Жоғары оқу орнында болашақ бастауыш сынып мұғалімінің тәрбиелеу потенциалын дамыту
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі.
ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНДА БОЛАШАҚ БАСТАУЫШ СЫНЫП МҰҒАЛІМІНІҢ ТӘРБИЕЛЕУ ПОТЕНЦИАЛЫН
ДАМЫТУ
13.00.08-Кәсіптік білім берудің теориясы мен әдістемесі
Педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация
Ғылыми жетекші:
Педагогика ғылымдарының докторы,
профессор Керимов Л.К.
Мазмұны
Кіріспе
1. Болашақ бастауыш мектеп мұғалімінің тәрбие жұмысына даярлығын
қалыптастырудың әлеуметтік және ғылыми-педагогикалық негіздері
1.1. Болашақ мұғалімдерді мектептегі тәрбие жұмысын жүргізуге дайындау
проблемасының бүгінгі жағдайы.
1.2 Егеменді Мемлекет Қазақстан Республикасының тәрбие стратегиясының
жасалуы.
1.3. Жеке тұлғалық потенциал – тәрбиелеу потенциалының негізі, оның
мәні, мазмұны.
2. Жоғары оқу орнында болашақ бастауыш сынып мұғалімінің тәрбиелеу
потенциалын дамытудың тиімділігін эксперименттік зерттелуі.
2.1. Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің тәрбиелеу потенциалының
деңгейі мен диагностикасы.
2.2. Жоғары оқу орындарында болашақ бастауыш сынып мұғалімінің тәрбиелеу
потенциалын дамытудың педагогикалық шарттары.
2.3. Жоғары оқу орнында болашақ бастауыш сынып мұғалімінің тәрбиелеу
потенциалын дамытудың тиімділігін тәжірибелік- эксперименттік тексерілуі.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиет тізімі.
Қосымшалар.
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Екі ғасыр тоғысындағы қазіргі цивилизация білім
беру саласындағы тоқырауды мойындап отыр. Басқа мемлекеттер сияқты,
Қазақстан Республикасы білім берудің жаңа парадигмаларын қабылдаудың
қиыншылықтарын басынан өткеріп отыр. Ол меншік формаларының өзгеруіне,
әлеуметтік экономикалық қиындықтарға, адамгершілік құндылықтарының
жойылуына байланысты болып отыр.
Бүгін мемлекетіміз қиын тұғырықтан шығып, экономикалық тәуелсіздік,
демократия, тұрақтылық, қоғам өміріндегі сапалы өзгерістер кезеңінде өмір
сүріп жатыр деп айтуымызға толық негіз бар. Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә. Назарбаев бұл жағдайда уақыт озуына қызмет ететін жастарға
сүйенуіміз керек деп атап көрсетті [1]. Дайындық кезеңінен өткен Қазақстан
саяси, экономикалық білім берудің әлемдік қоғамдастығына кіруге дайын [2].
Жастарға білім беру және тәрбиелеу саласында тарихи кезеңнің
ерекшеліктеріне, қазіргі қоғамды гуманизациялау міндеттеріне байланысты
анықталған мақсаттары бар. Әр адамның даму тенденциясы тәрбие үрдісіне жаңа
тұрғыдан келу қажеттілігін айтады. Шығармашылық ойлау қабілеті бар, ұлттық
сана-сезімі дамыған, бәсекеге қабілетті тұлға, жалпы адами құндылықтарды
меңгеру дағдылары қалыптасқан, айналадағы өмірдің өзгерген жағдайына тез
бейімделетін көп мәдениетті тұлға тәрбиелеу тәрбиенің стратегиялық бағыты
болып табылады [3].
Бұл ойлар Мектеп және мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеу
тұжырымдамасында1995 ж. [4], Білім беру саласындағы мемлекеттік саясат
тұжырымдамасында1996 ж. [5] Қазақстан Республикасында этно-мәдени
білім беру концепциясында1996 ж. [6], Білім туралы Заңда 2007 ж.
[7], Қазақстан Республикасының білім беру мекемелерінде тәрбиенің кешенді
бағдарламасында2000ж. [3], 2005-2010 ж.ж. Қазақстан Республикасындағы
білім беруді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы 2004 ж. [8], мектептен
тыс және сабақтан тыс тәрбие жұмысын ұйымдастыру жөніндегі Қазақстан
Республикасының білім және ғылым Министрлігінің құжаттарында орын алды.
Жеке тұлға тәрбиесі уақыт талабына сәйкес өзгерістерге ұшырай
отырып жүзеге асырылады. Әр адамның тәрбиесінің деңгейі сол заманның
мәдениетінің деңгейін анықтайды.
Тоталитарлық бюрократизмге тән демократияның мүлдем орын
алмауы.әлеуметтік белсенділіктің барлық формаларын, инициативаны басып
тастауы,тәрбиені әлеуметтік құбылыс ретінде жоққа шығарды. Бұл факт жас
мемлекет Қазақстан Республикасының әлеуметтік жүйесінде ұзақ орын алған
жоқ, өйткені ол әр азаматтың санасының жетілуіне тәуелді болды,тәрбиеге
жаңа қатынас әр жас адамға жаңа психологиялық жағдайды және тұрақты
моральды ахуалды қамтамасыз етеді.
Педагогикалық ғылымның негізгі мақсаты болып жан-жақты тәрбие беру
және жасөспірімдерді дамытудың жаңа жетілген әдістерін іздестіру болып
табылады.
Н.Ә.Назарбаев жан-жақты дамытудың анықтамасына аса зор көңіл бөліп,
оны баланың қабілеттерінің, денесінің, жан-дүниесінің, қызығушылығы мен
қасиеттерінің дамуы деп түсіну керек дейді [1] Қазіргі қоғам жалпыадами
және ұлттық құндылықтардың қабылдануына қайта өрлеуіне мұқтаж болып отыр.
Жас ұрпаққа білім беру мен тәрбиелеудің өзара байланысты проблемаларын
түсініп, аша білу керек,өйткені оқытудың қорытынды мақсаты-адамның өзін-өзі
жетілдіруі. Тәжірибе көптеген жастардың азаматтық парыз, жауапкершілік,
қоғамдық қызмет сияқты құбылыстарға немқұрайлы қарайтынын көрсетеді. Олар
білімді өмірлік құндылық деп қарастырмайды.Азаматтардың мәдени
құндылықтарға деген қызығушылығы төмендеді (1989-41%, 1999-12%, 1997-
10,5%,). Сонымен қатар халықтың білімді бөлігінің өзінде мәдениеттіліктің
және тәрбиеліліктің жетіспеушілігі орын алды[9].
Қоғамдағы мәдениеттіліктің төмендеуі қоғамның тәрбиелеу институты
мектептің мәдени деңгейінің төмендеуіне ықпалын тигізбей қоймады.Мектеп
өмірінде жауапкершіліксіздік, қарым-қатынаста және іс-әрекеттерге салақтық,
мінез-құлық сапаларының төмендігі, сөйлеу мәдәниетінің төмендігі фактілері
орын алды. Білім беру мекемелерінің тәрбие жұмыстарында формализм, жеке
тұлғаның тәрбиесін жетілдіруде белгісіздік, тәрбие жұмысын агитацияға
айналдыру, тәрбиеленушілермен жүргізілетін жұмыстардың сандық есебі
(жиналыс,үйірме,сынып сағаттары, көрме, жарыстар), тәрбие жұмыстарының сырт
формаларына қызығушылық, тәрбие әдістерін қолдануда жеке, дара
ерекшеліктеріне көңіл бөлмеуі қарым-қатынаста әкімшілік-бұйрық стилі орын
алды. Осының бәрі тәрбие үрдісінде жеке тұлғаның бойында негативтік
сапалардың қалыптасуына әкелді. Тәрбие жұмысы екінші деңгейдегі сипатқа ие
болды,оның басты себебі тәрбие мен оқытуға екі әр түрлі үрдіс ретінде
қарау.
Нарықтық қатынастарға өту жоғары мектепке де әсерін тигізді.
Қазақстанның жоғары оқу орындарындағы білімгерлерді тәрбие жұмысына даярлау
біздің мемлекетіміздің әлеуметтік, саяси, мәдени сфераларындағы кризис
жағдайында жүзеге асырылуында; білімгерлердің мәдени орталықтар, театр,
кітапханалардан алыстауы; білім беруді коммерцияландыру; білімгерлердің
өзін-өзі басқаруының төмендігі; тәрбие үрдісін ғылыми-әдістемелік және
материалдық-техникалық қамтамасыз етілуінің төмендігі, жоғары оқу
оындарындағы мақсатты, бағытты тәрбие жұмысының барлық жүйесінің бұзылуына
әкеліп соқты. Бұның бәрі өз кезегінде болашақ педагогтардың дайындығының
интелектуалдық және кәсіптік деңгейіне ықпалын тигізді. Болашақ
педагогтарды тәрбие жұмысына даярлығының жүйесін жетілдіру әлемдік және
отандық тәжірибелердің жаңа жетістіктеріне біріктіру керек. Жоғары оқу
орындарында ұлттық, рухани, бағыттылықты, адамгершілік және мәдени
құндылықты жетілдіруге бағытталған, оларды болашақ педагогтың кәсіптік
дайындығында қолданатын, ұлттық-мәдени қажеттіліктерді дамытуға және
қанағаттандыруға бағытталған жұмыс жүргізілуі тиіс [9].
Көптеген авторлар тәрбиені жәке тұлғаны жалпыадамзаттық мәдениетке
ендіру үрдісі және оның айналадағы қоршаған ортамен жоғары құндылықтардың
негізінде үйлесімді бірлікте өмір сүріп, оны түрлендіріп,қайта құру
қабылетін дамыту ретінде қарастырады [10,11].
Тәрбие проблемасы педагогика тарихында әрқашан маңызды орын алып
отырған, көптеген ғалымдар мен педагогтар оны адамзат және жекелеген
халықтардың дамуы мен өркендеуінің негізгі жағдайының бірі деп зерттеген
(К.Д.Ушинский [12], Ы.Алтынсарин [13], А. Құнанбаев [14], Ж. Аймауытов
[15] , А. Байтұрсынов [16], М.Жұмабаев [17], Н.К. Крупская [18], А.С.
Макаренко [19], В.В. Сухомлинский [20], В.З. Смирнов [21] , Л.И. Рувинский
[22], Г.Г. Ақмамбетов [23], М.Г. Тайчинова [24], Н.Ф. Талызина [25], Р.Б.
Байназаров [26], А.В. Мудрик [27], Х.Қ. Арғынов [28], Н.Н. Полетаева [29],
Ш.А. Амонашвилли [30] , Г.А. Победоносцев [31] және басқалар).
Қазіргі ғылымның жетістіктері,сонымен қатар отандық педагогтар
мен психологтардың еңбектері болашақ педагогтардың кәсіптік дайындығы
қазіргі қоғамның негізгі міндеттерінің бірі екендігін дәлелдейді. Болашақ
мамандардың өз қызметінің мазмұны мен мақсатын өз бетінше саналы түрде
қабылдауы аталған үрдістің нәтижелілігінің негізгі жағдайы болып табылады.
Жеке тұлғаның ішкі резервті мүмкіндіктері ғылымда кәсіптік
қызметтің нәтижелілігін арттыру үшін қалыптастырылатын,жүзеге асырылатын
потенциал ретінде қарастырылады.
Болашақ педагогтардың кәсіптік дайындығы, жеке тұлғаның
тәрбиелеу потенциалының тәрбие үрдісі барысында қалыптасу мәселелерінің
зерттелуінің деңгейінің жағдайын талдауы, ғалымдар әртүрлі аспектілерді
зерттегенін көрсетті:
- Г.Г Акмагамбетов [23], И.И. Байзаков [17], О.С. Богданова [32], А.В.
Мудрик [33,34], Ж.Ж. Наурызбай [35], В.П. Сазонов [36], Г.Н. Филонов [37],
М.И. Шилова [38], Н.Е. Щуркова [39], т.б. оқушыларды әр түрлі бағытта
тәрбиелеу проблемаларымен айналысты;
- Г.К. Ахметова [40], В.П. Беспалько [41], С.Т.Каргин [42], К.Ж.
Кожахметова [43], С.А. Ұзақбаева [43], А.А. Молдажанов [44], К.С. Мусин
[45], А.Н. Нысанбаев [46], В.А. Сластенин [47], А.Ш. Ыстыбаева [48], Н.Д.
Хмель [49, 50], М.Н.Сарыбеков[], Қ.Бөлеев[], Н.М.Көшеров[], т. б. еңбектері
жоғарғы оқу орнында болашақ педагогтардың кәсіптік даярлығы проблемасына
арналған;
- Б.Г. Ананьев [51], А.А. Бодалев[52], В.Г. Нестеров [53], Л.И. Иванько
[53], т.б. еңбектерінде жеке тұлға потенциалы адами және психо-
физиологиялық мүмкіндіктер тұрғысынан қарастырылған;
- потенциалдың әр түрі М.В Прохорованың [54], Я.Ф. Аскинның [55],
П.Тереховтың [56] (кәсіптік), Л.В. Соханьнің [57] (интеллектуалдық), Л.М.
Митинаның [59], В.П. Созоновтың [36] (адамгершілік), М.Н. Глазковтың [59],
Т.В. Филоновтың [37], Е.Н. Шияновтың [60] (шығармашылық), Т.И.
Мальковскаяның [61], М.Х. Балтабаевтың [62], Н.И. Шевандринның
[63](коммуникативтік) тағы басқалардың зерттеулерінде орын алды;
- Н.Э. Пфейфер [64], Ю.Г. Фоткинның [65] еңбектерінде тәрбиелеу
потенциалының өзгеру ерекшелігі мен құрылымдық мазмұны қарастырылған.
Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді талдау, бүгінгі күні жеке
түлғалық және кәсіптік потенциал проблемасына қатысты психологиялық-
педагогикалық материалдың жеткілікті жинақталғанын көрсетеді. Сонымен қатар
бұл проблеманың кейбір жақтары, анықтап айтсақ, әдебиеттерде болашақ
педагогтарда тәрбиелеу потенцилының дамыту проблемасы ғылыми негізделмеген.
Білім беру мекемелеріндегі тәрбие үрдісін ұйымдастырылуын
зерттеуі , педагогтар өздерінің тәрбиелеу мүмкіндіктерін жеткілікті жүзеге
асыра алмайтынын көрсетті,ол жоғары оқу орындарында болашақ педагогтардың
тәрбиелеу потенцилын қалыптастыруға жеткілікті көңіл бөлінбегенін
дәлелдейді. Осыған байланысты бірқатар қарама-қайшылықтар пайда болды:
өскелең ұрпақты тәрбиелеу алдына қойған қоғам талаптарымен жоғарғы оқу
орындарының болашақ педагогтарды тәрбие жұмысына даярлау деңгейінің
арасында; болашақ педагогтардың тәрбиелеу потенциалын дамыту қажеттілігі
мен аталған проблеманың педагогикалық теория мен тәжірибеде жеткілікті
зерттелмеуінің арасынды.
Тәрбилеу потенциалының мазмұны мен мәнін ашып, оны жоғары оқу
орнында болашақ педагогтардың бойында қалыптастырудың педагогикалық
жағдайларын анықтау, біздің зерттеуіміздің проблемасын белгіледі. Бұл
проблеманы педагогикалық теория мен практикада жеткілікті деңгейде
зерттелмегендігі біздің жұмысымыздың тақырыбын Жоғары оқу орнында болашақ
бастауыш сынып мұғалімінің тәрбиелеу потенциалын қалыптастыру деп алуға
негіз болды.
Зерттеу мақсаты: Болашақ бастауыш сынып мұғалімінің тәрбиелеу
потенциалын дамытудың ғылыми-педагогикалық шарттарын анықтау.
Зерттеу объектісі: Жоғары оқу орнында болашақ бастауыш сынып
мұғалімдерін даярлау үрдісі.
Зерттеу пәні: Болашақ бастауыш сынып мұғалімінің тәрбиелеу
потенциалын дамыту.
Зерттеу болжамы: Егер болашақ бастауыш сынып мұғалімінің тәрбиелеу
потенциалын дамытудың теориялық негізін, педагогикалық шарттарын анықтап,
іс-жүзіне асырудың ғылыми-әдістемесінің жүйесін жасап, тәжірибелік-
эксперименттен өткізсе, болашақ педагогтардың кәсіптік дайындығының
нәтижесі арта түседі.
Қойылған мақсат пен болжамның негізінде зерттеудің келесі міндеттері
белгіленді:
1. Болашақ педагогтардың тәрбие жұмысына дайындығының қазіргі жағдайына
талдау жасау;
2. Болашақ мұғалімнің тәрбиелеу потенциалын дамытудың мәнін, мағынасын,
мазмұнын теориялық тұрғыдан негіздеу;
3. Анықталған көрсеткіштер мен критериялар негізінде,олардың тәрбиелеу
потенциалын диагностикалаудың әдістемесін жасау;
4. Болашақ бастауыш сынып мұғалімінің тәрбиелеу потенциалын дамытудың
нәтижелілігінің педагогикалық шарттарын анықтау және тәжірибелік
эксперимент арқылы тексеру.
Зерттеудің жетекші идеясы : тәрбиелеу потенциалының құрылымын,
мазмұны, мәнін теориялық тұрғыдан негіздеу және оны дамытудың,
қалыптастырудың педагогикалық шарттарын анықтау, болашақ бастауыш мектеп
мұғалімінің мектептегі тәрбие жұмысына кәсіптік даярлығының нәтижелілігінін
арттыруға ықпалын тигізеді.
Зерттеудің әдіснамалық базасы болып жеке-тұлғалық потенциал теориясы,
танымның диалектикалық теориясы, тәрбие теориясы, біртұтас педагогикалық
үрдіс теориясы, жеке тұлғаны қалыптастырудағы іс-әрекеттің психологиялық
тұжырымдамасы, тұлғалық іс-әрекет танымы негізінде педагогтың кәсіптік
дайындығы табылады.
Зерттеу әдістері.Зерттеудің алдына қойған мақсат пен болжамды шешу
және тексеру үшін ғылыми-педагогикалық зерттеудің бір-бірімен байланысты
әдістері қолданылды: психологиялық-педагогикалық, ғылыми әдебиеттерді, оқу
әдістемелік құжаттарды зерттеу және теориялық талдау, педагогикалық
бақылау, анкета, тест, әңгімелесу, педагогикалық эксперимент, зерттеу
нәтижелерін статистикалық өңдеу әдісі.
Зерттеу көздері: Ресми материалдар, нормативтік құжаттар (заңдар,
тұжырымдамалар, Қазақстан Республикасының жоғары, кәсіптік білім берудің
Мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары), 050102 Педагогика және
бастауыш оқыту әдістемесі мамандығының оқу-жұмыс жоспарлары, педагогтардың
кәсіптік даярлығы және потенциалы проблемасы бойынша қазіргі философ,
педагог, психологтардың еңбектері, автордың практикалық жұмысының
тәжірибесі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық құндылығы:
• Тәрбиелеу потенциалының құрылымы, мазмұны, мәні теориялық тұрғыдан
анықталды;
• Тәрбиелеу потенциалын диагностикалаудың әдістемесі жасалды;
• Тәрбиелеу потенциалын дамытудың педагогикалық шарттары анықталды және
олардың нәтижелілігі тексерілді.
Зерттеудің практикалық құндылығы мәдени қалыптастыру ортаны, Тәрбие
теориясы, Тәрбие жұмысының әдістемесінің теориясы мен практикасы,
Педагогика, Болашақ педагогтардың тәрбиелеу потенциалы арнайы курсының
мазмұндарын біріктіріп, болашақ бастауыш сынып мұғалімінің тәрбиелеу
потенциалын дамытудың педагогикалық шарттар жүйесін құрып, жүзеге асыруда.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде (2002-2003 ж.ж) зерттеу прблемасының педагогикалық
теория мен практикадағы жағдайы анықталды, жоғары білім берудің теориясы
мен практикасы жөнінде отандық және шетелдік зерттеулерге талдау жасалды,
зерттеу тақырыбы анықталды,зерттеудің ғылыми аппараты жасалды.
Екінші кезеңде (2003-2006ж.ж.) болашақ педагогтардың мектептегі
тәрбие жұмысына кәсіптік даярлығының жағдайы зерттеліп, болашақ
педагогтардың, 5 жылға дейін еңбек өтелі бар және 5 жыл еңбек өтелі бар
мұғалімдердің тәрбиелеу потенциалының деңгейі тексерілді, тәрбиелеу
потенциалының концепциясы, тәрбиелеу потенциалын дамытудың педаг огикалық
шарттары анықталды, Педагогтың тәрбиелеу потенциалы арнайы курстының
бағдарламасы жасалды, қалыптастыру эксперименті жүргізілді.
Үшінші кезеңде (2006-2007 ж.ж.) қалыптастыру және анықтаушы
эксперименттердің көрсеткіштері қорытыланды,тәрбиелеу потенциалын дамытудың
анықталған педагогикалық шарттарының эксперименттік түрде тексерілуі
жүргізілді, алынған көрсеткіштердің математикалық өңдеуі жасалды, оларды
бастапқы көрсеткіштер және болжаммен салыстырдық, ұсыныстар, қорытындылар
жасалды.
Зерттеу базасы: Тараз мемлекеттік педагогикалық институты,Тараз
институты, Тараз қаласының №28 жалпы білім беретін орта мектебі.
Қорғауға ұсынылған негізгі қағидалар:
1. Тәрбиелеу потенцалының құрылымы, мазмұны, мәні анықтамасы, педагогтың
кәсіби қызметіне қойылатын қазіргі кездегі талаптарды талдауының негізінде
бірінші рет ұлттық және диалогтық компоненттер айқындалды.
2. Алынған критерийлер мен көрсеткіштердің негізінде тәрбиелеу потенциалын
диагностикалау әдістемесі.
3. Тәрбиелеу потенциалын дамытудың педагогикалық шарттары:
- болашақ педагогтың тәрбиелеу потенциалын дамытуға ынталандыратын
мәдениқалыптастырушы орта;
- Тәрбие теориясы, Тәрбие жұмысының өдістемесі, Педагогиканың жалпы
негіздері және тәрбие теориясы педагогикалық пәндердің мазмұны;
- Педагогтың тәрбиелеу потенциалы арнайы курсы;
- тәрбиелеу потенциалын дамытудың педагогикалық шарттарының нәтижелілігін
экперименттік тексерілуінің нәтижесі.
Зерттеудің негізгі қағидаларының мақулдануы, тәжірибеге
енгізілуі эксперименттік жұмыс барысында жұзеге асырылды, материалдары
ғылыми-практикалық конференцияларда, ғылыми-педагогикалық журналдарда
баяндалды.
Диссертация құрылымы:диссертация кіріспе. екі тараудан,
қорытынды, әдебиеттер тізімінен, қосымшамалардан, 24 таблица, 24 суреттен
тұрады.
Болашақ бастауыш мектеп мұғалімінің тәрбие жұмысына даярлығын
қалыптастырудың әлеуметтік және ғылыми-педагогикалық негіздері деп
аталған 1 тарауда мектептегі тәрбие жұмысының қазіргі жағдайына, кәсіптік
қызметке болашақ педагогтарды даярлау үрдісіне, Қ.Р. тәрбие саласындағы
құжаттарына талдау жасалып, жеке тұлғаны тәрбиелеудегі қоғамның және
мемлекеттің тапсырысы анықталады,тәрбиелеу потенциалының құрылымы, мәні,
мазмұны анықталды,тәрбиелеу потенциалын дамытудың негізі тұжырымдалады.
Жоғары оқу орнында болашақ бастауыш сынып мұғалімінің тәрбиелеу
потенциалын дамытудың тиімділігін эксперименттік зерттелуі атты 2-ші
тарауда тәжірибелік-педагогикалық жұмыс баяндалады, білімгерлер мен
педагогтардың тәррбиелеу потециалының дамуының деңгейі диагностикаланады,
тәрбиелеу потенциалын дамытудың педагогикалық шарттары анықталады,
тәжірибелі-педагогикалық жұмыстың нәтижелері және ұйымдастырылуы
көрсетілген.
Қорытындыда диссертациядық зерттеудің негізгі нәтижелері баяндалып,
оларды қолдануға ғылыми-әдістемелік нұсқаулар жасалды.
1. Болашақ бастауыш мектеп мұғалімінің тәрбие жұмысына даярлығын
қалыптастырудың әлеуметтік және ғылыми-педагогикалық негіздері .
1.1. Болашақ мұғалімдерді мектептегі тәрбие жұмысын жүргізуге дайындау
проблемасының бүгінгі жағдайы.
Бүгінгі күні Қазақстан, әлемдік қоғамдастыққа нарықтық
экономикасы әлемдік цивилизацияға жаңа прогрессивтік технологияларымен
еңген мемлекет ретінде таңылып отыр [8].
Қоғамдағы өзгерістер білімге деген талаптарды өзгертіп, экономиканың
даму қажеттілігіне сай болуын талап етеді .Қазіргі қоғамда жақсы өмір сұру
,даму және ілгері өрлеу үшін әртүрлі әлеуметтік институттар жүйесі
құрылған. Соның бірі –қоғамның болашағын, дамуын, прогресін қамтамасыз
ететін-мектеп.Оның өмірі, қызметі ертеңгі күні нақты күшке енетін
зандармен нормалар негізінде қурылуы тиіс. Сол мақсатпен өскелең
ұрпақты терең білімді, мәдениетті, адамгершілігі зор, шығармашылық
тұрғыдан белсенді, әлеуметтік тұрғыдан пісіп жетілген тұлға етіп мақсатты
түрде тәрбиелеу қажет [10].
1995жылы Мектепке дейінгі жастағы және мектеп жасындағы балаларды
тәрбиелеу концепциясы толық дүниетанымы бар, мәдениетте, социумда,
әлемдегі күрделі шиеленіскен қатынастар сипаттарына төзіп беретін жаңа адам
тәрбиелеуді тәрбиенің мақсаты деп жариялаған. Адамгершіліктің, мәдениеттің,
қарым-қатынас мәдениетінің үлгілерін іздеп, өзіндік құндылықтарды, өмір
нормаларын құру,оқушылардың тәрбие үрдісінде өмірлік позициясын қамтамасыз
ету мұғалім-тәрбиешінің жұмысының мазмұны [4]. Өкінішке орай Қазақстан
Республикасының 2005-2010 жылдарда білімді дамытудың мемлекеттік
бағдарламасында атап көрсеткендей Қазақстандық білім беру жүйесінің дамуы
әлемдік білім кеңестігінде лайықты орын алуға кедергі жасайтын ескірген
методологияның базасының ,құрылымның, мазмұнының негізінде жүзеге асырылып
жатыр [8].
Мектеп жұмысы екіге бөлінеді, бір-бірімен тығыз байланысты тәрбие мен
оқытуға. Бүгінгі күні жалпы білім беретін мектеп оқушылардың білім, дағды,
іскерлік жиынтығын меңгеруін мақсат етіп, жеке тұлғаның негізгі көрсеткіші
оның үлгерімі деп қарастыруда. Оқушыны бағалауда жеке басының қасиеттері,
тәрбиелік деңгейі, адамгершілік деңгейі, шығармашылық белсенділігі
ескерілмейді. Әр мұғалім ең алдымен тәрбиеші болуы тиіс, өйткені тек тәрбие
процесінде оқушының жеке тұлғасын оның дербес ерекшеліктерін ескере отырып
тәрбиелеу арқылы оқытудың мақсат , міндеттері жүзеге асырылуы мүмкін.
Оқытудың нәтижесі оқушының қызығушылығына негізделген, қызметтің
шығармашылық сипатымен анықталады.Оқу үрдісінде осындай қызметті
ұйымдастыру –тәрбие болып табылады [66].
С.Л.Рубинштейн бала жетіліп, сонан соң оқытылып тәрбиеленбейді, ол
оқытылып, тәрбиеленіп барып жетіледі бір сөзбен айтқанда үлкендердің
басшылығымен жалпы адамзаттық құндылықтардың мазмұнын игереді деп атап
көрсеткен [67,63].
Балада өзін-өзі тәрбиелеу қажеттілігін тұдыратын тәрбие ең нәтижелі.
Ол дегеніміз тәрбиелеуде өзін-өзі тәрбиелеуге деген ынтаны оятатын баланың
сезімдеріне, қажетті –мотивациялық сферасына ықпал ету өте маңызды. Оны
мектеп мұғалімі ескеру керек.
Атақты педагог П.Ф.Каптерев мектептің білім беруімен тәрбиелеуінің
мәні өзін-өзі тәрбиелеумен өз бетінше білім алуында деп көрсеткен [68].
Қазіргі кезеңде мектептің жұмысын қайта қарау, қоғамның дамуының жаңа
жағдайларына сәйкес оның мақсат, міндеттерін түбегейлі өзгерту қажеттілігі
тyындап отыр. Оқыта отырып тәрбиелеу принципін, тәрбиелей отырып оқыту
принципімен алмастыру қажет. Мектептегі мұғалімнің орны мен ролі қайта
қаралып, Л.В.Выготскийдің мұғалім әлеуметтік- тәрбиелік ортаны
үйымдастырушы, әр оқушымен қарым-қатынасты ретке келтіруші және бақылаушы
деген анықтамасын басты назарға алуымыз керек [69].
Жалпы білім ісін қайта құру сонымен бірге оқу-тәрбие жүйесін
жаңа сатыға көтеру міндеттерін мұғалімсіз жүзеге асыру мүмкін емес.
Еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуын жетілдірудің программалық
міндеттерін шешу жас мамандардың кәсіби біліктігіне, мәдениетіне, рухани
кемелдігіне тікелей байланысты. Халық мұғалімі - жас өспірімнің рухани
дүниесінің мүсіншісі, қоғам өзінің ең қымбаттысы, ең құндысы – балаларды,
өзінің үмітін, өзінің болашағын сеніп тапсыратын сенімді өкілі. Осы аса
ізгі және аса қиын кәсіп, бұған өз өмірін арнаған адамнан тұрақты
творчествоны, ойдың тынымсыз жұмысын, орасан зор жан-жомарттығын
балаларға сүйіспеншілікті, іске шексіз адалдықты талап етеді.
Мұғалім – адамды қалыптастыратын, адамды адам етіп тәрбиелейтін
адам иесі. Тәрбие деген аталы ұғымның пайдалы болғанынан бері бұл
қызметтің ең беделді әрі ең білгір адамдарға тапсырылатыны сондықтан.
Осыған орай мұғалім-тәрбиешілердің еңбегіне қоғамда зор мән берілген.
Г.А. Ягодин өзінің Еркін адамды тек еркін мектеп қана
тәрбиелейді атты мақаласында: Семья, мектеп, білім беру, мәдениет,
адамгершілік ұғымдары мұғалім, тәрбиеші сөздерімен қатар қолданылады. Бұл
ұғымдар қоғам өміріне біте қайнасып жатыр. Сайып келгенде, қоғамның
рухани дамуын үнемі алға жылжытып отырған нәрсе адамзат өз балаларының
келешек ұрпағының өмірін неғұрлым жақсырақ, неғұрлым мағыналы етуге
үздіксіз тырысушылығы белгілі. Бұдан туатын біздің мақсатымыз адамның
қабілетін дамыту, адамды жан-жақты жетілдіру, адамды әрі азаматты
тәрбиелеу, - деп атап көрсетеді.
Бұл орайда жаңаша ойлау жүйесіне негізделген қайта құрудың
күретамыры – мектепті гуманитарландыру мен демократияландыру еліміздегі
барлық жаңару жолындағы мақсат міндеттерімен ұштасып жатыр.
Сонымен, бүгінгі таңда толғағы жеткен көптеген педагогикалық
әлеуметтік проблемалар мұғалімнің ой-санасының жаңаруымен, жаңа
міндеттерді айқын түсінуімен, педагогтердің белсенділігі мен шығармашылық
қатынастарымен шешіледі.
Мұғалімнің қызметі өте күрделі әрі көп салалы. Мұғалім оқушының
жеке басының дамуын, қалыптасуын, білім беру мен тәрбие және оқыту
процесін басқарады. Сондықтан мұғалімнен жан-жақты терең ғылыми білім,
жоғары педагогикалық шеберлік, идеялық шыныққандық, саяси-моральдық
қасиет, табанды ерік-жігер, парасатты мінез-құлық талап етіледі.
Мұғалім еңбегі өзінің мақсаты, мазмұны және қоғамдағы алатын
орны жағынан ең құрметті болып танылған. Педагогикалық қызмет қиындығы мол
қызмет. Себебі, ол бір-екі ғана баланы тәрбиелемейді, ондаған әртүрлі
қабілеті мен бейімділігі, қызығушылығы, мінез-құлқы мен әдеп-ғұрпы,
түсінігі мен көзқарасы әр деңгейдегі жас өспірімдерді тәрбиелейді.
Олардың әрқайсысының өзіндік жекелеген ерекшелігін дамытады, ынтымақты,
тату жарасымды коллективке топтастырады. Әр балаға жеке адам деп шынайы
қамқорлық жасайды. Адам жанында, қоғамда, табиғи ортаны да ізгілікке
бөлейтін пәрменді ерекше құрал – мәдениет. Ал мұғалім мәдениеттің қайнар
көзі, әдебиет пен өнер шығармаларының жаршысы. Сондықтан қандай мұғалім
болашақтың мүсіншісі бола алады деген сұрақ туатыны заңды. Қазіргі заман
мұғалімі қызметінлегі ең басты ерекшеліктің бірі – жастарға рухани тұрғыдан
ықпал жасауды күшейту, сол арқылы еліміздің нағыз белсенді азаматын,
еңбеккелерін және отанды қорғаушысын тәрбиелеп шығару. Бұл үшін мұғалім
табиғат, қоғам, адам, айнала қоршаған дүние туралы ең жаңа ғылыми біліммен
қаруланған болуы шарт. Мұғалім еңбегінің негізгі объектісі әрі субъектісі
де бала, ал оның дамуын, тәрбиесінің заңдылықтарын жете білу – бірінші
кезектегі міндет.
Осыдан мұғалімді адам тану мамандығының иесі деуге де болады.
Себебі, бала пассивті материал емес. Мұғалім еңбегі өте-мөте ептілікті,
сезгіштікті, шыдамдылықты әрі сергектікті талап етеді. Мұғалім - бала
жанын сезе білуге, түсінуге бейім, онымен үнемі бірге болудан, араласудан
жалықпайтын және одан өзіне зор ләззат алатын адам. В.А. Сухомлинский:
Менің өмірімдегі ең басты нәрсе не болып еді? Бұған ойланып жатпастан-ақ
балаларға деген сүйіспеншілік деп жауап беремін - деген. Мұғалімнің
балаға деген махаббаты оның бойындағы барлық қасиеттерді ауыстыра
алмайды, қайта басқа қасиеттердің айқын көріне түсуіне негіз болады.
Мұғалімнің балаға шынайы сезіммен, құрметпен қарауы балада да мұғалімге
деген сыйлау сезімін тудырады. Мектеп өміріне сөз салсақ, балалар бір
қарағанда алдымен математика, не физика, химия мұғалімін жақсы немесе жек
көреді, содан кейін біртіндеп мұғаліммен бірге оның беретін физика не
химия пәніне де қызығып, жақсы көре бастайды. Екінші жағынан , балаға шын
ықыласы бар мұғалімнің өзінің мамандық қызметіне де қызығушылығы арта
түсетінін көруге болады. Л.Н. Толстой мұғалім өз ісіне деген
сүйіспеншілікті оқушыға деген сүйіспеншілікпен біріктіре алмаса, онда ол –
шын мәніндегі қазіргі заманның мұғалімі бола алмайтынын өсиет етіп айтқан.
Мұғалім еңбегінің ерекшелігі оның баламен үнемі қарым-қатынаста
болуымен және рухани араласуымен сипатталатынында. Сондықтан мұғалімнің
жалпы мәдениетінің жоғары дәрежеде болуы оның интеллектуалдық мүмкіндігі,
ой-өрісінің кеңдігі, рухани байлығы педагогикалық процесті тиімді
ұйымдастыруға зор ықпал жасайды.
Қазіргі жағдайда қайта құру процесінің басты міндеттерінің
бірі - білім сапасын арттыру алдындағы орынға қойылып отыр. Сондықтан
мұғалімнің білімділігі, интеллектуалдық мүмкіндігі жоғары болған сайын
оның шәкірттерінің білімге, ғылымға деген қызығушылығының артуына ықпалы
күшейе түседі. Сөйтіп, мұғалім өз заманының ең білімді, мәдениетті адамы
бола отырып, оқушыны оқи білуге, білім ала білуге үйретеді. Мұғалімнің
кәсіби дайындығы оның қоғамдық-саяси, арнаулы және психологиялық-
педагогикалық терең жан-жақты білімі болуымен анықталады. Білімді үнемі
толықтырып отыру күрделі ғылыми пәндерді терең әрі жан-жақта игеру қазіргі
мұғалімге қойылатын басты және айқын талап. Бұл үшін білім дәрежесі ғана
шешуші мәнге ие болмайды. Оған қоса білімнің дәлділігі, жүйелілігі және
үнемі дамып отыратындығы қажет. Адамның педагогикалық қызметке жарамдылығы
білімінің молдылығында ғана емес, сол білімнің үздіксіз дамып отыратығында,
меңгеруге ыңғайлығы мен жағдайына бейімділігінде. Бұл үшін мүғалім ертеңгі
мектепке дайын болуы тиіс және күні бұрын нақтылы білім қорын жинауы
керек. Мүғалімнің ғылыми білімдер жүйесін меңгеруі жоғары болуы мүмкін.
Дегенмен, осындай жағдайда ол мұғалімнің кәсіптік дәрежесінің бір ғана
көрсеткіші бола алады. Алған білімді педагогикалық қызметтің мақсатымен,
әдіс-жағдайларымен байланыстары, ұштастыра білу шеберлігі шешуші
көрсеткіш болып табылады.
Өз бетінше ойлай білу, қиын динамикалық жағдайларда жол таба
білу – қазіргі заман мұғаліміне тін кәсіби бейне. Ойлау процесінің
әрдайым педагогикалық міндеттерді шешуге бағытталуы, білімдер комплексінің
маңызды болуы, мүғалімнің кәсіби мінез-құлқы мен әрәкетіне өзіндік сипат
береді. Бүгінгі мұғалім - балаларға білім беруші ғана емес, сонымен бірге
олардың жаңадан ғана қалыптасып келе жатқан сана-сезімін жоғары дәрежедегі
рухани байлықтарымен байытушы, балаларда қоғамдық пайдалы еңбекке деген
қажеттілікті оятушы, олардың өз бетінше жаңалық ашуға, жаңалық жасауға
үйретуші әлеуметтік белсенділігі бар жеке адамды тәрбиелеуші. Сондықтан
мұғалім оқушылардан осы қасиеттерді көру үшін, еі алдымен, осындай жақсы
жақтарды өз бойында тәрбилеуі тиіс. Мұғалім ешбір қажымайтын, өз ісін
сүйетін, өзінің творчестволық деңгейін әрдайым молайтып отыратын мамандық
иесі.
Мұғалім - өз пәнін оқытудың әдістерін жете игерген,
шығармашылық еңбек ететін, педагогикалық шеберлігін үнемі жетілдіретін
маман. Педагогикалық шеберлік – идеялық-саяси бағыттың, жалпы мәдениеттің
мамандық білім, іскерлік дағдының, ұстаздық тәжірибенің жиынтығы. Мұғалім
еңбегінің нәтижелі болуы оның табиғи дарындылығында детін пікірлер де
бар. Сөз жоқ, дарындылық, аса қабілеттілік қай мамандықта болсын
кездеседі. Бірақ адам мамандық ерекшелігімен дүниеге келмейтіні ақиқат.
Педагогикалық шеберлік – кейбіреулерге ғана табиғиттың таңдап берген сыйы
емес, ол үздіксіз ізденудің, өзін-өзі үнемі кәсіби жетілдірудің және
өзінің қалаған мамандығына деген құмарлығынан туындайтын іс-әрекеттерінің
жиынтығы.
Шығармашылық ізденіс еңбектің, мамандықтың барлық саласына да
өте қажет, ал мұғалім үшін ол - ұстаздық дарындылыққа жетудің жолы,
педагогикалық еңбекте шешуші орын алады. Себебі мұғалім еңбегінің
объектісі – жансыз дүние емес, құрал-жабдық өндірісі де емес, өте күрделі,
қарама-қайшылықты әрі нәзік тірі организм, жас ұрпақтық рухани дүниесі.
Мұғалімде педагогикалық қабілет пен бейімділіктің болуы – оның еңбегінің
нәтижелі болуының кепілі. Педагогикалық қабілет пен мінез-құлық қасиеттері
мектептегі кезден-ақ біртіндеп көріне бастайды да, педагогикалық
институттағы оқумен әрі қарай дамытып жетіледі.
Мұғалім жас ұрпақты оқыту мен тәрбиелеу ісінде кәсіптік деігейі
және ұстаздық шеберлігі жоғары болуы үшін педагогикалық-психологиялық
аpнайы зерттеулер негізінде айқындалған педагог мамандығына тән іскерлік
пен дағдыларды меңгеруі тиіс. Өйткені педагогтік іс-әрекет өте динамикалық
жүйе, оның өзіндік арнайы құрылымы бар. Олар бірнеше бөліктерден тұрады:
танымдылық, құра білушілік, коммуникативтік (қарым-қатынас),
ұйымдастырушылық, хабарлама және зерттеушілік іс-әрекеттер мен дағдылар.
Танымдылық іскерлік, ең алдымен, жеке бастың интеллектуалдық
мүмкіндігі, мамандық еңбегінің негізі болып саналады. Танымдылық іскерлікті
қалыптастыру үшін адамның қабылдау, зейін, ойлау, елес, ес, т.б.
психикалық қасиеттерінің бірлікте дамуы қажет. Мысалы, адамның
байқағыштығы, өзін-өзі бақылауы, кездескен жағдайда дұрыс таба білуі,
ойлау процесінің дамуы үшін талдау жасау, салыстыру, сәйкестігін ажырату,
нақтылай білу, жинақтау, қорытынды жасау сияқты джағдылардың болуы қажет.
Бұл қасиет, сапалар үнемі жаттығу, адамның өзін-өзі тәрбиелеуі, оқу, білім
алу, еңбек процесі барысында тұтас қалыптасатын іскерлік.
Құра білу (конструктивтік) іскерлігі - оқу-тәрбие жұмысын
модельдеу, жоспарлау, композициялық материалдарды іріктеп алумен
сипатталады. Оқушылардың жас дара ерекшеліктеріне сай, оқу-тәрбие
процесінің материалдық базасына сәйкес жұмысты ретті ұйымдастыра білу. Бұл
іскерлікті меңгеру үшін интеллектуалдық қасиет, қабілет қажет. Алдағы
жұмысты жоспарлау, жобалау, алдымен ойлау, салыстыру, болжам жасау,
технологиялық, логикалық ойлау қабілеттерімен тікелей байланысты. Сондықтан
құра білу іскерлігі танымдылық іскерлікпен ұштасып жататын қасиет.
Қарым-қатынас іскерлігі – бұл мұғалімнің педагогикалық
процестің басында адамдармен қарым-қатынас жасауға үйренуі. Қарым-қатынас
тәсілдері ол алдымен, сөз сөйлеу техникасы, қимыл, бет құбылысын игере
білуден басталады. Коммуникативтік іскерлікті тәрбиелеу үшін, адам ең
алдымен, басқа адамды түсіне білуі, тани білуі және өзін де таныта,
түсіндіре білуге үйренуі керек. Екіншіден, өзінің ой-пікірін, көңіл-күйін,
көзқарасын, мақсатын сөйлескен, пікірлескен адамға, коллективке түсіндіре
білуге және оларды да түсіне білуге үйренуі қажет. Үшіншіден, адамдармен
қарым-қатынас барысында қажет болған жағдайда, бетбұрыс жасау сияқты
мүмкіндіктерді басқара білу оң шешім таба білу. Осылардың нәтижесінде
мұғалімде қарым-қатынас жасауға бейімділігі және ептілігі бар, адамдармен
оңай тіл табыса алатын, тез араласа алатын жеке бастың қасиеті
қалыптасады.
Хабарлау іскерлігі – жеке педагогикалық іскерлік болып
бөлінеді. Көбіне қатынас құралы ретінде қарастырылады. Себебі қарым-
қатынас хабарлама материалысыз болуы мүмкін емес. Информациялық іскерлік
оқу-тәрбие процесінің оптималдығын арттыруда шешуші орын алады. Оқу-білім
материалын терең жан-жақты білу, оқу әдістерін меңгеру, барлық хабарлама
құралдарын пайдалану дағдысының болуын талап етеді. Бұл іскерлік
мүғалімнен дауысты үйлестіре білуді, көңіл-күй сезімімен сөйлеуді, сөздің
құдыретті күшін және дұрыс үнін бет қимылды меңгере білуді талап етеді.
Сөйлеу, әнгімелесу, көрсете отырып түсіндіру, пікірлесу, тыңдау, сұрақ-
жауап айту тәсілдерін қолдану арқылы тыңдаушының зейінін аудару –
мұғалімнің педагогикалық іс-әрекетіне қажет іскерлік.
Ұйымдастырулық іскерлік – бұл мұғалім еңбегінің бөлінбейтін
үнемі жүріп отыратын маңызды саласы. Педагогикалық процесті басқарудың
негізгі шарты. Бұл бағыт педагогикалық іскерлікті бір-бірімен
байланыстыратын іскерлік.
Ұйымдастырушылық іскерліктің өзіндік белгілері бар. Олар:
жұмысты анықтау, мақсатын белгілеу, жұмысты талап ету, тапсырма беру,
тапсырылған жұмысты бақылау, орындалуын ұйымдастыру, орындалған жұмысты
қорытындылау, бағалау, есеп беру, нақтылы объектіге зейін қоя білу,
кездесетін кедергіні тез арада болдырмауға психологиялық ахуал туғыза
білу, іске қызығушылықпен кірісу, басқаларға жағымды ықпал жасау іс-
әрекеттерінен құралады.
Зерттеушілік іскерлік - әрбір педагогикалық құбылысқа ғылыми
тұрғыдан қарауды, ғылыми болжам жасауды, жобалау және эксперимент жүргізуді
жоспарлауды, сонымен қатар мұғалім озат тәжірибені де өзінің тәжірибесінде
жинақтауды, оларға творчестволық негізінде талдау жасауды және мектеп
өміріне ендіруді қамтиды. Жоғарыдағы аталған мамандық – педагогтық
іскерлік, білім щеңбері жинақталып, мұғалімнің жеке басының қасиет-
сапаларын ашып беруге мүмкіндік жасайды. Мұғалімнің жеке басын сипаттайтын
қасиеттер: кәсіби бағыттылығы, ғылыми көзқарасы, идеялық сенімі, саяси-
қоғамдық азаматтық белсенділігі, адамгершілік гуманистік қатынасы.
Педагогикалық кәсіптік қасиеттері - балаға деген ынта-ықылас
махаббат, педагогикалық еңбекке қызығу, психологиялық-педагогикалық
сезгіштік, байқағыштық, әділдік, талап қоя білушілік, табандылық,
ұстамдылық, өзін-өзі басқара білу, қайырымдылық-мамандылық еңбекті сүйе
білу.
Танымдылық қасиеттер ғылыми ой-өрісінің тереңдігі (білімдарлығы),
рухани танымдық қызығушылығы және оны қажетсінуі, интеллектуалдық
белсенділігі, жаңаны жақтаушылығы, педагогикалық өздігінің білім алуға
ынталылығы, шығармашылық пен педагогикалық ынтымақтастықты қолдауы, жаңашыл
педагогтерді дұрыс түсінуі, қабылдауы.
Сонымен, мұғалімнің қызметі, педагогикалық және психологиялық
мазмұны жағынан алғанда, адамның барлық мүмкіншіліктерін көрсетуді талап
ететін күрделі еңбек. Бұл туралы К.Д. Ушинский: Тәрбие де барлығы
тәрбиешінің жеке басына негізделуі тиіс... Ешқандай устав программа,
ешқандай оқу орнының жасанды орталығы қаншалықты жетілдіргенімен, тәрбие
ісінде жеке адамды алмастыра алмақ емес. Тәрбиешінің тірбиеленушіге
тікелей әсерінсіз мінез-құлыққа сіңірілетіндей шын тәрбие беруі мүмкін
емес- деген.
К.Д. Ушинскийдің анықтамасы бойынша, мұғалім педагогикалық
қызметтің субъектісі бола отырып, психолог ретінде көрінеді. Мұғалімнің
кәсіптік қызметті атқаруға дайындығы психологиялық көрегендік пен
байқампаздықты, өзін басқалармен теңестіруге қабілеттілікті қажет етеді.
Бұл сипаттаманы адамға жақындықты, ынталықты, өнертапқыштықты, эмоциялық
ерік тұрақтылығын айқындайтын жеке адамның көп сырлы қасиеттері
толықтырады. Арнаулы кәсіби сапаларды бөліп алуға тура келеді. Олар
педагогикалық такт, байсалдылық, өзін-өзі билеу, педагогикалық процестің
себеп-салдар байланысын түсінуге жағдай жасайтын кәсіби-педагогикалық
ойлау, өз әрекетіне талдау жасау, табыстар мен сәтсіздіктерге ғылыми
тұрғыдан түсінік беру, еңбек нәтижесін алдын-ала болжай білу.
Мұғалім адамдарды тәрбиелеуші, жетілдіруші, үнемі ықпал жасаушы
маман иесі болғандықтан, оның кәсібінің ерекше белгісінің бірі – педагогтық
әдеп.
Педагогтық әдеп, кең мағынасында педагогикалық процесте әрбәр
оқу-тәрбие мәселесін шішуде, жеке адамдармен не коллективпен қарым-
қатынас жасауда көрінетін кәсіптік сапа.
Педагогтық әдеп жай ғана сыпайылық білдіру емес, ол
творчестволық ақыл-ой әрекеті, мәдени мінез-құлықтың, саналы іс-әрекеттің,
білімділік пен іскерліктің жиынтығы. Мұғалімнің әрбір қадамында баламен
ара қатынасында сезгіштік, байқампаздық, салмақтылық, ұстамдылық,
ілтипаттылық, кешірімділік, талап қоя білу, адамға сенім арту, ынталы-
ықыласты болу, талас-тартыс туған жағдайда әділдік, адалдық көрсеті, бала
жүрегіне жол табу, оны тыңдай білу, түсіне білу педагогтық әдептілік
белгілеріне жатады.
Қазіргі кезде мұғалім мамандығына қойылатын талаптың бірі –
оны өзі тарапынан оқушымен, ата-аналармен, әдістермен демократиялық,
гуманитарлық және жариялылық принципті негідерде қарым-қатынас жасау
арқылы педагогикалық ынтымақтастықты жүзеге асыра білуі. Себебі, тек басқа
адаммен қарым-қатынас жасау барысында ғана адамның ішкі жан-дүниесі,
көзқарасы мен қаситтері айқын көрінеді. Қарым-қатынассыз адам туралы жете
білу мүмкін емес. Қазіргі қоғамды қайта құрудың өзі рухани жаңару.
Қазақстанда қазақ тіліне мемлекеттік статус берілуі ұлттық болмысты,
мідениетті және ізгілік қасиетті дәріптеуге жол ашты.
Мұғалім жас ұрпақты жаңаша ойлауға адамзат тарихында ғасырлар
бойы жиналған байлықты білуге және бүгінгі күнде өмірімізде орын алған
рухани жұтандықтан арылуға ықпал жасаушы мамандық.
Ортамызға қайта оралған халқымыздың рухани байлығының төл
перзенттері Шәкәрім, Ахмет, Мағжан, Жүсіпбек, Міржақып еңбектері мүғалімнің
сана-сезімін, дүниетанымын жаңартуға бағыт береді.
Сонымен мүғалімнің рухани өсіп-жетілуі оның педагогикалық
шеберлігіне байланысты. Ал педагогикалық шеберлік мүғалімнің мектептегі оқу-
тәрбие жұмысы мен кәсіби білімінің кешенді дайындығының негізі болып
табылады.
Педагогикалық энциклопедияда: Шығармашылық дегеніміз адамның
белсенділігі мен дербес іс-әрекетінің ең жоғары формасы - деп анықтама
берілген. Ал адамның белсенділігі де дербес іс-әрекетпен сипатталады. Бұл
жерде еске алатын нәрсе мүғалімнің қызметінің ерекшелігі өсіп-дамып келе
жатқан жас адамның ішкі жан дүниесін үнемі сезе білуі. Сондықтан ешбір
оқулық та, программа да мүғалім мен бала арасындағы жанды ынтымақтастықты
алмастыра алмайды. Бұдан туындайтын ой: бүгінгі мектептегі педагогикалық
процесте мүғалімді де, оқушыны да бірдей шығармашылық позицияға қоятын
педагогикалық ситуация туғызу. Кезінде көрнекті ғалым-педагог Б.П.Есипов
мүғалімнің еңбегіне мән беріп, оқушылардың шығармашылық еңбеғі жаңа бір
нәрсені жасау, табумен ғана шектелмей, оның сол жаңаны табуға, жасауға жету
жолында, әдісін де қамтитынын түсіндірген.
Кезінде А.С.Макаренко тәрбие жұмысының шын мәні оның балаға
тікелей ықпалында емес, оның өмірін ұйымдастыруында деп атап айтқан болатын
[70].
Оқушының жеке басын қалыптастырудың нәтижелілігі тәрбие
қызметіндегі мұғалімнің кәсіптік шеберлігіне байланысты. Оқушыларда
эмоционалды-құнды қатынастарды қалыптастыру бүкіл тәрбие жұмысының негізі
болуы тиіс. Жеке тұлғаның айналадағы дүниеге, өзіне, табиғатқа, адамдарға
деген практикалық қатынасы мінез-құлығынан, іс-әрекетінен көрініс табады.
Оқушылардың бойында тек жақсы әдеттер, іскерлік пен дағдылар қалыптастыру
қажет. Мұғалімдер қолданып жүрген тәрбиелік қызметтің формаларымен
тәсілдерін өзгерту негізгі әдіс болу керек.
Мемлекеттің, жеке тұлғаның этно-мәдени идентификациясын сақтау
ана тілімен мәдениетке тарту арқылы, әлем мәдениетінің құндылықтарын
меңгертумен қатар эмоционалдық құндылықтарды меңгеруге бағытталған, этно-
мәдени саласындағы саясатының негізінде оқушыларда ұлттық мәдениетке,тілге
деген қажеттілікті ,оны меңгеруге деген ұмтылушылықты қалыптастыру өте
маңызды. Этно-мәдениетті тәрбие кеңестігін қуру ең алдымен педагог
мамандардың осы іске дайындығының деңгейіне байланысты.
Жоғарыда айтылғандардың негізінде, жоғары оқу орындарының күн
тәртібінде жаңа, жан-жақты білімді, адамгершілігі жоғары, азаматтық
позициясы қалыптасқан, ұлттық сана сезімі бар, ішкі резервтері зор, бір
сөзбен айтқанда тәрбиелік потенциалы жоғары деңгейдегі мамандар дайындау
мақсаты болу керек.
Күнделікті өмір жағдайында білімгер шығармашылық тұрғыдан дамыған
тұлға болуы тиіс. Жоғарғы оқу орнының оқу-тәрбие қызметінің жүйесі, болашақ
педагогтардың белсенді шығармашылық позициясын қамтамасыз ететін,
потенциалдық мүмкіндіктерін мен қабылеттерін жүзеге асыруға, оның кәсіптік
қызметіндегі тәрбие мақсаттарын шешуге жағдай жасауға бағытталуы керек.
Бүгінгі күні тәрбие стратегиясын жүзеге асыруда, мұғалімнің тәрбиелік
қызметі мен қоғам талаптарының арасында, бірқатар себептерге негізделген
келіспеушілік байқалады.
Бірінші себебі: мұғалім мамандығының қоғамдағы мәртебесінің
төмендігінде; екінші себебінің психологиялық-педагогикалық сипаты бар,ол
мұғалімнің стандартты білім беру үрдісінің аясында өзінің ішкі резервтерін
толық жүзеге асыра отырып, нәтижелі жұмыс істей алмауында; үшінші себебі:
бүгінгі қоғам талаптарына сай тәрбие мақсаттарын шешуге мұғалім қауымының
дайындығының жеткіліксіз деңгейінде.
В.П. Борисенконың пікірі бойынша мұғалімдердің оқу-тәрбие үрдісінің
проблемаларын сапалы шешуге дайын еместігі кәсіптік тұлғалық ұстанымдарының
несциентистік бағыттылығына, психологиялық-педагогикалық білімнің
ескіргеніне байланысты. Мұғалімнің білім орталық позициясы тәрбиеге
шығармашылық бағыт беретін, оқушылардың субъективті қалыптасуын
ынталандыратын, өз бетінше дамуын, азаматтылығын, толеранттылығын
дамытатын, эмоционалдық тұрғыдан түрлендіретін инновациялық технологияны
әдіс-тәсіл, форма ретінде қолдануға кедергі жасайды,
О.Х. Аймағамбетова бүгінгі күннің мұғалімнің ойлауы, жан дүниесінің
ұстанымы және педагогикалық қызметінің стилі ретінде қабылданатын кәсіптік
ментальдыгы педагогтардың әлеуметтік-кәсіптік топ ретінде сапалы және
санды даму динамикасына және санасының қалыптасу үрдісіне негативтік әсері
бар деп санайды [72].
Бүгін қоғамның білім беруге қойып отырған талаптары мен білім берудің
нақты жағдайы арасындағы қарама-қайшылықтарды үздіксіз педагогикалық білім
беру жүйесін барлық деңгейінде – кәсіптікке дейін, жоғарғы оқу орнындағы,
жоғарғы оқу орнына кейін де жаңарту арқылы шешуге болады.
Білім беруді жаңартудың стратегиясы педагогикалық мамандарды
ұйымдастыру, мазмұнын, құрылымын құрып дайындау және эксперименталды түрде
қолданып көруде.
Қожахметова К.Ж. [73], Каптерев П.Ф. [68], Крысько В.Г. [74],
Балтабаев М.Х. [62] өз еңбектерінде білім берудің мазмұны, жалпы адамзаттық
және ұлттық компоненттерден тұрып, көп мәдениетті сипатта болу керек деп
атап көрсеткен. Педагогикалық үрдісте әр этносқа тән құндылықтардың, жалпы
адамзаттық, жалпы Қазақстандық құндылықтардың сапалы үйлесімділігі орын
алуы тиіс.
Қазақстан Республикасының жоғарғы білім беруді дамыту стратегиясының
негізгі мақсаты жас ұрпақтың білімі мен тәрбиесінің жоғарғы сапасын
қамтамасыз ете алатын жоғарғы оқу орнының ұлттық моделін құру.
Инновациялық шығармашылық ойлау типті, дамыған дүниетанымдық мәдениеті
бар құндылықтардық нақты жүйесін меңгерген жаңа типті педагогтар дайындауға
бағытталған, педгогикалық мамандар даярлау жүйесін түбегейлі өзгерту
қажеттілігі туып отыр. Қазақстан Республикасының педагогы жоғары
дүниетанымымен, Қазақстандық менталитетімен ерекшеленуі тиіс [62].
Демократиялық, вариативтік, ұлттық қызығушылықты ескеру, гуманизация
және мобильдік принциптер білім беру жүйесін дамытудың әлеуметтік-
педагогикалық жағдайлары болып табылады. Болашақ мұғалімді дайындау
жөніндегі ғылыми зерттеулерді талдап, бағдарламалық құжаттармен танысу
Қазақстандық білім беруді жаңартудың арнасында педагогикалық білім беру
жүйесін жаңартуының негізгі факторы, мемлекеттік стратегияның негізі
ретінде үздіксіз педагогикалық білім беру жүйесін дамыту концепциясын
дайындау болып табылады деп болжам жасауға болады. Әлеуметтік-
психологиялық, құқықтық, мазмұндық-әдістемелік, ұйымдастыру-экономикалық
қатынастардың өзгеруінен білім берудің парадигмаларының ауысуы білім беруді
реформалау үрдісін актуалдандырды.
Қазақстан Республикасының білім беру саласындағы бүгінгі күнгі
тенденциялары және оның әр-түрлі сатысының алдында тұрған мақсаттары жалпы
үздіксіз білім беру жүйесінде жоғарғы білім берудің орны мен функциясын,
ролін қайта қарастыру қажеттілігін туындатады. Ол төрт сатыдан тұрады:
1. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту;
2. Орта (жалпы орта, бастауыш және орта кәсіптік);
3. Жоғары кәсіптік білім беру;
4. Жоғары оқу орнынан кейінгі кәсіптік білім беру.
А. Әбілқасымова Қазақстан Республикасында жоғары білім беруді
дамытудың стратегиясының мақсаты , жас ұрпаққа жоғары сапалы білім мен
тәрбие бере алатын ,жоғарғы білім берудің бірінші ұлттық моделін
қалыптастыру болып табылады. Жоғары оқу орнының жүйесінде жоғары оқу
орнының ғылыми академиялық секторының өзара байланысының арасында алшақтық
орын алатынын, әр түрлі профильдегі институттардың университеттерге
бірігуі, педагогикалық мамандар даярлауға кері әсерін тигізді [75].
Жоғары оқу орнын бітіруші маңызды деп белгіленген мақсат, міндеттерді
жүзеге асыруға, жоғары оқу орны қабырғасында дайын болуға тиіс. Жоғары
мектеп келесі міндеттерді шешу керек:
- оқу бағдарламаларын жетілдіру арқылы маман дайындаудың жоғары сапасын
қамтамасыз ету;
- мамандықтардың мемлекеттік классификаторын жетілдіру, жоғары және
жоғары білім беруден кейінгі кәсіптік білім берудің жалпыға міндетті
мемлекеттік стандартын дамыту және ендіру;
- барлық салада халықаралық қатынастарды кеңейту;
- педагогикалық кадрларды қайта даярлау және білімін жетілдіруді одан
әрі дамыту;
- қашықтықта оқытуды және жаңа ақпараттық технологияларды ендіру;
- ауылды жерге және артта қалған аудандарға жіберілген мамандарға
жеңілдіктер қарастыру;
- академиялық және салалық ғылымның жоғарғы білім беру мен әр кезеңдік
интеграциялау.
Жоғары педагогикалық білім беру проблемасы соңғы уақытта Өкіметтің
назарында. Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігінің
коллегиясында педагогикалық кадрлар дайындау мәселесі бірнеше рет
көтерілді. Көптеген жоғарғы оқу орындарының оқу бағдарламаларына
Мамандыққа кіріспе, Педагогика тарихы, Тәрбие жұмысының әдістемесі,
педагогикалық мамандықтарда курстық, дипломдық жұмыстарынан бас тартуы,
педагогиканың проблемалары бойынша арнаулы курстардың оқытылмауы,
мамандықтың негізгі пәндерінен мемлекеттік емтихандардың болмауы ешқандай
қуаттайтын жағдай емес. Болашақ педагогтар оқытудың жаңа ақпараттық
технологияларын қолдану дағдыларын меңгермеген, жаңа оқыту технологиялары
бойынша арнаулы курстар оқытылмайды, оқу бағдарламалары жаңартылмайды.
Жоғары оқу орнының оқу жоспарында педагогикалық тәжірибе аз мөлшерде
жоспарланған. Болашақ педагогтар дайындығы ауылдық мектеп базасында
өткізілмейді.
Осыған байланысты міндетті психологиялық-педагогикалық пәндердің
тізімі анықталады: Мамандыққа кіріспе, тәрбие теориясы, тәрбие жұмысының
әдістемесі, педагогика тарихы.Үздіксіз педагогикалық тәжірибе қарастырылған
және мұғалім мамандығын дайындауды жүзеге асыратын жоғары оқу орындарының
қызметін ретке келтіруге бағытталған бір қатар ескертулер жасалған.
Қазақстан Республикасының білім беру мекемелерінде тәрбие жүйесін
жетілдіруге бағытталған тәрбиенің комплекстік бағдарламасының негізгі
мақсаты:
-қазақстандық патриотизм, азаматтылық, гуманизм, жалпы-адамзаттық
құндылықтар негізінде жеке тұлғалық сапаларды қалыптастыру;
-этномәдениеттік ерекшеліктерді ескере отырып, тәрбие бағдарламаларын
жасау;
-жастардың қоғамдық ұйымдарына қолдау көрсету;
-қосымша білім беретін , мектептен тыс тәрбие мекемелерінің жүйесін
сақтау және дамыту;
- сынып жетекшілерін, кураторларды, білім беру мекемелерінің
қызметкерлерінің білімін жетілдіру, қайта даярлау.
Тәрбиенің мақсаты индивид деп анықталған болашақ маманның көп
мәдениетті тұлға болып қалыптасуына оның өзінің мәдениеті арқылы басқа
этникалық және ұлттық сана-сезімнің негізі болатын, дамыған тарихи,
лингвистикалық санасы бар мәдениетті меңгеруі болып табылады. Ұлттық
менталитет ұзақ жылдар бойы қалыптасып келеді. Этникалық құндылықтарды тек
халық тарихы арқылы танып білуге болады. Білім берудің халықтық, ұлттық
сипатын қарастырған А.Сейтишев [77], Н.О.Бороноев [78], В.Г.Павленко [78],
Е.А.Донченко [79] білім берудің негізгі принциптерінің бірі деп –Қазақстан
мемлекетін мекендеген халықтардың тарихын білу, халық тағдырына, жер
тарихына өзінің қатысы бар екенін сезіну сезімін тудырып, этностан тыс адам
тұлға ретінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНДА БОЛАШАҚ БАСТАУЫШ СЫНЫП МҰҒАЛІМІНІҢ ТӘРБИЕЛЕУ ПОТЕНЦИАЛЫН
ДАМЫТУ
13.00.08-Кәсіптік білім берудің теориясы мен әдістемесі
Педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация
Ғылыми жетекші:
Педагогика ғылымдарының докторы,
профессор Керимов Л.К.
Мазмұны
Кіріспе
1. Болашақ бастауыш мектеп мұғалімінің тәрбие жұмысына даярлығын
қалыптастырудың әлеуметтік және ғылыми-педагогикалық негіздері
1.1. Болашақ мұғалімдерді мектептегі тәрбие жұмысын жүргізуге дайындау
проблемасының бүгінгі жағдайы.
1.2 Егеменді Мемлекет Қазақстан Республикасының тәрбие стратегиясының
жасалуы.
1.3. Жеке тұлғалық потенциал – тәрбиелеу потенциалының негізі, оның
мәні, мазмұны.
2. Жоғары оқу орнында болашақ бастауыш сынып мұғалімінің тәрбиелеу
потенциалын дамытудың тиімділігін эксперименттік зерттелуі.
2.1. Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің тәрбиелеу потенциалының
деңгейі мен диагностикасы.
2.2. Жоғары оқу орындарында болашақ бастауыш сынып мұғалімінің тәрбиелеу
потенциалын дамытудың педагогикалық шарттары.
2.3. Жоғары оқу орнында болашақ бастауыш сынып мұғалімінің тәрбиелеу
потенциалын дамытудың тиімділігін тәжірибелік- эксперименттік тексерілуі.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиет тізімі.
Қосымшалар.
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Екі ғасыр тоғысындағы қазіргі цивилизация білім
беру саласындағы тоқырауды мойындап отыр. Басқа мемлекеттер сияқты,
Қазақстан Республикасы білім берудің жаңа парадигмаларын қабылдаудың
қиыншылықтарын басынан өткеріп отыр. Ол меншік формаларының өзгеруіне,
әлеуметтік экономикалық қиындықтарға, адамгершілік құндылықтарының
жойылуына байланысты болып отыр.
Бүгін мемлекетіміз қиын тұғырықтан шығып, экономикалық тәуелсіздік,
демократия, тұрақтылық, қоғам өміріндегі сапалы өзгерістер кезеңінде өмір
сүріп жатыр деп айтуымызға толық негіз бар. Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә. Назарбаев бұл жағдайда уақыт озуына қызмет ететін жастарға
сүйенуіміз керек деп атап көрсетті [1]. Дайындық кезеңінен өткен Қазақстан
саяси, экономикалық білім берудің әлемдік қоғамдастығына кіруге дайын [2].
Жастарға білім беру және тәрбиелеу саласында тарихи кезеңнің
ерекшеліктеріне, қазіргі қоғамды гуманизациялау міндеттеріне байланысты
анықталған мақсаттары бар. Әр адамның даму тенденциясы тәрбие үрдісіне жаңа
тұрғыдан келу қажеттілігін айтады. Шығармашылық ойлау қабілеті бар, ұлттық
сана-сезімі дамыған, бәсекеге қабілетті тұлға, жалпы адами құндылықтарды
меңгеру дағдылары қалыптасқан, айналадағы өмірдің өзгерген жағдайына тез
бейімделетін көп мәдениетті тұлға тәрбиелеу тәрбиенің стратегиялық бағыты
болып табылады [3].
Бұл ойлар Мектеп және мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеу
тұжырымдамасында1995 ж. [4], Білім беру саласындағы мемлекеттік саясат
тұжырымдамасында1996 ж. [5] Қазақстан Республикасында этно-мәдени
білім беру концепциясында1996 ж. [6], Білім туралы Заңда 2007 ж.
[7], Қазақстан Республикасының білім беру мекемелерінде тәрбиенің кешенді
бағдарламасында2000ж. [3], 2005-2010 ж.ж. Қазақстан Республикасындағы
білім беруді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы 2004 ж. [8], мектептен
тыс және сабақтан тыс тәрбие жұмысын ұйымдастыру жөніндегі Қазақстан
Республикасының білім және ғылым Министрлігінің құжаттарында орын алды.
Жеке тұлға тәрбиесі уақыт талабына сәйкес өзгерістерге ұшырай
отырып жүзеге асырылады. Әр адамның тәрбиесінің деңгейі сол заманның
мәдениетінің деңгейін анықтайды.
Тоталитарлық бюрократизмге тән демократияның мүлдем орын
алмауы.әлеуметтік белсенділіктің барлық формаларын, инициативаны басып
тастауы,тәрбиені әлеуметтік құбылыс ретінде жоққа шығарды. Бұл факт жас
мемлекет Қазақстан Республикасының әлеуметтік жүйесінде ұзақ орын алған
жоқ, өйткені ол әр азаматтың санасының жетілуіне тәуелді болды,тәрбиеге
жаңа қатынас әр жас адамға жаңа психологиялық жағдайды және тұрақты
моральды ахуалды қамтамасыз етеді.
Педагогикалық ғылымның негізгі мақсаты болып жан-жақты тәрбие беру
және жасөспірімдерді дамытудың жаңа жетілген әдістерін іздестіру болып
табылады.
Н.Ә.Назарбаев жан-жақты дамытудың анықтамасына аса зор көңіл бөліп,
оны баланың қабілеттерінің, денесінің, жан-дүниесінің, қызығушылығы мен
қасиеттерінің дамуы деп түсіну керек дейді [1] Қазіргі қоғам жалпыадами
және ұлттық құндылықтардың қабылдануына қайта өрлеуіне мұқтаж болып отыр.
Жас ұрпаққа білім беру мен тәрбиелеудің өзара байланысты проблемаларын
түсініп, аша білу керек,өйткені оқытудың қорытынды мақсаты-адамның өзін-өзі
жетілдіруі. Тәжірибе көптеген жастардың азаматтық парыз, жауапкершілік,
қоғамдық қызмет сияқты құбылыстарға немқұрайлы қарайтынын көрсетеді. Олар
білімді өмірлік құндылық деп қарастырмайды.Азаматтардың мәдени
құндылықтарға деген қызығушылығы төмендеді (1989-41%, 1999-12%, 1997-
10,5%,). Сонымен қатар халықтың білімді бөлігінің өзінде мәдениеттіліктің
және тәрбиеліліктің жетіспеушілігі орын алды[9].
Қоғамдағы мәдениеттіліктің төмендеуі қоғамның тәрбиелеу институты
мектептің мәдени деңгейінің төмендеуіне ықпалын тигізбей қоймады.Мектеп
өмірінде жауапкершіліксіздік, қарым-қатынаста және іс-әрекеттерге салақтық,
мінез-құлық сапаларының төмендігі, сөйлеу мәдәниетінің төмендігі фактілері
орын алды. Білім беру мекемелерінің тәрбие жұмыстарында формализм, жеке
тұлғаның тәрбиесін жетілдіруде белгісіздік, тәрбие жұмысын агитацияға
айналдыру, тәрбиеленушілермен жүргізілетін жұмыстардың сандық есебі
(жиналыс,үйірме,сынып сағаттары, көрме, жарыстар), тәрбие жұмыстарының сырт
формаларына қызығушылық, тәрбие әдістерін қолдануда жеке, дара
ерекшеліктеріне көңіл бөлмеуі қарым-қатынаста әкімшілік-бұйрық стилі орын
алды. Осының бәрі тәрбие үрдісінде жеке тұлғаның бойында негативтік
сапалардың қалыптасуына әкелді. Тәрбие жұмысы екінші деңгейдегі сипатқа ие
болды,оның басты себебі тәрбие мен оқытуға екі әр түрлі үрдіс ретінде
қарау.
Нарықтық қатынастарға өту жоғары мектепке де әсерін тигізді.
Қазақстанның жоғары оқу орындарындағы білімгерлерді тәрбие жұмысына даярлау
біздің мемлекетіміздің әлеуметтік, саяси, мәдени сфераларындағы кризис
жағдайында жүзеге асырылуында; білімгерлердің мәдени орталықтар, театр,
кітапханалардан алыстауы; білім беруді коммерцияландыру; білімгерлердің
өзін-өзі басқаруының төмендігі; тәрбие үрдісін ғылыми-әдістемелік және
материалдық-техникалық қамтамасыз етілуінің төмендігі, жоғары оқу
оындарындағы мақсатты, бағытты тәрбие жұмысының барлық жүйесінің бұзылуына
әкеліп соқты. Бұның бәрі өз кезегінде болашақ педагогтардың дайындығының
интелектуалдық және кәсіптік деңгейіне ықпалын тигізді. Болашақ
педагогтарды тәрбие жұмысына даярлығының жүйесін жетілдіру әлемдік және
отандық тәжірибелердің жаңа жетістіктеріне біріктіру керек. Жоғары оқу
орындарында ұлттық, рухани, бағыттылықты, адамгершілік және мәдени
құндылықты жетілдіруге бағытталған, оларды болашақ педагогтың кәсіптік
дайындығында қолданатын, ұлттық-мәдени қажеттіліктерді дамытуға және
қанағаттандыруға бағытталған жұмыс жүргізілуі тиіс [9].
Көптеген авторлар тәрбиені жәке тұлғаны жалпыадамзаттық мәдениетке
ендіру үрдісі және оның айналадағы қоршаған ортамен жоғары құндылықтардың
негізінде үйлесімді бірлікте өмір сүріп, оны түрлендіріп,қайта құру
қабылетін дамыту ретінде қарастырады [10,11].
Тәрбие проблемасы педагогика тарихында әрқашан маңызды орын алып
отырған, көптеген ғалымдар мен педагогтар оны адамзат және жекелеген
халықтардың дамуы мен өркендеуінің негізгі жағдайының бірі деп зерттеген
(К.Д.Ушинский [12], Ы.Алтынсарин [13], А. Құнанбаев [14], Ж. Аймауытов
[15] , А. Байтұрсынов [16], М.Жұмабаев [17], Н.К. Крупская [18], А.С.
Макаренко [19], В.В. Сухомлинский [20], В.З. Смирнов [21] , Л.И. Рувинский
[22], Г.Г. Ақмамбетов [23], М.Г. Тайчинова [24], Н.Ф. Талызина [25], Р.Б.
Байназаров [26], А.В. Мудрик [27], Х.Қ. Арғынов [28], Н.Н. Полетаева [29],
Ш.А. Амонашвилли [30] , Г.А. Победоносцев [31] және басқалар).
Қазіргі ғылымның жетістіктері,сонымен қатар отандық педагогтар
мен психологтардың еңбектері болашақ педагогтардың кәсіптік дайындығы
қазіргі қоғамның негізгі міндеттерінің бірі екендігін дәлелдейді. Болашақ
мамандардың өз қызметінің мазмұны мен мақсатын өз бетінше саналы түрде
қабылдауы аталған үрдістің нәтижелілігінің негізгі жағдайы болып табылады.
Жеке тұлғаның ішкі резервті мүмкіндіктері ғылымда кәсіптік
қызметтің нәтижелілігін арттыру үшін қалыптастырылатын,жүзеге асырылатын
потенциал ретінде қарастырылады.
Болашақ педагогтардың кәсіптік дайындығы, жеке тұлғаның
тәрбиелеу потенциалының тәрбие үрдісі барысында қалыптасу мәселелерінің
зерттелуінің деңгейінің жағдайын талдауы, ғалымдар әртүрлі аспектілерді
зерттегенін көрсетті:
- Г.Г Акмагамбетов [23], И.И. Байзаков [17], О.С. Богданова [32], А.В.
Мудрик [33,34], Ж.Ж. Наурызбай [35], В.П. Сазонов [36], Г.Н. Филонов [37],
М.И. Шилова [38], Н.Е. Щуркова [39], т.б. оқушыларды әр түрлі бағытта
тәрбиелеу проблемаларымен айналысты;
- Г.К. Ахметова [40], В.П. Беспалько [41], С.Т.Каргин [42], К.Ж.
Кожахметова [43], С.А. Ұзақбаева [43], А.А. Молдажанов [44], К.С. Мусин
[45], А.Н. Нысанбаев [46], В.А. Сластенин [47], А.Ш. Ыстыбаева [48], Н.Д.
Хмель [49, 50], М.Н.Сарыбеков[], Қ.Бөлеев[], Н.М.Көшеров[], т. б. еңбектері
жоғарғы оқу орнында болашақ педагогтардың кәсіптік даярлығы проблемасына
арналған;
- Б.Г. Ананьев [51], А.А. Бодалев[52], В.Г. Нестеров [53], Л.И. Иванько
[53], т.б. еңбектерінде жеке тұлға потенциалы адами және психо-
физиологиялық мүмкіндіктер тұрғысынан қарастырылған;
- потенциалдың әр түрі М.В Прохорованың [54], Я.Ф. Аскинның [55],
П.Тереховтың [56] (кәсіптік), Л.В. Соханьнің [57] (интеллектуалдық), Л.М.
Митинаның [59], В.П. Созоновтың [36] (адамгершілік), М.Н. Глазковтың [59],
Т.В. Филоновтың [37], Е.Н. Шияновтың [60] (шығармашылық), Т.И.
Мальковскаяның [61], М.Х. Балтабаевтың [62], Н.И. Шевандринның
[63](коммуникативтік) тағы басқалардың зерттеулерінде орын алды;
- Н.Э. Пфейфер [64], Ю.Г. Фоткинның [65] еңбектерінде тәрбиелеу
потенциалының өзгеру ерекшелігі мен құрылымдық мазмұны қарастырылған.
Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді талдау, бүгінгі күні жеке
түлғалық және кәсіптік потенциал проблемасына қатысты психологиялық-
педагогикалық материалдың жеткілікті жинақталғанын көрсетеді. Сонымен қатар
бұл проблеманың кейбір жақтары, анықтап айтсақ, әдебиеттерде болашақ
педагогтарда тәрбиелеу потенцилының дамыту проблемасы ғылыми негізделмеген.
Білім беру мекемелеріндегі тәрбие үрдісін ұйымдастырылуын
зерттеуі , педагогтар өздерінің тәрбиелеу мүмкіндіктерін жеткілікті жүзеге
асыра алмайтынын көрсетті,ол жоғары оқу орындарында болашақ педагогтардың
тәрбиелеу потенцилын қалыптастыруға жеткілікті көңіл бөлінбегенін
дәлелдейді. Осыған байланысты бірқатар қарама-қайшылықтар пайда болды:
өскелең ұрпақты тәрбиелеу алдына қойған қоғам талаптарымен жоғарғы оқу
орындарының болашақ педагогтарды тәрбие жұмысына даярлау деңгейінің
арасында; болашақ педагогтардың тәрбиелеу потенциалын дамыту қажеттілігі
мен аталған проблеманың педагогикалық теория мен тәжірибеде жеткілікті
зерттелмеуінің арасынды.
Тәрбилеу потенциалының мазмұны мен мәнін ашып, оны жоғары оқу
орнында болашақ педагогтардың бойында қалыптастырудың педагогикалық
жағдайларын анықтау, біздің зерттеуіміздің проблемасын белгіледі. Бұл
проблеманы педагогикалық теория мен практикада жеткілікті деңгейде
зерттелмегендігі біздің жұмысымыздың тақырыбын Жоғары оқу орнында болашақ
бастауыш сынып мұғалімінің тәрбиелеу потенциалын қалыптастыру деп алуға
негіз болды.
Зерттеу мақсаты: Болашақ бастауыш сынып мұғалімінің тәрбиелеу
потенциалын дамытудың ғылыми-педагогикалық шарттарын анықтау.
Зерттеу объектісі: Жоғары оқу орнында болашақ бастауыш сынып
мұғалімдерін даярлау үрдісі.
Зерттеу пәні: Болашақ бастауыш сынып мұғалімінің тәрбиелеу
потенциалын дамыту.
Зерттеу болжамы: Егер болашақ бастауыш сынып мұғалімінің тәрбиелеу
потенциалын дамытудың теориялық негізін, педагогикалық шарттарын анықтап,
іс-жүзіне асырудың ғылыми-әдістемесінің жүйесін жасап, тәжірибелік-
эксперименттен өткізсе, болашақ педагогтардың кәсіптік дайындығының
нәтижесі арта түседі.
Қойылған мақсат пен болжамның негізінде зерттеудің келесі міндеттері
белгіленді:
1. Болашақ педагогтардың тәрбие жұмысына дайындығының қазіргі жағдайына
талдау жасау;
2. Болашақ мұғалімнің тәрбиелеу потенциалын дамытудың мәнін, мағынасын,
мазмұнын теориялық тұрғыдан негіздеу;
3. Анықталған көрсеткіштер мен критериялар негізінде,олардың тәрбиелеу
потенциалын диагностикалаудың әдістемесін жасау;
4. Болашақ бастауыш сынып мұғалімінің тәрбиелеу потенциалын дамытудың
нәтижелілігінің педагогикалық шарттарын анықтау және тәжірибелік
эксперимент арқылы тексеру.
Зерттеудің жетекші идеясы : тәрбиелеу потенциалының құрылымын,
мазмұны, мәнін теориялық тұрғыдан негіздеу және оны дамытудың,
қалыптастырудың педагогикалық шарттарын анықтау, болашақ бастауыш мектеп
мұғалімінің мектептегі тәрбие жұмысына кәсіптік даярлығының нәтижелілігінін
арттыруға ықпалын тигізеді.
Зерттеудің әдіснамалық базасы болып жеке-тұлғалық потенциал теориясы,
танымның диалектикалық теориясы, тәрбие теориясы, біртұтас педагогикалық
үрдіс теориясы, жеке тұлғаны қалыптастырудағы іс-әрекеттің психологиялық
тұжырымдамасы, тұлғалық іс-әрекет танымы негізінде педагогтың кәсіптік
дайындығы табылады.
Зерттеу әдістері.Зерттеудің алдына қойған мақсат пен болжамды шешу
және тексеру үшін ғылыми-педагогикалық зерттеудің бір-бірімен байланысты
әдістері қолданылды: психологиялық-педагогикалық, ғылыми әдебиеттерді, оқу
әдістемелік құжаттарды зерттеу және теориялық талдау, педагогикалық
бақылау, анкета, тест, әңгімелесу, педагогикалық эксперимент, зерттеу
нәтижелерін статистикалық өңдеу әдісі.
Зерттеу көздері: Ресми материалдар, нормативтік құжаттар (заңдар,
тұжырымдамалар, Қазақстан Республикасының жоғары, кәсіптік білім берудің
Мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары), 050102 Педагогика және
бастауыш оқыту әдістемесі мамандығының оқу-жұмыс жоспарлары, педагогтардың
кәсіптік даярлығы және потенциалы проблемасы бойынша қазіргі философ,
педагог, психологтардың еңбектері, автордың практикалық жұмысының
тәжірибесі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық құндылығы:
• Тәрбиелеу потенциалының құрылымы, мазмұны, мәні теориялық тұрғыдан
анықталды;
• Тәрбиелеу потенциалын диагностикалаудың әдістемесі жасалды;
• Тәрбиелеу потенциалын дамытудың педагогикалық шарттары анықталды және
олардың нәтижелілігі тексерілді.
Зерттеудің практикалық құндылығы мәдени қалыптастыру ортаны, Тәрбие
теориясы, Тәрбие жұмысының әдістемесінің теориясы мен практикасы,
Педагогика, Болашақ педагогтардың тәрбиелеу потенциалы арнайы курсының
мазмұндарын біріктіріп, болашақ бастауыш сынып мұғалімінің тәрбиелеу
потенциалын дамытудың педагогикалық шарттар жүйесін құрып, жүзеге асыруда.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде (2002-2003 ж.ж) зерттеу прблемасының педагогикалық
теория мен практикадағы жағдайы анықталды, жоғары білім берудің теориясы
мен практикасы жөнінде отандық және шетелдік зерттеулерге талдау жасалды,
зерттеу тақырыбы анықталды,зерттеудің ғылыми аппараты жасалды.
Екінші кезеңде (2003-2006ж.ж.) болашақ педагогтардың мектептегі
тәрбие жұмысына кәсіптік даярлығының жағдайы зерттеліп, болашақ
педагогтардың, 5 жылға дейін еңбек өтелі бар және 5 жыл еңбек өтелі бар
мұғалімдердің тәрбиелеу потенциалының деңгейі тексерілді, тәрбиелеу
потенциалының концепциясы, тәрбиелеу потенциалын дамытудың педаг огикалық
шарттары анықталды, Педагогтың тәрбиелеу потенциалы арнайы курстының
бағдарламасы жасалды, қалыптастыру эксперименті жүргізілді.
Үшінші кезеңде (2006-2007 ж.ж.) қалыптастыру және анықтаушы
эксперименттердің көрсеткіштері қорытыланды,тәрбиелеу потенциалын дамытудың
анықталған педагогикалық шарттарының эксперименттік түрде тексерілуі
жүргізілді, алынған көрсеткіштердің математикалық өңдеуі жасалды, оларды
бастапқы көрсеткіштер және болжаммен салыстырдық, ұсыныстар, қорытындылар
жасалды.
Зерттеу базасы: Тараз мемлекеттік педагогикалық институты,Тараз
институты, Тараз қаласының №28 жалпы білім беретін орта мектебі.
Қорғауға ұсынылған негізгі қағидалар:
1. Тәрбиелеу потенцалының құрылымы, мазмұны, мәні анықтамасы, педагогтың
кәсіби қызметіне қойылатын қазіргі кездегі талаптарды талдауының негізінде
бірінші рет ұлттық және диалогтық компоненттер айқындалды.
2. Алынған критерийлер мен көрсеткіштердің негізінде тәрбиелеу потенциалын
диагностикалау әдістемесі.
3. Тәрбиелеу потенциалын дамытудың педагогикалық шарттары:
- болашақ педагогтың тәрбиелеу потенциалын дамытуға ынталандыратын
мәдениқалыптастырушы орта;
- Тәрбие теориясы, Тәрбие жұмысының өдістемесі, Педагогиканың жалпы
негіздері және тәрбие теориясы педагогикалық пәндердің мазмұны;
- Педагогтың тәрбиелеу потенциалы арнайы курсы;
- тәрбиелеу потенциалын дамытудың педагогикалық шарттарының нәтижелілігін
экперименттік тексерілуінің нәтижесі.
Зерттеудің негізгі қағидаларының мақулдануы, тәжірибеге
енгізілуі эксперименттік жұмыс барысында жұзеге асырылды, материалдары
ғылыми-практикалық конференцияларда, ғылыми-педагогикалық журналдарда
баяндалды.
Диссертация құрылымы:диссертация кіріспе. екі тараудан,
қорытынды, әдебиеттер тізімінен, қосымшамалардан, 24 таблица, 24 суреттен
тұрады.
Болашақ бастауыш мектеп мұғалімінің тәрбие жұмысына даярлығын
қалыптастырудың әлеуметтік және ғылыми-педагогикалық негіздері деп
аталған 1 тарауда мектептегі тәрбие жұмысының қазіргі жағдайына, кәсіптік
қызметке болашақ педагогтарды даярлау үрдісіне, Қ.Р. тәрбие саласындағы
құжаттарына талдау жасалып, жеке тұлғаны тәрбиелеудегі қоғамның және
мемлекеттің тапсырысы анықталады,тәрбиелеу потенциалының құрылымы, мәні,
мазмұны анықталды,тәрбиелеу потенциалын дамытудың негізі тұжырымдалады.
Жоғары оқу орнында болашақ бастауыш сынып мұғалімінің тәрбиелеу
потенциалын дамытудың тиімділігін эксперименттік зерттелуі атты 2-ші
тарауда тәжірибелік-педагогикалық жұмыс баяндалады, білімгерлер мен
педагогтардың тәррбиелеу потециалының дамуының деңгейі диагностикаланады,
тәрбиелеу потенциалын дамытудың педагогикалық шарттары анықталады,
тәжірибелі-педагогикалық жұмыстың нәтижелері және ұйымдастырылуы
көрсетілген.
Қорытындыда диссертациядық зерттеудің негізгі нәтижелері баяндалып,
оларды қолдануға ғылыми-әдістемелік нұсқаулар жасалды.
1. Болашақ бастауыш мектеп мұғалімінің тәрбие жұмысына даярлығын
қалыптастырудың әлеуметтік және ғылыми-педагогикалық негіздері .
1.1. Болашақ мұғалімдерді мектептегі тәрбие жұмысын жүргізуге дайындау
проблемасының бүгінгі жағдайы.
Бүгінгі күні Қазақстан, әлемдік қоғамдастыққа нарықтық
экономикасы әлемдік цивилизацияға жаңа прогрессивтік технологияларымен
еңген мемлекет ретінде таңылып отыр [8].
Қоғамдағы өзгерістер білімге деген талаптарды өзгертіп, экономиканың
даму қажеттілігіне сай болуын талап етеді .Қазіргі қоғамда жақсы өмір сұру
,даму және ілгері өрлеу үшін әртүрлі әлеуметтік институттар жүйесі
құрылған. Соның бірі –қоғамның болашағын, дамуын, прогресін қамтамасыз
ететін-мектеп.Оның өмірі, қызметі ертеңгі күні нақты күшке енетін
зандармен нормалар негізінде қурылуы тиіс. Сол мақсатпен өскелең
ұрпақты терең білімді, мәдениетті, адамгершілігі зор, шығармашылық
тұрғыдан белсенді, әлеуметтік тұрғыдан пісіп жетілген тұлға етіп мақсатты
түрде тәрбиелеу қажет [10].
1995жылы Мектепке дейінгі жастағы және мектеп жасындағы балаларды
тәрбиелеу концепциясы толық дүниетанымы бар, мәдениетте, социумда,
әлемдегі күрделі шиеленіскен қатынастар сипаттарына төзіп беретін жаңа адам
тәрбиелеуді тәрбиенің мақсаты деп жариялаған. Адамгершіліктің, мәдениеттің,
қарым-қатынас мәдениетінің үлгілерін іздеп, өзіндік құндылықтарды, өмір
нормаларын құру,оқушылардың тәрбие үрдісінде өмірлік позициясын қамтамасыз
ету мұғалім-тәрбиешінің жұмысының мазмұны [4]. Өкінішке орай Қазақстан
Республикасының 2005-2010 жылдарда білімді дамытудың мемлекеттік
бағдарламасында атап көрсеткендей Қазақстандық білім беру жүйесінің дамуы
әлемдік білім кеңестігінде лайықты орын алуға кедергі жасайтын ескірген
методологияның базасының ,құрылымның, мазмұнының негізінде жүзеге асырылып
жатыр [8].
Мектеп жұмысы екіге бөлінеді, бір-бірімен тығыз байланысты тәрбие мен
оқытуға. Бүгінгі күні жалпы білім беретін мектеп оқушылардың білім, дағды,
іскерлік жиынтығын меңгеруін мақсат етіп, жеке тұлғаның негізгі көрсеткіші
оның үлгерімі деп қарастыруда. Оқушыны бағалауда жеке басының қасиеттері,
тәрбиелік деңгейі, адамгершілік деңгейі, шығармашылық белсенділігі
ескерілмейді. Әр мұғалім ең алдымен тәрбиеші болуы тиіс, өйткені тек тәрбие
процесінде оқушының жеке тұлғасын оның дербес ерекшеліктерін ескере отырып
тәрбиелеу арқылы оқытудың мақсат , міндеттері жүзеге асырылуы мүмкін.
Оқытудың нәтижесі оқушының қызығушылығына негізделген, қызметтің
шығармашылық сипатымен анықталады.Оқу үрдісінде осындай қызметті
ұйымдастыру –тәрбие болып табылады [66].
С.Л.Рубинштейн бала жетіліп, сонан соң оқытылып тәрбиеленбейді, ол
оқытылып, тәрбиеленіп барып жетіледі бір сөзбен айтқанда үлкендердің
басшылығымен жалпы адамзаттық құндылықтардың мазмұнын игереді деп атап
көрсеткен [67,63].
Балада өзін-өзі тәрбиелеу қажеттілігін тұдыратын тәрбие ең нәтижелі.
Ол дегеніміз тәрбиелеуде өзін-өзі тәрбиелеуге деген ынтаны оятатын баланың
сезімдеріне, қажетті –мотивациялық сферасына ықпал ету өте маңызды. Оны
мектеп мұғалімі ескеру керек.
Атақты педагог П.Ф.Каптерев мектептің білім беруімен тәрбиелеуінің
мәні өзін-өзі тәрбиелеумен өз бетінше білім алуында деп көрсеткен [68].
Қазіргі кезеңде мектептің жұмысын қайта қарау, қоғамның дамуының жаңа
жағдайларына сәйкес оның мақсат, міндеттерін түбегейлі өзгерту қажеттілігі
тyындап отыр. Оқыта отырып тәрбиелеу принципін, тәрбиелей отырып оқыту
принципімен алмастыру қажет. Мектептегі мұғалімнің орны мен ролі қайта
қаралып, Л.В.Выготскийдің мұғалім әлеуметтік- тәрбиелік ортаны
үйымдастырушы, әр оқушымен қарым-қатынасты ретке келтіруші және бақылаушы
деген анықтамасын басты назарға алуымыз керек [69].
Жалпы білім ісін қайта құру сонымен бірге оқу-тәрбие жүйесін
жаңа сатыға көтеру міндеттерін мұғалімсіз жүзеге асыру мүмкін емес.
Еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуын жетілдірудің программалық
міндеттерін шешу жас мамандардың кәсіби біліктігіне, мәдениетіне, рухани
кемелдігіне тікелей байланысты. Халық мұғалімі - жас өспірімнің рухани
дүниесінің мүсіншісі, қоғам өзінің ең қымбаттысы, ең құндысы – балаларды,
өзінің үмітін, өзінің болашағын сеніп тапсыратын сенімді өкілі. Осы аса
ізгі және аса қиын кәсіп, бұған өз өмірін арнаған адамнан тұрақты
творчествоны, ойдың тынымсыз жұмысын, орасан зор жан-жомарттығын
балаларға сүйіспеншілікті, іске шексіз адалдықты талап етеді.
Мұғалім – адамды қалыптастыратын, адамды адам етіп тәрбиелейтін
адам иесі. Тәрбие деген аталы ұғымның пайдалы болғанынан бері бұл
қызметтің ең беделді әрі ең білгір адамдарға тапсырылатыны сондықтан.
Осыған орай мұғалім-тәрбиешілердің еңбегіне қоғамда зор мән берілген.
Г.А. Ягодин өзінің Еркін адамды тек еркін мектеп қана
тәрбиелейді атты мақаласында: Семья, мектеп, білім беру, мәдениет,
адамгершілік ұғымдары мұғалім, тәрбиеші сөздерімен қатар қолданылады. Бұл
ұғымдар қоғам өміріне біте қайнасып жатыр. Сайып келгенде, қоғамның
рухани дамуын үнемі алға жылжытып отырған нәрсе адамзат өз балаларының
келешек ұрпағының өмірін неғұрлым жақсырақ, неғұрлым мағыналы етуге
үздіксіз тырысушылығы белгілі. Бұдан туатын біздің мақсатымыз адамның
қабілетін дамыту, адамды жан-жақты жетілдіру, адамды әрі азаматты
тәрбиелеу, - деп атап көрсетеді.
Бұл орайда жаңаша ойлау жүйесіне негізделген қайта құрудың
күретамыры – мектепті гуманитарландыру мен демократияландыру еліміздегі
барлық жаңару жолындағы мақсат міндеттерімен ұштасып жатыр.
Сонымен, бүгінгі таңда толғағы жеткен көптеген педагогикалық
әлеуметтік проблемалар мұғалімнің ой-санасының жаңаруымен, жаңа
міндеттерді айқын түсінуімен, педагогтердің белсенділігі мен шығармашылық
қатынастарымен шешіледі.
Мұғалімнің қызметі өте күрделі әрі көп салалы. Мұғалім оқушының
жеке басының дамуын, қалыптасуын, білім беру мен тәрбие және оқыту
процесін басқарады. Сондықтан мұғалімнен жан-жақты терең ғылыми білім,
жоғары педагогикалық шеберлік, идеялық шыныққандық, саяси-моральдық
қасиет, табанды ерік-жігер, парасатты мінез-құлық талап етіледі.
Мұғалім еңбегі өзінің мақсаты, мазмұны және қоғамдағы алатын
орны жағынан ең құрметті болып танылған. Педагогикалық қызмет қиындығы мол
қызмет. Себебі, ол бір-екі ғана баланы тәрбиелемейді, ондаған әртүрлі
қабілеті мен бейімділігі, қызығушылығы, мінез-құлқы мен әдеп-ғұрпы,
түсінігі мен көзқарасы әр деңгейдегі жас өспірімдерді тәрбиелейді.
Олардың әрқайсысының өзіндік жекелеген ерекшелігін дамытады, ынтымақты,
тату жарасымды коллективке топтастырады. Әр балаға жеке адам деп шынайы
қамқорлық жасайды. Адам жанында, қоғамда, табиғи ортаны да ізгілікке
бөлейтін пәрменді ерекше құрал – мәдениет. Ал мұғалім мәдениеттің қайнар
көзі, әдебиет пен өнер шығармаларының жаршысы. Сондықтан қандай мұғалім
болашақтың мүсіншісі бола алады деген сұрақ туатыны заңды. Қазіргі заман
мұғалімі қызметінлегі ең басты ерекшеліктің бірі – жастарға рухани тұрғыдан
ықпал жасауды күшейту, сол арқылы еліміздің нағыз белсенді азаматын,
еңбеккелерін және отанды қорғаушысын тәрбиелеп шығару. Бұл үшін мұғалім
табиғат, қоғам, адам, айнала қоршаған дүние туралы ең жаңа ғылыми біліммен
қаруланған болуы шарт. Мұғалім еңбегінің негізгі объектісі әрі субъектісі
де бала, ал оның дамуын, тәрбиесінің заңдылықтарын жете білу – бірінші
кезектегі міндет.
Осыдан мұғалімді адам тану мамандығының иесі деуге де болады.
Себебі, бала пассивті материал емес. Мұғалім еңбегі өте-мөте ептілікті,
сезгіштікті, шыдамдылықты әрі сергектікті талап етеді. Мұғалім - бала
жанын сезе білуге, түсінуге бейім, онымен үнемі бірге болудан, араласудан
жалықпайтын және одан өзіне зор ләззат алатын адам. В.А. Сухомлинский:
Менің өмірімдегі ең басты нәрсе не болып еді? Бұған ойланып жатпастан-ақ
балаларға деген сүйіспеншілік деп жауап беремін - деген. Мұғалімнің
балаға деген махаббаты оның бойындағы барлық қасиеттерді ауыстыра
алмайды, қайта басқа қасиеттердің айқын көріне түсуіне негіз болады.
Мұғалімнің балаға шынайы сезіммен, құрметпен қарауы балада да мұғалімге
деген сыйлау сезімін тудырады. Мектеп өміріне сөз салсақ, балалар бір
қарағанда алдымен математика, не физика, химия мұғалімін жақсы немесе жек
көреді, содан кейін біртіндеп мұғаліммен бірге оның беретін физика не
химия пәніне де қызығып, жақсы көре бастайды. Екінші жағынан , балаға шын
ықыласы бар мұғалімнің өзінің мамандық қызметіне де қызығушылығы арта
түсетінін көруге болады. Л.Н. Толстой мұғалім өз ісіне деген
сүйіспеншілікті оқушыға деген сүйіспеншілікпен біріктіре алмаса, онда ол –
шын мәніндегі қазіргі заманның мұғалімі бола алмайтынын өсиет етіп айтқан.
Мұғалім еңбегінің ерекшелігі оның баламен үнемі қарым-қатынаста
болуымен және рухани араласуымен сипатталатынында. Сондықтан мұғалімнің
жалпы мәдениетінің жоғары дәрежеде болуы оның интеллектуалдық мүмкіндігі,
ой-өрісінің кеңдігі, рухани байлығы педагогикалық процесті тиімді
ұйымдастыруға зор ықпал жасайды.
Қазіргі жағдайда қайта құру процесінің басты міндеттерінің
бірі - білім сапасын арттыру алдындағы орынға қойылып отыр. Сондықтан
мұғалімнің білімділігі, интеллектуалдық мүмкіндігі жоғары болған сайын
оның шәкірттерінің білімге, ғылымға деген қызығушылығының артуына ықпалы
күшейе түседі. Сөйтіп, мұғалім өз заманының ең білімді, мәдениетті адамы
бола отырып, оқушыны оқи білуге, білім ала білуге үйретеді. Мұғалімнің
кәсіби дайындығы оның қоғамдық-саяси, арнаулы және психологиялық-
педагогикалық терең жан-жақты білімі болуымен анықталады. Білімді үнемі
толықтырып отыру күрделі ғылыми пәндерді терең әрі жан-жақта игеру қазіргі
мұғалімге қойылатын басты және айқын талап. Бұл үшін білім дәрежесі ғана
шешуші мәнге ие болмайды. Оған қоса білімнің дәлділігі, жүйелілігі және
үнемі дамып отыратындығы қажет. Адамның педагогикалық қызметке жарамдылығы
білімінің молдылығында ғана емес, сол білімнің үздіксіз дамып отыратығында,
меңгеруге ыңғайлығы мен жағдайына бейімділігінде. Бұл үшін мүғалім ертеңгі
мектепке дайын болуы тиіс және күні бұрын нақтылы білім қорын жинауы
керек. Мүғалімнің ғылыми білімдер жүйесін меңгеруі жоғары болуы мүмкін.
Дегенмен, осындай жағдайда ол мұғалімнің кәсіптік дәрежесінің бір ғана
көрсеткіші бола алады. Алған білімді педагогикалық қызметтің мақсатымен,
әдіс-жағдайларымен байланыстары, ұштастыра білу шеберлігі шешуші
көрсеткіш болып табылады.
Өз бетінше ойлай білу, қиын динамикалық жағдайларда жол таба
білу – қазіргі заман мұғаліміне тін кәсіби бейне. Ойлау процесінің
әрдайым педагогикалық міндеттерді шешуге бағытталуы, білімдер комплексінің
маңызды болуы, мүғалімнің кәсіби мінез-құлқы мен әрәкетіне өзіндік сипат
береді. Бүгінгі мұғалім - балаларға білім беруші ғана емес, сонымен бірге
олардың жаңадан ғана қалыптасып келе жатқан сана-сезімін жоғары дәрежедегі
рухани байлықтарымен байытушы, балаларда қоғамдық пайдалы еңбекке деген
қажеттілікті оятушы, олардың өз бетінше жаңалық ашуға, жаңалық жасауға
үйретуші әлеуметтік белсенділігі бар жеке адамды тәрбиелеуші. Сондықтан
мұғалім оқушылардан осы қасиеттерді көру үшін, еі алдымен, осындай жақсы
жақтарды өз бойында тәрбилеуі тиіс. Мұғалім ешбір қажымайтын, өз ісін
сүйетін, өзінің творчестволық деңгейін әрдайым молайтып отыратын мамандық
иесі.
Мұғалім - өз пәнін оқытудың әдістерін жете игерген,
шығармашылық еңбек ететін, педагогикалық шеберлігін үнемі жетілдіретін
маман. Педагогикалық шеберлік – идеялық-саяси бағыттың, жалпы мәдениеттің
мамандық білім, іскерлік дағдының, ұстаздық тәжірибенің жиынтығы. Мұғалім
еңбегінің нәтижелі болуы оның табиғи дарындылығында детін пікірлер де
бар. Сөз жоқ, дарындылық, аса қабілеттілік қай мамандықта болсын
кездеседі. Бірақ адам мамандық ерекшелігімен дүниеге келмейтіні ақиқат.
Педагогикалық шеберлік – кейбіреулерге ғана табиғиттың таңдап берген сыйы
емес, ол үздіксіз ізденудің, өзін-өзі үнемі кәсіби жетілдірудің және
өзінің қалаған мамандығына деген құмарлығынан туындайтын іс-әрекеттерінің
жиынтығы.
Шығармашылық ізденіс еңбектің, мамандықтың барлық саласына да
өте қажет, ал мұғалім үшін ол - ұстаздық дарындылыққа жетудің жолы,
педагогикалық еңбекте шешуші орын алады. Себебі мұғалім еңбегінің
объектісі – жансыз дүние емес, құрал-жабдық өндірісі де емес, өте күрделі,
қарама-қайшылықты әрі нәзік тірі организм, жас ұрпақтық рухани дүниесі.
Мұғалімде педагогикалық қабілет пен бейімділіктің болуы – оның еңбегінің
нәтижелі болуының кепілі. Педагогикалық қабілет пен мінез-құлық қасиеттері
мектептегі кезден-ақ біртіндеп көріне бастайды да, педагогикалық
институттағы оқумен әрі қарай дамытып жетіледі.
Мұғалім жас ұрпақты оқыту мен тәрбиелеу ісінде кәсіптік деігейі
және ұстаздық шеберлігі жоғары болуы үшін педагогикалық-психологиялық
аpнайы зерттеулер негізінде айқындалған педагог мамандығына тән іскерлік
пен дағдыларды меңгеруі тиіс. Өйткені педагогтік іс-әрекет өте динамикалық
жүйе, оның өзіндік арнайы құрылымы бар. Олар бірнеше бөліктерден тұрады:
танымдылық, құра білушілік, коммуникативтік (қарым-қатынас),
ұйымдастырушылық, хабарлама және зерттеушілік іс-әрекеттер мен дағдылар.
Танымдылық іскерлік, ең алдымен, жеке бастың интеллектуалдық
мүмкіндігі, мамандық еңбегінің негізі болып саналады. Танымдылық іскерлікті
қалыптастыру үшін адамның қабылдау, зейін, ойлау, елес, ес, т.б.
психикалық қасиеттерінің бірлікте дамуы қажет. Мысалы, адамның
байқағыштығы, өзін-өзі бақылауы, кездескен жағдайда дұрыс таба білуі,
ойлау процесінің дамуы үшін талдау жасау, салыстыру, сәйкестігін ажырату,
нақтылай білу, жинақтау, қорытынды жасау сияқты джағдылардың болуы қажет.
Бұл қасиет, сапалар үнемі жаттығу, адамның өзін-өзі тәрбиелеуі, оқу, білім
алу, еңбек процесі барысында тұтас қалыптасатын іскерлік.
Құра білу (конструктивтік) іскерлігі - оқу-тәрбие жұмысын
модельдеу, жоспарлау, композициялық материалдарды іріктеп алумен
сипатталады. Оқушылардың жас дара ерекшеліктеріне сай, оқу-тәрбие
процесінің материалдық базасына сәйкес жұмысты ретті ұйымдастыра білу. Бұл
іскерлікті меңгеру үшін интеллектуалдық қасиет, қабілет қажет. Алдағы
жұмысты жоспарлау, жобалау, алдымен ойлау, салыстыру, болжам жасау,
технологиялық, логикалық ойлау қабілеттерімен тікелей байланысты. Сондықтан
құра білу іскерлігі танымдылық іскерлікпен ұштасып жататын қасиет.
Қарым-қатынас іскерлігі – бұл мұғалімнің педагогикалық
процестің басында адамдармен қарым-қатынас жасауға үйренуі. Қарым-қатынас
тәсілдері ол алдымен, сөз сөйлеу техникасы, қимыл, бет құбылысын игере
білуден басталады. Коммуникативтік іскерлікті тәрбиелеу үшін, адам ең
алдымен, басқа адамды түсіне білуі, тани білуі және өзін де таныта,
түсіндіре білуге үйренуі керек. Екіншіден, өзінің ой-пікірін, көңіл-күйін,
көзқарасын, мақсатын сөйлескен, пікірлескен адамға, коллективке түсіндіре
білуге және оларды да түсіне білуге үйренуі қажет. Үшіншіден, адамдармен
қарым-қатынас барысында қажет болған жағдайда, бетбұрыс жасау сияқты
мүмкіндіктерді басқара білу оң шешім таба білу. Осылардың нәтижесінде
мұғалімде қарым-қатынас жасауға бейімділігі және ептілігі бар, адамдармен
оңай тіл табыса алатын, тез араласа алатын жеке бастың қасиеті
қалыптасады.
Хабарлау іскерлігі – жеке педагогикалық іскерлік болып
бөлінеді. Көбіне қатынас құралы ретінде қарастырылады. Себебі қарым-
қатынас хабарлама материалысыз болуы мүмкін емес. Информациялық іскерлік
оқу-тәрбие процесінің оптималдығын арттыруда шешуші орын алады. Оқу-білім
материалын терең жан-жақты білу, оқу әдістерін меңгеру, барлық хабарлама
құралдарын пайдалану дағдысының болуын талап етеді. Бұл іскерлік
мүғалімнен дауысты үйлестіре білуді, көңіл-күй сезімімен сөйлеуді, сөздің
құдыретті күшін және дұрыс үнін бет қимылды меңгере білуді талап етеді.
Сөйлеу, әнгімелесу, көрсете отырып түсіндіру, пікірлесу, тыңдау, сұрақ-
жауап айту тәсілдерін қолдану арқылы тыңдаушының зейінін аудару –
мұғалімнің педагогикалық іс-әрекетіне қажет іскерлік.
Ұйымдастырулық іскерлік – бұл мұғалім еңбегінің бөлінбейтін
үнемі жүріп отыратын маңызды саласы. Педагогикалық процесті басқарудың
негізгі шарты. Бұл бағыт педагогикалық іскерлікті бір-бірімен
байланыстыратын іскерлік.
Ұйымдастырушылық іскерліктің өзіндік белгілері бар. Олар:
жұмысты анықтау, мақсатын белгілеу, жұмысты талап ету, тапсырма беру,
тапсырылған жұмысты бақылау, орындалуын ұйымдастыру, орындалған жұмысты
қорытындылау, бағалау, есеп беру, нақтылы объектіге зейін қоя білу,
кездесетін кедергіні тез арада болдырмауға психологиялық ахуал туғыза
білу, іске қызығушылықпен кірісу, басқаларға жағымды ықпал жасау іс-
әрекеттерінен құралады.
Зерттеушілік іскерлік - әрбір педагогикалық құбылысқа ғылыми
тұрғыдан қарауды, ғылыми болжам жасауды, жобалау және эксперимент жүргізуді
жоспарлауды, сонымен қатар мұғалім озат тәжірибені де өзінің тәжірибесінде
жинақтауды, оларға творчестволық негізінде талдау жасауды және мектеп
өміріне ендіруді қамтиды. Жоғарыдағы аталған мамандық – педагогтық
іскерлік, білім щеңбері жинақталып, мұғалімнің жеке басының қасиет-
сапаларын ашып беруге мүмкіндік жасайды. Мұғалімнің жеке басын сипаттайтын
қасиеттер: кәсіби бағыттылығы, ғылыми көзқарасы, идеялық сенімі, саяси-
қоғамдық азаматтық белсенділігі, адамгершілік гуманистік қатынасы.
Педагогикалық кәсіптік қасиеттері - балаға деген ынта-ықылас
махаббат, педагогикалық еңбекке қызығу, психологиялық-педагогикалық
сезгіштік, байқағыштық, әділдік, талап қоя білушілік, табандылық,
ұстамдылық, өзін-өзі басқара білу, қайырымдылық-мамандылық еңбекті сүйе
білу.
Танымдылық қасиеттер ғылыми ой-өрісінің тереңдігі (білімдарлығы),
рухани танымдық қызығушылығы және оны қажетсінуі, интеллектуалдық
белсенділігі, жаңаны жақтаушылығы, педагогикалық өздігінің білім алуға
ынталылығы, шығармашылық пен педагогикалық ынтымақтастықты қолдауы, жаңашыл
педагогтерді дұрыс түсінуі, қабылдауы.
Сонымен, мұғалімнің қызметі, педагогикалық және психологиялық
мазмұны жағынан алғанда, адамның барлық мүмкіншіліктерін көрсетуді талап
ететін күрделі еңбек. Бұл туралы К.Д. Ушинский: Тәрбие де барлығы
тәрбиешінің жеке басына негізделуі тиіс... Ешқандай устав программа,
ешқандай оқу орнының жасанды орталығы қаншалықты жетілдіргенімен, тәрбие
ісінде жеке адамды алмастыра алмақ емес. Тәрбиешінің тірбиеленушіге
тікелей әсерінсіз мінез-құлыққа сіңірілетіндей шын тәрбие беруі мүмкін
емес- деген.
К.Д. Ушинскийдің анықтамасы бойынша, мұғалім педагогикалық
қызметтің субъектісі бола отырып, психолог ретінде көрінеді. Мұғалімнің
кәсіптік қызметті атқаруға дайындығы психологиялық көрегендік пен
байқампаздықты, өзін басқалармен теңестіруге қабілеттілікті қажет етеді.
Бұл сипаттаманы адамға жақындықты, ынталықты, өнертапқыштықты, эмоциялық
ерік тұрақтылығын айқындайтын жеке адамның көп сырлы қасиеттері
толықтырады. Арнаулы кәсіби сапаларды бөліп алуға тура келеді. Олар
педагогикалық такт, байсалдылық, өзін-өзі билеу, педагогикалық процестің
себеп-салдар байланысын түсінуге жағдай жасайтын кәсіби-педагогикалық
ойлау, өз әрекетіне талдау жасау, табыстар мен сәтсіздіктерге ғылыми
тұрғыдан түсінік беру, еңбек нәтижесін алдын-ала болжай білу.
Мұғалім адамдарды тәрбиелеуші, жетілдіруші, үнемі ықпал жасаушы
маман иесі болғандықтан, оның кәсібінің ерекше белгісінің бірі – педагогтық
әдеп.
Педагогтық әдеп, кең мағынасында педагогикалық процесте әрбәр
оқу-тәрбие мәселесін шішуде, жеке адамдармен не коллективпен қарым-
қатынас жасауда көрінетін кәсіптік сапа.
Педагогтық әдеп жай ғана сыпайылық білдіру емес, ол
творчестволық ақыл-ой әрекеті, мәдени мінез-құлықтың, саналы іс-әрекеттің,
білімділік пен іскерліктің жиынтығы. Мұғалімнің әрбір қадамында баламен
ара қатынасында сезгіштік, байқампаздық, салмақтылық, ұстамдылық,
ілтипаттылық, кешірімділік, талап қоя білу, адамға сенім арту, ынталы-
ықыласты болу, талас-тартыс туған жағдайда әділдік, адалдық көрсеті, бала
жүрегіне жол табу, оны тыңдай білу, түсіне білу педагогтық әдептілік
белгілеріне жатады.
Қазіргі кезде мұғалім мамандығына қойылатын талаптың бірі –
оны өзі тарапынан оқушымен, ата-аналармен, әдістермен демократиялық,
гуманитарлық және жариялылық принципті негідерде қарым-қатынас жасау
арқылы педагогикалық ынтымақтастықты жүзеге асыра білуі. Себебі, тек басқа
адаммен қарым-қатынас жасау барысында ғана адамның ішкі жан-дүниесі,
көзқарасы мен қаситтері айқын көрінеді. Қарым-қатынассыз адам туралы жете
білу мүмкін емес. Қазіргі қоғамды қайта құрудың өзі рухани жаңару.
Қазақстанда қазақ тіліне мемлекеттік статус берілуі ұлттық болмысты,
мідениетті және ізгілік қасиетті дәріптеуге жол ашты.
Мұғалім жас ұрпақты жаңаша ойлауға адамзат тарихында ғасырлар
бойы жиналған байлықты білуге және бүгінгі күнде өмірімізде орын алған
рухани жұтандықтан арылуға ықпал жасаушы мамандық.
Ортамызға қайта оралған халқымыздың рухани байлығының төл
перзенттері Шәкәрім, Ахмет, Мағжан, Жүсіпбек, Міржақып еңбектері мүғалімнің
сана-сезімін, дүниетанымын жаңартуға бағыт береді.
Сонымен мүғалімнің рухани өсіп-жетілуі оның педагогикалық
шеберлігіне байланысты. Ал педагогикалық шеберлік мүғалімнің мектептегі оқу-
тәрбие жұмысы мен кәсіби білімінің кешенді дайындығының негізі болып
табылады.
Педагогикалық энциклопедияда: Шығармашылық дегеніміз адамның
белсенділігі мен дербес іс-әрекетінің ең жоғары формасы - деп анықтама
берілген. Ал адамның белсенділігі де дербес іс-әрекетпен сипатталады. Бұл
жерде еске алатын нәрсе мүғалімнің қызметінің ерекшелігі өсіп-дамып келе
жатқан жас адамның ішкі жан дүниесін үнемі сезе білуі. Сондықтан ешбір
оқулық та, программа да мүғалім мен бала арасындағы жанды ынтымақтастықты
алмастыра алмайды. Бұдан туындайтын ой: бүгінгі мектептегі педагогикалық
процесте мүғалімді де, оқушыны да бірдей шығармашылық позицияға қоятын
педагогикалық ситуация туғызу. Кезінде көрнекті ғалым-педагог Б.П.Есипов
мүғалімнің еңбегіне мән беріп, оқушылардың шығармашылық еңбеғі жаңа бір
нәрсені жасау, табумен ғана шектелмей, оның сол жаңаны табуға, жасауға жету
жолында, әдісін де қамтитынын түсіндірген.
Кезінде А.С.Макаренко тәрбие жұмысының шын мәні оның балаға
тікелей ықпалында емес, оның өмірін ұйымдастыруында деп атап айтқан болатын
[70].
Оқушының жеке басын қалыптастырудың нәтижелілігі тәрбие
қызметіндегі мұғалімнің кәсіптік шеберлігіне байланысты. Оқушыларда
эмоционалды-құнды қатынастарды қалыптастыру бүкіл тәрбие жұмысының негізі
болуы тиіс. Жеке тұлғаның айналадағы дүниеге, өзіне, табиғатқа, адамдарға
деген практикалық қатынасы мінез-құлығынан, іс-әрекетінен көрініс табады.
Оқушылардың бойында тек жақсы әдеттер, іскерлік пен дағдылар қалыптастыру
қажет. Мұғалімдер қолданып жүрген тәрбиелік қызметтің формаларымен
тәсілдерін өзгерту негізгі әдіс болу керек.
Мемлекеттің, жеке тұлғаның этно-мәдени идентификациясын сақтау
ана тілімен мәдениетке тарту арқылы, әлем мәдениетінің құндылықтарын
меңгертумен қатар эмоционалдық құндылықтарды меңгеруге бағытталған, этно-
мәдени саласындағы саясатының негізінде оқушыларда ұлттық мәдениетке,тілге
деген қажеттілікті ,оны меңгеруге деген ұмтылушылықты қалыптастыру өте
маңызды. Этно-мәдениетті тәрбие кеңестігін қуру ең алдымен педагог
мамандардың осы іске дайындығының деңгейіне байланысты.
Жоғарыда айтылғандардың негізінде, жоғары оқу орындарының күн
тәртібінде жаңа, жан-жақты білімді, адамгершілігі жоғары, азаматтық
позициясы қалыптасқан, ұлттық сана сезімі бар, ішкі резервтері зор, бір
сөзбен айтқанда тәрбиелік потенциалы жоғары деңгейдегі мамандар дайындау
мақсаты болу керек.
Күнделікті өмір жағдайында білімгер шығармашылық тұрғыдан дамыған
тұлға болуы тиіс. Жоғарғы оқу орнының оқу-тәрбие қызметінің жүйесі, болашақ
педагогтардың белсенді шығармашылық позициясын қамтамасыз ететін,
потенциалдық мүмкіндіктерін мен қабылеттерін жүзеге асыруға, оның кәсіптік
қызметіндегі тәрбие мақсаттарын шешуге жағдай жасауға бағытталуы керек.
Бүгінгі күні тәрбие стратегиясын жүзеге асыруда, мұғалімнің тәрбиелік
қызметі мен қоғам талаптарының арасында, бірқатар себептерге негізделген
келіспеушілік байқалады.
Бірінші себебі: мұғалім мамандығының қоғамдағы мәртебесінің
төмендігінде; екінші себебінің психологиялық-педагогикалық сипаты бар,ол
мұғалімнің стандартты білім беру үрдісінің аясында өзінің ішкі резервтерін
толық жүзеге асыра отырып, нәтижелі жұмыс істей алмауында; үшінші себебі:
бүгінгі қоғам талаптарына сай тәрбие мақсаттарын шешуге мұғалім қауымының
дайындығының жеткіліксіз деңгейінде.
В.П. Борисенконың пікірі бойынша мұғалімдердің оқу-тәрбие үрдісінің
проблемаларын сапалы шешуге дайын еместігі кәсіптік тұлғалық ұстанымдарының
несциентистік бағыттылығына, психологиялық-педагогикалық білімнің
ескіргеніне байланысты. Мұғалімнің білім орталық позициясы тәрбиеге
шығармашылық бағыт беретін, оқушылардың субъективті қалыптасуын
ынталандыратын, өз бетінше дамуын, азаматтылығын, толеранттылығын
дамытатын, эмоционалдық тұрғыдан түрлендіретін инновациялық технологияны
әдіс-тәсіл, форма ретінде қолдануға кедергі жасайды,
О.Х. Аймағамбетова бүгінгі күннің мұғалімнің ойлауы, жан дүниесінің
ұстанымы және педагогикалық қызметінің стилі ретінде қабылданатын кәсіптік
ментальдыгы педагогтардың әлеуметтік-кәсіптік топ ретінде сапалы және
санды даму динамикасына және санасының қалыптасу үрдісіне негативтік әсері
бар деп санайды [72].
Бүгін қоғамның білім беруге қойып отырған талаптары мен білім берудің
нақты жағдайы арасындағы қарама-қайшылықтарды үздіксіз педагогикалық білім
беру жүйесін барлық деңгейінде – кәсіптікке дейін, жоғарғы оқу орнындағы,
жоғарғы оқу орнына кейін де жаңарту арқылы шешуге болады.
Білім беруді жаңартудың стратегиясы педагогикалық мамандарды
ұйымдастыру, мазмұнын, құрылымын құрып дайындау және эксперименталды түрде
қолданып көруде.
Қожахметова К.Ж. [73], Каптерев П.Ф. [68], Крысько В.Г. [74],
Балтабаев М.Х. [62] өз еңбектерінде білім берудің мазмұны, жалпы адамзаттық
және ұлттық компоненттерден тұрып, көп мәдениетті сипатта болу керек деп
атап көрсеткен. Педагогикалық үрдісте әр этносқа тән құндылықтардың, жалпы
адамзаттық, жалпы Қазақстандық құндылықтардың сапалы үйлесімділігі орын
алуы тиіс.
Қазақстан Республикасының жоғарғы білім беруді дамыту стратегиясының
негізгі мақсаты жас ұрпақтың білімі мен тәрбиесінің жоғарғы сапасын
қамтамасыз ете алатын жоғарғы оқу орнының ұлттық моделін құру.
Инновациялық шығармашылық ойлау типті, дамыған дүниетанымдық мәдениеті
бар құндылықтардық нақты жүйесін меңгерген жаңа типті педагогтар дайындауға
бағытталған, педгогикалық мамандар даярлау жүйесін түбегейлі өзгерту
қажеттілігі туып отыр. Қазақстан Республикасының педагогы жоғары
дүниетанымымен, Қазақстандық менталитетімен ерекшеленуі тиіс [62].
Демократиялық, вариативтік, ұлттық қызығушылықты ескеру, гуманизация
және мобильдік принциптер білім беру жүйесін дамытудың әлеуметтік-
педагогикалық жағдайлары болып табылады. Болашақ мұғалімді дайындау
жөніндегі ғылыми зерттеулерді талдап, бағдарламалық құжаттармен танысу
Қазақстандық білім беруді жаңартудың арнасында педагогикалық білім беру
жүйесін жаңартуының негізгі факторы, мемлекеттік стратегияның негізі
ретінде үздіксіз педагогикалық білім беру жүйесін дамыту концепциясын
дайындау болып табылады деп болжам жасауға болады. Әлеуметтік-
психологиялық, құқықтық, мазмұндық-әдістемелік, ұйымдастыру-экономикалық
қатынастардың өзгеруінен білім берудің парадигмаларының ауысуы білім беруді
реформалау үрдісін актуалдандырды.
Қазақстан Республикасының білім беру саласындағы бүгінгі күнгі
тенденциялары және оның әр-түрлі сатысының алдында тұрған мақсаттары жалпы
үздіксіз білім беру жүйесінде жоғарғы білім берудің орны мен функциясын,
ролін қайта қарастыру қажеттілігін туындатады. Ол төрт сатыдан тұрады:
1. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту;
2. Орта (жалпы орта, бастауыш және орта кәсіптік);
3. Жоғары кәсіптік білім беру;
4. Жоғары оқу орнынан кейінгі кәсіптік білім беру.
А. Әбілқасымова Қазақстан Республикасында жоғары білім беруді
дамытудың стратегиясының мақсаты , жас ұрпаққа жоғары сапалы білім мен
тәрбие бере алатын ,жоғарғы білім берудің бірінші ұлттық моделін
қалыптастыру болып табылады. Жоғары оқу орнының жүйесінде жоғары оқу
орнының ғылыми академиялық секторының өзара байланысының арасында алшақтық
орын алатынын, әр түрлі профильдегі институттардың университеттерге
бірігуі, педагогикалық мамандар даярлауға кері әсерін тигізді [75].
Жоғары оқу орнын бітіруші маңызды деп белгіленген мақсат, міндеттерді
жүзеге асыруға, жоғары оқу орны қабырғасында дайын болуға тиіс. Жоғары
мектеп келесі міндеттерді шешу керек:
- оқу бағдарламаларын жетілдіру арқылы маман дайындаудың жоғары сапасын
қамтамасыз ету;
- мамандықтардың мемлекеттік классификаторын жетілдіру, жоғары және
жоғары білім беруден кейінгі кәсіптік білім берудің жалпыға міндетті
мемлекеттік стандартын дамыту және ендіру;
- барлық салада халықаралық қатынастарды кеңейту;
- педагогикалық кадрларды қайта даярлау және білімін жетілдіруді одан
әрі дамыту;
- қашықтықта оқытуды және жаңа ақпараттық технологияларды ендіру;
- ауылды жерге және артта қалған аудандарға жіберілген мамандарға
жеңілдіктер қарастыру;
- академиялық және салалық ғылымның жоғарғы білім беру мен әр кезеңдік
интеграциялау.
Жоғары педагогикалық білім беру проблемасы соңғы уақытта Өкіметтің
назарында. Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігінің
коллегиясында педагогикалық кадрлар дайындау мәселесі бірнеше рет
көтерілді. Көптеген жоғарғы оқу орындарының оқу бағдарламаларына
Мамандыққа кіріспе, Педагогика тарихы, Тәрбие жұмысының әдістемесі,
педагогикалық мамандықтарда курстық, дипломдық жұмыстарынан бас тартуы,
педагогиканың проблемалары бойынша арнаулы курстардың оқытылмауы,
мамандықтың негізгі пәндерінен мемлекеттік емтихандардың болмауы ешқандай
қуаттайтын жағдай емес. Болашақ педагогтар оқытудың жаңа ақпараттық
технологияларын қолдану дағдыларын меңгермеген, жаңа оқыту технологиялары
бойынша арнаулы курстар оқытылмайды, оқу бағдарламалары жаңартылмайды.
Жоғары оқу орнының оқу жоспарында педагогикалық тәжірибе аз мөлшерде
жоспарланған. Болашақ педагогтар дайындығы ауылдық мектеп базасында
өткізілмейді.
Осыған байланысты міндетті психологиялық-педагогикалық пәндердің
тізімі анықталады: Мамандыққа кіріспе, тәрбие теориясы, тәрбие жұмысының
әдістемесі, педагогика тарихы.Үздіксіз педагогикалық тәжірибе қарастырылған
және мұғалім мамандығын дайындауды жүзеге асыратын жоғары оқу орындарының
қызметін ретке келтіруге бағытталған бір қатар ескертулер жасалған.
Қазақстан Республикасының білім беру мекемелерінде тәрбие жүйесін
жетілдіруге бағытталған тәрбиенің комплекстік бағдарламасының негізгі
мақсаты:
-қазақстандық патриотизм, азаматтылық, гуманизм, жалпы-адамзаттық
құндылықтар негізінде жеке тұлғалық сапаларды қалыптастыру;
-этномәдениеттік ерекшеліктерді ескере отырып, тәрбие бағдарламаларын
жасау;
-жастардың қоғамдық ұйымдарына қолдау көрсету;
-қосымша білім беретін , мектептен тыс тәрбие мекемелерінің жүйесін
сақтау және дамыту;
- сынып жетекшілерін, кураторларды, білім беру мекемелерінің
қызметкерлерінің білімін жетілдіру, қайта даярлау.
Тәрбиенің мақсаты индивид деп анықталған болашақ маманның көп
мәдениетті тұлға болып қалыптасуына оның өзінің мәдениеті арқылы басқа
этникалық және ұлттық сана-сезімнің негізі болатын, дамыған тарихи,
лингвистикалық санасы бар мәдениетті меңгеруі болып табылады. Ұлттық
менталитет ұзақ жылдар бойы қалыптасып келеді. Этникалық құндылықтарды тек
халық тарихы арқылы танып білуге болады. Білім берудің халықтық, ұлттық
сипатын қарастырған А.Сейтишев [77], Н.О.Бороноев [78], В.Г.Павленко [78],
Е.А.Донченко [79] білім берудің негізгі принциптерінің бірі деп –Қазақстан
мемлекетін мекендеген халықтардың тарихын білу, халық тағдырына, жер
тарихына өзінің қатысы бар екенін сезіну сезімін тудырып, этностан тыс адам
тұлға ретінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz