліп, үйрене алатын кәсібі деп түсінеміз.
Шығармашылық - өте күрделі үдеріс, өйткені онымен айналысатын адам
мақсатты сезінеді, міндет қояды және оның шешімін іздейді. Сонымен бірге
шығармашылық үдерісте ішкі түйсіктің де, елестетудің де, қиялдың да орны
ерекше. Шығармашылық мәселелерін шешу: қуану, қанағаттану, тілек және т.б.
ішкі сезімдермен байланысты. Алайда, бұл сезімдер шығармашылықтың
ерекшеліктерін толық ашып көрсете алмайды.
Ғылыми зерттеулерде (А.Лук, В.А.Моляко және т.б.) шығармашылықтың
басты белгісі - құбылыстар мен заттар, үдерістер немесе олардың
бейнелеуіндегі көрнекі-сезімдік немесе ойлау түрлерін түрлендіре білу, ал
екінші белгісі - оның сонылығы, төлтумалығы деп көрсетіледі. Мұндай
көзқарастар қазақстандық ғалымдар еңбектерінде де көрініс алады
(Ш.Таубаева, Р.С.Омарова, Қ.Ж.Бұзаубақова және т.б.). Ғалымдар шығармашылық
пен еркіндіктің диалектикалық түсінігінің қалыптасу деңгейін қарастыра
отырып, шығармашылық үдерістің әлеуметтік қатынастармен байланысын
көрсетеді және оны адамның рухани мәдениетін дамытудың шарты ретінде
қабылдайды.
Шығармашылық ұғымының мазмұны шығару, іздену, жаңаны ойлап табу
деген мағынаны білдіреді. Ол, жаңалық ашатын адамның әрекетінен, адамның
мақсатқа бағытталған қызметіндегі ізденімпаздығы мен белсенділігінен,
табандылығы мен жігерінен құралып, ақыл-ойы мен сезімінің, креативтілігінің
бірегейлігінен туындайды.
Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде шығармашылық проблемасы
шығармашылық қабілет пен ақыл-ойдың өзара әрекеттестігі тұрғысынан
қарастырылып, дербес фактор немесе дивергенттік ойлаумен тікелей байланысты
іс-әрекет түрінде көрсетіледі. Осыған орай біз, зерттеу жұмыстарында
шығармашылық іс-әрекет, шығармашылық орта, шығармашылық қызығушылық
ұғымдарына берілген анықтамаларды жүйеге келтіріп, жан-жақты сипаттама
береміз. Сондай-ақ, ес, ойлау, елестету ұғымдарын шығармашылық әрекетінің
алғышарттары ретінде сипаттай отырып, шығармашылық ойлау, қабілеттілік
ұғымдарына кеңінен талдау жасаймыз. Сөйтіп, шығармашылық іс-әрекет
шығармашылық ортада орындалады және оның орындалу нәтижелілігін
шығармашылық қабілеттер анықтайды, шығармашылық ортада тұлғаның
шығармашылық қызығушылығы, белсенділігі, танымдық ізденімпаздығы артып,
шығармашылық қабілеті дамиды деп ой тұжырымдаймыз.
Әдетте, шығармашылық қабілеттің дамуы мектеп жасында анық көрініс
береді. Мектеп жасы, яғни оқушылық кезең – психофизиологиялық функциялардың
жан-жақты даму кезеңі. Бұл кезеңде, оқушылардың қоршаған орта құбылыстарына
баға беруге көзқарасы қалыптасып дағдыланады, өзгелерге сын айта білу
деңгейіне көтеріледі, танымдық қызығушылығы, зерттеушілік-ізденімпаздық
белсенділігі артады, шығармашылық іс-әрекетке қабілеттілігі туындайды.
Шығармашылық қабілеттің дамуы біртіндеп жүреді, бірақ бірқалыпты емес.
Оның дамуындағы алғашқы кезең іс-әрекет талаптарына табиғи қасиеттерді
бейімдеу болып табылады. Шығармашылық қабілетті дамытудың екінші кезеңі оқу
әрекетіне шығармашылық элементтерді енгізумен, мәселені қоюмен және шешімді
өздігінен іздестірумен сипатталады. Қазіргі кезде әдіскер ғалымдар түрлі
эксперименттің негізінде шығармашылық ойлау үдерісінің кезеңдік дамуын
айқындауда. Шығармашылық үдерістің әр кезеңінде оқушының бойында түрлі
сапалық қасиеттер қалыптасады.
Демек, болашақ мұғалім оқыту үдерісінде оқушылардың шығармашылық
қабілетін дамытуда, біріншіден, тұлғаның жеке қасиеттерін ескере отырып,
оқушы тұлғасын сипаттай білуі қажет, екіншіден, өзі ұйымдастырған
шығармашылық әрекеттің оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту үдерісі
мен оның нәтижесіне әсер ететін мынадай маңызды факторларын білуі және
ескеруі қажет:
- шығармашылық белсенділік және шығармашылық іс-әрекетке сұраныс;
- оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту шарттары;
- оқушылардың шығармашылық қабілетін ынталандыру көздері;
- оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту әдістері;
- оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту құралдары;
- оқушылардың жас ерекшеліктері мен қызығушылықтары.
Сонымен, осы жоғарыда айтылғанның бәрі, бізге болашақ мұғалімді
оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби даярлау - білім беру
үдерісінің аясында студенттердің кәсіби-педагогикалық қызметке
бағдарлануына және педагогикалық шығармашылық тәсілдерді меңгеруіне, білім
беру барысында ізденіс танытып, жаңа шығармашылық шешімдер қабылдауына,
оқушылар тұлғасының өзіндік және шығармашылық дамуына қол жеткізуде
ұйымдастырушылық формаларды құру дағдыларын меңгерулеріне жағдай жасайтын
оқу үдерісінің барлық құрылымдық компоненттерінің өзара ықпалдастық
байланысын құруды көздейтін күрделі үдеріс деп анықтама беруімізге
мүмкіндік береді.
Біз зерттеу барысында педагогикалық, дидактикалық ұстанымдарды ескере
отырып, болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға
кәсіби даярлауда олардың теориядан практикалық әрекетке көшуін қамтамасыз
ететін төмендегі ұстанымдарды негізге алдық:
- жалпыдидактикалық – ғылымилық, жүйелілік, саналық, түсініктілік,
теорияны тәжірибемен байланыстыру, ұжымдық біртұтастық,
проблемалық, және т.б.;
- ізгіліктік - іс-әрекеттің сана мен мінез-құлық бірлігін
қалыптастыруға бағыттылығы;
- дамытушылық - педагогикалық үдерістегі іс-әрекеттерді оқушылар
тұлғасын дамытудың көкейкесті қажеттілігін ескере отырып
ұйымдастыру;
- жеке тұлғалық - педагогикалық үдерістің жеке тұлғаға бағыттылығы
мен құзіреттілікке бағдарланған түрде ұйымдастырылуы;
- мәденилік - болашақ мұғалімнің оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуы жалпы мәдениеттілік деңгей мен жеке тұлғалық сапаларына сай
жүргізілуі; ұстаздардың, оқушылар ұжымының және отбасыларының
оқушыларға қоятын талаптарының үйлесімділігі;
- халықтық - әрбір бала үшін тиімді психологиялық ахуалдың әлеуметтік
қауіпсіздігін қамтамасыз ету, халықтың талабын ескеру;
- вариативтілік - шығармашылық қабілетті жетілдіруге бағытталған
демократиялық сапалы білім алудың әрбір оқушы үшін қол жетерлік
болуы;
- жекедаралық - оқушы мен ұжымның дамуында жас және дара ерекшелікті,
психологиялық, физиологиялық, ұлттық ерекшеліктерді ескеру;
- ынтымақтастық - оқу мен тәрбиенің бірлігі, оқу-тәрбие мекемелері
мен отбасы, қоғамдық ұйымдар мен еңбек ұжымдарының, балалар мен
жастарды тәрбиелеудегі ынтымақтастығы;
- үздіксіздік - білім беру деңгейлері арасындағы сабақтастық,
үздіксіздік пен нақтылықтың ескерілуі, оқушы тұлғасы мен ұжымның
дамуындағы жаңа құрылымды үздіксіз бақылау;
- сәйкестік - оқыту үдерісінде қолданылатын технологиялар мен
мазмұнның сәйкестігі.
Біз, педагогикалық үдерістің зерттеу проблемасына орай айқындалған
заңдар мен заңдылықтарды және ұстанымдарды ескере отырып, болашақ
мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби даярлаудың
әдіснамалық тұғырлары ретінде шығармашыл тұлғаны қалыптастыру, болашақ
мұғалімдерді кәсіби даярлау мен оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту
мәселелерін қарастырамыз ( 1-сурет).
Әдетте, тұлғаға-бағыттылық технологиясының негізінде баланың мектепке
дейінгі алған субъективті өмірлік тәжірибесі көрініс алады. Тұлғаның
субъективтілігі әлемді танудағы таңдауында, сол таңдаулардың
орнықтылығында, танымға эмоционалды-тұлғалық қатынаста, оқу материалының
талқылану тәсілдерінде байқалады. Бұл тәсіл оқушы оқыту субъектісі емес,
субъектілік тәжірибенің тасымалдаушысы болып табылады деген түсінік береді.
Тұлғаның сапалық ерекшеліктерінің бірі – креативтілік.
1-Сурет - Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға кәсіби даярлаудың әдіснамалық тұғырлары
Креативтілік жеке тұлғаның бағыттылығынан (танымдық мотивацияның
басым болуы, танымдық қызығушылық, танып-білуге ұмтылу, білімқұмарлық және
т.б.); қабілеттерінен (стреотиптерді жеңе білу, проблеманы сезіну, ой
жүйріктігі мен алғырлығы және т.б.); мінез-құлқынан (бірегейлік,
бастамшылдық, шыдамдылық, зеректік және т.б.) танылатын, оның интегралды
сапасы ретінде қарастырылады. Оның болашақ мұғалімнің кәсіби біліктілігін
қалыптастыруда алатын орны ерекше.
Мұғалімнің кәсіби біліктілігі оның іс-әрекетінің тиімді болуының
теориялық және жалпы әдіснамалық негізі болып табылады. Кәсіби біліктілікті
меңгерту жоғары оқу орнында студенттерді мұғалімдік мамандыққа даярлаудағы
басты міндеттердің бірі. Мұғалімнің кәсіби білігі оның практикалық
қызметінде іске асырылады, сондықтан ол, оның жалпыпедагогикалық,
әдістемелік біліктілігімен, дағдысымен тығыз байланысты. Мысалы, ЖОО-ғы
болашақ информатика мұғалімдерін кәсіби шеберлікке мақсатты даярлаумен
қоса, педагогикалық шығармашылық қызметке даярлау оның кәсіби даярлығымен
тікелей астарласуы тиіс. Ол болашақ мұғалімнің жалпы мәдени (өмірге
көзқарас), әдіснамалық (психологиялық-педагогикалық), пәндік блоктарды
меңгеруімен қамтамасыз етіледі.
Заманауи ақпараттық қоғамға өздігінен дербес, сыни тұрғыда ойлайтын,
туындаған проблемаларды көре білетін және оларды шығармашылықпен шеше
алатын адам қажет. Ол өздігінен белсенді әрекет етуге, шешім қабылдауға,
өмірдің өзгермелі жағдайларына икемді бейімделуге қабілетті болуына
мүдделі. Сондықтан қазіргі қоғамдағы білім берудің мақсаты – адамды
интеллектуал-дық және адамгершілік тұрғыда дамыту. Осы мақсатты жүзеге
асыру үшін болашақ мұғалімге, мектепте қызмет ететін маман ретінде, білім
беру жүйесінің стратегиялық бағыты айқын көрсетілуі тиіс. Оған оқу
үдерісінің тиімділігі, сабақтардың жүйелілігі мен сапасы, бағдарламаның
орындалу барысы, білімнің тереңдігі және бүкіл оқу-тәрбие жұмысының дұрыс
жоспарлануы игі ықпал етеді.Сондай-ақ, болашақ мұғалімнің кәсіби бейімделу
аясын да анықтаған жөн.
Болашақ информатика мұғалімінің кәсіби бейімделу аясы негізінен мына
элементтерді құрайды: кәсіби бағдар, кәсіпке даярлық, кәсіби орнығу,
мамандық бойынша студенттердің білім алу ерекшеліктері, еңбек жағдайлары.
Демек, болашақ мұғалімді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби
бейімдеу аясының мазмұны мына бағыттарды қарастырады: өздерінің қызмет
барысында кездесетін нақтылы, оқу-тәрбиелік жағдайларды түсініп, оларды
талдай білуі; оқушылардың шығармашылық қызығушылығын туындатуға,
шығармашылқ белсенділігін арттыруға және шығармашылық қабілетін дамытуға
мүмкіндік беретін іс-әрекеттерді орындау керектігін түсініп, оларды әр
сабақтың жоспарында назардан тыс қалдырмауы; педагогикалық ұжыммен,
оқушылар ұжымдарымен қарым-қатынас барысында орындайтын кәсіби іс-
әрекеттерімен, міндеттерімен, басқа да туындайтын талаптармен танысуы. Бұл
- өзін-өзі ұстауы мен қарым-қатынас жасаудың тиімді жолдарын табу үшін
олардың қажетті іс-әрекетінің танымдық жағы; өзі үшін маңызды өмірлік
жағдаяттардың өзгеруіне байланысты тұлғаның эмоционалдық-жігерлілік ахуалы;
қажеттіліктері, талап-тілектері және тұлғаның өзінің ынта-ықыласы
арасындағы қайшылықтар, басқаша айтқанда, оған қойылатын талаптар мен
оларды орындау мүмкіндіктері арасындағы қайшылықтар; білімін, іскерлігін
және дағдыларын қалыптастыру; қиындықтарды жеңе білуге жұмылдыру; дұрыс
бағалауға және өзін-өзі бағалауға деген бейімділігі; жұмысына қанағаттану
және т.б.
Жалпы білім беретін орта мектепте информатика пәні мұғалімінің алатын
орны ерекше. Мектептегі информатика пәндері оқушының ойлау қабілеті мен
жалпы білім дәрежесін дамытуда және тәрбиелеуде әрі жетекші, әрі жауапты
рөл атқарады. Аталған пәнді мектепте оқыту оқушыларға қоршаған ортаны танып
білуде электронды ақпаратты жылдам іздеуді, сақтауды, өңдеуді, жіберуді
және электронды ақпарат алмасуды үйретеді, логикалық ойлауы мен танымдық
қызметтерін қалыптастырып, шығармашылық қабілеттерін дамытуға ұйытқы
болады, оқушының зейіні мен байқағыштығын, ұқыптылық пен дәйектілігін,
дербестік пен жоспарлылығын және т.б. еңбек мәдениетін дамытуға ықпал
етеді, қоршаған ортаға танымдық жағдай туғызады.
Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби
даярлауда олардың әдістемелік біліктілікті қалыптастырумен қатар кәсіби
мамандықтың құрамды бөлігі болып табылатын ақпараттық-коммуникациялық
құзырлылықты да қалыптастырудың мәні зор.
Ақпараттық құзырлылық – бұл оқу, тұрмыс және кәсіби бағыттағы
міндеттерді шешуде ақпараттық-коммуникациялық технологияның мүмкіндік-терін
жан-жақты қолдану қабілеті. Ғылыми әдебиеттерде ақпараттық құзырлылық,
компьютерлік құзырлылық терминдері жиі кездеседі. Соңғы уақытта
ақпараттық-коммуникациялық технологияның жедел дамуына байланысты
ақпараттық-коммуникациялық құзырлылық деген терминді қолданған аса
тиімді. Ақпараттық-коммуникациялық құзырлық – бұл адамдардың кез келген
проблема мен міндеттерді компьютермен, ақпараттық құрылғылармен және
телекоммуникациямен шешу қабілеті. Ол бүгінгі педагогикалық технологияны
пайдаланудағы нәтижелі қабілеттің бірі.
Ғылыми әдебиеттерде педагогикалық технология ұғымына да бірқатар
анықтамалар берілген: ол оқытудың жоспарланған нәтижелеріне қол жеткізу
үдерісін сипаттау (И.П.Волков), оқу үдерісін іске асырудың мазмұнды
техникасы (В.В.Беспалько), оқу үдерісін жобалау, ұйымдастыру және жүргізу
бойынша біріккен педагогикалық қызметтің моделі (В.М.Монахов), мазмұнды
қорытындылау (Г.К.Селевко) және т.б.
Болашақ мұғалімдерді кәсіби даярлауда педагогикалық технологиялардың
ғылыми негізіне аса мән берген жөн. Өйткені, мұғалім педагогикалық
технологияның ғылыми негізін түсіне отырып, кәсіби жұмысында жаңа
педагогикалық технологияларды қолдана білуге және оған шығармашылық
тұрғыдан қарауға міндетті.
Педагогикалық технология ұғымы қолданысқа енуіне байланысты
педагогикада екі бағыт пайда болды. Оның біріншісі - оқу үдерісінің барлық
саласына техникалық құралдарды пайдалануға бағытталған. Бұл бағытты кейде
білім саласындағы технология немесе оқыту технологиясы деп атайды.
Екіншісі - үдерістің өзін технологияландыру, оны оқытуды технология-
ландыру немесе педагогикалық технология деп атайды.
Оқытудың заманауи технологияларының мәніне жасаған талдау, оқыту
үдерісінде оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту проблемасын шешуде:
сапалық қасиеттерді, шығармашылық қабілетті дамыту үшін болашақ мұғалім
дамыта оқыту технологияларының элементтерін негізге ала отырып, оқытудың
дамытушылық үдерісін ұйымдастыруы қажет деп қорытынды жасауға мүмкіндік
береді.
Біз зерттеу барысында, болашақ мұғалімдерді кәсіби даярлау үдерісінде
оқытудың дәстүрлі технологиясына оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға бағытталған шығармашылық іс-әрекеттердің элементтерін нәтижелі
енгізуге мүмкіндік беретін, дамыта оқыту технологияларына арнайы даярлауды
ұйымдастырудың мүмкіндігі мен қажеттілігіне аса назар аударамыз.
Соңғы жылдары окыту үдерісін ізгілендіру, оның практикалық бағыттылығын
күшейту мақсатында пайдаланылып жүрген іс-шараларға, соның ішінде
"инновациялық үдеріске", яғни педагогикалық жаңалықтарға жан-жақты
сипаттама береміз.
Білім беру саласындағы жаңалықтарды үш топқа бөліп қарастыра-мыз:
ұйымдастырудағы жаңалықтар; технологиялардағы жаңалықтар; оқулықтар мен
бағдарламалардың өзгерістеріндегі жаңалықтар. Аталған жаңалықтардың
аясында болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға
кәсіби даярлаудың да жаңашылдық бағыттары анықталады. Яғни, бүгінгі таңда
ақпараттық қамтамасыз ету жүйесіне аса мән берілмейінше, білім берудің
заманауи технологияларын, соның ішінде электрондық оқулық пен
бейнефильмдерді, басқа да электрондық басылымдарды қашықтан оқытудың
спутниктік арнасы арқылы ендірмейінше, бірде-бір әлеуметтік-экономикалық
саланың алға басуы мүмкін емес. Осыған байланысты, қашықтан оқыту
технологиясы мен кредиттік оқыту жүйесіне жаңашылдық бағыттар ретінде
білім беру жүйесінде аса назар аударылуда.
Біз, оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға бітіруші-студентті
кәсіби даярлау жүйесінің толық сипатын ашып көрсету мақсатында модельдеу
тәсілін пайдаланамыз. Моделді құруда педагогикалық зерттеу тәжірибелерін
модельдеу үдерісіне қатысты жалпығылымилық қағидалар мен талаптарды
негізге аламыз.
Ғылыми-теориялық әдебиеттер мен жоғары оқу орындарында студенттерге
кәсіптік білім берудің қазіргі мүмкіндіктерін практикалық тұрғыда сараптау
нәтижесінде, болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға кәсіби даярлаудың тиімділігін қамтамасыз ететін негізгі
функцияларға тоқталып, жан-жақты сипаттама береміз: когнитивтік функциясы;
әдістемелік функциясы; коммуникативтік функциясы; рефлексивтік функциясы;
тұлғалық дамыту функциясы. Сонымен қатар, болашақ мұғалімдерді оқушылардың
шығармашылық қабілетін дамытуға даярлаудың бірқатар әдістемелік жолдарын
ұсынамыз және болашақ шығармашыл мұғалімнің тұлғалық сапаларын дамытуға аса
мән береміз (2-сурет).
Болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін дамуытуға
даярлау үдерісін оңтайлы ұйымдастыруда негізгі үш бағдарды басшылыққа
аламыз: кәсіптік бағдар, тұлғалық бағдар және шығармашылық бағдар.
Кәсіптік бағдар - кәсіби білім, іскерлік, дағдыларды меңгеру,
кәсіптің маманға қояр талаптары негізінде жүзеге асады. Тұлғалық бағдарда –
жекетұл-ғалық кәсіби сапалары, болашақ кәсіби қызметке психологиялық
дайындығы қарастырылады, ал, шығармашылық бағдар – біздің зерттеу
жұмысымыздың өзегі. Бұлар болашақ мұғалімдерді кәсіби қызметке даярлау
кезеңінде де, оларды жүзеге асыру үдерісінде де өзара байланыста бірін-бірі
толықтырады.
Осы жоғарыда айтылғанның бәрі, бізге болашақ мұғалімдердің шығармашылық
қызметке даярлық деңгейі өзін-өзі дамыту бағдарының қалыптасуына байланысты
анықталады, деп ой тұжырымдауға және соның негізінде болашақ мұғалімнің
шығармашылық тұрғыда өзін-өзі дамыту моделін ұсынуымызға септігін тигізді
(3-сурет).
Ұсынылып отырған модельден оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуда өзін-өзі дамыту ұғымының маңыздылығы көрінеді. Ол бірнеше
түсініктерді (өзін-өзі тану, өзін-өзі анықтау, өзіндік білімін жетілдіру,
өзін-өзі басқару) қамтиды.
Әлбетте, кез-келген шығармашылық үдеріс нақты айқындалған жүйеде жүзеге
асырылады: 1) жаңа проблеманы шешудің кезеңдерін айқындау; 2) үдерістің
кезеңдерін (фазасын) анықтау; 3) үдерістің даму кезеңдерін белгілеу; 4) оны
іске асыру үшін қажетті әрекет жасау. Бұл жүйе белгілі бір логикалық
жолмен мынадай сатылардың негізінде орындалады:
1. Идея → схема (ұстаным) → жүзеге асыру;
2. Ұсыныс → дәлелдеу → рәсімдеу;
3. Болжам → елестету → үдерісті түсіну;
4. Шығармашылық ойлау → жоспар → әрекет.
Шығармашылық үдерістің мұндай құрылымдық компоненттері оқытушы
жұмысында да жиі орын алады. Мәселен, информатика пәнінің бағдарламалау
элементтерін оқытуда мұғалім бастапқы кезеңде тапсырмалар жинағын қарап,
көптеген анықтамалықтар мен ғылыми-көпшілік әдебиеттерді талдап, теориялық
не эксперименттік тапсырмаларды іздеп, таңдау сияқты әртүрлі дайындық
жұмыстарын атқарады. Содан кейін тапсырмаларды қалай, қандай тәсілдермен
орындаудың әдістерін анықтап болған соң тапсырманың орындау алгоритмін
жасап, оны пайдалана отырып бағдарлама құрады, оның дұрыстығын тексереді.
Сонымен, болашақ мұғалімдерді оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға кәсіби даярлау проблемасы бойынша жүргізілген жұмыстар бізге оның
қалыптасуының негізгі компоненттерін анықтауға мүмкіндік берді:
мотивациялық-құндылық; когнитивтік-интеллектуалдық; рефлексиялық-бағалау;
креативтік-акмеологиялық.
Біздің пайымдауымызша, кәсіби шығармашылық тұлғасы қалыптасқан мұғалім
ғана, оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру жолында олардың пәнге
деген қызығушылығын, ынта-ықыласын қалыптастырып, ізденімпаз-дыққа,
шығармашылыққа бағдарлай алады. Білім мазмұнын ақпарат көзіне, оқушылардың
өздігінен білім алу құралына айналдыру, шығармашылықты дамыта білу әр
мұғалімнің міндеті. Сондықтан, дайын ақпараттық фактілермен, ережелермен
шектеліп қалуға болмайды, өздігінен іздендіретін, алған білімдерін
тұжырымдай алатын оқу материалдарын қолдану қажет.
Мұндағы басты мәселе – тақырыпқа байланысты білім деңгейін анықтай
отырып, жаңа өтілетін тақырыптан нені білу қажеттілігі туралы студентті де,
оқытушыны да ойландыру. Әрине, бұл оқытудың жаңа әдіс-тәсілдерін
пайдалануды талап етеді. Яғни, шығармашылық сабақты студенттер бұрыннан
білетін және сол сабақта білуге тиісті мәліметтер арасында байланыс
орнататын сұрақтарды қоюдан бастау орынды және құнды. Тұлғаның шығармашылық
сапасын дамыту сабақта және сабақтан тыс жұмыстарда шығармашылық
тапсырмаларды жүйелі пайдалану арқылы жүзеге асырылады.
Осы айтылғандардың бәрін ескере отырып, біз болашақ мұғалімдерді
оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби даярлаудың құрылымдық
моделін жасадық және олардың даярлығының қалыптасу деңгейлерін
(репродуктивтік, эвристикалық және шығармашылық) анықтау үшін сол
деңгейлерді бағалауға мүмкіндік беретін өлшемдер мен көрсеткіштерді
анықтадық (4-сурет, 1-кесте).
Ұсынылып отырған құрылымдық модельді болашақ мұғалімдердің
шығармашылық іс-әрекет, шығармашылық қабілет, шығармашылық қабілетті
дамыту және т.б. ұғымдары бойынша алған білім, іскерлік, дағды және
біліктіліктерін олардың даярлығын тұтастық бірлікте қалыптастыратын барлық
пәндерге пайдалануға болады. Сонымен бірге, студенттердің алғашқы кездегі
даярлық деңгейін зерттеп білуге және болашақ мұғалімдерді оқушылардың
шығармашылық қабілетін дамытуға кәсіби даярлығын қалыптастырудың
кезеңдерін айқындауға септігін тигізеді:
- бірінші кезең - болашақ мұғалімдерді педагогикалық іс-әрекетке
шығармашылық тұрғыда бағдарлау, педагогикалық іс-әрекетке қызығушылығын
айқындау, осы мамандықты таңдаудағы мотивін анықтау.
- екінші кезең - болашақ мұғалімдерді шығармашылық іс-әрекет
қызметіне араластыру, шығармашылықтың мәні мен мазмұнын түсіндіру,
шығармашылық іс-әрекет тәжірибесін жинақтау.
- үшінші кезең - болашақ мұғалімдердің оқушының шығармашылық
қабілетін дамытуға арналған білімдері мен іскерліктерін қорытындылау,
педагогикалық технологияларды тиімді қолдану және жаңа технологиялық
элементтерді құрастыру мен енгізу.
- төртінші кезең - болашақ мұғалімдердің кәсіби қызметін оқушылардың
шығармашылық қабілетін дамыту мақсатында жүзеге асыру, білім мен іскерлікті
түрлендіру, өзіне бағытталған бақылау-бағалау іс-әрекетін жүзеге асыру.
4-сурет – Болашақ мұғалімдердің оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға кәсіби даярлаудың құрылымдық моделі
1-кесте – Болашақ мұғалімдердің оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға кәсіби даярлығы деңгейлерінің өлшемдері мен көрсеткіштері
КомпоӨлшемдері Көрсеткіштері Деңгейлері
нент-
тері
МотивШығармашы-лышығармашылық Репродуктивті деңгей (төмен):
ациялқ қабілетті іс-әрекетке танымдықстудент болашақ мамандығына оң
ық-құдамытуға ынтасы; көзқараста, бірақ оқушының
ндылыынта-сы, шығармашылықты шығармашы-лық қабілетін дамытудың
қ қызығушы-лығқұндылық ретінде мәнін, маңызын және тұлғаның
ы және түсінуі және оны дамуындағы рөлін бағалай алмайды;
құн-дылық қажетсінуі; шығармашылық іс-әрекетті нәтижелі
бағдары-ның тұрақты шығармашылықұйымдастыруды қамтамасыз ететін
болуы қызығушылығы кәсіби білім мен шығармашылық
біліктерді меңгеру қажеттілігін
сезін-бейді; біртұтас
педагогикалық үдерістің маңызы,
шығармашылық қызметтің
ерекшеліктері жөнінде білімді
қабыл-дағанымен, жұмыстарды
дәстүрлі әдістер мен үлгі бойынша
орындайды; өз іс-әрекетінде
шығармашылық танытпайды.
Эвристикалық деңгей (орта):
студенттің таңдаған мамандығына
қызығушылығы болып, оқу үдерісінде
шығармашылық бағытты
қалыптастыруға талаптанады;
оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға байланысты ақпаратты
іздестіруде белсенділік танытады,
кәсіби біліктіліктер мен білім
жүйесін меңгеру қажеттілігін
шығармашылықты қамтамасыз ету
құралы ретінде түсінеді; біртұтас
педагогикалық үдеріс туралы
білімді меңгерген, бірақ оқыту
жұмысында шығармашылық
технологияларын пайда-лана
алмайды; оқу үдерісінде
оқушылар-дың шығармашылық
әрекеттеріне рефлексия жасай
алмайды.
Шығармашылық деңгей (жоғары):
оқушылардың шығармашылық қабілетін
дамытуға дайындықтың мәні мен
маңызын түсінеді, шығармашылық
әдістемесін меңгеруде белсенділік
танытады; біртұтас педагогикалық
үдерістегі оқушылардың
шығармашылық іс-әрекеті және
шығарма-шылық қабілет ұғымдары
туралы білімі болып, шығармашылық
қабілетті дамыту-ға бағытталған
жұмыстарды оңтайлы ұйымдастыруға
бейімділік танытады; шығармашылық
үдеріс қайшылықтарын көреді және
шешу жолдарын анықтай алады,
дәстүрлі және стандартты емес
жағдаяттарда, практикада кәсіби
білімдерін шығармашылықпен
қолдана алады; студент кәсіби
қызметте өзінің педагогикалық
шығармашылық іс-әрекетін талдай
біледі, кәсіби өзіндік дамуын
жетілдіруге, акме-биікке жетуге
талаптанады.
КогниКәсіби когнитивті сапаларын
тивтіжаңа-шылдық дамытуға байланысты
к-интпен танымдықмаз-мұнды іріктей
еллекіс-әрекет білуі;
туалдталап-тарын танымдық-интеллектуа
ық меңгеруі, л-дық тұрғыда кәсіби
интеллектуалбілім мазмұнын
-дық тұрғыдамеңгеруі;
білім кәсіби жаңашылдық
мазмұнын пен танымдық
меңгеруі іс-әрекет
талап-тарын меңгеруі
РефлеШығармашы-лышығармашылық
ксиялқ жұмыс-тарға талдау
ық-баізденім-пазджасай білу дағдысы;
ғалауығы, жаңа педагогикалық
нәтижелерді рефлек-сияны
болжау және меңгеруі;
оны жүзеге нәтижелерді
асыру, объективті бағалауы;
ғылыми жеке тұлғалық
талдау сапа-ларды дамыту
өлшемі-нің жұмыстарын
болуы ұйымдастыруы
КреатКәсіби шығармашылық
ивтікшығар-машылыіс-әрекетте жоғары
-акмеқта жетістікке жетуі;
ологикреативтілікакме-биікке жетуге
ялық танытуы, талаптануы;
педагогикалыпедагогикалық
қ шығарма-шылық
шығармашы-лыжұмыстарын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz