Ғұндар мемлекетінің гүлденуі

Жоспар
Кіріспе

1 Ғұндардың юэчжилермен, Қытаймен, үйсіндермен, қаңлылармен қарым.қатынасы
2 Тарихы

Б.з.д. III ғасырдың соңғы онжылдығында Ғұндар мемлекетін әскери басшы тәңірқұты (шаньюй) басқарды. Сыма Цянь ғұндардың күшті тайпа бірлестігі құрылғандығы туралы былай дейді:“ Ол кезде дунхулар (Маньчжурияда мекендеген монғолдардың арғы атасы, "дун" — шығыс, "ху" — тағы, жабайы деген мағына береді) әлі де күшті, ал юэчжилер гүлдену дәуірін басынан өткізуде еді. Ғұндарда Тоуман төңірқұты болатын". ”
Оның екі әйелінен туған екі так мұрагері болған еді. Тоуман екі баласының біреуі Мөдеден құтылу үшін юэчжилерге аманат ретінде жұмсайды. Мұны сезген Мөденің юэчжилер арасында жүріп калай билікті қайтарып алуға дайындалғандығын дерек көзі былайша қызықты баяндайды. Деректен ғұндардың басында юәчжилерге тәуелді болғандығын, юэчжилерге аманат ретінде тәңірқұты ұлдарын жіберіп тұрғандығы байкалады.

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Ғұндар мемлекетінің гүлденуі

Б.з.д. III ғасырдың соңғы онжылдығында Ғұндар мемлекетін әскери басшы
тәңірқұты (шаньюй) басқарды. Сыма Цянь ғұндардың күшті тайпа бірлестігі
құрылғандығы туралы былай дейді:“ Ол кезде дунхулар (Маньчжурияда
мекендеген монғолдардың арғы атасы, "дун" — шығыс, "ху" — тағы, жабайы
деген мағына береді) әлі де күшті, ал юэчжилер гүлдену дәуірін басынан
өткізуде еді. Ғұндарда Тоуман төңірқұты болатын". ”
Оның екі әйелінен туған екі так мұрагері болған еді. Тоуман екі баласының
біреуі Мөдеден құтылу үшін юэчжилерге аманат ретінде жұмсайды. Мұны сезген
Мөденің юэчжилер арасында жүріп калай билікті қайтарып алуға
дайындалғандығын дерек көзі былайша қызықты баяндайды. Деректен ғұндардың
басында юәчжилерге тәуелді болғандығын, юэчжилерге аманат ретінде тәңірқұты
ұлдарын жіберіп тұрғандығы байкалады.

Осындай аманатта жүріп, Мөде юэчжилерден қашып шығады. Әскер жинап, катаң
тәртіп енгізіп, билікті басып алады. "Маодунь (Мөде) өз жауынгерлерін
үйрете отырып, оларға өзінің "ыскыратын жебесін" (ғұндардың тесігі бар
сүйектен жасалған жебелері) қайда жетсе, сол жаққа атуға бұйырды. Жүздеген
ысқырған жебелер жаудың зөресін ұшырып, олардың аттарын үркітті... Ол өз
қосынындағы оқ атпағандардың басын шабуға бұйырды. Сонда ғана барлық
жауынгерлер онымен бірге оқ атуды үйренді. Маодунь уакыттың таянғанын
түсінді".

Осылайша төңкеріс жолымен б.з.д. 209 жылы Мөде тәңірқұты билік басына
келеді. Ғұндардың жаулап алу соғыстары дунхулардан басталды. Мөде батыстағы
юәчжи тайпаларын бағындыру үшін әскери жорықтар жасады. Ол 203—201 жылдары
Саян Алтайы мен Жоғары Енисей өзеніндегі ежелгі қырғыз тайпаларын
бағындырып, солтүстік шекарасын кеңейтті. Ендігі негізгі карсыластары —
Қытай ментюэчжилер еді.

Ғұндардың ұзак уақыт бойғы басты қарсыласы — Хань империясы (Қытай) болды.
Сол кезде б.з.д. 202 жылы Қытайда азамат соғысы аяқталып, бір орталыққа
біріккен Хань әулеті билікке келді. Бұл тарихи дерек Ғұндар мемлекетінің
күшеюімен тұстас келді.

Өзінің шекарасының қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатымен б.з.д. 200 жылы
Қытай империясы ғұндарға қарсы соғысты өзі бастады. Алғашкы қақтығыстан
кейін Мөде өз әскерлеріне кейін шегінуге бұйрык береді. Ал Хань әскері
жауды қудалай, ізіне түсіп, негізгі күштерінен алыстап қол үзіп қалады.
Алдыңғы шепте императордың езі де бар еді.

Ғүндар шегінуін тоқтатып, тертке бөлінген атты әскер белімімен тау
аңғарында қытай әскерлерін жан-жақтан қоршауға алады. Жеті күн қоршауда
қалған император ғұндармен келісімшарт жасауға мәжбүр болады. Ол шарт
бойынша, император қытай ханшасын Мөдеге әйелдікке беріп, жыл сайын бағалы
сыйлықтар (жібек мата, шарап, күріш) жіберіп тұруға уәде етеді. Хань
императоры Гаоцзудың осы "тыныштық пен туыстық" туралы шартқа кол қоюуы,
оның ғұндардың күштілігін мойындағандығын көрсетеді.

Сейтіп, 40 жылға ғұн мен Хань әулеті арасында тыныштық орнайды. Меде билік
жүргізген кезде ғұндар гүлдену дәуірін басынан өткізіп, кемеліне жетті.
Халық саны 300 мыңға жетіп жығылды. Байкал көлінен Тибет тауына дейін Шығыс
Түркістаннан Хуанхэ өзенінің орта ағысына дейінгі аралықты алып жатты.
Мөденің мұрагері Лаушан (Лаошань) тәңірқұты тұсында Ғұн мемлекетінің
құдіреті күшейе түсті. Бүдан кейінгі ғұндардың тарихы Шығыс Түркістандағы
аса бай қалалар үшін Хань империясымен күреске толы болды.

Ғұндардың юэчжилермен, Қытаймен, үйсіндермен, қаңлылармен қарым-қатынасы

Ғұндардың юэчжи тайпасымен күресі ғұндардың жеңісімен аяқталды. Юэчжилер
тек б.з.д. 174—165 жылдары түпкілікті талқандалды. Нәтижесінде, юэчжилер
Орталық Азияға шегініп, Әмударияның жоғарғы ағысына жылжиды. Ғұндарға
бағынғандардың арасында үйсіндер де бар еді. Қытай жазбаларында 36-ға жуык
керші ұлыстардың бағындырылғандығы айтылған.

Мөде б. з. д. 174 жылы қайтыс болды. Мөденің баласы Лаушан тұсында юэчжилер
тасталкан болып жеңіліп, олардың бір бөлігі Жетісуды мекен етті. Жетісудағы
сақтардың бір белігі юэчжилердің қысымынан Ферғананы басып өтіп, Парфия,
Бактрияға жылжып, келесі бір белігі Ауғанстан Солтүстік Үндістанға
(Кашмирге) өтіп кетеді. Үлкен юэчжилер Жетісуды 30—40 жыл шамасындай ғана
иемдене алды. Кейін Жетісуды үйсіндер юэчжилерден тартып алды.

еж.дәуірдегі тайпалар одағы, түркі халықтарының арғы тегі. Б.з.б. 1
мыңжылд.қалыптасқан. Бастапқы кезде Солт.Қытайда, Моңғолияда, Байкал
өң.қоныстанған. Еж.Қытай жылнамаларында Ғ. гуй фаң, гун руң, хун ю
секілді атаулармен берілген. Б.з.б. 3 ғ. соңына қарай Ғ.бірігіп әскер
түзеп, өздерінің мемл.құрды. Ғ.24 руға бөлінген,оларды бектер биледі. Әр
рудың өз жері болды. Жоғ.билеуші Тәңірқұт титулын иемденген. Қытай дер-де
Ғ.жоғ.билеушісі шаньюй деп ат. Ғ.өмірінде көшпелі мал ш.басты рөл
атқарды. Жылқының асыл тұқымдарын өсіріп, ат баптауды жетік меңгерген Ғ.-
дың ішінде отырықшы тұрмыс кешіп,егіншілікпен шұғылданғандары да болған.
Ғ.дәнді дақылдардың ішінде тарыны көп өсірген. Кен қазып металл қорытқан.
Қолөнері мен бейнелеу өнері жоғары деңгейде болған. Зергерлік өнердегі
полихром стилін дүниеге әкелген. Ат сайыс ойындарының нег.салған. Көк
тәңірге табынып, ата-баба рухына сиынған. Өздерінің дәстүрлі құқық жүйесін
қалыптастырған. Ғ.өз арасында қылмыс жасап айыпты болғандардың бетін
тілген. Ол адамның қайтадан қылмысқа баруға батылы бармаған. Себебі, келесі
жазалағанда өлім жазасына кесілетін. Ғ.соғыс тұтқындарын құл қылып және
т.б.жұмыстарға пайдаланған. Ерлердің бәрі қатардағы жауынгер саналған.
Ғ.әскерінің нег.атты әскерден тұрған. Салт атты жауынгерінің қару-жарағы –
садақ,семсер,қанжар,найза. Ғ.жауынгерлік құдіретінен сескенген қытайлықтар
Ұлы Қытай қорғанын салдырған. Ғ.күшті мемл.болып отыруы қытайлықтарға
ұнамады. Олар Ғ-ды әлсіретудің жолын іздеді. Б.з.б. 209 жылдан Ғ-ды Мөде
басқарды. Мөде кезінде Қытайдың шекаралық аудандарына жорықтар жасады. Мөде
бастаған ғұндар Хань әулетін де титықтатты. Шығыста Мөде шығыс ху
тайпаларын бағындырды. Батыста юечжи тайпаларына жорықтар жасады. Б.з.б.
201 ж.жорықта Ғ.Алтай тайпаларын бағындырды. Б.з.б. 177 ж.қарай Тынық м.-
тан Каспииге дейінгі жерді қаратты. Осылайша Ғ.құрамына дун-ху, юечжи,
гянгунь,үйсін,қаңлы т.б.тайпалары кірді. Б.з.б.1ғ.орт.шенінде империяға
айналған Ғ-дар мемл.толассыз соғыстан,тақ таласынан т.б.әсерінен әлсірей
түсті. Б.з.б 55 ж-ғұн одағы екіге бөлінді. Оңт.бөлігі Хань имп.-на
бағынышты болды (Хуанхэ шаньюй). Солт.ғұндар Моңғолияға ордаларын орнатты
(Чжи-Чжи шаньюй), бірақ толассыз соғыс салдарынан Солт.Моңғ-я,
Шығ.Түркістанға қарай қоныс аударды.Ғ-дың күшеюі Қытай имп.алаңдатып,
жорыққа дайындалады. Шайқастың салдары: Ғ.әскері талқандалып, қала
қиратылады. Б.з.93 ж.-Ғ-дың Қаз-ға 2-ші рет қоныс аударуы. Ғ-дар
Сырдарияға, Аралға, Орт.-Бат.Қаз-ға жетті. Б.з.ІҮ ғ.-оңт.Орал даласына,
Дунайға жетіп, ғұндар деген атпен Венгрияға қоныстанады. Ғ-дар тарихы,
жауынгершілік жорықтармен белгілі. Аттила басшылығымен Ғ.еуропалық елд-дің
бірқатарын тізе бүктірген. Еділ патша тұсында Ғ.империясы өз дамуының
жоғ.сатысына жетті: Еуропаны Рим үстемдігінен азат етті, Құл иеленушіліктің
жойылуына ықпал етті, Ғ-да әскери-демократиялық құрылыс нығайды. 453
ж.Аттила қайтыс болғаннан кейін Ғ.имп-сы ыдырай бастады. Ғ.-дың Қаз-н
жеріне енуіне байланысты тайпалардың түріктенуі басталған. Ғ-дар Қаз-нға
Орт.Азиядан б.з.б. І ғ-дың соңы мен б.з. І ғ.аралығында келді. Бұл-
халықтардың ұлы қоныс аударуы атанған тарихи оқиғамен тұспа-тұс келді. Ғ-
дар таптық қоғамға және мемлекеттік басқаруға өте бастаған. Белгілері: жеке
меншіктің п.б;алғ.әкімшіліктік аппарат құрылды;салық енгізілді;құқық
артықшылығының ережесі қалыптасты.
“ЖЕР – МЕМЛЕКЕТТIҢ ТIРЕУI ӘРI БАСТЫ ӨЗЕГI. БIР ТҰТАМ ЖЕРДI ДЕ ҚЫТАЙҒА
БЕРМЕЙМIЗ!”
Ғұн патшасының бұл өсиетiн ұмытуға бiздiң хақымыз жоқ

III ғасырда билiк басына келген ғұн қолбасшысы Мөденiң ақыл- парасаты,
көреген саясаты арқасында қазақ жерiн мекен еткен түрiк тайпалары күш-қуаты
мол құдiреттi елге айналды. Ұлан-ғайыр даланы мекен еткен үш жүз мыңға
жетер-жетпес ғұн тайпалары үшiн ең басты қауiп – 50 миллион халқы бар Қытай
империясы болатын. Бiр күнi қытайлық дун-ху тайпасы ғұндардан олардың асыл
тұқымды тұлпарларын талап етедi. Жүйрiктiгiмен, сұлулығымен аты шартарапқа
жайылған тұлпарларды ғұн тайпалары тегiн бергiсi келмейдi. “Ат үшiн
соғыспаймыз!” – деп шорт кескен Мөде ғұндарға дун-ху талабын орындауға
бұйрық бередi. Бұған көнбегендердiң басын алады. Бұдан кейiн қытай тайпасы
ғұндардан сұлу қыздарды, оның iшiнде Мөденiң өз әйелiн де сұрайды.
“Қойнымыздағы әйелдердi қалай беремiз?! Бұл қандай басынушылық!” – деп
тулайды ғұндар. Ғұн патшасы Мөде қытайдың бұл талабын орындауға да
шақырады. “Бiздiң өмiрiмiз, келешек ұрпақтың тағдыры мен мемлекеттiң ертеңi
әйелден әлдеқайда қымбат” деген Мөде ғұн қыздарын қытайға беруге бұйырды.
Оның сөзiне құлақ аспағандары басынан айырылды. Бiраз уақыттан соң дун-ху
тайпасы ғұндардан екi ел ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.