Бастауыш сыныптарда дидактикалық ойындар арқылы оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру

КІРІСПЕ .
1 БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ..
1.1 Бастауыш сыныптарда оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастырудың мәні..

1.2 Бастауыш сыныптарда дидактикалақ ойындар арқылы оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру мүмкіндіктері мен құрылымы
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастырудың шарттары.

2 БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ.

2.1 Бастауыш сыныптарда дидактикалық ойындар арқылы танымдық белсенділігін қалыптастырудың жолдары...

2.2 Бастауыш сынып оқушыларының дидактикалық ойындар арқылы танымдық белсенділігін қалыптастырудың әдіс тәсілдері ... ... ... ... ... ... .

2.3 Тәжірибелік.педагогикалық эксперимент жұмысының нәтижелері..

Қорытынды...

Пайдаланылған әдебиеттер..

Қосымшалар...

Ғасырлар тоғысында өзінің жаңа даму жолы мен болмысын айқындап алған Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырда болашақ буын ұрпаққа білім беру мен тәрбиелеудің жаңа парадигмаларын қалыптастыруды алдыңғы кезектегі міндет етіп қойып отыр. Қазақстан Республикасының әлеуметтік экономикалық дамуының жаңакезеңге өту жағдайында қамтамасыз ету күн тәртібінде тұрған мәселелердің бірі болып табылады. Қазақстан Республикасының Птезиденті елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан 2050 стратегиясы кемелденген мемлекеттің жаңа саяси курсы атты Жолдауында біз бәсекеге қабілетті ел болуымыз үшін ,ұшқыр білімді ұлт болуымыз керек делінген. Сондықтан қазіргі бастауыш мектептен бастап оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру маңызды міндет, ғылыми мәселе.1
Бастауыш мектеп оқушыларының ойлау дәрежесі мен дербес іс-әрекеттегі белсенділігінің қалыптасуына жан-жақты жағдай жасап, мектепте берілетін ғылыми білім сапасын жаңа заман талаптарына сай іріктеу мен меңгерту міндеттері олардың танымдық белсенділігін қалыптастыруға тікелей байланысты.

1 Назарбаев Н.Ә. Еуразия жүрегiнде. – Алматы: Атамұра, 2005. – 192 б.; Қазақстан – 2030; Ел Президентiнiң Қазақстан халқына жолдауы, 2004.
2 Құнантаева К.Қ. Жастарды еңбекке тәрбиелеу. – Алматы: Рауан, 1988. – 37 б.
3 Қожахметова К.Ж. Халықтық педагогиканы зерттеудiң кейбiр ғылыми және теориялық мәселелерi. – Алматы, 1983. – 151 б.
4 Смағұлова Г. Мағыналық фразеологизмнiң ұлттық-мәдени аспектiлерi. – Алматы, 1998. – 196 б.
5 Международный ежегодник по технологии образования и обучения. – Лондон-Нью-Йорк, 1978.
6 Оразбаева Ф.Ш. Тiлдiк қатынас: теориясы және әдiстемесi. – Алматы, 2000. – 208 б.
7 Рахметова С. Қазақ тiлiн оқыту методикасы. – Алматы, 1991. –184 б.
8 Аманжолов С. Қазақ әдеби тiлiнiң синтаксисiнiң қысқаша курсы. – Алматы, 1994. – 320 б.
9 Колшанский Г.В. Коммуникативные единицы языка. – М., 1985. – 199 с.
10 Белкин А.С. Ситуация успеха. Как ее создавать. – М., 1992.
11 Белкин А.С., Жукова Н.К. Витогенное образование. – Екатеринбург: Изд. УГПУ, 1999.
12 Қазақ тiлi терминдерiнiң салалық ғылыми түсiндiрме сөздiгi / Педагогика және психология. – Алматы: Мектеп, 2002. – 254 б.
13 Чернилевский Д.В. Дидактические технологии в высшей школе. – М.:ЮНИТИ-ДАМА, 2002. – 437 с.
14 Бухвалов В.А. Развитие учащихся в процессе творчества и сотрудничества. – М.: Педцентр, 2000. – 144 с.
15 Словарь русского языка. Т.1. – М., 1985.
16 Коджаспирова Г.М., Коджаспиров А.Ю. Педагогический словарь. – М., 2001. – 176.
17 Жұмабаев М. Педагогика. – Алматы: Рауан, 1992. – 112 б.
18 Обучение чтению и устной речи на иностранном языке в средней школе. – Иркутск, 1980. – 83 с.
19 Коммуникативные единицы языка. – М., 1985. – 199 с.
20 Салимова К., Додде Е. Педагогика народов мира. – М.: Педобщество России, 2001. – 576 с.
21 Омарова Р.С. Мұғалiмдердiң танымдық iзденiмпаздығын қалыптастыру негiздерi. – Алматы, 2003. 144 б.
22 Омарова Р.С. Жоғары оқу орындарында студенттердiң танымдық iзденiмпаздығын қалыптастыру. Дис. п.ғ.к. – Алматы, 2001. – 167 б.
23 Әбiлқасымова А.Е. Студенттердiң танымдық iзденiмпаздығын қалыптастыру. – Алматы: Бiлiм, 1994. – 192 б.
24 Казмағамбетов А.Г. Научно-педагогические основы формирования системы оценочных притязаний старшеклассников с учебном процессе. Дис. д.п.н. – Алматы, 1999. – 232 с.
25 Бабанский Ю.К. Избранные педагогические труды. – М.: Педагогика, 1989. – 560 с.
26 Бабанский Ю.К. Выбор методов обучения в средней школе. – М.: Педагогика, 1982. – 32 с.
27 Махмутов М.Н. Теория и практика проблемного обучения. – Казань, 1972. – 24 с.
28 Шамова Т.И. Активизация учения школьников. – М.: Педагогика, 1982. – 208 с.
29 Аристов Л.П. Активность учения школьников. – М.: Просвещение, 1968. – 139 с.
30 Селиванов В.И. Воспитание воля школьников. – М.: Учпедгиз, 1954. – 208 с.
31 Коротяев Б.И. Учение процесса творческий. – М.: 1989. – 158 с.
32 Кудайкулов М.А. Дидактические проблемы формирования основ профессионально-методических умений у будущего учителем. Дисс. д.п.н. – Алма-Ата, 1975. – 453 с.
33 Кларин М.В. Педагогическая технология в учебном процессе. М.: Знание, 1989. – 124 с.
34 Нильсон О.А. Теория и практика самостоятельной работы учащихся. – Таллин, 1989. – 76 с.
35 Борикова Л.В., Виноградова Н.А. Пишем реферат, доклад, выпускную квалификационную работу. – М., 2000. – 128 с.
36 Омарова Р.С. Студенттердiң танымдық iзденiмпаздығын дамыту. – Ақтөбе, 1999. – 25 б.
37 Жаманқұлова Н.Б. Студенттердiң өздiгiнен бiлiм алу бiлiктерi мен дағдыларын қалыптастыру. Дис. п.ғ.к. – Алматы, 1998. – 156 б.
38 Кабалевский Д.Б. Педагогические размышления. – М.: Педагогика, 1986. – 192 с.
39 Кудрявцев В.Т. Проблемное обучение: истоки, сущность, перспективы, - М.: Знание, 1991. – 80 с.
40 Лернер И.Я. Процесс обучения и его закономерности. – М.: Знание, 1980. - 65 с.
41 Лысенкова С.Н. Методом содержащего обучения. – М.: Просвещение, 1988. – 192 с.
42 Макаренко А.С. Педагогические сочинения. – М.: Педагогика, 1982. – 198 с.
43 Основы педагогического мастерства/Под ред. И.А.Зязюна. – М.: Просвещение, 1989. – 302 с.
44 Потапова Е.Н. Радость познания. – М.: Просвещение, 1990. – 96 с.
45 Сухомлинский В.А. Мудрая власть коллектива. – М.: Молодая гвардия, 1975. – 240 с.
46 Шаталов В.Ф. Педагогическая проза. – М.: Просвещение, 1980. – 136 с.
47 Шаталов В.Ф. Точка опоры. – М.: Педагогика, 1987. – 160 с.
48 Оразбаева Ф.Ш. Ускоренный практический курс обучения казахскому языку. – Алматы, 1996. – 128 с.
49 Әмiров Р. Ауызекi сөйлеу тiлiнiң синтаксистiк ерекшелiктерi. – Алматы, 1977. – 128 б.
50 Әмiров Р. Қазақ тiлi оқулығына методикалық нұсқау. – Алматы, 1991. – 64 б.
51 Бабанский Ю.К. Педагогика. – М, 1988. – 478 с.
52 Бабанский Ю.К. Проблема повышения эффективности педагогических исследований. – М, 1982. – 192 с.
53 Байтұрсынов А. Ақжол. – Алматы, 1991. – 252 б.
54 Әлiмжанов Д.. Машанов Ы. Қазақ тiлiн оқыту методикасы. – Алматы: Мектеп, 1965. – 108 б.
55 Қазiргi қазақ тiлi теориясы және лингвистика мәселелерi. – Алматы, 2004. – 128 б.
56 Педагогическое наследие (Я.А.Коменский, Д.Локк, Ж.Ж.Руссо, И.Г.Пестолоцци - сборник) сост: В.М.Кларин и др. – М.: Педагогика, 1987. – 415 с.
57 Макаренко А.С. О родительском авторитете. Сочинения в 4-х т. – М, 1951. – 357 с.
58 Коменский Я.А. Избранные педагогические сочинения в 2-х т./Под ред. А.И.Пискунова. – М.: Педагогика, 1982. – 396 с.
59 Дьюи Д. Психология и педагогика мышления/Пер. с англ. Н.М.Никольской. – М.: Совершенство, 1997. – 208 с.
60 Песталоцци И.Г. Избранные педагогические сочинения. В 2-х т./Под ред. В.Н.Столетова. – М.: Педагогика, 1981. – 334 с.
61 Каптерев Н.Ф. Педагогический процесс. Изб.пед.соч. – М.: Педагогика, 1982. – 231 с.
62 Дистервег А. Избранные педагогические сочинения. – М.: Учпедгиз, 1959. – 259 с.
63 Талызина Н.Ф. Управление процессом усвоения знаний. – М.: МГУ, 1975. – 343 с.
64 Ушинский К.Д. Собрание сочинений. Т.8. – М., 1950.
65 Рубинштейн С.Л. Принципы и пути развития психологии. – М., 1959. – 704 с.
66 Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары. – Алматы, 1994. – 285 б.
67 Чехлова З.Ф. Деятельность – основа формирования личности школьника. Дис д.п.н. – С-Петербург, 1991.
68 Жұбанов Қ. Қазақ тiлi жөнiндегi зерттеу. – Алматы, 1990. – 365 б.
69 Көбеев С. Орындалған арман. – Алматы, 1951. – 117 б.
70 Антология педагогических мыслей России второй половины ХIХ – начала ХХ в. – М.: Педагогика, 1990. – 529 с.
71 Крупская Н.К. Таңдамалы педагогикалық шығармалары. – Алматы, 1973. – 140 б.
72 Коменский Я.А., Докк Д., Руссо Ж.Ж., Песталоцци И.Г. Педагогическое наследие/сост. В.М.Кларин, А.Н.Джуринский. – М.: Педагогика, 1989. – 416 с,
73 Лернер И.Я. Дидактические основы методов обучения. – М.: Педагогика, 1981. – 185 с.
74 Голант М.Г. Методы обучения. – М., 1987. – 139 с.
75 Скаткин М.Н. Активизация познавательной деятельности учащихся в обучении. – М.: Педагогика, 1985. – 148 с.
76 Пидкасистый П.И. Самостоятельная деятельность учащихся. – М.: Педагогика, 1972. – 178 с.
77 Дәулетбекова Ж.Т. Оқушылардың оқу мотивтерi сапалы бiлiм негiзi. – Алматы, 2001. – 170 б.
78 Байтұрсынов А. Тiл тағылымы. – 1990. – 448 б.
79 Сухомлинский В.А. Балаларға жүрек жылуы. – Алматы: Мектеп, 1976. – 234 б.
80 Давыдов В.В. Виды общения в обучении. – М.: Педагогика, 1972. – 423 с.
81 Гальперин Г.Я. Введение в психологию. – М.: МГУ, 1976. – 150 с.
82 Махмутов М.И. Проблемное обучение. Основные вопросы теории. – М.: Педагогика, 1975. – 368 с.
83 Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание, Личность. – М.: Политиздат, 1975. – 304 с.
84 Матюшкин А.М. Развитие творческой активности школьников. – М.: Педагогика, 1991. – 155 с.
85 Лемберг Р.Г. Дидактические очерки. – Алма-Ата: Учпедгиз, 1960. – 195 с.
86 Төлеубекова Р.к. Жоғары сынып оқушыларын жаңа әлеуметтiк-мәдени жағдайда адамгершiлiкке тәрбиелеудiң ғылыми-педагогикалық негiздерi. Автореф .. – Алматы, 2001. – 32 б.
87 Щукина Г.И. Формирование познавательных интересов. – М., 1966.
88 Кларин М.В. Педагогические технология в учебном процессе. – М., 1989. – 176 с.
89 Сейталиев К.Б. Тәрбие теориясы. – Алматы, 1986. – 69 б.
90 Алдамұратов Ә.А. Қызықты психология. – Алматы, 1992. – 112 б.
91 Жанпейсова М.М. Технология модульности обучения. – Актюбе, 1998.
92 Баширова Ж.Р., Төлешова Ұ.Б. Педагогикалық технологиялар арқылы оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастыру. – Алматы: Қазақ университетi, 2003. – 61 б.
93 Төлешова Ұ.Б. Оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастырудағы мектеп пен университет арасындағы сабақтастық. Автореферат. – Алматы, 2004. 30 б.
94 Хмель Н.Д. Бiртұтас педагогикалық процестi жүзеге асырудың теориясы мен технологиясы. – Алматы, 2003. – 128 с.
95 Талызина Н.Ф. Управление процессом усвоения знаний. – М., 1975.
96 Амонашвили Ж.А. Как живете, дети? – М.: Просвещение, 1986. – 176 с.
97 Волков И.П. Много ли в школе талантов? – М.: Знание, 1989. – 90 с.
98 Волкова И.П. Учим творчеству. – М.: Педагогика, 1982. – 88 с.
99 Гузик Н.П. Учить учиться. – М.: Педагогика, 1981. – 88 с.
100 Ильенков Э.В. Учить мыслит. – М.: Молодая гвардия, 1970. – 288 с.
101 Ильин Е.Н. Искусство общения. – М.: Педагогика, 1987. – 237 с.
102 Калмыкова З.И. Педагогика гуманизма. – М.: Знание, 1990. 80 с.
103 Сабыров Т.С. Оқушы жастардың танымдық әрекетiн артырудағы оқытудың әдiстерi мен формаларының дидактикалық жүйесiн тиiмдi қолдануда мұғалiмдердiң даярлаудың теориялық негiздерi.Автореф. п.ғ.к. – Алматы, 1998. – 78 б.
104 Көбеев С. Баланы семьяда тәрбиелеу. – Алматы: Мектеп, 1965. – 67 б.
105 Лернер И.Я. Процесс обучения и его закономерности. – М.: Знание, 1980. – 96 с.
106 Амонашвили Ш.А. Единство цели. – М.: Просвещение, 1987. -112 с.
107 Караев Ж.А. Активизация познавательной деятельности учащихся в условиях применения компьютерной технологии обучения. Дисс д.п.н. – Алматы, 1994. – 314 с.
108 Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсендiлiгiн арттыру жолдары. – Алматы: Мектеп, 1978. – 110 б.
109 Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте. – М., 1968. – 464 с.
110 Харламов И.Ф. Педагогика. – М., 1999. – 516 с.
111 Самилов С.С. Дидактикалық материалдарды қолдану және студенттер мен оқушылардың танымдық белсендiлiгн арттыру. – Алматы, 1994. – 218 б.
112 Щукина Г.И. Роль деятельности в учебном процессе. – М.: Просвещение. 1986. – 144 с.
113 Көшекбаев Н. Оқыту теориясы. – Алматы: Мектеп, 1976. – 127 б.
114 Беспалько В.П. Элементы теории управление процессом обучения. – М.: Знание, 1971. – 71 с.
115 Ковалев А.Г. Дичность воспитывает себя. – М.: Политиздат, 1983. – 256 с.
116 Щукина Г.И. Активизация познавательной деятельности учащихся в учебном процессе. – М.: Просвещение, 1979. – 160 с.
117 Половникова Н.А. Система воспитания познавательных сил школьников. – Казань, 1975. – 101 с.
118 Хмель Н.Д. Педагогический процесс как объект деятельности учителя. – Алма-Ата, 1978. – 126 с.
119 Тұрғынбаева Б.А. Дамыта оқыту технологиялары. – Алматы, 2000. – 90 б.
120 Сейтешов А.П., Абдыкаримов Б.А. Научные основы профессионально-технической педагогики. – Алма-Ата, 1992. – 432 с.
121 Айтмамбетова Б.Р. Оқыту процесiн ұйымдастыру. –Алматы, 1991. – 23 б.
122 Ахметов Н.К., Хайдаров Ж.С. Игра как процесс обучения. – Алма-Ата, 1985. – 40 с.
123 Хмель Н.Д., Иванова Н.Д. Организация самостоятельной работы студентов. – Алма-Ата, 1971. – 48 с.
124 Исаева С.К. Физикадан лабораториялық сабақтарда студенттердiң өзiндiк жұмыс iстеу дағдыларын қалыптастыру. Дисс п.ғ.к. – Алматы, 1998. – 149 б.
125 Мұқашева М.О. Жоғары оқу орындарында болашақ математика мұғалiмдерiнiң кәсiпқой iзденiмпаздығын қалыптастыру. Дисс. п.ғ.к. – Алматы, 1998. – 150 б.
126 Асанбаев О. Кәсiптiк бiлiм ұясы. – Алматы: Қайнар, 1988. – 140 б.
127 Хуторской А.В. Современная дидактика. – С-Петербург, 2001. – 560 с.
128 Құдайбердiұлы Ш. Үш анық. – Алматы: Қазақстан, 1991. – 30б.
129 Смаилов С.С. Условия активизации познавательной деятельности студентов технического вуза. – Алматы, 1997. – 196с.
130 Құнанбаев А. Шығармаларының 2 томдық толық жинағы. – Алматы, 1986.
131 Жарықбаев Қ.Б. Психология. – Алматы, 1982. – 179 б.
132 Подвласый И.П. Педагогика. – М.: Гуманист, 2003. – 576 с.
133 Занков Л.В. Нагдяность и акривизация в обучении. – М., 1960. – 34 с.
134 Петровский А.В. О психологии личности. – М.: Знание, 1991. – 63 с.
135 Кон И.С. Психология юношнского возраста. – М.: Просвещение, 1979. – 175 с.
136 Столин В.В. Самосознание личности. - М., 1983. – 286 с.
137 Грошкова В.В. Активность личности школьника в совместной деятельности с учителем. – Хабаровск: ХПИ, 1989. – 129 с.
138 Педагогика / Под.ред Пидкасистого П.И. – М., 2001. – 640 с.
139 Мұқанов М.М. Жас және педагогикалық психология. – Алматы, 1988. – 247 б.
140 Ковалев А.Г. Психология личности. – М.: Просвещение, 1970. – 391 с.
141 Лиймет Х.И. Групповая работа на уроке. – М., 1975. – 96 с.
142 Божович Л.И. Личность и ее формирования в детском возрасте. М.: Просвещение, 1968. – 464 с.
143 Махмутов М.И. Современный урок. – М.: Педагогика, 1981. – 192 с.
144 Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика, Оқу құралы. – Астана: ҒАУ, 1998. – 278 б.
145 Бабанский Ю.К., Сластенин В.А. и др. Педагогика. – М.: Просвещение, 1988. – 479 с.
146 Әлiлқасымова А.Е. Математикадан дидактикалық тапсырмалар жинағы. – Алматы, 1991. – 74 б.
147 Поппер К. Развитие познавательной активности и само-стоятельности учащихся и студентов. – Саратов: Унив., 1979. – 119 с.
148 Филипов А.В. Формирование познавательной самостоятельности школьников в процессе усвоения системы ведущих знаний и способов деятельности. – М., 1975. – 178 с.
149 Намазбаева Б.К. Развития личности учащихся вспомогательной школы. – Алматы, 1996. – 56.
150 Ахметова Г.К. Ұстаздардың өзектi мәселесi. – Алматы: Ғылым, 1998. – 152 б.
151 Таубаева Ш. Исследовательская культура учителя: методология, теория и практика формирования. – Алматы: Алем, 2000. 350 с.
152 Жанпеиiсова М.М. Модульдiк оқыту технологиясы оқушыны дамыту құралы ретiнде. – Алматы, 2002. – 180 б.
153 Дайрабаев Е.Б., Дайрабева А.Е. Педагогика пәнiнiң негiздерi. – Алматы: Қазақ университетi, 2005. – 223 б.
154 Кожахметова К.Ж. Теоретико-методологические основы казахской этнопедагогики. Дисс. д.п.н. – Алматы, 1998. 431 с.
155 Столяренко А.М. Юридическая педагогика. – М.: Экмос, 2000. – 496 с.
156 Салов Ю.И., Тюнников Ю.С. Психолого-педагогическая антропология. – М.: Владос-пресс, 2003. – 256 с.
157 Ұзақбаева С.А. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегi халықтық дәстүр. – Алматы, 1990. – 117 с.
158 Әл-Фараби. Философиялық трактаттары. – Алматы: Ғылым, 1973. – 447 б.
159 Аймауытов Ж. Таңдамалы шығармалары. – Алматы, 1989. – 213 б.
160 Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. – Алматы: Санат, 2001. – 320 б.
161 Кусайынов А.К., Наби И.А., Таубаева Ш.Т. Диссертации по педагогике и психологии. – Алматы, 2003. – 168 с.
162 Щукина Г.И. Формирование познавательных интересов учащихся в процессе обучения. – М.: Учпедгиз, 1962 – 231 с.
163 Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан – Летопись трех тысячелетий. – Алма-ата, 1992. – 381 с.
164 Колосникова И.А. Основы андрогогики. М.: Академия, 2003. – 240 с.
165. Момынова Б., Бейсенбаева С. Қазақ тіліндегі ым және ишараттың қазақша-орысша түсіндірме сөздігі.-Алматы: Қазақ Университеті, 2003-136б.
166. Молонов Г.Ц. Формирование познавательных активностей школьников в процессе обучения и воспитания.-Улан-Уде, 1986.

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 88 бет
Таңдаулыға:

Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ

ТАРИХ ЖӘНЕ ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ

ЖАЛПЫ ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ЭТНОПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ

Педагогика және психология мамандығы

Диссертациялық жұмыс

Тақырыбы: Бастауыш сыныптарда дидактикалық ойындар арқылы оқушылардың
танымдық белсенділігін қалыптастыру

Орындаған: Мұсабекова Б. МПК-
211 тобы

Ғылыми жетекшісі, п.ғ.к.,
доцент: Кішібаева Д.

Түркістан 2013ж.

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
1 БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ
ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
1.1 Бастауыш сыныптарда оқушыларының танымдық белсенділігін
қалыптастырудың
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
1.2 Бастауыш сыныптарда дидактикалақ ойындар арқылы оқушылардың
танымдық белсенділігін қалыптастыру мүмкіндіктері мен құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..

1.3 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін
қалыптастырудың
шарттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..

2 БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ
ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
2.1 Бастауыш сыныптарда дидактикалық ойындар арқылы танымдық
белсенділігін қалыптастырудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының дидактикалық ойындар арқылы танымдық
белсенділігін қалыптастырудың әдіс тәсілдері
... ... ... ... ... ... .
2.3 Тәжірибелік-педагогикалық эксперимент жұмысының
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...

КІРІСПЕ

Зерттеудің көкейтестілігі. Ғасырлар тоғысында өзінің жаңа даму жолы
мен болмысын айқындап алған Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырда болашақ буын
ұрпаққа білім беру мен тәрбиелеудің жаңа парадигмаларын қалыптастыруды
алдыңғы кезектегі міндет етіп қойып отыр. Қазақстан Республикасының
әлеуметтік экономикалық дамуының жаңакезеңге өту жағдайында қамтамасыз
ету күн тәртібінде тұрған мәселелердің бірі болып табылады. Қазақстан
Республикасының Птезиденті елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан
2050 стратегиясы кемелденген мемлекеттің жаңа саяси курсы атты
Жолдауында біз бәсекеге қабілетті ел болуымыз үшін ,ұшқыр білімді ұлт
болуымыз керек делінген. Сондықтан қазіргі бастауыш мектептен бастап
оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру маңызды міндет, ғылыми
мәселе.1
Бастауыш мектеп оқушыларының ойлау дәрежесі мен дербес іс-әрекеттегі
белсенділігінің қалыптасуына жан-жақты жағдай жасап, мектепте берілетін
ғылыми білім сапасын жаңа заман талаптарына сай іріктеу мен меңгерту
міндеттері олардың танымдық белсенділігін қалыптастыруға тікелей
байланысты. Осы күнге дейін, негізінен эмперикалық деңгейде қалып келген
дәстүрлі оқыту жүйесі мен заман талаптары арасында пайда болған
диалектикалық қарама-қайшылық бастауыш мектепте оқытудың жаңа сапалық
деңгейін қажет етуде. Оқушыны даяр білімді қабылдаушы объект емес, білімді
өз бетімен ізденуші субъект ретіне қарау мақсатында оқыту жүйесін
лайықтаудың қажеттігі артуда.
Бүгінгі таңда жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын
білім берудің ұлттық моделін қалыптастыруға бағытталған міндеттер
белгіленген. Әсіресе, Қазақтанның халықаралық білім кеңістігіне енуге
бағытталған шарттары ретінде 12 жылдық білім беруге көшуді басты фактор деп
қарастырады. Аталған міндеттердің толық жүзеге асуы оқушылардың оқу-
танымдық іс-әрекетін қалыптастыруға тікелей байланысты десек қателеспейміз.
Сондықтан, жеке тұлғаға өзіндік құндылық ретінде қарап, бастауыш мектептен
бастап оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыруда дәстүрлі оқыту
әдістерін әлемдік білім кеңістігіндегі оқытудың озық технологияларын
толықтыра отырып оқу үдерісін жетілдіру міндетіміз.2
Осыған орай бастауыш мектепте берілетін білім мазмұнын жаңарту, оқытуды
белсендірудің жаңа әдістемелік жүйесін жасау, ең алдымен, әрбір оқушының
жан-жақты жетілуіне, ойлау белсенділігі мен ізденімпаздығының қалыптасуына,
нәтижесінде шығармашыл жеке тұлғасының танымдық белсенділігінің
қалыптасуына қызмет етуі тиіс.
Тарихи тұлғалар, ғұлама ғалымдар Әл-Фараби, Ж.Баласағұн білім, тәрбие
мәселелері жайлы ілімдері мол рухани мұра. Әл-Фараби алған білімнің
философиялық негізін салып, ол білімді-философиялық категория және бүкіл
танымның даму үдерісінде қалыптасқан адамзат мәдениетінің рухани
қазынасының жиынтығы деп қарастырады. 3 4
Оқу-танымдық және ойын іс-әрекеттінің психологиялық негізін
Л.С.Выготский, 5П.Я.Гальперин, 6В.В.Давыдов, 7 С.Л.Рубинштейн,
8Н.Ф.Тализина,9 М.Мұқанов,10 Қ.Жарықбаев, 11Ә.Алдамұратов, 12 Г.М.Қасымова
13және т.б. зерттеулерінде түрлі аспектілері, психологиялық тетігі
қарастырылған.3
М.А.Данилов, 14 Б.П.Есипов,15 П.И.Пидкасистый,16 М.Н.Скаткин,
17В.А.Сластенин,18 И.Ф.Исаев, 19Е.Н.Шиянов, Т.И.Шамова, 20Г.И.Щукина,
21А.К.Маркова 22 және т.б. еңбектерінде оқушылардың танымдық
белсенділігіне қалыптастырудың педагогикалық мүмкіндіктері мен технологиясы
анықталған.
Елімізде оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселесіне
байланысты соңғы кездері зерттеулердің мынадай бағыттары дамып келе
жатқанын атап көрсетуге болады: оқыту үдерісінде оқушылардың танымдық
қабілеттерін жетілдіру мәселелері ( Г.Е.Алмұхамбетова, 23
Қ.А.Аймағамбетова,24 А.С.Әмірова,25 С.Н.Жиенбаева,26 Л.Х..Мәжитова,
Ә.Мұханбетжанова, Ж.А.Қараев, Г.К.Нұрғалиева, Р.С.Омарова,
2827Т.С.Сабыров, 29 С.Смаилов, Н.Д.Хмель30 т.б,); оқытуда халықтық
педагогика элементтерін пайдалану мәселесі (Қ.Бөлеев, К.Жарықбаев,
Ә.Табылдиев, т.б.); жеке тұлғаға бағытталған білім беру (А.А.Бейсенбаева,
С.Қ.Мұхамбетова т.б.); оқыту үдерісін жетілдірудің маңызды аспектілері
(Б.К.Момынбаев, О.С.Сыздықов, Ә.Ә.Жолдасбеков, ); оқу-танымдық
белсенділікті қалыптастыру (Ш.Т.Таубаева, С.К.Кенжебаева, Е.Ж.Рысбаев,
Л.Байсерке, Ж.Оңалбек, Б.А.Тұрғынбаева және т.б.). Қарастырылған жұмыстар
бүгінгі таңда бастауыш мектеп оқушыларының танымдық белсенділігін
қалыптастыруда маңызды болып табылады.31 32
Ғалымдар бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін
қалыптастыруда ойынның мәнін психологиялық негізін және т.б. жүйелеген.
Танымдық белсенділікті қалыптастырудың негізгі бағыты – жеке тұлғаны
қоғамның ең маңызды құндылығы ретінде танып, оның рухани дүниесінің баюына,
танымдық белсенділігінің қалыптасуы арқылы интеллектуалдық мүмкіндігінің
жоғары деңгейге жетуіне жағдай жасау.
Елімізде бастауыш сынып оқушыларының ойын әрекеті туралы оның ішінде
дидактикалық ойындарды оқу-тәрбие үдерісінде қолданудың жолдарын
Э.М.Муртазина, М.Мұхамедин , М.Т.Тұрыскелдина, Р.Т.Талипова,, Т.Иманбеков
зерттеуінде бастауыш сынып оқушыларының дамытушы ойындар арқылы танымдық
белсенділігін қалыптастыру мәселесі ішінара қарастырылған. А.К.Айтпаева,
Қ.Сағындықов, Г.М.Қасымованың зерттеулерінде қазақтың ұлттық ойындарын
дидактикалық мақсаттарына жіктеген. 6Дей тұрғанмен, қазіргі бастауыш
мектеп жағдайында оқушылардың дидактикалық ойындар арқылы танымдық
белсенділігін қалыптастырудың қажеттігі мен бұл мәселенің теориялық тұрғыда
және ғылыми-әдістемелік жағынан қажетті зерттелмеуі, сонымен қатар бүгінгі
бастауыш мектептің нақты қалыптасқан жағдайында оқытуды белсендіру
мүмкіндіктерін ескеру арқылы бұл мәселені шешуге бағытталған зерттеу
жұмыстарының жоқтығы қарама-қайшылықтарды туындатып отыр. Осы қарама-
қайшылықтардың дұрыс шешімін іздестіру біздің зерттеу мәселемізді
айқындауға және тақырыпты “Бастауыш сыныптарда дидактикалық ойындар арқылы
оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру” атты диссертация
тақырыбын таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш сыныптарда дидактикалық ойындар арқылы
оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыруды ғылыми тұрғыда айқындау
және оның тиімділігін эксперимент арқылы дәлелдеу.
Зерттеу нысаны: жалпы білім беретін мектептің бастауыш сыныбындағы
педагогикалық үдеріс.
Зерттеу пәні: Бастауыш сыныптарда дидактикалық ойындар арқылы
оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру үдерісі.
Зерттеудің ғылыми жаңалықтары:
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастырудың
ғылыми педагогикалық негізінің айқындалуы;
- оқу үдерісінде дидактикалық ойынды қолдану арқылы оқушылардың танымдық
белсенділігін қалыптастыру шарттарының анықталуы;
- дидактикалық ойынды қолдану негізінде танымдық белсенділігін
қалыптастыру әдістемесін жасау және оның тиімділігін тәжірибелі-эксперимент
жүзінде тексеру.
.

Қорғауға ұсынылатын ғылыми тұжырымдамалар мен нәтижелер
Бастауыш сыныпта рда дидактикалық ойындар арқылы оқушылардың танымдық
белсенділігін қалыптастырудың моделі

Бастауыш сыныптарда дидактикалық ойындар арқылы оқушылардың танымдық
белсенділігін қалыптастырудың жолдары

Диссертация құрылымы: Диссертация кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен , қосымшадан тұрады.
Қорытындыда диссертациялық зерттеудің негізгі нәтижелері баяндалып ,
оларды қолдануға ғылыми әдістемелік нұсқаулар жасалды

1 БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ
БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бастауыш сынып оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастырудың
мәні
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы жас тәуелсіз мемлекеттер сияқты
өзінің тиімді даму жолына барлық сала бойынша іздестіруде. Қазіргі кезде
халықназарын аударып отырған басты мәселе бастауыш сыныптарда білім
беру жұмыстарының мазмұнын ,міндетін жаңарту ,ұлттық негізде
құру.Сондықтан бастауыш сынып оқушыларына сапалы білім берудің тиімді
жолдарын іздестіру өзекті мәселелердің бірі. Білім берудің алғашқы
деңгейлері бастауыш сыныптардан басталады.

Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділікті қалыптастыру
мәселесі көп қырлы. Себебі білім беру және оқушы тұлғасын дамытуда
танымдық белсенділік ғылыми пәндердің кең аясын қамтитын ұғым болып
табылатындығын көрсетеді. Бұл ұғымды философиялық, физиологиялық,
психологиялық, педагогикалық, дидактикалық тұрғыдан қарастыру қажеттігін
анықтайды. Танымдық белсенділікті әдіснамалық талдау диалектика заңдарына,
оның таным теориясына, сонымен қатар зерттеудің диалектикалық әдісіне
шығармашылық тұрғыдан сүйенуді ұсынады. Ғылыми еңбектерде диалектикалық
әдістің негізгі талаптары: пәннің барлық жақтарын меңгеру; пәнді өзіндік
логикалық дамуы бойынша қарастыру; барлық адамдық практиканы пәннің толық
анықтамасына енгізу; абстракциялық ақиқат жоқтығын, ақиқат әрқашан нақты
екенін ескеру . Сондықтан аталған мәселені осы тұрғыдан талдау келесі
талаптарды орындауды білдіреді:
1. Зерттеліп отырған мәселенің тірек ұғымдарын талдау олардың таным
теориясы негізінде орындалуы тиіс.
2. Ғылыми және оқу танымының байланысына негіздеп, танымның маңызды
белгілерін және оны орындау кезеңдерін ерекшелеу қажет.
3. Бастауыш сынып оқушылардың танымдық белсенділікті объективті нақтылық
және әрқашан даму үстінде болатындығын сезіну, сонымен қатар әрбір оқушының
тұлға ретінде дамуын қаматамасыз ету қажет.
4. Таным мен тұлға дамуының қозғаушы күші қарама-қайшы екендігін сезіну
қажет. Біз өз зерттеуімізде осы төрт талаптарды орындауға тырыстық.
Бірінші талапқа тоқталатын болсақ, зерттеудің нысаны мен пәні тірек
ұғымдар ретінде келесі ұғымдарды: таным, белсенділік, деген ұғымдарын
қарастыруды қажет етеді.
Бiлiм беру жүйесi қоғамның әлеуметтiк – экономикалық дамуында жетекшi
рөл атқарады, сондай – ақ оны әрi қарай айқындай түседi. Ал бiлiмнiң
қалыптасып, дамуының жалпы шарттары философияның негiзгi мәселесi – рухтың
материяға, сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан зерттелетiн iлiм таным
теориясы деп аталады. Таным теориясының басқа ғылыми теориялардан түбiрлi
айырмашылығы – ол бiлiмнiң қалыптасуы мен негiзделуiнiң жалпы ұстанымдарын,
объективтiк қатынастарды анықтауға мүмкіндік береді.
Таным, ол әрекеттің мақсаты мен түрткісін анықтайтын тұлғаның ақпараттық
қорын құрайтын қоғамдық-тарихи үрдіс философиялық категория болып табылады.
Философиялық сөздікте: таным – заттардың эмоциялық мазмұнын немесе ақиқатты
табу мақсатындағы заттардың күйін, жағдайын меңгеру болып табылады .
Психологиялық сөздікте таным Педагогикалық сөздікте таным – әлем туралы
шынайы білімдерді алуға деген субъектінің шығармашылық іс-әрекеті деп
жазылып , сыртқы орта туралы ақпарат алу тұрғысынан берілген.
Философиялық еңбектерде танымның әдіснамалық негіздері нақтыланған.
В.А.Жуковтың пайымдауынша, таным:
- адам өзінше жаратылған, қайталанбайтын, өзіндік құндылық ретінде
өмірлік мағына кеңістігінде қабылданатын тұлға, бұдан бұл мәселе
адамның тұлға ретіндегі қалыптасуына алмасады;
- адам мәдениет кеңістігінде рухани құндылықтарды құрайтын серік ретінде
қарастырылады, бұдан тұтасымен алғандағы жеке тұлға мен қоғамның
интеллектуалдық құндылықтар жүйесіндегі әрекеті пайда болады;
- әлеуметтік кеңістікте адам әлеуметтік рөлді тасымалдаушы ретінде
қарастырылады, бұдан қоғамдық қызметке деген әрекеті пайда болады;
- жағдаят тұрғысынан алғанда, адам жеке мақсаттарға жету құралы ретінде
қарастырылады, бұдан нақты жағдайлардағы олардың өзара қарым-қатынас
ретіндегі іс-әрекетте туындайды [33]. Автордың көзқарасы бойынша, танымдың
іс-әретпен байланысы болған жағдайда ғана ақиқатты таниды.
Ә.Нысанбаев[34], Д.Кішібеков[35], Ұ.Сыдықов[36], Г.Нұрышева[37]
танымға сыртқы заттар мен құбылыстардың, олардың қатынастарының адам
санасында идеалды образдар жүйесі ретінде бейнелеуінің қайшылыққа толы
күрделі үдерісі деп анықтама берген. Ғалымның таным барысында адам өзін
қоршаған ортаны игереді, ол туралы білімі кеңейіп, тереңдей түседі, адамның
заттар мен құбылыстар туралы жалпы мәліметі ішкі мәнге қарай ұмтылып,
жүйелі, шынайы білімге айналады, сондықтан танымды адамның жаңа әрі тың
білімді игеріп, рухани баюы деп те есептеуге болады деген құнды пікірімен
де келісуге болады. Бейнелеудің философиялық теориясы тұрғысынан алғанда
танымның үш түрі: сезімдік, логикалық және прагматикалық жағынан
ерекшеленеді . Бастауыш сынып оқушыларының танымын дамытуда сезімдік,
логикалық және практикалық түрі ұйымдастырылуы шарт деп санаймыз. Таным
теориясында танымның маңызды жақтары ретінде бейнелену көрінеді. Мұнда
бейнеленудің бірнеше деңгейлері ерекшеленген:
1) өлі табиғатта бейнеленуі;
2) тірі табиғатта бейнеленуі;
3) әлеуметтік деңгейдегі бейнеленуі;
а) жеке санамен сезінуі;
ә) қоғамдық санамен сезінуі.
Біздің мәселемізді талдау үшін жеке деңгейдегі бейнеленуі маңызды болып
табылады. Танымды адамның ерекше бейнеленуі, объектінің маңызды
сипаттамаларын көрсетуі ретінде жүзеге асыру, тек қана белсенді іс-әрекетті
ғана емес, сонымен қатар адамның ерекше жүйені жасанды заттарды жасауын
ұсынады . П.В.Копнин танымды нақтылықты ойлау формасында, алдыңғы қатарлы
идеяларды, практикалық іс-әрекетті тануды адам қажеттіліктеріне сәйкес
заттар әлемін жасау ретінде анықтайды . Ғалымдарыдың пікірінен таным
ақиқатқа жетуге бағытталып, білімді үйрету деп тұжырымдаймыз. Білім ақиқат
болуы тиіс деген пікір күмән туғызбайды.. Сонымен, жаңаны тану – адамның
санасын дамыту мен қалыптастыруды білдіреді. Мұнда авторының логикасына
сүйенетін болсақ, адамның санасы туралы келесідей тұжырым жасауға болады:
1) объектілердің, таным заттарының барылығын саналы түрде түсіну;
2) адамның өзін таным субъектісі ретінде сезінуі;
адамның өзінің мүмкіндіктерін сезінуі бұрыннан бар білім негізінде
орындалады.
Бұл тұжырым оқушылардың танымдық белсенділігін ұйымдастыру үшін маңызы
бар. Соның ішінде іс-әрекетте сананың негізгі қызметін жүзеге асыруда:
- бейнелік-ақпараттық;
- бағдарланушылық;
- коммуникативтік .
Дамудың келесі кезеңі – нервтік және нервтік-психикалық бейнелеу. Бұл
кезеңде белсенділіктен мінез-құлыққа ауысу пайда болады. Осылайша, тұлғаның
дамуын бір бейнеден екінші деңгей ауысу арқылы, яғни белсенділіктен мінез-
құлыққа, бейнеленуден ойлауға, сезімдік-сензитивтік бейнеленуден
абстрактылы-ойлауға көшу ретінде түсіндіруге болады. Бұл кезеңдер тұлғаның
дамуы мен іс-әрекетінде жүзеге асырылады. Бізге қызықты кезең бейнеленудің
даму кезеңі – ойлаудың қалыптасу кезеңі. Ойлау – объективтік әлемнің
ұғымдағы, пікірдегі, теориядағы және т.б. бейнеленуіндегі белсенді үдеріс,
ол кез келген тапсырманың шешімімен, жалылауымен және әлемді тану
тәсілдерімен байланысты . біз баладан бейнеленудің дамуының ең жоғарғы
деңгейін – ойлауды күтіп отыруға құқығымыз жоқ, егер балада бейнеленудің
алдыңғы деңгейлері қалыптаспаса, оның дамуының бірінші кезеңі жүзеге
асырылмаған. Өкінішке орай, біздің мектептеріміз ойлауы толықтай
қалыптаспаған, ұғым, пікір, ой қорыту тәрізді ойлау формаларының толықтау
немесе бөлшектей дамымаған оқушыларға бай екендігі туралы бақылауымыз
қажет. Егер анықтамаға сүйенсек: Ойлаудың жалпы мағынасын заттардың
сезімдік және түсіндірмелік бейнесімен операция жасау үдерісі ретінде
анықтауға болады , онда мектептің оқушылары заттардың сезімдік және
түсіндірмелік бейнелерімен операция жасай алмайды деген сөз.
Тұлға және танымның дамуы, сонымен қатар өзін-өзі саналы түсіну –
адамның өзінің Менін сезінуін білдіреді. Таным актысының пайда болуы
субъектінің танылған объектіден айырмашылығын ұсынады, онда дербес алғанда,
анқыт заттардың және сананың субъективті жағдайын ажырату да қамтылады .
Тұлғаның даму және таным дамуының үдерісі, көп жағынан сәйкес келеді, атап
айтқанда: Ойлаудың объектімен сәйкес келуі үдеріс болып табылады: ойлау
(адам) өлі тыныштық, қарапайым сурет (бейне), ашық-түсті, ұмтылыссыз,
қозғалыссыз ... түріндегі ақиқат ретінде көрінбеуі керек. Таным ол
мәңгілік, ойлаудың объектіге шексіз жақындауы. Табиғатың адам санасындағы
бейнесін өлі емес, абстрактылы емес, қозғалыссыз, қарама-
қайшылықсыз ретінде түсінбеу керек, оның қозғалысының мәңгілік үдерісінде,
олардың қарама-қайшылығы мен шешімінің туындауында екендігін түсіну қажет
. Сана, таным үдерісі, тұлғаның таным субъектісі ретінде дамуымен бірге, іс-
әрекет дамиды. Мұнда бірінші не дамитындығын, қандай даму себебі, қайсысы
салдары болатындығын тұжырымдау қиын. Жоғарыдағы таным туралы талдауларды
ескерсек мынандай қорытынды жасауға болады: таным- объективті әлем
заңдылықтарын түсінуге, білімді меңгеруге бағытталған іс-әрекет.
Қазіргі философияда белсенділік ұғымының анықтамасын тұжырымдауда
бірдей көзқарас жоқ. Философиялық сөздікте іс-әрекетке келесідей жалпылама
анықтама беріледі: белсенділік бұл үдеріс, оның барысында адам табиғатты
шығармашылық түрде түрлендіріп, өзгертеді. Мұнда адам субъект, ал табиғат
іс-әрекет объектісі болып табылады . Бұл ұғымның басқаша тұжырымдамасын
Э.Г.Юдин Философиялық энциклопедиялық сөздікте келесідей келтірген:
белсенділік адамның қоршаған әлемге белсенді қарым-қатынасының ерекше
формасы, оның мазмұны осы әлемді мәдениеттің жеке формаларын дамыту мен
меңгеру негізінде мақсатқа сай өзгерту мен түрлендіруден құралады [38].
.
Психологиялық – педагогикалық әдебиеттердегi талдауда көрсетiлгендей -
танымдық белсенділік терминiнiң негiзiнде түсiнiк жатыр. Ол әр түрлi
салада талдауды талап етушi көп аспектiлi феномен ретiнде көрiнедi:
- биологиялық (П.К.Анохин, В.М. Бехтерев, Н.А.Бернштейiн, А.Илиади, И.М.
Сеченок т.б.);
- психологиялық (Б.Г. Ананьев, М.Я. Басов, Л.С. Выготский, Б.Ф. Ломов
т.б.);
- педагогикалық (Ш.А. Амоношвили, Я.А. Коменский, Д. Локк, Ж.Ж. Руссо,
К.Д. Ушинский, Г.И. Щукина т.б.).39
.
Таным үдерісінде субъект-объект қарым-қатынасы маңызды. Сонымен қатар,
қарым-қатынас негізінде затық-практикалық сипаттағы өзара әрекет жатыр.
Таным субъект мен объектінің өзара әрекеті ретінде олардың заттық-
практикалық өзара әрекеті негізінен туындайды . Танымдық -заттық-
практикалық іс-әрекет деп есептеуге болады ма? деген сұраққа, философия
былай жауап береді: жоқ, таным күрделі, көлемді. Адамның санамен сезіну
үдерісін меңгеруін заттық-практикалық әрекетті меңгерумен сәйкестендіруге
болмайды.
Танымдық белсенділік – шәкiрттiң бiлiмге деген өте белсендi ақыл – ой
әрекетi. Ол танымдық қажеттiлiктен, мақсаттан, таным қисындарынан және
әрекеттiң негiзiнде оқушыларда танымдық белсендiлiктерiнен iзденiмпаздықтың
негізінде қалыптасады. Сондықтан танымдық белсенділікті оқу ұғымымен
байланыстыра қарастырды жөн көрдік.
Оқыту теориясына арналған педагогикалық әдебиеттерде және авторлар
өздерінің ғылыми ізденістерінде осы ұғымды қалыптастыруға көп көңіл бөлген.
Ұғымның анықтамасы ғылыми танымда және практикалық әрекетте маңызды роль
атқарады. Ұлы философ Сократ атап өткеніндей, ұғымның дәл логикалық
анықтамасы – шынайы білімнің басты шарты. Кез келген ғылым оның мазмұнын
құрайтын барлық негізгі ұғымдардың нақты анықтамасын беруге тырысады. Оқыту
әдістерінің маңызын айқын жеткізу әрекеті, оның негізгі қасиеттері мен
белгілерін қалыптастыру педагогиканың бүкіл тарихында талданып келеді.
Педагогикалық энциклопедияда, сөздіктерде: Оқу –білімді, білікті,
дағдыны меңгеретін оқушының іс-әрекеті, және өздігімен жүзеге асыру
танымдық іс-әрекеті -деп тұжырымдалған. Жалпы және кәсіптік білім беру
жүйесіндегі кеңінен пайдаланылып жүрген И.А.Каировтың жетекшілігімен
жазылған Педагогика атты оқу кітабында: Оқу – бұл ... оқытушының
оқушылармен саналы және белсенді әрекетінің негізінде оқушыларды білім,
іскерлік, дағдылар жүйесімен қаруландыратын іс-әреті. Оқу әрекеті кіші
мектеп жасындағы балалары үшін жетекші әрекет болып табылады 40
(В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин бойынша). Оқу әрекеті деп адамның қоғамдық-
тарихи тәжірибені мақсатты түрде иемденуіне мүмкіндік беретін және соның
негізінде сыртқы және ішкі гностикалық әрекеттердің жеке тәжірибесін
қалыптастыратын ерекше әрекет түрі деп түсінеміз. Оқу әрекеті дегеніміз –
мазмұны ғылыми түсініктер саласында жинақталған тәсілдерді игеруден тұратын
әрекет, мұндай әрекеттің барабар мотивациялары болуы тиіс. Бұл жалпылама
әрекет тәсілдерін меңгеру немесе қарапайым сөзбен айтқанда, өзінің өсіп-
жетілуіне ұмтылады [ 41 ]. Оқу әрекетінің мектеп жасында жетекші деп
есептелуінің себебін Д.Б.Эльконин былайша түсіндірген: ... біріншіден, ол
арқылы баланың қоғаммен негізгі қарым-қатынастары жүзеге асырылады;
екіншіден, осы әрекет барысында мектеп жасындағы баланың жеке тұлғалық
негізгі қасиеттерімен қатар жеке психикалық құрылымдары да қалыптасады[ 42
]. Сонымен бірге оқу әрекеті саналылық, мақсаттылық, өзін-өзі реттеу
бағытында жетілдіріледі, яғни әрекеттің іс-қимылдық (операциялық) және
мазмұндық тұсы күрделенеді, түрлі өмір жағдайларында түрлі міндеттерді шешу
үшін әрекет тәсілдері айқын жіктеледі.
Оқу әрекетінің мазмұнын теориялық білімдер құрайды, осы әрекет арқылы
оларды игеру кіші мектеп жасындағы балалардың теориялық санасы мен ақыл-
ойын жетілдіреді, сонымен қатар әрекеттің практикалық түрлерін жүзеге
асырудың шығармашылық-тұлғалық деңгейін дамытады. Кіші мектеп жасындағы
балалардың оқу әрекеті субъектісі ретінде қалыптастыру проблемасы
психологиялық-педагогикалық ғылымда кеңінен зерттелген. Кіші мектеп
жасындағы балаларының оқу әрекетін қалыптастырудың негізгі бағыттары және
оларды дамыту Т.Сабыров [ 43], , А.Х.Аренова [ 44 ] және т.б. ғалымдардың
еңбектерінде толық сипаттама берген. Ғалым А.Х.Аренованың пайымдауынша,
бастауыш сынып оқушыларының оқу іс-әрекетін қалыптастыруды өзіндік
жұмысымен байланыстырып, оның мазмұнын және құрылымын көрсеткен. 45
Н.Ж. Құрманова: ...Оқушының танымдық белсенділігі репродуктивтік және
продуктивтік сипатқа ие. Оқу міндетіне байланысты оқушы әр-түрлі ақыл-ой
әрекеттерін жасайды (жаттап алады, қайта жаңғыртады, талдайды, қорытады,
шешеді және т.б). Оқу міндеттерін (сұрақтар қою, тапсырмалар беру және т.б)
өзгерту жағымен мұғалім оқушыларды әр түрлі ақыл-ой әрекеттеріне
ынталандырады, - дейді [ 46]. Бұл авторлардың еңбектерінде оқыту теориясын
оқушының жинақталған тәжірибесімен оқу міндеттерін шешу кезінде іс-әрекет
субъектісінің өзіндік өзгеруін зерттеуге талпыныс жасалған. Сонымен, оқу –
бастауыш сынып оқушыларының білім, білік, дағдыларды меңгеруге, өздігінен
танымдық іс-әрекетін жүзеге асыруға бағытталған іс-әрекет. Енгдігі мақсат
бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық іс-әрекет ұғымын талдауды жөн деп
таптық.
Танымдық белсенділік барысында тұлғаға білім беру мен дамыту мәселесін
зерттеудің психологиялық негізі басты рөл атқарады. Осы көзқарас
тұрғысысанан ойлау әрекеттерін кезеңмен, мазмұндық жалпылаумен
қалыптастыратын ассоциативті-рефлеторлық теория қалыптасқан. Қазіргі
уақытта психологияда білік пен дағдыны қалыптастырудың екі теориясы:
ассоциативтік-рефлекторлық (негізін салушылар И.М.Сеченов пен И.П.Павлов)
және әрекетті кезеңмен қалыптастыру (Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев,
П.Я.Гальперин, Н.Ф.Талызина) келтірілген.. Ассоциативтік-рефлекторлық
теорияны зерттеумен С.Л.Рубинштейн, И.А.Менчинская, Е.И.Кабанова-Меллер
және т.б. айналысты. Объективтік әлемнің бірлігін бейнелейтін байланыстар,
олардың көптүрлілігі мен күрделілігін ерекшелеу мен меңгеру – оқушылардың
оқу танымын ұйымдастырудың әдіснамалық шарты болып табылады. 47
Ойлау әрекеттерін кезеңмен қалыптастыру теориясының авторлары, сыртқы
әлемнің заттары, объектілері туралы білім бірден адамға тән болып
табылмайды. Л.С.Выготскийдің пікірінше, адам оларға әрекет жүйесі арқылы
келеді. Яғни, арнайы әрекеттерді орындау білім мен білікті сыртқы жоспардан
ішкіге айналдыруды қамтамасыз етеді. Мұнда ішкі іс-әрекет сыртқының бейнесі
болып табылады.48
Әрекет материалдық (нақты заттармен әрекет), сыртқы сөздік (әрекет
сөзбен сипатталады) және ойлау (әрекетті ойлау арқылы орындау). Бұл
теорияның басты шарты сыртқы жоспардағы әрекет кезеңдерінен ішкі жоспарға
өту. Осымен келісе отырып, ойлау әрекетін қалыптастыру үдерісі келесі
кезеңдермен орындалады:
1) іс-әрекет объектісіне және іс-әрекеттің өзіне бағдарлану;
2) материалдық объектілермен сыртқы әрекет;
3) материалдық объектілерсіз сөзбен әрекет жасау;
4) ішкі сөз деңгейінде әрекетті орындау;
5) ойлау әрекетін орындау.
Бұл кезеңдерді, олардың мәнін түсіну С.Л.Рубинштейн және А.И.Леонтьевтің
іс-әрекет тұғыры белгілерінің негізінде жүзеге асырылады. Бастауыш сынып
оқушыларының ойлау әрекеті негізгі оқу әрекеті дағдылары қалыптасқанда
үздіксіз дамиды деген. В.В.Давыдовтың пікірінше, бастауыш сынып
оқушыларының жаңа сапалық қасиеттерін былай сипаттайды: оқушы өз
әрекетінде көп қадам жасаған сайын ол тапсырмалардың түрлі нұсқаларын
салыстыра алады және есептің шешілуін бақалай алады. Оқу іс-әрекетіне
қажетті бақылау, өзін өзі бақылау, бағалау қажеттілігі ішкі жоспар бойынша
әрекеттенуге, ойша жоспар құруға қолай кезең
танымдық белсенділік қоршаған ортаны түрлендіруге бағытталады. Оның
негізгі шартының бірі арнайы компоненттерімен кез келген іс-әрекет
құрамының болуы болып табылады.49 50
А.Темірбеков, С.Балаубаев іс-әрекетің психологиялық негізі адамның
мүддесін, қажетін қанағаттандыруға бағытталған қимылы арқылы орындалады. Іс-
әрекетсіз тіршілік болмайды. Адам іс-әрекет атқарғанда әдейілеп мақсат
қояды, жоспарлайды, оның оның орындалу амал-тәсілдерін белгілейді, қимыл
әрекеттерден тұрады деп түйіндеген[51 ]. Психологтардың ойынша, іс-
әрекетің өзінің құрылымы, орындалу талабы, құрылымы бойынша күрделісі оқу
танымдық белсенділік деп тұжырымдайды.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігі арнайы ұйымдастырылған
оқыту процесі арқылы жүзеге асады. Бұл тұста біз В.И.Загвязинскийдің оқыту
проблемаларына іс-әрекеттік тұрғыдан қарау өтіп жатқан оқу материалының
мазмұнын аша алатын және тиісті білімнің толыққанды меңгерілуін қамтамасыз
ететін іс-әрекет түрлерін анықтауды білдіреді деген пікіріне қосыламыз.
Мұндайда білім оқу міндеттерін шешу барысында игеріледі және де бұрыннан
белгілі іс-қимылдарды бекітіп, жаңаларын меңгертеді, ал олар өз кезегінде
бастауыш сынып оқушыларының жалпы қабілеттері мен мінез-құлық
ерекшеліктерінің қалыптасуына себін тигізеді . Сонымен, бастауыш сынып
оқушыларына білім педагогтан балаға дайын күйде берілмеуі тиіс, бала оны өз
белсенділігінің барысында алуы тиіс.
Танымдық белсенділіктің мақсаты мен түрткісі іс-әрекеттің құрамына
кіреді. С.Л.Рубинштейн іс-әрекет құрылымын әрекет ұғымымен қатар қарайды
ұсынады. Осы ұғымның негізінде іс-әрекет ұғымын әрекеттер жиынтығы ретінде
түсіндіреді. Ол іс-әрекет құрылымында: қозғалыс - әрекет – іс-әрекетті
ерекшелейді. Кез келген әрекеттің өз мақсаты мен түрткісі бар. Мұнда
психолог әрекет мақсаты арқылы нақты нәтижені алуды түсіндірген. Кез келген
әрекет, өзінің мақсатына сай адамды оятуға негізделеді. Әрекетке оянуды
саналы сезінген адам әрекеттің түрткісі ретінде көрінеді. Кез келген іс-
әрекет және оны құраушы әрекеттердің өзіндік мақсаты (нақты нәтижеге
бағыттаған) және түрткісі (іс-әрекетке, әрекетке оянуды сезінген) болады.
Іс-әрекеттің мақсаты мен түрткісі әрекеттің мақсаты мен түрткісінен
айырмашылығы жалпылама дәрежеде. 52
Психологияда жалпы белгіленген тұжырым: іс-әрекет мақсаты аралық
мақсаттардың (міндеттер) тізбектелген қатарына жету жолымен жүзеге
асырылады. Оның әрбіреуіне жетуге кез келген әрекет бағытталған. Яғни,
әрекет арнайы тізбектілікте орындалуы тиісті. Бұл алгоритм. Әрекеттің
өзіндік ерекше сапасы бар атап айтқанда ол жүзеге асырылатын тәсілдері.
әрекетті жүзеге асыру тәсілдерін мен операция деп атаймын деген [53].
А.Н.Леонтьев белсенділік құрылымын анықтай отырып, бізге қажетті
тұжырымдарды қалыптастырған: мотив (зат) іс-әрекетті анықтайды; мақсат
(жалпы және аралық) әрекетті анықтайды; әрекет орындалатын шартты
операциялар анықтайды. Затына байланысты іс-әрекет түрі де өзгереді,
мақсатқа байланысты – іс-әрекет алгоримті, шартқа байланысты – операциялық
құрам өзгереді. Сонымен, мотив, мақсат, шарт – кез келген іс-әрекеттің,
сонымен қатар танымдық белсенділіктің де компоненттері болып табылады.
Сонымен бірге белсенділік, әрекет, операциялар өзара айналыста болуы
мүмкін.
В.В.Давыдов, мақсат, түрткі, шарт, сонымен қатар белсенділік әрекет
және операциялар нақты бекітілмеуі мүмкін деп есептейді. Оның пікірінше,
олар өзара айналыста болады деп тұжырымдайды [54]. Психологияда мінез-
құлықта, іс-әрекетте, белсенділікте өзектің айырмашылығы мәселесі күрделі
мәселелердің бірі болып табылады. Оның жауаптары әртүрлі (іс-әрекеттің
шарты, мінезінің сипаты, қойылатын міндеттің ерекшелігі), бірақ бірқатар
еңбектерде жауап - іс-әрекет түрткісі ретінде бірыңғай берілген. Мінез-
құлық өз әрекетінің нәтижесін бағалауға және жеке салдарын
күтугебағытталады. Субъект салдары ретінде көрінетін маңыздылық, оған
тиесілі құндылық диспозицияларымен анықталады, бұл көбінесе мотив сөзімен
белгіленеді Әрі қарай: Мотив ұғымына қажеттілік, еліктеу, ұқсау, қызығу,
ұмтылу және т.б. тәрізді ұғымдар енеді. Мотив – бұл, іс-әрекетте адам үшін
құндылықты көрсетеді. ... мотив тұлға-орта қарым-қатынасының мақсатты
жағдайымен беріледі [55.
Психологияда қазіргі дейін мотив ұғымының бірыңғай анықтамасы
келітірілмеген. Бұл ұғымның мүмкін болатын 3 жағдайы ерекшеленеді:
1) қажеттілігін қанағаттандырумен байланысты іс-әрекетке ұмтылысы;
субъектінің белсенділігін туғызатын және оның бағыттылығын анықтайтын ішкі
және сыртқы жағдайлар жиынтығы;
2) іс-әрекеттің затқа бағдарлануының таңдалуы;
3) әрекетті таңдаудың негізіндегі себептің саналылығы .
Сонымен, мотив – бұл біріншіден, ішкі ұмтылыс, екіншіден ішкі және
сыртқы жағдайы; үшіншіден, іс-әрекет заты, төртіншіден, әрекетті таңдау
себебі. Осы төрт кезең де тұлғаның белсенділігін туғызады және іс-әрекеттің
бағыттылығын анықтайдыА.Н.Леонтьевтің пікірінше, іс-әрекет заты оның нақы
түрткісі болып табылады [56. Психологтар мен педагогтар іс-әрекеттің
құрамды бөліктеріне әрекет пен операцияларды жатқызадыС. Смаилов танымдық
белсенділікті белсендіру танымдық ынтаға тікелей байланысты деп есептейді.
Ол: Танымдылық ынтаның өзіндік ерекшелігі бәрінен бұрын болмыстың тек
сыртында қалмай, ішкі сырына терең үңілуді қажет деп білетін адам
тенденциясында жатыр. Бұл орайда танымдылық ынтасы оқудың да бірқатар
маңызды шарттарын талап етеді. Ол шарттардың негізі шәкірттердің білімге
құштарлығын арттыратын ықыласында. Сондай ықылас бар жерде ой еңбегі қанша
қиындықпен болса да нәтижелі қуанышқа бөлейді ... деп жазды [57].
Оқушының танымдық әрекетін, танымдық белсенділігін арттырудың тиімді
құралдарының бірі – оқушының өзіндік жұмысы, өздігінен білім алу әрекеті
Т.С. Сабыров, А.Е. Әбілқасымова, С. Смаилов, Р.С. Омарова т.б. еңбектері
маңызды [58 59 60 61] . Бұл бағыт бойынша жазылған еңбектері талдай
отырып, мынадай тұжырым жасауға болады:
а) мынадай ұғымдар берілген: танымдық белсенділік жеке тұлғаның сапасы
(Т.И. Шамова); танымдық қажетсіну белсенділіктің, ізденімпаздықты дамытудың
қайнар көзі (А.Е. Әбілқасымова); белсенділік дербестікті қажет етеді (Т.С.
Сабыров); белсенділік – жеке тұлға әрекетінің көрсеткіші (С.Смаилов);
белсенділік жеке тұлғаға тән қасиет (Р.С.Омарова) ретінде қарастырылды [62
63 64.].
б) танымдық белсенділік проблемалық жағдаят туғызу арқылы:
(М.И.Махмутов) танымдық белсенділік өзіндік жұмыс орындауда жүзеге асады
(А.С.Мустояпова) [65]. Сонымен, танымдық іс-әрекетті белсендіру барлық әр
түрлі пәндерді оқыту барысында, танымдық іс-әрекетті жетілдіру идеясын
мектептің даму бағыттарына енгізу; танымдық іс-әрекетті белсендіру,
оқушының ізденіс арқылы өзіндік жұмысты орындауын және сол арқылы сан
қырлы білім алуы ретінде қарастыру қажет.
Кез келген іс-әрекет әрекет жүйесі арқылы жүзеге асырылады.
А.Н.Леонтьев: Адам іс-әрекеті әрекет түрінен басқа немесе әрекет
тізбегінен бөлек пайда болмайды [66]. Іс-әрекет үдерісінде мақсатқа
әрбіреуі соңғы нәтижемен сәйкес келмейтін аралық нәтижелерге жету жолымен
қол жеткізіледі. Осындай аралық мақсатқа қол жеткізуге бағытталған және
оларды орындау соңғы нәтижені алуды қамтамасыз ететін үдерістер әрекет деп
аталады. Бірақ әрекет те арнайы тәсілмен орындалады. Әрекеттің орындалу
амалдарын, тәсілдерін операциялар деп аталады.
Сонымен, танымдық белсенділік құрылымында келесідей элементтер
ерекшеленеді:
- танымдық белсенділіктің жеке түрлері өзара байланысты;
- арнайы жиынтықпен орындалатын әрекет, іс-әрекетті бүтіндей орындауды
қамтамасыз етеді;
- операциялар әрекетті орындау тәсілдері ретінде көрінеді.
Танымдық белсенділіктің түрлері көрсетілген кестеден әрекет жиынтығы мен
операциялар ерекшеленуі мүмкін Бастауыш сынып оқушылары көпке дейін
тапсырманы қалай орындаудың тәсілін жақсы білмейді. Олар берілген
тапсырманы жаттап алғысы келіп тұрады. Осылай болуы олардың жаттауға
икемділігінің молдығынан емес, оқуға әлі төселмегендігінен, қалай жұмыс
істеуге ешкім оны үйретпегендігінен кездеседі. М.М.Мұқанов өзінің Жас және
педагогикалық психология еңбегінде бастауыш мектепте тапсырманың балаларға
екі түрлі жолмен берілетінін көрсетті: біріншіден, берілген тапсырманы
орындау үшін жауапты бала өздігінен іздестіреді. Екіншіден, тапсырма жауап
іздестіру ретінде берілмейді. Оны орындау үшін соның үлгісі беріледі,
мысалы, тақпақты жаттау үшін соның мәтіні беріледі. Осы мәтінге өзгеріс
енгңзуге рұқсат етілмейді. Сол мәтінге сүйене отырып бала оны жаттап алады.
П.И. Пидкасистый өзіндік жұмысты шәкірттің танымдық белсенділігін
қалыптастыру құралы ретінде қарастырады [67 68 ].
А.А. Вербицский пікірінше, танымдық белсенділіктің жемісті өтуіне
бірнеше факторлар: өзін-өзі ұйымдастыру дағдылары, іскерлік қарым-қатынас
және қатысушылардың іс-әрекетке дайындығының деңгейі әсер етеді [69].
Танымдық белсенділіктің компоненттерінің бірі оның нәтижесі. Нәтиже – іс-
әрекетінің басты компоненті, ойдағы идеалдық мақсаттың материалдық
объективтік шындыққа айналуы. Нәтиже танымдық белсенділіктің заттанған
мақсаты, жұмсалған еңбектің көрнекті көрсеткіші болып табылады. Бастауыш
сынып оқушылары саналы түсініп, басқалар үшін танымдық белсенділіктің
қажеттілігін, оның нәтижесіне құрметпен қарауын қалыптастырады.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділіктенн күтілетін
нәтижесін алдын ала болжап және қажеттілігін саналы түсінеді. Танымдық
белсенділік нәтиженің мақсатпен және іс-әрекетпен байланысын саналы
түсінуі, нәтижеге немесе мақсатқа жеткенін сезеді. Баланың танымдық
белсенділігінің нәтижесі, оның практикалық қажеттілігін және мәніне көзі
жетеді. Сонымен бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігінің
құрылымы түрткі, қызығушылық, қажеттілік, мақсат, міндеттері, әрекет
амалдары, нәтижеден тұрады. Танымдық іс-әрекет ұғымы танымдық қажеттілік
және оның маңызды саласы танымдық ынта түсінігі арқылы айқындала түседі.
Танымдық белсенділік – бұл оқушының өзінің арнайы ұйымдастырылған немесе
адамзаттың жинақтаған мәдениет байлығын меңгеру мақсатындағы танымнан тыс
іс-әрекеті. Оқушының танымдық белсенділік құрылымын: танымдық
қызығушылықтан, танымдық белсенділік, танымдық ізденімпаздық және
шығармашылық іс- әрекеттен тұрады. Баланың танымдық белсенділігі
арқылы әрекеттеніп, яғни мәселені шешуі, олардың танымдық белсенділігінің
дамуына көмегін тигізеді. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігі
- оқушының оқу үдерісі барысында адамзаттың жинаған тәжірибесі мен
мәдениетін меңгеру мақсатында әлемдік ақпараттарды тануы және оны іс
жүзінде жүзеге асыру әрекеті
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігінің ерекшеліктері

Танымдық белсенділіктің әдіснамалық негізін зерттеуде бізге танымдық
белсенділіктің түрлерін анықтау маңызды мәселе екендігі белгілі. Біздің
қарастырып отырған жас кезеңіміз 6-11 жас. Бұл жас кезеңі тұлғаның
интеллектуалдық даму кезеңіне сай келеді және ол танымдық белсенділік
барысында қалыптасады. Бұдан осы белсенділікті меңгеруде кеткен
олқылықтардан оқушының интеллектуалдық деңгейі төмендейді деп
тұжырымдаймыз. Өйткені, тұлғаның интеллектуалдық сапалары танымдық
белсенділікті меңгеру деңгейімен тікелей байланысты.
Интеллектуалдық дамудың сипаты адамның іс-әрекетінің жалпы түрлеріне
әсер етеді. Оларды ерекшелеуде әртүрлі көзқарастардың барлығын айта кету
қажет. М.С.Каган іс-әрекетті меңгеру тәсілі ретінде қарастырады және оның
келесідей түрлерін ерекшелейді:
- танымдық;
- өзгермелі;
- бүтіндей-бағдарланған;
- қарым-қатынас [70.
Педагогикалық зерттеулерде (Ю.К.Бабанский, Г.И.Щукина және т.б.) алдымен
іс-әрекеттің келесідей түрлері ерекшеленген: ойын, оқу және еңбек.
В.В.Белич зерттеу жұмысында белсенділіктің жетекші түрі ретінде дербес
еңбек пен ойынды, оның негізінде туындайтын танымды белгілеген. Оның
негізіне психологтар тәрізді пәнді емес, аталған іс-әрекет түрлерін
қанағаттандыратын жетекші мотивті анықтайды:
- еңбек – биологиялық қажеттіліктерді қанағаттандыру;
- ойын – эмоционалдық қажеттіліктерді қанағаттандыру;
- таным – еңбек және ойынмен байланысты интеллектуалдық қажеттіліктерді
қанағаттандыру [38]. Кез келген жағдайда танымдық іс-әрекет адам іс-
әрекетінің жеке түрі ретінде қарастырылады. Арнайы оқу жағдайында жүзеге
асырылатын бастауыш сынып оқушысының танымдық іс-әрекеті оқу танымдық іс-
әрекет ретінде көрінеді. Бірқатар белгілері бойынша (пәні, мақсаты,
құрылымы және т.б.) оқушының танымдық белсенділігіне сәйкес келеді. 71 72
73
Әрі қарай қандай түрінде (түрі, тәсілі, әдістері және т.б.) бұл іс-
әрекет практика жүзінде жүзеге асырылады деген сұрақ туындайды?
Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді талдау бізге келесідей тұжырым
жасауға мүмкіндік берді:
1) нақты мектеп практикасында танымдық белсенділіктің көріну мүмкіндігі
әртүрлі;
2) бұл іс-әрекеттің көрінуі әдебиетте түр, форма, тәсіл, әдіс ретінде
сипатталады;
3) оқушының танымдық белсенділік түрлерінің (тәсілдері, формасы,
әдістері және т.б.) жоғары түрде жіктелмеуі.
Танымдық белсенділіктің ерекшелігі – оқушының ол үшін жаңа білім, білік
және дағдысын меңгеруге, объективті нақтылықты тануға бағыттылығы.
Меңгерілген білімнің сипаты әртүрлі болуы мүмкін. Бұл, біздің пікірімізше,
пәннің танымдық белсенділіктің әртүрлі түрінен айырмашылығын анықтайды. Бұл
бақылау. оның үдеріске ешқандай араласпай-ақ танылатын сыртқы белгілері,
таным нысанының қасиеті болуы мүмкін. Танымдық белсенділіктің жетекші
қасиеттері, үдеріске араласып барып, таным нысандарына ену негізінде
меңгерілетін үдерістің заңдылықтары болуы мүмкін. Бұл эксперимент оқу
құралдарында, оқу-танымал әдебиетте жарияланған ерекше ақпараттық жағдай да
болуы мүмкін. Танымдық белсенділіктің тағы бір ерекше байланысы және білім
жүйесінің қарым-қатынастары болып табылады. Бұл жүйелеу және т.с.с. Әрбір
пәнді меңгеруде бірнеше аспектілер ерекшеленеді:
1) ақпараттық – ақпаратты меңгеру;
2) іс-әрекеттік - іс-әрекет тәсілдерін меңгеру;
3) тұлғалық- танылатын заттың тұлғалық мәнін саналы түсіну.
Танымдық белсенділік түрлерінің басқа нұсқаларын да атауға болады
(мысалы, тапсырманы, мәселені шешу). Бірақ жоғарыда аталған жағдайлар осы
іс-әрекеттің жеке түрлерінің негізгі пәндері өте маңызды болып табылады,
сондай-ақ:
- біріншіден, оқыту үдерісінде олармен жұмыс жасауға, оларды меңгеруде
көп уақыт беріледі;
- екіншіден, олар нақтылықты тануға бірнеше мүмкіндіктер береді;
- үшіншіден, олар арқылы меңгеру оқушылардың белсенділігінің басқа
түрлерін меңгеруін жылдамдатуға мүмкіндік жасайды.

1- Кесте .Танымдық белсенділіктің түрлері

танымдық іс-әрекет танымдық белсенділік түрлерінің пәні
түрлері
Бақылау Үдеріске ешқандай араласпай-ақ танылатын сыртқы
белгілері, таным нысанының қасиеті
Эксперимент Үдеріске араласу жолымен, оларға әсер ету арқылы
танылатын табиғат нысандарының ерекше, жетекші
қасиеттері, заңдылықтары.
Кітаппен жұмыс Оқу, ғылыми және ғылыми танымал әдебиетте
жарияланған жүйеленген ақпарат
Білімді жүйелеу Ғылыми білім жүйесінің жеке элементтері
арасындағы ерекше байланыстар мен
қарым-қатынастар
Танымдық тапсырмаларды Танымдық сипаттағы әртүрлі кешенді ақпараттар
шешу
Графиктерді құру Құбылыстар (қасиеттер, үдерістер, сипаттамалар)
арасындағы заңды байланыстар
Дидактикалық ойындар Сөзжұмбақ, басқатырғыштар, компьютерлік дамытушы
ойындар және т.б.

Осылайша, оқу сабақтарындағы оқушылардың танымдық белсенділігінің
негізгі түрлері бақылау, эксперимент, кітаппен жұмыс, білімді жүйелеу және
т.б. болып табылады. Бұл іс-әрекет түрлерінің пәні бір бірінен
ажыратылмаған. Бұдан, танымдық белсенділіктің түрлері өзара байланысты. Бұл
өзара байланыстың объективті негізі біздің барлық жағдайда нақтылық туралы
объективті білім алуымыз болып табылады.
Бұдан басқа, оқушылар көптеген басқа жоғары маңызды танымдық белсенділік
түрлері бағыттылығының субъектілері болып табылады, яғни оқушылардың олар
үшін жаңа білім, білік, дағдыны алуын қамтитын, олардың іс-әрекет
тәсілдерін меңгеруі және дамуы. Өкінішке орай, осы белсенділік түрлері
мектепте кең түрде таралмаған. Оқушылар іс-әрекеттің белсенді емес
түрлерімен айналысады (суретті қара). Барлық оқу пәні бойынша оқу
материалының мазмұны, оның құрылымы оқу-танымдық белсенді түрлерінің
көптүрлілігін жүзеге асыру үшін алғышарттар құрады.
Математика, ана тілі, қазақ тілі және басқа да бастауыш мектепте
оқылатын пәндердің мазмұнын меңгеруде, сабақтан тыс уақытта, үй
тапсырмаларын орындауда келесідей танымдық белсенділік түрлері ұсынылуы
мүмкін:
І – сөздік негіздегі іс-әрекет түрлері:
1. Мұғалім түсіндірмесін тыңдау.
2. Өз жолдастарының баяндамасын тыңдау және талдау;
3. Кітаппен жұмыс.
4. Бірнеше әдебиет бойынша материалды іріктеу және салыстыру.
5. Әңгіме жазу.
.6 Мәтіндік сандық және сапалық тапсырманы шешу.
7. Ұғым бойынша тапсырманы орындау.
8. Оқу материалын жүйелеу.
8. Мұғалім көрсетілімін бақылау
9. Оқу фильмдерін қарау.
10. Графиктерді, кестелерді, сызбаларды талдау.
.
11. Ойындарды жетілдіру бойынша тапсырманы орындау.
12. Тәжірибенің жаңа нұсқасын жасау.
13. Бар мәліметтерді талдау негізінде тұжырымды құру.
14. Эксперимент жұмысының әдістемесін дайындау және тексеру.
15. Зерттеу экспериментін жүргізу.
16. Үлгілеу және құрылымдау.
Біз мектеп практикасында кездесетін және әдіскерлер ұсынатын танымдық
белсенділік түрлерінің тізімін келтірдік. Бұл тізім арқылы танымдық
белсенділіктің көптүрлілігі теріске шығарылмайды. Мұғалімнің міндеті оқу
сабақтарында іс-әрекеттің тиімді түрлерін жаңасын іздеу және табу. Тізімде
берілген танымдық іс-әрекеттің түрлерін үшке бөлу, жоғары деңгейде шартты.
Осы бөлудің негізінде білімді алу көзі, білік пен дағдыны қалыптастыру
жатыр. Бірінші топқа сөз, белгі; екінші топқа – бейне, көріп сезу; үшінші
топқа – практикалық әрекет жатады. Басқаша айтқанда, бірінші топтың
белсенділік түрлері мәтінмен жұмыс; екінші топтың белсенділік түрлері
әртүрлі нысандарды бақылау; үшінші топтың белсенділік түрлері әртүрлі
экспериментті орындау. Сондай-ақ, барлық келтірілген тұжырымдарды біздің
ерекшелеген танымдық белсенділік түрлеріне біріктіруге болады.
Мұғалімнің алдында оқушыларды танымдық белсенділіктің әрбір түрін
орындауға үйрету, оларда өз іс-әрекетін жоспарлау және тиімді ұйымдастыру
білігін қалыптастыру міндеті тұр. Оқушылардың неғұрлым іс-әрекеттің әртүрлі
түрлерін меңгеруі, оларды жаңа білімді алуға қалай қолдану қажеттігін
білуі, олардың танымдық белсенділігінің, сонымен қатар танымдық
қызығушылығы мен қажеттілігінің, бүтіндей дамуынан тәуелді.
Бірақ біз мектеп практикасында оқушы тұлғасының дамуына әсер ететін
танымдық белсенділіктің түрлерін меңгеруді бақылаймыз. Оқушылардың оқыту
үдерісінде белсенділігінің төмендеу себебі неде? Біздің пікірімізше, ол
келесідей себептерден тұрады:
1. Мектепте оқушылардың меңгеруіне қиын күрделі оқу материалының
берілуі.
2. Оқушылардың өз бетімен жұмыс жасауы, өз бетімен оқу материалын
меңгеру деңгейі төменгі деңгейде қалыптасуы.
3. Мұғалімдердің оқушылардың танымдық белсенділіктің тиімді ұйымдастыра
және басқара алмауы, оқушыларды осы іс-әрекетті орындауға үйрете
алмауы.Сонымен, оқу-танымдық іс-әрекеттің түрлері – бақылау, эксперимент,
кітаппен жұмыс, білімді жүйелеу, оқу материалдары мен тапсырмалар және т.б.

Оқушылардың танымдық іс-әрекетті меңгеруі бірінші сыныптан басталады.
Бұл жылдам оқу, мәтінді оқи білуі, мәтінді өз сөзімен айтып беруі,
бақылауы, кейбір қарапайым тұжырымдарды жасауы және т.б.Әрі қарай
оқушыларда дүниетану пәнінен қарапайым тәжірибелер жасау білігі қалыптаса
бастайды. Танымдық білігін қалыптастыру мен бұл мәселені шешу жолдарының
маңыздылығы көрсетілген зерттеу жұмыстары, әдістемелік жұмыстарының
көптігіне қарамастан, оқушылар бұрынғыдай мектептің жоғарғы сыныптарына
оқу-танымдық білігі төменгі деңгейде келеді немесе дәл осы деңгейде
мектепті бітіріп жатады. Танымдық білігінің қалыптасуының төменгі
деңгейінде оқу-әдістемелік үдерістің сапасын арттыру міндетін табысты шешу
мүмкін емес. Осындай жағдайда барлық пән мұғалімдері оқушылардың танымдық
білігін қалыптастыруға бағытталған жұмыстарды мектептегі барлық оқыту
барысында жүргізуі тиіс. Мұны тек қана танымдық белсенділікті ұйымдастыру
арқылы жүзеге асыруға болады.
Қазіргі таңда педагогикада танымдық белсенділік үдерісінде оқушыларда
жалпылама танымдық білік пен дағды қалыптасады деген пікір қалыптасуда.
Мұны алғаш рет А.В.Усова көрсеткен [74]. Жалпылама білік деп оқушылардың
ғылыми негіздері мен іс-әрекет құрылымын түсінуге, ол құралатын операциямен
әрекетті тізбектей орындауды өз бетімен анықтауға негізделген білікті
атайды. Оқушы, жалпылама білік пен дағдыны меңгере отырып оларды тек бір
ғана пәннен емес, басқа да оқу пәндеріндегі сабақтарда, сонымен қатар
практикалық іс-әрекетінде танымдық тапсырмалардың кең шеңберін шешуге
қолдана алады . Жалпылама біліктің басты қасиеті, айырмашылық белгісі – бұл
іс-әрекеттің бір түрінен екіншісіне ауысу қасиеті.
Жұмысты жоспарлауда жалпылама білікті қалыптастыруды ескеру қажет.
Арнайы ұйымдастырылған іс-әрекет, мақсатқа бағытталған дайындық қажет.
Бұдан басқа, оқушыларды жалпылама білікті меңгеруге дайындауда маңызды
компонент жеке оқу-танымдық білікті қалыптастыру болып табылатынын ескеру
қажет. Жоғарыда айтылғандардан, сонымен қатар біздің эксперимент
жұмысымыздың мәліметтеріне сүйене отырып, жалпылама танымдық белсенділікті
қалыптастыру үдерісін біз келесі кезеңмен жүзеге асырдық:
1. Жеке білік пен дағдыны қалыптастыру.
2. Оқушыларды белсенділіктің ғылыми негіздерімен таныстыру.
3. Оқушыларды белсенділік құрылымымен таныстыру.
4. Әрекет пен операцияларды орындау тізбектілігін өз бетімен анықтау
білігін қалыптастыру.
5. Өз іс-әрекетін талдау білігін қалыптастыру.
Аталған кезеңдер танымдық белсенділіктің барлық түрлері үшін жалпы
болып табылады. Оқушылардың білігі мен дағдысын қалыптастыру бойынша
жұмыстарда, алдымен осы біліктердің қалыптасу деңгейін анықтау және
деңгейінен тәуелді, әрі қарайғы іс-әрекетті жоспарлау қажет. Танымдық
белсенділікті қалыптастырудада оқушылардың білігін қалыптастырудың
әдіснамалық негізі, ақыл-ой әрекетін кезеңмен қалыптастыруға үйрету,
алдыңғы кезекте бағдарлану арқылы оқыту болып табылады. Жоғарыда айтылған
пікірлерге, сонымен қатар біздің эксперимент жұмысымыздың мәліметтеріне
сүйене отырып, жалпылама танымдық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.