Бастауыш сынып оқушыларының біліктерін қалыптастыруда сыныптан тыс жұмыстың ерекшеліктері
Кіріспе
1. Бастауыш мектеп оқушыларының білім, біліктерін қалыптастыруда сыныптан тыс жүмыстарды ұйымдастырудың өзіндік ерекшеліктері
1.1 .Бастауыш мектепте сыныптан тыс жұмыстарының педагогикалық мәні.
1.2 Бастауыш мектеп оқушыларына жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстарының түрлері.
2. Бастауыш мектеп оқушыларына дүниетану пәнін оқытудың әдістемесі мен сыныптан тыс жұмыстарын жүргізу.
2.1 Дүниетану пәнінен жүргізілетін сыныптан тыс жүмыстардың мазмүиы мен әдістері.
2.2 Сыныптан тыс жүмыстарда оқушылардың білім, біліктерін қалыптастырудың дәстүрлі әдістерін жетілдірудің жолдары.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
1. Бастауыш мектеп оқушыларының білім, біліктерін қалыптастыруда сыныптан тыс жүмыстарды ұйымдастырудың өзіндік ерекшеліктері
1.1 .Бастауыш мектепте сыныптан тыс жұмыстарының педагогикалық мәні.
1.2 Бастауыш мектеп оқушыларына жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстарының түрлері.
2. Бастауыш мектеп оқушыларына дүниетану пәнін оқытудың әдістемесі мен сыныптан тыс жұмыстарын жүргізу.
2.1 Дүниетану пәнінен жүргізілетін сыныптан тыс жүмыстардың мазмүиы мен әдістері.
2.2 Сыныптан тыс жүмыстарда оқушылардың білім, біліктерін қалыптастырудың дәстүрлі әдістерін жетілдірудің жолдары.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының қоғамдық өмірінде жүріп жатқан демократиялық өзгерістерге байланысты белгілі әлеуметтік шарттарды ескере отырып, жеке түлғаны қалыптастыруды көздеген білім беру жүйесіне қойылатын талаптар күшейе түсуде.Сол талаптардың бірі-оқушының дүние танымын қалыптастыруда елеулі ықпал жасайтын білім мазмүнын жетілдіру. Оқушылардың дүниетанымын қалыптастыруда сыныптан тыс жүмысының маңызы зор. Сыныптан тыс жүмысының барлығы да оқушылардың жаңа білімдерін байыта,олардың ақын-ойын дамыта отырып,білім,біліктерін қалыптастыруға үлкен әсерін тигізетіндігін тілге тиек ете отырып:
«Бастауыш мектеп оқушыларының дүниетану сабағында сыныптан тыс жүмыстарды үйымдастыруда білім, біліктерін қалыптастыру» тақырыбын таңдадық.
Қазіргі .кездегі қоғам дамуының заңдылығы мектеп оқушыларының рухани, интеллектуалды және жан-жақты дамыған, білімпаз, шығармашылығы белсенді, тұрақты өз бетінше білім жетілдіруге ынталы және дағдысы қаланған, кез-келген өмірлік мәселелерді шеше білуге қабілетті тұлға ретінде қалыптасу аса жоғары талапка қойып отыр. Бұл күрделі тәлім-тәрбиелік мәселелерді шешу мақсатында тәуелсіз республикада бір қатар іргелі жұмыстар қарастырылуда. Білім қашанда қоғам дамуы мен жетілуінің а,са маңызды алғы шарттары болып келеді.
«Бастауыш мектеп оқушыларының дүниетану сабағында сыныптан тыс жүмыстарды үйымдастыруда білім, біліктерін қалыптастыру» тақырыбын таңдадық.
Қазіргі .кездегі қоғам дамуының заңдылығы мектеп оқушыларының рухани, интеллектуалды және жан-жақты дамыған, білімпаз, шығармашылығы белсенді, тұрақты өз бетінше білім жетілдіруге ынталы және дағдысы қаланған, кез-келген өмірлік мәселелерді шеше білуге қабілетті тұлға ретінде қалыптасу аса жоғары талапка қойып отыр. Бұл күрделі тәлім-тәрбиелік мәселелерді шешу мақсатында тәуелсіз республикада бір қатар іргелі жұмыстар қарастырылуда. Білім қашанда қоғам дамуы мен жетілуінің а,са маңызды алғы шарттары болып келеді.
1. Қоянбаев Р.М.Доянбаев Ж.Б Педагогика Алматы, 2002 ж.
2. Мельчаков Л.Ф. Табиғаттануды оқыту және бала тәрбиесі. Алматы "Мектеп" 1985 ж.
З. Болдырев. Мектептегі тәрбие жұмысынаң методикасы
4. Кыркалов В.А., Шпитальник П.Э.. Оқушыларды сабақтан тыс уақытта тәрбиелеу Алматы, Мектеп баспасы 1975ж.
5. Коротов В.М. Мектеп оқушыларының өзін-өзі басқаруы Алматы, Мектеп баспасы 1978ж.
б. Савин Н.В. Педагогика Алматы , Мектеп 1983.
7. Омар О.Е. Қосымша білім беру ұйымдары тәрбие жұмыстарының негізгі құралы. Түркістан 2004ж.
8. Кыркалов В.В., Цыпурский Г. Мектеп жасындағы интернат жұмысын ұйымдастыру Алматы, "Мектеп" 1984.
9. Степанов И.А., Горощенко В.П. Табиғаттанудан сабақ беру методикасы 1981 ж.
10. Каиров И.А., Богданова О.С. Адамгершілікке тәрбиелеу әліппесі. Алматы "Мектеп" 1988 ж.
11. Нұрмағанбетов С, Овчинникова Р. Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар 1969ж.
12. Әбенбаев С.Ш. Сынып жетекшісі. Алматы "Дарын" 2001 ж.
13. Аймағамбетова Қ. Бастауыш сынаптарда дүниетануды оқытудын теориялық негізі Алматы "Балауса" 2003 ж.
14. Сичинова В.А. Экскурсиялық жұмыс Алматы "Мектеп" 1985ж.
15. Сейталиев Қ.Б. Тәрбие теориясы Алматы "Мектеп" 1986ж.
16. Қоянбаев Р.М. Қысқаша педагогикалық сөздік.
17. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары. Алматы 2003ж.
18. Траитак Д.И. Биологияға арналған кластан тыс жұмыстарды қалай қызықты өткізуге болады Алматы "Мектеп" 1984ж.
19. Бастауыш мектеп // №1-92 28 б.
20. Бастауыш мектеп // №8-87 22 б.
21. Бастауыш мектеп // №2-87 32 б.
22. Бастауыш мектеп // №10-2003 5 б.
23. Бастауыш мектеп // №3-2004ж.
24. Бастауыш мектеп // 1954ж.
25. Қазақстан мектебі // 9, 2003. 6 б.
26. Қазасқтан мектебі // №2, 2003ж.
2. Мельчаков Л.Ф. Табиғаттануды оқыту және бала тәрбиесі. Алматы "Мектеп" 1985 ж.
З. Болдырев. Мектептегі тәрбие жұмысынаң методикасы
4. Кыркалов В.А., Шпитальник П.Э.. Оқушыларды сабақтан тыс уақытта тәрбиелеу Алматы, Мектеп баспасы 1975ж.
5. Коротов В.М. Мектеп оқушыларының өзін-өзі басқаруы Алматы, Мектеп баспасы 1978ж.
б. Савин Н.В. Педагогика Алматы , Мектеп 1983.
7. Омар О.Е. Қосымша білім беру ұйымдары тәрбие жұмыстарының негізгі құралы. Түркістан 2004ж.
8. Кыркалов В.В., Цыпурский Г. Мектеп жасындағы интернат жұмысын ұйымдастыру Алматы, "Мектеп" 1984.
9. Степанов И.А., Горощенко В.П. Табиғаттанудан сабақ беру методикасы 1981 ж.
10. Каиров И.А., Богданова О.С. Адамгершілікке тәрбиелеу әліппесі. Алматы "Мектеп" 1988 ж.
11. Нұрмағанбетов С, Овчинникова Р. Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар 1969ж.
12. Әбенбаев С.Ш. Сынып жетекшісі. Алматы "Дарын" 2001 ж.
13. Аймағамбетова Қ. Бастауыш сынаптарда дүниетануды оқытудын теориялық негізі Алматы "Балауса" 2003 ж.
14. Сичинова В.А. Экскурсиялық жұмыс Алматы "Мектеп" 1985ж.
15. Сейталиев Қ.Б. Тәрбие теориясы Алматы "Мектеп" 1986ж.
16. Қоянбаев Р.М. Қысқаша педагогикалық сөздік.
17. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары. Алматы 2003ж.
18. Траитак Д.И. Биологияға арналған кластан тыс жұмыстарды қалай қызықты өткізуге болады Алматы "Мектеп" 1984ж.
19. Бастауыш мектеп // №1-92 28 б.
20. Бастауыш мектеп // №8-87 22 б.
21. Бастауыш мектеп // №2-87 32 б.
22. Бастауыш мектеп // №10-2003 5 б.
23. Бастауыш мектеп // №3-2004ж.
24. Бастауыш мектеп // 1954ж.
25. Қазақстан мектебі // 9, 2003. 6 б.
26. Қазасқтан мектебі // №2, 2003ж.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Рысбекова Меруерт
Бастауыш сынып оқушыларының біліктерін қалыптастыруда сыныптан тыс жұмыстың
ерекшеліктері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050102 – мамандығы – Бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі
Түркістан, 2011
Қазастан республикасы БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Бастауыш оқыту теориясы мен әдістемесі
кафедрасының меңгерушісі,
п.ғ.к., доцент ----------------- Ортаев Б.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы׃
Бастауыш сынып оқушыларының біліктерін қалыптастыруда сыныптан тыс жұмыстың
ерекшеліктері
050102 –- Бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі мамандығы бойынша
Орындаған: СПМ-817о тобының студенті
Рысбекова Меруерт
Ғылыми жетекшісі,
п.ғ.к., доцент С.Қожагелдиева
Түркістан 2011
Мазмүны
Кіріспе
1. Бастауыш мектеп оқушыларының білім, біліктерін қалыптастыруда
сыныптан тыс жүмыстарды ұйымдастырудың өзіндік ерекшеліктері
1.1 .Бастауыш мектепте сыныптан тыс жұмыстарының педагогикалық мәні.
1.2 Бастауыш мектеп оқушыларына жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстарының
түрлері.
2. Бастауыш мектеп оқушыларына дүниетану пәнін оқытудың әдістемесі мен
сыныптан тыс жұмыстарын жүргізу.
2.1 Дүниетану пәнінен жүргізілетін сыныптан тыс жүмыстардың мазмүиы мен
әдістері.
2.2 Сыныптан тыс жүмыстарда оқушылардың білім, біліктерін
қалыптастырудың дәстүрлі әдістерін жетілдірудің жолдары.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе.
Зерттеудің көкейкестілігі: Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының
қоғамдық өмірінде жүріп жатқан демократиялық өзгерістерге байланысты
белгілі әлеуметтік шарттарды ескере отырып, жеке түлғаны қалыптастыруды
көздеген білім беру жүйесіне қойылатын талаптар күшейе түсуде.Сол
талаптардың бірі-оқушының дүние танымын қалыптастыруда елеулі ықпал
жасайтын білім мазмүнын жетілдіру. Оқушылардың дүниетанымын қалыптастыруда
сыныптан тыс жүмысының маңызы зор. Сыныптан тыс жүмысының барлығы да
оқушылардың жаңа білімдерін байыта,олардың ақын-ойын дамыта
отырып,білім,біліктерін қалыптастыруға үлкен әсерін тигізетіндігін тілге
тиек ете отырып:
Бастауыш мектеп оқушыларының дүниетану сабағында сыныптан тыс жүмыстарды
үйымдастыруда білім, біліктерін қалыптастыру тақырыбын таңдадық.
Қазіргі .кездегі қоғам дамуының заңдылығы мектеп оқушыларының рухани,
интеллектуалды және жан-жақты дамыған, білімпаз, шығармашылығы белсенді,
тұрақты өз бетінше білім жетілдіруге ынталы және дағдысы қаланған, кез-
келген өмірлік мәселелерді шеше білуге қабілетті тұлға ретінде қалыптасу
аса жоғары талапка қойып отыр. Бұл күрделі тәлім-тәрбиелік мәселелерді шешу
мақсатында тәуелсіз республикада бір қатар іргелі жұмыстар қарастырылуда.
Білім қашанда қоғам дамуы мен жетілуінің а,са маңызды алғы шарттары болып
келеді.
Сондықтан да тәуелсіз қазақ елі ғасырлар тоғысында оны ұйымдастыру мен
мазмұнын түбегейлі жаңартуда қадам жасап Қазақстан Республикасының 2015
жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы қабылданды. Осы
тұжырымдаманың 4.3 пунктінде мектептен тыс мекемелер балаларға қосымша
білім беру мен тәрбиелеуді қамтамасыз ете отырып, орта білім беру жүйесіне
енеді.
Орта білім. берудің мақсаты-жылдам өзгеріп отыратын дүние
жағдайларында алынған терең білімінің,кәсіби дағдылардың негізінде еркін
бағдарлай білуге,өзін-өзі іске асыруға,өзін-өзі дамытуға және өз бетінше
дүрыс,адамгершілік түрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті жеке
түлғаны қалыптастыру.
Жеке түлғаның қалыптасып дамуы үздіксіз сипатта болады. Оның жүзеге
асуы тек сабақ жүйесінде ғана емес, сабақтан тыс жүргізілетів әртүрлі
тәрбиелік әрекеттермен үштасады. Ол әдетте сыныптан тыс және сабактан тыс
болып бөлінеді.
Сыныптан тыс жұмыс - тұлғаның әлеуметтік қалыптасуын қамтамасыз етуде
оған жағдай, туғызатын мұғалімдердің басшылығымен ұйымдастырылған және
сабақтың мақсаты мен өзара байланысты болып келетін жүмыстың дербес түрі.
Ол әртүрлі әрекеттер жиынтығы ретінде балаға кең көлемде тәрбиелік
ықпал ете алады. Оқушылармен жүргізілетін сыныптан тыс жүмыс сыныпта алған
білімдерін толықтыра және тереңдете отырып, ең алдымен балалардың
таланттары мен қабілеттерін неғүрлым толық ашудың, олардың белгілі бір
нәрсеге қызығушылығы мен ынтасын оятудың қүралы ретінде қызмет атқарады,
сонымен қатар оқушылардың бос уақытын үйымдастырудың формасы болып табылады
және де олардың адамгершілік мінез-қүлық тәжірибесін қалыптпстырудың негізі
ретінде қызмет атқарады. Оның оралымдылығын, мазмұнын түрленлдіру және
белгілі бір істерді орындау үшін балаларды әртүрлі орналастыру
мүмкіндіктері оқушыларға жеке дара қатынас жасауға үлкен мүмкіндіктер
ашады.
Балалардың қабілеттілігі мен бейімділігін дамыту, қоғамдық
белсенділігін арттыру, еңбекке кәсіби бағдар беруге, ғылым мен техникаға,
өнерге, әдебиетке, спортқа үлттық дәстүрге күштарлығын тәрбиелеу, олардың
мәдени демалывсын, бос уақытын дүрыс үйымдастыру мақсатында осы жүмыстардың
барлығын сыныптан тыс білім мен тәрбие беру мекемелерінде үйымдастырылады.
Мүндай мекемелерге: балалар кпубтары мен саябақтары, балалар кітапханалары,
балалар театрлары мен балалар стадиондары, спорт, музыка мектептері және
мекемелері мектептермен біріге отырып, оқушыларды әржакты
жұмысқа тартады.
Сыныптан тыс жұмыстардың қайсыбір түрі болмасын оқушылардың шығармашыл
тұлғасын тиімді тәрбиелеудің маңызды факторы болып табылады. Демек,
сыныптан тыс жұмыстар оқушылардың мектептен аллған білім тәрбиесін
толықтырады, солармен бірлесе отырып, бір мақсатты жүзеге асырады:
оқушылардың дене бітімінің сымбатты болуына, ақыл-ойының дұрыс
қалыптасуына, рухани-әлеуметтік, моральдік тұрғыда дамуына ықпал етеді.
Сыныптан тыс сабақтан тыс уақытта өткізіледі, бірақ оны мектепке
оқушылардың бос уақытын үйымдастыруға, олардың қабілелтін анықтауға және
дамытуға, әрнәрсеге қызығушылығын арттыруға көп нәрсе білу қүштарлығын
оятуға көмекетесетін, балаларды тәрбиелейтін арнаулы мекемелепрде
өткізіледі, оқушыларддың сабақ үлгерімін қаддағалап отылрады.
Өз зерттеуімізді әдіснамалық теориялық түрғыда негіздеуде ғалым
педогогтардың тәрбие мен сыныптан тыс білім жөніндегі К.Д.Ушинский,
А.С.Макаренко, Н.В.Савин, М.И.Болдыров сынды ғалымдардың
еңбектеріне сүйендік. (И.А.Степанов, В.П.Горощенко) Табиғаттанудан сабақ
беру методикасы, (П.П.Болдыров) Мектептегі тәрбие жүмысының методикасы,
(В.А:Кыркалов, П.Э.Шпитальник.) Оқушыларды сабактан тыс уақытта тәрбиелеу
саласындағы зерттеулерді пайдаландық. Солардың ішінде қазіргі жағдайда
оқушылардың білімі мен тәрбиесі тиімділігін жетілдірудің маңызды қайнар
көзі ретінде, сыныптан тыс жұмысмтарының ғылыми негіздерін жасауға бізге
Қазакстан ғалымдары Р.Ж.Қоянбаев Педогогика, Е.О.Омар Қосымша білім беру
ұйымдары тәрбие жұмысының негізі, С.Нұрмағанбетов Мектептегі сыныптан тыс
жұмыстар С.Ш.Әбенбаев (сынып жетекшісі), З.Абилова (оқушыларға сыныптан
тыс жұмыстарда эстетикалық тәрбие беру), К.Б.Бозжанова (оқушылармен
жүргізілетін және мектептен тыс жұмыстар) сынды зерттеу жұмыстарының көмегі
зор болды.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш мектеп оқушыларының дүние танымдық
білімдерін арттыруда сыныптан тыс жұмыстардың тиімді түрлері мен
әдістерін анықтау.
Зерттеудің міндеттері:
1. Бастауыш мектептегі сыныптан тыс жұмыстардың педагогикалық мазмүнын ашу.
2. Бастауыш мектептегі сыныптан тыс жұмыстардын түрлерін анықтау.
3. Дүниетану пәнін жүргізуде сынаптан тыс жұмыстардың өзіндік
ерекшеліктерін салыстыру.
4. Бастауыш мектептегі сынаптан тыс жұмыстарды үйымдастыру жөніндегі
озат педагогикалық тәжірибелерді жинақтау.
Зерттеудің пәні: 4-сынып дүниетану пәні.
Зерттеудің нысанасы: Бастауыш мектептегі сыныптан тыс жұмыстар.
Зерттеудің әдістері: Шығармашылық және дидактикалық малтериалдар,
ғылыми-әдістемелік әдебиеттерді іріктеу, педогогикалық- тәжірибеллерді
жинақтау, бақылау, анализдеу, синтездеу, талдау, анкета.
1. Бастауыш мектеп оқушыларының білім, біліктерін қалыптастыруда сыныптан
тыс жұмыстарды ұйымдастырудың өзіндік ерекшеліктері.
1.1 Бастауыш мектепте сыныптан тыс жұмыстардың педагогикалық мәні.
Егемен еліміздің тірегі-білімді ұрпақ.Білім бастауы-бастауыш мектепте
берілетіні айқын.Осыдан да бастауыш мектепте әртүрлі пәндер тоғысып,оқушы
білімін дамытып, келбетін сомдауға үлес қосады. Біздің егемен еліміздің
мәртебесін көкке көтеріп, экономикасын, ішкі және сыртқы саясатын дамытатын
тек қана жастар. Бастауыш мектептің негізгі міндеттері -баланың жеке
басының алғашқы қалыптасуын қамтамасыз ету, оның қабілеттерін ашып дамыту
болып табылады.
Білім тек сабақта ғана емес сыныптан тыс уақытта да беріледі. Түрлі
сыныптан тыс жүмыстар оқушылардың білімдерін тереңдетеді. Яғни, сыныптан
тыс жұмыстар деп - оқу бағдарламасынан тыс әр түрлі тәрбиелік-білімділік
мәні бар сабақтан тыс уақытында жүргізілетін жұмыстарды айтады. Оқушылармен
жүргізілетін сыныптан тыс жұмыс оқу-тәрбие жұмысының құрамды бөлігі болып
табылады.
Оның негізгі мақсаты - балаларды жан-жақты дамытуға бағытталады және
бүкіл тәрбие міндеттерін шешуге көмектеседі.
Сыныптан тыс жұмыстың негізгі міндеті - мектеп оқушыларының
қызығуын, бейімділігін, қабілеттілігін жан-жақты дамытып оқушылардың бос
уақытын дұрыс ұйымдастыру. Егер де сыныптан тыс жұмыс оқу бағдарламасымен
дұрыс ұштастырылса, онда ол бүкіл тәрбие жұмысының жүйесін дұрыс
үйымдастыруға көмектеседі. Сонымен қатар оқушылардың білімдерін
тереңдетуге, ой-өрістерін кеңейтуге, олардың ынталы болуына және әр нәрсені
біліп алу қүмарлық сезімдерін оятуға септігін тигізеді.
Біріншіден, сыныптан тыс жұмыс баланың сабақта мүмкін болмайтын жан-
жақты дара қабілетін ашуға ықпал етеді.
Екіншіден, сыныптан тыс әр түрлі жұмыстардың түрімен айналысу баланың
жеке әлеуметтік тәжірибесін жандандырады, оның азамат құндылықтарына
негізделген білімдерін байытып, қажетті практикалық іскерлігі мен дағдысын
қалыптастырады.
Үшіншіден, сыныптан тыс жүмыс оқушыларды әрекеттің әр түріне қатысты
қызығушылығының дамуына,оған белсенді қатысуға деген құлшынысын тәрбиелеуге
нәтижелі ықпал етеді. Егер де балада еңбекке деген түрақты қызығушылық және
белгілі бір практикалық дағды қалыптасқан болса, онда ол өз бетінше
тапсырманы нәтижелі орындауды қамтамассыз ете алады. Бүгін де бала өзінің
бос уакытын қандай іске арнауды білмей жатса, соның негізінде жастар
арасында қылмыстың көбеюіне әкеледі. Сондықтан бүл өте күрделі мәселеге
айиалды.
Төртіншіден, сыныптан тыс әр түрлі жұмыстарының формасы тек қана
баланың өзіндік дара қабілетін ашуға ықпал етпейді, сонымен бірге оқушылар
ұжымында өмір сүруге үйренеді. Яғни, оқу, еңбек әрекеттерінде және
қоғамдық пайдалы істерді атқаруға өзара ынтымақтастыққа, бір-біріне
қамқор болуға, өзін басқа жолдастарының орнына қоя білуге тәрбиелейді.
Тіпті сыныптан тыс жұмыстың қандай да бір түрі болмасын, танымдық,
спорттық, еңбек коғамдык пайдалы, оқушылардың өзара ынтымақтастық
тәжірибесін белгілі бір салада байытады, қорытындысына үлкен тәрбиелік
нәтижеге қол жеткізуге ықпал етеді.
Бесіншіден, сыныптан тыс жұмыстардың өткізуде уақытқа қатаң шектеу
болмайды.
Алтыншыдан, сыныптан тыс жұмыстың нәтижесіне күнделікті бақылау
мүмкіндігінің болмауы. Себебі, онда тек жалпы жетістікпен оқушылардың жеке
дара даму деңгейін бақылауға ғана мүмкіндік береді.
Бастауыш сатыда оқу-тәрбие процесі жан-жақты қарастырылып, оқушылар
ұйымы арқылы ықпал ету қазіргі кезеңнің өзекті мәселесі болып отыр.
Философиялық ұғымда "Дүниеге көзқарас дегеніміз - айнала қоршаған орта,
бүкіл әлем, біртұтас дүние туралы, ондағы адамның орны, тіршіліктің мән-
мағынасы туралы көзқарастадың, пікірлер мен түсініктердің жүйеленген
жиынтығы". Осы философиялық қағида дүниетану көзқарасының тұп нұсқасы
ретінде оның қалыптасу жолын көрсетеді.[ 4 ]
Дүниеге көзқарас қоршаған ортамен, қоғамдық өмірмен, тіршілікпен
байланысты туатын болса, ол үнемі дамуда болатыны занды. Даму өз-өзінен
тумайды. Ол-тынымсыз ізденіс, қателіктер мен қиындықтарды жеңе отрып,
шындыққа жақындау және жету жолы.
Жеке тұлғаны дамыту мәселелері М.Б.Блонскийдің, Л.С.Выготскийдің
,С.А.Рубинштейннің, Л.В.Занкотың еңбектерінің негізгі арқауы болып
табылады. Л.В.Занков Оқушылардың сыныптан тыс уақытындағы оқу әрекетіне
белсене араласуына маңыз береді. Оқытудың өмірмен байланысына қажетті
талаптар қоя отырып, оқушылардың өздері жинақтаған өмір тәжірибесі,
әсерлері, байқаулары болу керек деп қарайды. Сондай-ақ сыныптан тыс
жұмыстарды ұйымдастыру арқылы оқушыларды шығармашылық ізденістерге
салуға және олардың ішкі сезімдерінің дамуына, білімдерін
тереңдетуге ықпалын тигізеді - деп санайды.
Ұлы педагог А.С.Макаренко айтқандай сыныптағы әрбір жұмыс әрқашан да
тәрбие жұмысы болып табылады, бірак тәрбиені тек білім беру арқылы шешу
мүмкін емес. Сондықтан тәрбие мақсаттарын жүзеге асыруда сабақ процесінде
ғана емес, сыныптан тыс өткізілетін қоғамдық шараларды жиі өткізудің маңызы
зор деп санайды. Сыныпптан тыс жұмыстар-оқушылардың адамгаршілік
қасиеттерін қалыптастыруда, өнер саласындағы талғам-тілектерін тәрбиелеуде
адамдар өмірінде кездесетін жағымды-жағымсыз мінез-құлық нормаларына
олардағы дұрыс көзқарасты қалыптастыруға елжандық сезімдерін шыңдауға,
сабақтан тыс кезде өткізілетін тәрбие жұмыстарын ұйымдастырудың негізгі бір
формасы болып саналады. Демек, сыныптан тыс жүмыстар оқушылардың танымдық
белсенділіктерін арттырып білім,біліктёрін қалыптастырады.
Білім - адам ойында шындықтың дұрыс бейнеленуі, қоғамдық тәжірибеде
тексерілген таным барысының нәтижесі. Білім адамдардың қоғамдағы
материалдық және рухани іс-әрекеті нәтижесі ретінде пайда болды. Білімді
жеке адамның игілігіне айналдыру үшін, оны ойлау операциясы
-талдау, синтездеу, салыстыру, жіктеу және жинақтау арқылы терең ұғыну
қажет. Оқушы ойлау операциясына сүйеніп, өз білімін шындыкка айналдыра
алады.
Ал, білік - бір ережеге және оны нақты міндеттерді шешу барысында
лайықты пайдалануға негізделген жаңа әрекетті меңгерудің
нәтижесі. Білікті іс-әрекеттің орынды тәсілдерін таңдай білуден тек қана,
таңдай білуден ғана емес, оларды тәжірибеде орындаудан көрінеді. Біліктілік
тәсілдерді таңдай білуден басқа мақсатқа жету үшін кажетті шарттарды білуді
қажет етеді.
Озат педагогтар - С.Нүрсейітова, А.Жарылқапова сыныптан тыс әрекеттер
оқушылардың білімдерін кеңейтіп жан-жақты ізденулеріне мүмкіндік жасайды,
өзіндік таным іс-әрекеттерндің қорытындысы шығады және сыныптан тыс
жұмыстар арқылы балалар тылсым дүниенің әр түрлі сырларын ұғынады деп
түсіндіреді.
С.Ш.Әбенбаев өзінің Сынып жекшісі атты еңбегінде сыныптан тыс
жұмыстарды ұйымдастырудың маңызды мынадай бес ерекшелігін атап көрсетеді. -
Сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастырудың мынадай өзіндік ерекшеліктері
бар:
1. Балада өзіне қатысты жағымды қатынасты қалыптастыру және ондағы
өзін-өзі бағалаудың әділдігін қамтамассыз ету. Бұл баланың одан әрі
дамуының негізі болады. Сыныптан тыс оқу процесіндегі шектеуді жоюға
мүмкіндік береді және баланың өзі жөніндегі жағымды көзқарастың
қалыптасуына өзінің күш-қайратына сенімділігінің орнауына жағдай туғызады.
2. Балада ынтымақтастық, ұжымдық өзара әрекет ету дағдысы
қалыптасады. Егер де балада өзіне қатысты жағымды көзқарасы бар жағдайда
жолдастармен тіл табысу, олардың пікірін тыңдау өзара міндеттерін
бөлісу, басқа адамдардың мүддесін ескерту, көмектесу
біліктілігі қалыптасқан жағдайда, онда толығымен ұжымдық өзара
жағымды әрекеттесу дағдысы қалыптасады.
3. Баланың дүниетанымдық компоненттері: адамгершілік,
эмоционалдық, ерік-жігері қалыптасады. Сыныптан тыс жұмыстарда
бала адамгершілік түсінік арқылы қоғамдық мораль және мінез-құлық
нормаларын меңгереді.
4. Баланың таным қызығушылығы дамиды, яғни мұндай міндетте сыныптан
тыс жұмыс сабақта және сабақтан тыс әрекеттің сабақтастығын қамтамассыз
етеді. Өйткені сыныптан тыс жұмыс сабақтағы тәрбиемен байланысты, мұендай
көзқараста ол оқу процесінің нәтижесін арттыруға бағытталған. Баланың
таным қызығушылығын дамыту, бір жағдайда, ол оқыту процесінде жұмыс
істесе, екінші жағдайда балаға тәрбиелік ықпалын күшейтеді.
5. Балада әр түрлі көркемөнер әрекеттерінің түрімен тікелей танысу
арқылы ондағы қажеттілігі қалыптасады. Сыныптан тыс жұмыста бала өзіне
пайдалы әрекетпен шұғылдануы тиіс және оны өздік тұрғыдан ұйымдастырады.
Жоғарыда аталған міндеттер сабақтан тыс жұмыстардың негізгі бағыттарын
анықтайды. Сыныптан тыс жұмысының мақсат және міндеттері тұтас
педагогикалық процестің қызметіне ерекше сипат береді-білімділік, тәрбиелік
және дамытушылық.
Білімділік мақсаты оқу әрекеті секілді басымдылыққа ие бола алмайды.Ол
сабақтан тыс жұмысында тәрбие және дамытушылык кызметі нәтижелі іске
асыруда көмекші рөл атқарады. Соған орай сабақтан тыс жұмысының білімділік
мақсаты ғылыми білімдер жүйесін және оқу біліктілігімен дағдысын
қалыптаструды көздемейді, керісінше балаларда белгілі бір мінез-құлық
дағдысын қалыптастыру ұжымдық өмірді қарым-қатынас мәдениетін үйретеді.
Сыныптан тыс жұмысының дамытушылық мақсатаының маңызы ерекше. Ол белгілі
бір әрекетке байланысты оқушылардың психологиялық процестерін, оқушылардың
жеке-дара қабілеттерін дамытуды көздейді. Соған орай баланың жасының
қабілетін анықтау, бейімін, қызығушылығын дамытуды іске асырады. Сыныптан
тыс жұмыстар оқушылардың білім, білік шығармашылық әрекетін қызығушылығын
арттырады,ой-өрістерін кеңейтеді.Көптеген әрекеттер нәтижесінде оқушылардың
адамгершілік,кішіпейілділік,әсерлен ушілік және ерік-жігер қасиеттерін
тәрбиелеу міндеттері атқарылады.Осындай іс-әрекеттердіқ жүзеге асырыуы
оқушылардың сабақ үлгерімін,дүние танымын арттыруына сыныптан тыс жүмыстың
үлкен себебі тиеді. М.И.Болдырыв сыныптан тыс жүмыстарға тән негізгі
ерекшеліктерді (І-кесте) атап көрсетеді.
Сыныптан тыс жұмыстарға тән негізгі ерекшеліктер: Оқыту сабақтарына
қарағанда сыныптан тыс жүмыс ерікті негізде өткізіледі. Оның бірінші
ерекшелігі,міне, осында. Оқушылар ынта мен бейімділіктеріне байланысты
өз қалаулары бойынша көп болып және жеке атқарылатын жұмыстарға
қатысады.Демек,еріктілік, ең алдымен сыныптан тыс сабақ түрлерін еркін
таңдап алуды білдіреді.
Сыныптан тыс жұмысты ұйымдастырудың екінші ерекшелігі оның міндетті
бағдарламалар көмегімен байланысты болмайтындығында. Оның мазмұны мен
формасы негізінен алғанда оқушылардың ынталары мен талап-
тілектеріне, жергілікті жағдайларға байланысты болады. Пәндік және басқа
үйірмелердің бағдарламалары шамалық, бағдарлық күйде болады. Бұл сыныптан
тыс жұмыстың мазмұны анағұрлым икемді, мектеп оқушыларының ынтасы мен
талап-тілектеріне сай келетіндей етуге мүмкіндік береді.
Сыныптан тыс жұмыстың үшінші ерекшелігі жас шамасы әртүрлі оқушыларды
қамтитындығында. Мектеп хорының немесе оркестрінің, көркемөнерпаз
үйірмелерінің және спорт ұжымдарының жас шамалары әр түрлі болып келетін
құрамы сыныптан жұмысты ұйымдастыруға және өткізуге кедергі бола алмайды.
Керісінше, әр түрлі сыныптардың оқушыларын біріктіре отырып сыныптан тыс
сабақтар бүкіл мектеп ұжымының топтаса түсуіне себепші болады. әртүрлі
сыныптардағы оқушыларды біріктіретін үйірмелерде ересектеу балалардың
өзінен кішілерге қамқорлық жасауларына, жолдастық өзара көмекті өрістетуге
жақсы жағдай туғызылады. Сыныптан тыс жұмыстың төртінші ерекшелігі, онда өз
бетімен айналсудың басым болуынан көрінеді. Үйірмелерде, спорт
ұжымдарында, көркемөнерпаздар ұжымында балалардың өз беттерімен жұмыс
істеулеріне кең мүмкіндіктер беріледі.Оны,әрине педагогтар бағыттап
отырады, бірақ оқыту сабақтарынан ерекшелігі - оны негізінен мектеп
оқушыларының өздері ұйымдастырады.
Қазіргі жағдайдағы сыныптан тыс жұмысының бесінші ерекшелігінің мәні
ондағы қоғамдық пайдалы іс-әрекеттің сыбағалы салмағының артқандығында.
Егер біраз уақыт бұрын сыныптан тыс жұмысты өзара сөйлесу және көңіл көтеру
формалары басым болып келседазір ол қоғамға пайдасы мол бағытқа ие болып
келеді. Соның нәтижесінде ол мектеп оқушыларына,әсіресе жоғары сыныптарда,
кәсіптік бағдар берудің өте маңызды да ықпалды құралы ретінде көрініп отыр.
Сыныптан тыс жұмыстың алтыншы ерекшелігі - формалар мен
әдістердің сан алуандығы. Сыныптан тыс сабақтардың барлық
формалары мен әдістерін санап шығу қиын және мүмкін де емес. Ең алдымен
өңерпаздар клубтарының және ғылыми қоғамдарды құруды көрсеткен жөн.
Қоғамға пайдалы іс-әрекеттерді ұйымдастырудың, мектеп
оқушыларының мәдени дүниетанымын көтерудің формалары алуан түрлі болып
түсті. Кейде сыныптан тыс жұмыска оқушылардың барлығы емес, белсенді
оқушылар ғана тартылады. Басқалары,ең алдымен қиын мінезді балалар
сабақтан тыс уақытта ұйымдастырылған әсер ету өрісінен тыс қалады. Ал
алдыңғы қатарлы мектептердің тәжірибесі болса, мұндай балаларды сыныптан
.тыс қызықты жұмысқа тартудың оларды қайта тәрбиелеуге,
сыныптан тыс уақытта бірлескен ұжымдық іс-әрекетке деген ынтаны арттыруға
көмектеседі. Тәрбиені комплексті түрде жүргізуді жүзеге асыру оқушылардың
ешқайсысын калдырмай, бәрін сынып жұмысының түрімен қамтуды көздейді.
Қазіргі жағдайдағы сыныптан тыс жұмыстың жетінші ерекшелігі - оның
бұқаралылығы. Ол табиғатты, техниканы, өнерді сүйетін жеке балаларды ғана
емес, барлық оқушыларды қамтиды. Оның бүқаралық формалары топтық және жеке
дара сабақтармен толықтырылып отырады. Сыныптан тыс жұмыстар өмірмен
байланысты" болса онда кез-келген үйірменің ғылыми қоғамының жұмысы айнала
қоршаған ортамен танысуға және оны гүлдендіруге белсене қатысуға себепші
болады. Сонымен қатар сыныптан тыс жұмыстар анда-санда емес, жүйелі,
өткізілсе, онда ол едәуір арта түседі. Оқушылардың қызығушылықтарын, білім,
біліктерін ой-өрістерін кеңейтеді. Сыныптан тыс жүмыстарды мектеп
оқушыларының сабаққа жауапкершілігі, ғылымға сүйіспеншілігі тәрбиеленеді.
Сыныптан тыс жүмыс процесінде оқушылар ғылым мен техниканың қазіргі
проблемаларымен танысады.Баланың сана-сезімінің өсуіне,түлға ретінде
қалыптасуына сыныптан тыс жүмыстың тигізер пайдасы көп. Сыныптан тыс
жүмысты басқару-ол бпаланың жаратылысынан берілген қабілетін дамытып кана
қою емес,сонымен бірге оның ізденуге деген қүштарлығын арттырады. Өйткені
әр адам ең бірінші өзін тәрбиелейді. Бүл өмірлік үстаным.
Сыныптан тыс жүмыс -бүл жас буынның коғам өміріне араласуын 'өзі өмір
сүріп отырған ортаға қалыптасуы болып табылады. Сонымен бірге сыныптан тыс
жүмыстардың мазмүны оқушының теориялық білімдерін кеңейте
молықтыра түсуге лайықталып, оқушылардың жеке қабілетін дамытады.сыныптан
тыс сабақтардың құндылығы, олардың тиімділігі көбіне бір қатар талаптарды
сақтауға байланысты. Ең алдымен олардың саяси бағыттылығын қамтамассыз
етудің маңызы зор. Бұл талапты сыныптан тыс жұмыстың формалары мен
әдістерін таңдаған кезде, оны жоспарлау және ұйымдастыру процесінде
қорытынды шығарған кезде сақтаған жөн. Сыныптан тыс жұмыстардың негізгі
түрлері ең алдымен оқушылардың сабақта алған білімдерін
кеңейтуді көздейді.
Бастауыш сынып оқушыларына сыныптан тыс білім берудің әр түрлі ісіне
қатыстыра отырып, өздерінің шығармашылығын дамытуға, өз қабілеттерін
арттыруға үлкен мүмкіндіктер беріледі.
1.2. Бастаудлш мектеп оқушыларына жүргізілетін сыныптан тыс жүмыстың
түрлері.
Оқушыларды жан-жақты дамытудың міндеттерімен туындайтын тәрбие жүмысы
мазмүнының көптігі сыныптан тыс жұмыстың әртүрлі формаларын кажет етеді.
Сыныптьан тыс жұмыс көбіне сабақтан тыс жұмыстың тікелей жалғасы
болып кетеді, онда оқушылардың алған мәліметтерін тереңдетіп,
кеңейтуге көмектеседі.
Өзінің мазмұнында ұйымдастыру формасымен өткізетін әдісіне қарай
сыныптан тыс жұмыстар сан алуан. Мұғалім жұмыстың әртүрін таңдағанда
оқушылардың деңгейін, дамуын оның білімін, іскерлігі мен дағдысын ескереді.
Сыныптан тыс жұмыстыц үш түрлі формасы бар.
1. Сыныптан тыс жұмыстың жекедара формасы.
2. Сыныптан тыс жұмыстың топтық формасы.
3. Сыныптан тыс жұмыстың көпшілік формасы.
1. Оқушылардың сыныптан тыс жұмысқа ықыласы тікелей сабақ үстінде және
сабақтан тыс жұмыстардың әр түрлі формаларын өту кезінде пайдаланылады. Бұл
ықыластың дамуына мұғалімнің ролі өте зор. Осы ықыластың тууы бақылау
күнделігінен" жұмысты оқушылардың өсімдік пен жануарларды бақылауын
мұғалімнің қалай ұйымдастырылуына байланысты. Ынта ықылас тұрақты,
тұрақсыз, ұзақ созылған және қысқа болуы мүмкін. Мұғалімнің міндеті
дүниетанудан сабақ беру үрдісінде тұрақты ықыласты дамыту. Алдымен мұғалім
тапсырманы дүниетануға ерекше ықылас бар қызыққан балаларға береді. Бұлар
сыныптағы және мектеп жанындағы учаскідегі өсімдіктерді, тірі табиғатты
және үйдегі өсімдіктерді күту болуы мүмкін.
Қазіргі кезде бақша және үй өсімдіктері, үй жануарлары мен жабайы
жануарлар табиғаттың қызықты құбылыстары бейнелеген, көптеген
фотографикалар, аткриткалар шығарылады. Балалар бұларды жинайды, бірақ
көбіне жүйесіз мақсатсыз істейді.
Мұғалімнің міндеті - балада пайда болған ықыласты пайдалана отырып,
балаларды біртіндеп сыныптан тыс жұмысқа ынталандыра отырып, дамыту жұмысын
жүргізу. Бұл жолдағы маңызды қадам арнайы кітаптарды сыныптан тыс оқуға
үйрету болып табылады. Сонымен балалармен жеке дара жұмыс істеген бастауыш
сынып мұғалімі алдымен оларды табиғатты зерттеу ықыласын содан кейін
балалардың сыныптан тыс жұмыстың топтық және көпшілік формаларына таралуға
тырысу керек.
Сыныптан тыс жұмыстардың формаларын қарастырайық: Оқушылармен
жүргізілетін жеке жұмыстың формасы - сыныптан тыс жүмысқа байланысты
мұғалімнің немесе ұжымның әр түрлі міндеттері мен тапсырмаларын жеке
оқушылардың өз бетімен орындауы болып табылады. Жеке атқарылатын
сыныптан тыс жұмыс оқушыларды қызықты, эмоциялық сабақ пәнді тереңірек
оқып, үйренуге ұмтылдырады. Көптеген сұрақтар туады, оларға жауапты
оқушылар әртүрлі сыныптан тыс сабақтар кезінде ала алады. Сонымен қатар
мұндай сыныптан тыс жұмыстар оқушылардың өз бетімен жұмыс істеуімен
пәнге қызығушылықтарын арттырады. Жеке атқарылатын сыныптан тыс жүмыстың
өте маңызды түрі - табиғат туралы әдебиеттер оқу. Табиғат
тіршілігімен байланысты көптеген сұрақтарға жауапты балалар соның
арқасында балаларды көпшілік және үйірменің сыныптан тыс жүмыстарына
дайындайды .
Сыныптан тыс жұмыста оқушы белсенділігі қандай болғанда да оның білім,
біліктеріне сүйенеді. Оқыту процесінде оқушылардың белсенділігін арттыру
мен жүзеге асыру сабақ кезінде жүргізіледі. Яғни, сыныптан тыс жұмыс
барысында оқушылардың өзіндік жұмысы міндетті түрде қалыптасады. Осыған
байланысты кейбір педагоготар мен психологтар Р.Г.Лемберг, М.И.Скатин,
В.А.Занков оқушылардың өзіндік жұмыстарының негізгі ерекшелігі - олардың
ықыласы мен өз еркімен әрекет жасауына байланысты деп санаған. Сыптан тыс
жұмыс кезінде оқушылардың өздігінен жұмыс істеу әрекеті бірден
қалыптаспайды, ол өте күрделі процесс болғандықтан жай қарапайым сатыдан
жоғары, күрделі сатыға қарай дамиды.
2. Сыныптан тыс жұмыстың топтық формасының ішіндегі негізгі ұйымдасқан
түрі үйірме болып табылады.
Бастауыш мұғалімдерінің тәжірибесіндегі жиі кездесетіні жас табиғат
әуесқойлары үйірмесі. Үйірменің негізгі мақсаты дүниетану білімімен
іскерлігін кеңітіп, зерттеу жұмыстық қарапайым дағдыларын үйрету және
қоғамдық пайдалы еңбекке қатысу.
Үйірме жетекшісі жоспар құра отырып, бақылау үшін қандай обьект таңдап
алу керек, қандай тәжірибе жасап, қандай көмекшілік шараларды өткізуді
ойлайды. Үйірме мүшелері үйірмеде не істейтіндерін іс шараларды қашан
өткізуді бақылау үшін жұмысты жарты жылға немесе бір жылға жоспарлаған жөн.
Үйірме құрамы 15-20 оқушыдан аспауы керек. Мұғалім оқушыларға олардың
ықыласын ескере отырып, жеке дара жұмыстың тақырыбын таңдауға көмектеседі.
Балаларды ықыластандырып үйірмеге қатысу үшін алғашқы сабақ өте маңызды
болып, табылады. Сол себептен оны тікелей табиғатта ұйымдастырған жөн. Ол
баланың эмоционалдық сезіміне табиғатты жақын қабылдауына әсер етіп әртүрлі
(хайуанаттар бағына, ормандарға, фабрикаларға) жерлерге экскурциялар
ұйымдастырған жөн. Ол оқушыларды қызықтырып табиғатты зерттеуге көбірек
тілек білдіріп оны одан ары нығайта түсуге көмектеседі.
Үйірме мүшелері өздерінің бақылау нәтижесін күнделікке белгілей
отырып, нені жүйелі, нені анда - санда бақылайтындарын белгілейді. Үйірме
жетекшісі кітап тізімін жасайды. Олар жалпы және жеке тапсырмаларды шешуде,
бақылаулар жүргізуде тәжірибелер жасап практикалық жұмыстар атқаруда
оқушыларға көмектесуге тиіс. Үйірме мүшелері мұғалімге табиғаттану кештерін
өткізуге, ғылыми көпшілікке арналған кинофильмдерді талдауға, тақырыптық
ертеңгіліктер оқушылардың жұмыстарынан көрме ұйымдастыруға көмектеседі.
Жылдың аяғында үйірме мүшелері өз жұмыстарының көрмесін көркемдей алады.
Онда фото мантаждар, альбомдар, бақылау күнделігі табиғи материалдан
істегендері т.б. үйірме мүшелері табиғатты сүйіп қорғайтыньш тек сөзбен
ғана емес іспен дәлелдейтіні керек.
Сыныптан тыс жұмыстың топтық формаларының ішіндегі негізгі үйымдасқан
формасы үйірме болып табылады. Үйірме - ерікті ұйым. Үйірме - бұл
оқушылардың жалпы қызығуымен сыныптан тыс қызметінің негізінде
қүрылған бірлестік. Үйірме жұмысы оқушылардың белгілі бір
ғылымның, техниканың, өнер мен спорттың саласында қызығуы мен
қабілеттілігін дамытуға және анықтауға көмектеседі. Үйірме жұмыстары
оқушының сыныпта алған білімін тереңдете түседі, бағдарламадан тыс жаңа
білім мен ептілігін, дағдысын қалыптастырады. Үйірменің әрбір мүшесі:
1. Белгілі бір тақырып бойынша жұмыс істейді.
2. Жоспар бойынша жұмыс жүргізіледі.
3. Жұмысты ақырына дейін жеткізеді.
4. Бақылаулар мен тәжірибелер күнделігін жүргізеді.
5. Үйірме сабақтарына тиянақты қатысады және үйірме жетекшісінің
тапсырмаларын орындап отырады.
6. Істелген жұмыс туралы үйірме алдында есеп береді.
7.Үйірмеге қажетті материалдар мен жабдықтарды дайындауға белсене
катысады.
8.0қушылардың алдында істеген жұмыс туралы шағын сөз сөйлейді.
Үйірменің жұмыс тақырыптары алуан түрлі болуы мүмкін. Алайда, үйірме
тақырыптарына міндетті түрде қойылатын талап-олардың қоғамдык
мәнділігі.Пайдалы іс балаларды біріктіреді. Бұл сыныптан тыс жұмыстың оқу
сабақтарынан көбіне-көп айырмашылықтарының бірі. Үйірме жұмысы оқушылар мен
мұғалімді жақындастырады, оқушылардың білім, біліктерін, ой-өрістерін
шығармашылдық қабілеттерін дамытады. Бастауыш мектептерде жиі кездесетіні
жас табиғат әуесқойларының үйірмесі. Жас табиғат әуесқойлары үйірмесінің
негізгі мақсаты - дүниетанымы мен іскерлігін кеңейтіп, тереңдету, зерттеу
жұмысының қарапайым дағдыларын үйрену және қоғамдық пайдалы еңбекке кеңінен
қатысу. Үйірмеде оқушылардың жеке-дара өз бетінше істейтін жұмысын
жетекшінің түсіндіруімен және барлық қатысушылардың шығып сөйлеулерімен
ұштастырылып отырғаны жөн. Жас табиғат әуесқойлары үйірмесінің сабақтары
көпшілікке арналған сыныптан тыс жұмыстың әр түрлі формаларымен байланыссыз
болуы мүмкін емес.Үйірме мүшелері мүғалімге табиғаттану кештерін өткізуге,
ғылыми-көпшілікке арналған кітаптарды талдауға, тақырыптық ертеңгіліктер,
оқушылардың жұмыстарынан көрме ұйымдастыруға көмектеседі, бұның үлкен
тәрбиелік маңызы бар.
Сондай-ақ балалардың ұйымдастырушылық дағдыларын қалыптастыруға да
көмектеседі. Сыныптан тыс жұмыстың біріктірілген формаларына балалар мен
жастар клубтары, мектеп мұражайлары әртүрлі қоғамдар жатады. Клубтар
әртүрлі іс-әрекеттің түрлерімен оқушыларды кеңінен камтиды.
Клубтардың ішінде жастар мен жоғары сынып оқушыларының
демалыс күндері және қызықты кездесу кештері жатады.
Клубтық үлгідегі сабақтар - мектеп оқушыларына адамгершілік тәрбие
беру міндетін мұғалімнің ойдағыдай шешуіне мүмкіндік туғызатын 'сыныптан
тыс жұмыстың қызықты бір формасы. Балалардың клубтағы уақыты сабаққа
берілген уақыттан кемдеу болып келеді. Олар сабақ үстінде шүғылданатын
ісін,жүмысын біршама еркін, өзінің ұнатуымен және қалаааауынша таңдай
алады,сол жұмысты орындайды. Клубтық сабақтарға балалардың өздігінен
атқарылатын істері ғана емес сонымен қатар мүғалімнің балалармен
жүргізілетін жүйелі жұмысы да жатады: бұл жұмыстың барысында балалар тату
өмір сүріп, жұмыс істеуге, бір-біріне сергек болып икемге келіп отыруға
үйренеді. Клубта жолдастық, ынтымақтастық та дамып нығаяды. Онда
жолдастарының көмегімен қолдауынсыз адамның өмір сүре алмайтынына,
төңіректегілірдің күш-жігерін біріктіріп, мүдделерін ескергенде ғана
ұйымшыл ұжым болу мүмкін екееніне баланы өз тәжірибесі арқылы иландыратын
сабақтар жүргізіледі. Клубтық сабақтарда мүғалімнің позициясы өзгеріп
отырады. Егер сабақ үстіндле мұғалім оқу-тәрбие процесін бірден-бір
ұйымдастырушы болса, ол клубтық сабақтар жүйесінде ол бәрініене де
тәжірибесе мол, жасы үлкен, акылды жолдас, балалардың барлық істері мен
ойын-сауықтарындағы кеңесші болады. Клубтық сабақтардың барлдық
түрлерінде өнердің атқаратын рөлі зор. Яғни, ол балалардың
әсерленгіштік сезімдерін толықтырады.
3. Сыныптан тыс жұмыстың көпшілік формасының үлкен маңызы бар. Олар
оқушылардың бүкіл ұжымын іс шараларға қатысуға мұмкіндік береді. Балалар әр
алуан жұмыс түрлерін орындай алады: Сурет салу, қолдан жасалатын құралдарды
істеу, жұмбақтар, ребустар, тақырыптық кештер және т.б.Осындай жұмыс
формаларының бірі-өлке тану экскурсиялары. Экскурсия жүргізетін орын орман,
саябақ, ботаникалық бақ, музейлер, хайуанаттар бағы, колхоз егісі, фабрика
завоттар болуы мүмкін. Экскурсия мақсаты алуан түрлі: табиғаттагы маусымдық
өзгерістерді бақылау, өз жеріндегі дәрілік өсімдіктермен сирек кездесетін
құстар және аңдармен танысу. Дүниетану білімін жинақтауға жылдың кез келген
мерзімінде өткізетін туристік жорықтарда (ұзақтығы 1-2 күнге созылатын)
жәрдемдеседі. Жарық кезінде оқушыларға менералдармен тау-кендерін жинау,
құстарды даусынан ажырату т.б тапсырмалар беріледі.[21]
Мұғалім жорық кезінде балаларды ұжымшылдыққа, достыққа тәрбиелейді.
Сыныптан тыс жұмыстың көпшілік формаларына: экскурсиялар,
ертеңгіліктер, кештер, жорықтар, сайыстар жатады. Мұндай жұмыстар
оқушылардың қызығушылықтарын арттырып, ұйымшылдық пен жауапкершілікке
тәрбиелейді.
Сыныптан тыс жүмыстың көпшілік формасының бірі-жорықтар.
Жорық бастауыш сынып оқушылары үшін өте қызықты әрі тиімді.Жорық
кезінде оқушыларға кейбір минералдар мен тау кендерін жинау, құстардың
дауысын ажырату, дәрі өсімдіктерін жинау және т.с.с тапсырмалар беріледі.
Жорық жетекшісі алдын ала міндеттерді бөліп, табиғи жағдайда объектіні
анықтаумен таныстырыпдысқаша нүсқау береді. Сонымен қатар окушылар жорық
кезінде үйымшылдыққа өзара көмек, достық, тапсырылған іске жауапкершілік
сезімі,саналы тәртіп сияқты маңызды адамдық қасиеттер қамтылады. Жорықтар
материалынан бірқатар стенділер: "Біздің орман құстары", "Сирек кездесетін
жануарлар және оларды қорғау", "Жергілікті дәрі өсімдіктерін" жасауға
болады. Бастауыш сынып оқушыларымен жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстың
маңғызды формасы -дүниетану кештерін, мерекелерін өткізуге болады. Кеш
тақырыптары алуан түрлі болып келеді: "Тастың ғажайып дүниесі", "Ғарыш
әлеміне саяхат" Кештің негізі - оқушылардың таңдаған тақырыбы бойынша
сөйлеулері, ғылыми-көпшілік фильмдерді қарау, балаларды қызыктырған кітапты
талқылау болуы мүмкін. Балалардың сөйлеген сөздерін көркем шығармалардан
үзінділер оқумен, шағын викториналық ойындармен, жұмбақтармен, ән салумен
араластырып жүргізуге болады. Бастауыш сынып оқушылары дүниетануға арналған
көптеген мерекелерге - Орман мерекесіне, Табиғат достарының мерекесіне
белсене қатыса алады.
Әрбір мереке белгілі бір мақсатты көздейді. Мәселен ,Құстар күні
мерекесі балалардың құстар туралы білімдерін тереңдетіп кеңейтіп қана
қоймай дүниетануды қорғау жөніндегі шараларды іске асырады. .
Сыныптан тыс жұмыстың көпшілік формасының бірі - экскурсия. Экскурстия
бірінші жағынан, идеялық-тәрбиелік жұмысының біршама дербес формасы. Ол
мәдениетті меңгеруге көмектеседі, адамның рухани байлықтарды игеруге себін
тигізеді және оқушылардың дүниетанымына ықпал етеді. Екінші жағынан,
көзделген мақсатқа жету үшін қолданылатын көмекші иллюстрациялық құрал
рөлін атқарады. Экскурсия білімге деген ынтаны күшейтеді, оқушылардың
білім алу жолындағы ықыласын арттырады, оқудың өмірмен байланысын
нығайтады.
Оқушыларды тәрбиелеуге экскурсияның игілікті әсер етуі туралы көптеген
көрнекті педагогтар мен әдіскерлер И.Г.Пестолоций, Я.А.Коменский,
К.А.Ушинский, А.Я.Герд, В.В.Половцов үлгілі сөздер айтты.
Профессор Б.Е.Райков өз еңбектерінде былай деп жазады: "Кітап аркылы емес,
экскурсиялар, лабораториядағы тәжірибе сабақтар,тірі табиғат мүйісіндегі
жұмыстар жолдарымен бірден қатынас жасау арқылы оқушылар оддан бұрын
байқалмаған көп ғажайып сырларын 'ашады. Оқушыларда эстетикалық сезім
дамиды, табиғатқа сүйіспеншілік және қызығушылық пайда болады".
Бастауыш сыныптағы оқушыларды төңіректегі әлеммен таныстыруды олар
үшін белгілі де түсінікті және таныс нәрселерден:мектеп, мектеп маңындағы
үлескі, мектепке жақын көшелер, кітапхана, мұражай, театрға: ауылдағы
ферма, клуб, шеберханадан бастаған жөн. Олар не істейді? Не үшін? Қалай?
деген сүрактарға жауапты оқушылар экскурсия кезінде табады. Сөйтіп олар
құрылысшының кітапханашының, ауылшаруашылық адамдарының еңбектерімен
танысады.
Баланың байқағыштығын, көз алдына елестету қабілетін,сезімдерін
дамытуға табиғаттың әсері өте күшті. Бала табиғатты алғашқыда өте
сезімталдықпен қабылдайды, оның көз алдында төңіректегі табиғаттың сүлулығы
ашылады. Экскурсияны түрлендіре отырып жүргізуге де болады. Мәселен, мектеп
бойынша экскурсия жүргізгенде оқушылар қыркүйектің алғашқы апталарында
мектептің акт, спорт залдар мен дәрігердің бөлмесімен, мүғалімдер
кеңсесімен, мектеп директорының бөлмесімен, асханамен танысады Мектепке
экскурсия жасаған кезде мүғалім өзінің түлектеріне мәдениетті мініез-
қүлықтың қарапайым ережелері туралы әңгімелейді.
Мектеп маңындағы үлескіге жасалатын экскурсиялар.Балаларды үлескіде
және мектеп маңында өсетін ағаш түрлерімен таныстыруды ойын сияқты етіп
өткізуге болады. Бұл үшін түрлі ағаштар мен бұталардың жапырақтары мен
жемістерін жинап алып, оларды ретсіз жайып тастап, бұдан соң балаларға
оларды тұқымына қарай саралап дұрыс атап беруді ұсынған жөн болады. Бұл
оқушылардың ойлау қабілеттерін дамытады, қызығушылықтарын арттырады.
Орманға саябаққа жасалатын экскурсиялар. Табиғатта бір жыл ішінде
болатын маусымдық өзгерістерді байқауды мақсат ететін эксукрсияларды
орманның немесе саябақтың бір үлескісінде жүргізген жөн болады. Балалар
өздеріне таныс жерде табиғатта болған өзгерістерді тезірек байқап күштірек
сезіне алады. Табиғатқа экскурсия жасаған кезде балалардың байқағыштығын
дамыту қанатты достарымыз бен өсімдіктерге қамқор жасау сезімдерін ояту
үшін барлық мүмкіндіктердің маңызы зор. Орман ішінде немесе саябақта
оқушылар түрлі ағаштардың түрімен танысады айырмашылықтарын байқайды.
Кітапханаға экскурсия. Балалар мектеп кітапханашысымен танысады,
кітаптардың тізімін көріп шығады. Кітапты пайдалану ережелерін түсіндіреді.
Кітапханашының жұмысымен танысады. Сыныптан тыс жұмыс жүйесін жасау - бүкіл
педагогикалық ұжымдық іс болып табылады. Әрбір жалпы білім беретін мектеп
оқушыларымен мұндай жұмысты ұйымдастыру мүмкіндіктері өте көп және алуан
түрлі. Сыныптан тыс жүмысқа негізгі талап - оқушылардың жан-жақты дамуына
көмектесу. Балалар үйірмелері
секциялары, әр түрлі қоғамдары мен басқа да өз бетімен жұмыс істейтін
шығармашылық бірлестіктер жүйесі олардың пайдалы және кызғылықты істерді
кең, молынан таңдап алуға мүмкіндік береді сыныптан тыс жүмыс процесінде
жекелеген балалар мен жетккіншектер үшін белгілі бір сабақтарды таңдап алу
ерікті іс болып табьглатындықтан мүндай жүмыс жүйесінің болуы әрбір мектеп
үшін міндетті.
Оқушыларға эстетикалық тәрбие беруді жүзеге асыруда сыныптан тыс
жүмысының маңызы зор. Сыныптан тыс жұмыс жүйесін дамытудағы
үйымдастырушының тұрақты қамқорлық жасайтын саласы - балалар мен
жеткіншектердің ойындары. Бастауыш сынып оқушыларының ойынға деген тьабиғи
қажетін орынды түрде қанағаттандырып отырмайынша, олармен тәрбие жұмысын
нәтижелі жүргізу мүмкін емес. Сондықтан да сыныптан тыс
кештерді, экскурсияларды, сайыстарды, үйірмелдерді, жорықтарды жиі
ұйымдастьырып тұрған жөн.
Сыныптан тыс жұмыстар балалардың әр салаға байланысты ой-өрістерін
жетілдіреді. Бірігіп атқарылатын жұмыстарға балалар клубы, мектеп көрмесі
жатады. Кең тараған түрі мектептік көрме. Олар тарихи, аудандық, тарихи-
әдебиеті, табиғи болуы мүмкін. Мүнда атқарылатын жұмыс материалдар
жинақтаумен байланысты. Ол үшін экспедиция, экскурсия жұмыстары
жүргізіледі. Бүқіл мұражайдағы материалдарды баланың ой-өрісін дамыту үшін
сабақта қолдануға болады.
Байқаулар, олемпиадалар, көрмелер баланың белсенділігін дамытады. Осы
байқауларға байланысты көрмелер, шығармалар ұйымдастырылады. Мектеп
олимпиадасы оқу пәніне байланысты құрылады. Олардың мақсаты-балала рдың
бәрін қызыктыру шебер дарындыларын іріктеп алу.
Мектепте туристік жорықтар мен өлкетану экскурсиялары көбірек етек
алып келеді. Бір күндік жорықтарға бастауыш мектептің оқушылары да қатыса
алады. Оқушылардың тынығуы және спортпен шұғылдануы үшін үнемі беріліп
отыратын денсаулық күндеріне оқушылардың бәрі орманға, далаға, саябаққа
барады. Ашық аспан астында, орман ішінде өткізілетін спорт-сауықтыру
шараларының бәрі табиғатқа деген сүйіспеншілікті тәрбиелеуге көмектеседі.
Экскурсия кезінде мұғалім оқушылардың бәрі бірдей жауап бере алмайтын
оларды қызықтыратын сұрақ қояды. Мысалы, жаңғақ ағашы неге көктемде, ал
жөке ағашы жазда гүлдейді? Ландыш гүлі неге май айыныңкі деп аталынады?
Экскурсия пәндер бойынша жоспарланып, мектептің жалпы іс жоспарына кіреді.
Оларға музей, көрме, табиғат, өндіріс жатады. Оқу экскурсиясы яғни оқу
саяхаты оқытудың дидактикалық және политехникалық принциптерін іске
асырады, оқушылардың техникалық ой - өрісін кеңейтеді, өсімдіктер дүниелік,
тірі организмдерді зерттеуге мүмкіндік туғызады, танымдық ынтасымен
шығармашылық қабілетін дамытады.
Оқу саяхатының түрлері:
І.Кіріспе саяхат-жаңа тақырыпты түсіндіру алдында оқушылардың қажетті
білімді жинақтауы;
2.Кезектегі саяхат-ұзақ мерзімде оқушылардың үлкен тақырыппен жұмыс
істеуі, кейбір мәселелерді иллюстрациялау;
З.Қорытынды саяхат- курстың белгілі тарауы аяқталғаннан кейін
өткізіледі. Мақсаты: Сыныпта өтілетін оқу материалдарын тереңдету және
бекіту. Саяхатты өткізу үшін жоспар жасалады, онда мынадай мәселелер
бейнеленеді.
І.Саяхаттың мақсаты мен объектісі,
2.Оқушылармен алдын ала объектіге байланысты түрлі жұмыстар
жүргізіледі: Әңгіме, бақылау, тәжірибе т.б.
3. Саяхат барысында істелетін жұмыстар- сурет салу, объектіні толық
қарау.
4.Оқушыларды бірнеше топқа бөліп оларға нақты тапсырмалар беру.
Мысалы, бірінші топ-бақылау, екінші топ-сурет салу, сызу, үшінші топ- жазып
алу жұмыстарын орындайды.
5.Сабақга мұғалім оқушыларды саяхат жоспарымен таныстырады,
олармен ұйымдастыру мәселелерін талқылайды. Саяхат аяқталғаннан
кейін оқушылармен оқу конференциясы өткізіледі. Онда оқушылар алған
тапсырмалары бойынша баяндама жасап, сөз сөйлейді. Конференцияны бірнеше
қатар сыныптар окушылармен өткізу өте тиімді болады. Ең соңында конференция
жұмысын жетекші мұғалім қорытындылайды.
Факулътатив сабақтар-оқытудың формасы, оқушылардың қалауы бойынша
жүргізіледі. Негізгі мақсаты - оқушылардың ғылыми теориялық білімін,
танымдық ынтасын, шығармашылық қабілетін дамыту, факультатив оқушыларға
кәсіби бағдар беру ісінің тиімді формаларының бірі. Бастауыш сыныпта
экскурсиялар ең бірінші білім беру мақсатында жүргізіледі. Дүниетану
сабағында сыныптан тыс жұмыстың бір түрі болып табылатын экскурсиялар-бұл
байқаулардың нәтижесін жүйеге келтіруге және жинақтауға, табиғатқа
сүйіспеншілікті тәрбиелеуге, оны қорғауға,тәрбиелеп,шығармашылық
қабілетінің дамуына көмектеседі.[ 14 ]
Бастауыш мектеп мұғалімі оқу жылына жоспар жасағанда оқу материалының
ерекшелігіне қарай ең кем дегенде айына бір экскурсия жоспарлауы керек,
экскурсия міндеттері айқындалады, экскурсияның оқу материалын саналы және
берік игеруге көмектеседі, экскурсия барысьшда және одан кейін нені
байқауды өз бетімен, не мұғалім басшылығымен жүргізеді.
Экскурсияның мақсаты балаларға алдын ала айтылуы қажет. Онан әрі
мұғалім экскурсияның өткізілетін орнын, уақытын, өздерімен алатын қажетті
оқу жабдықтарын, құралдарымен, материалдарын анықтайды. Бару, келу уақытын
есептегенде экскурсияны бір сабақтың уақытынан аспағаны жөн. Бұл алған
әсерлерін ұтымды жинақтап, оларды сабаққа тиімді пайдалануын қамтамасыз
етеді.
Бастауыш мектепте сыныптан тыс жұмыстың бірі болып табылатын үй оку
жұмысының маңызы зор.Бұл жұмыста оқушылардың дербес қасиеті және қабілеті
байқалады.Үй тапсырмасы олардың жауапкершілік сезімін
тәбиелейді,қиыншылықтармен күресуге үйретеді.[14]
Олимпиадалар- бұл оқу жылында бір рет жүргізілетін сыныптан тыс
жұмыстың бір түрі.Олимпиадалар барлық пәндер бойынша ұйымдастырылады.Бір
сыныпта әр пәннен бір-бір оқушы қатысады.Олимпиадада оқушылар өздігінен
жұмыс жасайды.
Дүниетану курстарына қосымша білім беруге бағытталған және сыныптан
тыс жұмыстардың мәселелерін шешу бағдарламаны құрастыруда 4 сынып бойынша
қамтылған білім жиынтығы былай топталған. Мәселен; 4-сыныпта: оқушыларда
өсімдіктермен жануарлардың әр түрлілігімен бірлестіктерін топтарын ажырату,
құстардың түрлерін білу және оларды ажырату, олардың тіршілігі туралы
қызығушылықтарымен ынтасын арттыру, қабілеттерін дамыту көзделеді.
Сыныптан тыс жұмыстарды жүргізуде мынадай жұмыстар орындалады:
-көшет материалдарын өсіру, ағаштар отырғызу, оларды күту, зиянды
жәндіктермен күресу.
-дәрі өсімдіктерін дайындау, жидек, саңырау қүлақ т.б жемістерді
жинау, -үй жануарларын қорғау, қамқорлық жасау,
Бастауыш сыныптардың оқу бағдарламасы оқушыларды төмендегідей
іскерлікті, дағдыны қалыптастыруға бағытталған:
-мектеп және қоғамдық мүлікті ұқыптылықпен күту,
-тұрмыста электроэнергияны, газды,суды үнемдеп пайдалану,
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың табиғатқа деген қатыстылығы
олардың танымдық аясында көрінеді. Бұған мынадай факторлар өз әсерін
тигізеді.
-Біріншіден, оқу іс-әрекетінің маңыздылығы, оларға жаңа нәрселерді
таньш білгеннің өзі өте қызықты;
-Екіншіден, оқи алу іскерлігінің арқасында бастауыш сынып оқушысы
өзінің неге деген сұрақтарына өз бетінше жауап ала бастайтындығында.
Оқушылардың біліммен біліктілігіне қойылатын негізгі талаптар бойынша:
-табиғаттағы заттарды, өсімдіктермен жануарларды;
-ауа, су, топырақты ажыратып олардың адам үшін қажеттілігі; -адамның
табиғаттағы орнын білу; -табиғаттағы заттарды ажырата білу;
-өсімдікпен жануарларды ажыратып, олардың адам үшін қажеттілігін іс
жүзінде білу;
4 сынып бойынша оқушылар:
-өзінің тұрған үйін, жеке басының гигенасын сақтауды; -үй және жабайы
жануарларды ажыратып, олардың адам өміріндегі маңызын білулері тиіс.
Сыныптан тыс жұмыстардың нәтижесінде:
1 .Табиғаттағы заттардың бір бірімен байланысын,
адамның табиғатты пайдалану себептерін,
2.Табиғаттағы өзгерістерді байқау, мәдени өсімдіктер
және олардың ерекшеліктері;
З.Бау бақша, мектеп үлгісі, гүлдердің түрлері, оны күту, олардың
пайдасымен зияны туралы мәселелерді білулері тиіс.
Бастауыш мектеп жасындағы окушылар өмірінде кітап оқырмандар
конференциясы маңызды орын алады. Конференцияларды өткізудің нәтижесінде
оқушылардың қабілеттері дамиды. Себебі оқушылар кітапханаларға барып
ізденеді. 2005 жылдың мамыр айында Түркістан қаласындағы №17 Ататүрік
атындағы мектеп гимназиясында педагогикалық іс тәжірибеден өту кезінде
маған бөлінген 4 сынып оқушылары болды. Мен 4 сынып оқушысы Құрманғазы
Алтынайға Құстар біздің досымыз деген тақырыпта жетекшілік еттім. Яғни
Алтынайға құстар туралы қысқаша түсіндіріп, оған бағыт бағдар беріп
отырдым, оны өз бетінше ізденуге итермеледім. Менің бұл іс әрекетімінің
нәтижесінде ол өз бетінше ізденіп тақырыбына байланысты көрнекіліктер
жасады. Ол Ол кім, бұл не? деген энциклопедияны, бірінші сыныптың
дүниетану оқулығын және 9 сыныптың жануартану оқулығын пайдаланған.
Алтынай ғылыми жұмысында жыл құстары жайлы, құрылтай сайрауық құс, үкі,
тоқылдақ, сары шымшық тіпті әлемде ең кішкентай және ең әдемі құс колибри
туралы қарастырған. Менің мұнда байқағаным, кез келген оқушыны, белгілі бір
тақырыпта ізденуге итермелеуіміз керек. Осының нәтижесінде бала көп білуге
ұмтылады. Сабаққа, пәнге деген қызығушылығы артады. Кітапханаларға бару,
рефераттар, өзіндік жұмыстар және ғылыми жұмыстар жазу арқылы оқушының
шығармашылық қабілеті дами түседі. Сабаққа қызыққан өз бетінше
кітапханаларға барып ізденген бұндай оқушылардан үлкен үміт күтумізге
болады.
№127 орта мектептің бастауыш сынып оқытушысы С.Серімбетова
Оқушылардың шығармашылық қабілетін сыныптан тыс уақытта дамыту жөнінде
зерттеу жұмысын жұргізді. Ол 2003 жылғы Ғылыми педагогикалық журналдың
№3 санында Оқушылардың шығармашылық қабілетін сабақта және сабақтан тыс
уақытта дамыту деген мақаласында сыныптан тыс уақытта оқушылардың
шығармашылық қабілетін дамытудың жұмыс түрлерін атап көрсетті.Оның
пікірінше сыныптан тыс жұмыстарды үнемі жүргізу оқушыларды шығармашылыққа
баулуға, шәкірт бойындағы талант көзін ашып, тілін байытуға, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Рысбекова Меруерт
Бастауыш сынып оқушыларының біліктерін қалыптастыруда сыныптан тыс жұмыстың
ерекшеліктері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
050102 – мамандығы – Бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі
Түркістан, 2011
Қазастан республикасы БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Бастауыш оқыту теориясы мен әдістемесі
кафедрасының меңгерушісі,
п.ғ.к., доцент ----------------- Ортаев Б.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы׃
Бастауыш сынып оқушыларының біліктерін қалыптастыруда сыныптан тыс жұмыстың
ерекшеліктері
050102 –- Бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі мамандығы бойынша
Орындаған: СПМ-817о тобының студенті
Рысбекова Меруерт
Ғылыми жетекшісі,
п.ғ.к., доцент С.Қожагелдиева
Түркістан 2011
Мазмүны
Кіріспе
1. Бастауыш мектеп оқушыларының білім, біліктерін қалыптастыруда
сыныптан тыс жүмыстарды ұйымдастырудың өзіндік ерекшеліктері
1.1 .Бастауыш мектепте сыныптан тыс жұмыстарының педагогикалық мәні.
1.2 Бастауыш мектеп оқушыларына жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстарының
түрлері.
2. Бастауыш мектеп оқушыларына дүниетану пәнін оқытудың әдістемесі мен
сыныптан тыс жұмыстарын жүргізу.
2.1 Дүниетану пәнінен жүргізілетін сыныптан тыс жүмыстардың мазмүиы мен
әдістері.
2.2 Сыныптан тыс жүмыстарда оқушылардың білім, біліктерін
қалыптастырудың дәстүрлі әдістерін жетілдірудің жолдары.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе.
Зерттеудің көкейкестілігі: Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының
қоғамдық өмірінде жүріп жатқан демократиялық өзгерістерге байланысты
белгілі әлеуметтік шарттарды ескере отырып, жеке түлғаны қалыптастыруды
көздеген білім беру жүйесіне қойылатын талаптар күшейе түсуде.Сол
талаптардың бірі-оқушының дүние танымын қалыптастыруда елеулі ықпал
жасайтын білім мазмүнын жетілдіру. Оқушылардың дүниетанымын қалыптастыруда
сыныптан тыс жүмысының маңызы зор. Сыныптан тыс жүмысының барлығы да
оқушылардың жаңа білімдерін байыта,олардың ақын-ойын дамыта
отырып,білім,біліктерін қалыптастыруға үлкен әсерін тигізетіндігін тілге
тиек ете отырып:
Бастауыш мектеп оқушыларының дүниетану сабағында сыныптан тыс жүмыстарды
үйымдастыруда білім, біліктерін қалыптастыру тақырыбын таңдадық.
Қазіргі .кездегі қоғам дамуының заңдылығы мектеп оқушыларының рухани,
интеллектуалды және жан-жақты дамыған, білімпаз, шығармашылығы белсенді,
тұрақты өз бетінше білім жетілдіруге ынталы және дағдысы қаланған, кез-
келген өмірлік мәселелерді шеше білуге қабілетті тұлға ретінде қалыптасу
аса жоғары талапка қойып отыр. Бұл күрделі тәлім-тәрбиелік мәселелерді шешу
мақсатында тәуелсіз республикада бір қатар іргелі жұмыстар қарастырылуда.
Білім қашанда қоғам дамуы мен жетілуінің а,са маңызды алғы шарттары болып
келеді.
Сондықтан да тәуелсіз қазақ елі ғасырлар тоғысында оны ұйымдастыру мен
мазмұнын түбегейлі жаңартуда қадам жасап Қазақстан Республикасының 2015
жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы қабылданды. Осы
тұжырымдаманың 4.3 пунктінде мектептен тыс мекемелер балаларға қосымша
білім беру мен тәрбиелеуді қамтамасыз ете отырып, орта білім беру жүйесіне
енеді.
Орта білім. берудің мақсаты-жылдам өзгеріп отыратын дүние
жағдайларында алынған терең білімінің,кәсіби дағдылардың негізінде еркін
бағдарлай білуге,өзін-өзі іске асыруға,өзін-өзі дамытуға және өз бетінше
дүрыс,адамгершілік түрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті жеке
түлғаны қалыптастыру.
Жеке түлғаның қалыптасып дамуы үздіксіз сипатта болады. Оның жүзеге
асуы тек сабақ жүйесінде ғана емес, сабақтан тыс жүргізілетів әртүрлі
тәрбиелік әрекеттермен үштасады. Ол әдетте сыныптан тыс және сабактан тыс
болып бөлінеді.
Сыныптан тыс жұмыс - тұлғаның әлеуметтік қалыптасуын қамтамасыз етуде
оған жағдай, туғызатын мұғалімдердің басшылығымен ұйымдастырылған және
сабақтың мақсаты мен өзара байланысты болып келетін жүмыстың дербес түрі.
Ол әртүрлі әрекеттер жиынтығы ретінде балаға кең көлемде тәрбиелік
ықпал ете алады. Оқушылармен жүргізілетін сыныптан тыс жүмыс сыныпта алған
білімдерін толықтыра және тереңдете отырып, ең алдымен балалардың
таланттары мен қабілеттерін неғүрлым толық ашудың, олардың белгілі бір
нәрсеге қызығушылығы мен ынтасын оятудың қүралы ретінде қызмет атқарады,
сонымен қатар оқушылардың бос уақытын үйымдастырудың формасы болып табылады
және де олардың адамгершілік мінез-қүлық тәжірибесін қалыптпстырудың негізі
ретінде қызмет атқарады. Оның оралымдылығын, мазмұнын түрленлдіру және
белгілі бір істерді орындау үшін балаларды әртүрлі орналастыру
мүмкіндіктері оқушыларға жеке дара қатынас жасауға үлкен мүмкіндіктер
ашады.
Балалардың қабілеттілігі мен бейімділігін дамыту, қоғамдық
белсенділігін арттыру, еңбекке кәсіби бағдар беруге, ғылым мен техникаға,
өнерге, әдебиетке, спортқа үлттық дәстүрге күштарлығын тәрбиелеу, олардың
мәдени демалывсын, бос уақытын дүрыс үйымдастыру мақсатында осы жүмыстардың
барлығын сыныптан тыс білім мен тәрбие беру мекемелерінде үйымдастырылады.
Мүндай мекемелерге: балалар кпубтары мен саябақтары, балалар кітапханалары,
балалар театрлары мен балалар стадиондары, спорт, музыка мектептері және
мекемелері мектептермен біріге отырып, оқушыларды әржакты
жұмысқа тартады.
Сыныптан тыс жұмыстардың қайсыбір түрі болмасын оқушылардың шығармашыл
тұлғасын тиімді тәрбиелеудің маңызды факторы болып табылады. Демек,
сыныптан тыс жұмыстар оқушылардың мектептен аллған білім тәрбиесін
толықтырады, солармен бірлесе отырып, бір мақсатты жүзеге асырады:
оқушылардың дене бітімінің сымбатты болуына, ақыл-ойының дұрыс
қалыптасуына, рухани-әлеуметтік, моральдік тұрғыда дамуына ықпал етеді.
Сыныптан тыс сабақтан тыс уақытта өткізіледі, бірақ оны мектепке
оқушылардың бос уақытын үйымдастыруға, олардың қабілелтін анықтауға және
дамытуға, әрнәрсеге қызығушылығын арттыруға көп нәрсе білу қүштарлығын
оятуға көмекетесетін, балаларды тәрбиелейтін арнаулы мекемелепрде
өткізіледі, оқушыларддың сабақ үлгерімін қаддағалап отылрады.
Өз зерттеуімізді әдіснамалық теориялық түрғыда негіздеуде ғалым
педогогтардың тәрбие мен сыныптан тыс білім жөніндегі К.Д.Ушинский,
А.С.Макаренко, Н.В.Савин, М.И.Болдыров сынды ғалымдардың
еңбектеріне сүйендік. (И.А.Степанов, В.П.Горощенко) Табиғаттанудан сабақ
беру методикасы, (П.П.Болдыров) Мектептегі тәрбие жүмысының методикасы,
(В.А:Кыркалов, П.Э.Шпитальник.) Оқушыларды сабактан тыс уақытта тәрбиелеу
саласындағы зерттеулерді пайдаландық. Солардың ішінде қазіргі жағдайда
оқушылардың білімі мен тәрбиесі тиімділігін жетілдірудің маңызды қайнар
көзі ретінде, сыныптан тыс жұмысмтарының ғылыми негіздерін жасауға бізге
Қазакстан ғалымдары Р.Ж.Қоянбаев Педогогика, Е.О.Омар Қосымша білім беру
ұйымдары тәрбие жұмысының негізі, С.Нұрмағанбетов Мектептегі сыныптан тыс
жұмыстар С.Ш.Әбенбаев (сынып жетекшісі), З.Абилова (оқушыларға сыныптан
тыс жұмыстарда эстетикалық тәрбие беру), К.Б.Бозжанова (оқушылармен
жүргізілетін және мектептен тыс жұмыстар) сынды зерттеу жұмыстарының көмегі
зор болды.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш мектеп оқушыларының дүние танымдық
білімдерін арттыруда сыныптан тыс жұмыстардың тиімді түрлері мен
әдістерін анықтау.
Зерттеудің міндеттері:
1. Бастауыш мектептегі сыныптан тыс жұмыстардың педагогикалық мазмүнын ашу.
2. Бастауыш мектептегі сыныптан тыс жұмыстардын түрлерін анықтау.
3. Дүниетану пәнін жүргізуде сынаптан тыс жұмыстардың өзіндік
ерекшеліктерін салыстыру.
4. Бастауыш мектептегі сынаптан тыс жұмыстарды үйымдастыру жөніндегі
озат педагогикалық тәжірибелерді жинақтау.
Зерттеудің пәні: 4-сынып дүниетану пәні.
Зерттеудің нысанасы: Бастауыш мектептегі сыныптан тыс жұмыстар.
Зерттеудің әдістері: Шығармашылық және дидактикалық малтериалдар,
ғылыми-әдістемелік әдебиеттерді іріктеу, педогогикалық- тәжірибеллерді
жинақтау, бақылау, анализдеу, синтездеу, талдау, анкета.
1. Бастауыш мектеп оқушыларының білім, біліктерін қалыптастыруда сыныптан
тыс жұмыстарды ұйымдастырудың өзіндік ерекшеліктері.
1.1 Бастауыш мектепте сыныптан тыс жұмыстардың педагогикалық мәні.
Егемен еліміздің тірегі-білімді ұрпақ.Білім бастауы-бастауыш мектепте
берілетіні айқын.Осыдан да бастауыш мектепте әртүрлі пәндер тоғысып,оқушы
білімін дамытып, келбетін сомдауға үлес қосады. Біздің егемен еліміздің
мәртебесін көкке көтеріп, экономикасын, ішкі және сыртқы саясатын дамытатын
тек қана жастар. Бастауыш мектептің негізгі міндеттері -баланың жеке
басының алғашқы қалыптасуын қамтамасыз ету, оның қабілеттерін ашып дамыту
болып табылады.
Білім тек сабақта ғана емес сыныптан тыс уақытта да беріледі. Түрлі
сыныптан тыс жүмыстар оқушылардың білімдерін тереңдетеді. Яғни, сыныптан
тыс жұмыстар деп - оқу бағдарламасынан тыс әр түрлі тәрбиелік-білімділік
мәні бар сабақтан тыс уақытында жүргізілетін жұмыстарды айтады. Оқушылармен
жүргізілетін сыныптан тыс жұмыс оқу-тәрбие жұмысының құрамды бөлігі болып
табылады.
Оның негізгі мақсаты - балаларды жан-жақты дамытуға бағытталады және
бүкіл тәрбие міндеттерін шешуге көмектеседі.
Сыныптан тыс жұмыстың негізгі міндеті - мектеп оқушыларының
қызығуын, бейімділігін, қабілеттілігін жан-жақты дамытып оқушылардың бос
уақытын дұрыс ұйымдастыру. Егер де сыныптан тыс жұмыс оқу бағдарламасымен
дұрыс ұштастырылса, онда ол бүкіл тәрбие жұмысының жүйесін дұрыс
үйымдастыруға көмектеседі. Сонымен қатар оқушылардың білімдерін
тереңдетуге, ой-өрістерін кеңейтуге, олардың ынталы болуына және әр нәрсені
біліп алу қүмарлық сезімдерін оятуға септігін тигізеді.
Біріншіден, сыныптан тыс жұмыс баланың сабақта мүмкін болмайтын жан-
жақты дара қабілетін ашуға ықпал етеді.
Екіншіден, сыныптан тыс әр түрлі жұмыстардың түрімен айналысу баланың
жеке әлеуметтік тәжірибесін жандандырады, оның азамат құндылықтарына
негізделген білімдерін байытып, қажетті практикалық іскерлігі мен дағдысын
қалыптастырады.
Үшіншіден, сыныптан тыс жүмыс оқушыларды әрекеттің әр түріне қатысты
қызығушылығының дамуына,оған белсенді қатысуға деген құлшынысын тәрбиелеуге
нәтижелі ықпал етеді. Егер де балада еңбекке деген түрақты қызығушылық және
белгілі бір практикалық дағды қалыптасқан болса, онда ол өз бетінше
тапсырманы нәтижелі орындауды қамтамассыз ете алады. Бүгін де бала өзінің
бос уакытын қандай іске арнауды білмей жатса, соның негізінде жастар
арасында қылмыстың көбеюіне әкеледі. Сондықтан бүл өте күрделі мәселеге
айиалды.
Төртіншіден, сыныптан тыс әр түрлі жұмыстарының формасы тек қана
баланың өзіндік дара қабілетін ашуға ықпал етпейді, сонымен бірге оқушылар
ұжымында өмір сүруге үйренеді. Яғни, оқу, еңбек әрекеттерінде және
қоғамдық пайдалы істерді атқаруға өзара ынтымақтастыққа, бір-біріне
қамқор болуға, өзін басқа жолдастарының орнына қоя білуге тәрбиелейді.
Тіпті сыныптан тыс жұмыстың қандай да бір түрі болмасын, танымдық,
спорттық, еңбек коғамдык пайдалы, оқушылардың өзара ынтымақтастық
тәжірибесін белгілі бір салада байытады, қорытындысына үлкен тәрбиелік
нәтижеге қол жеткізуге ықпал етеді.
Бесіншіден, сыныптан тыс жұмыстардың өткізуде уақытқа қатаң шектеу
болмайды.
Алтыншыдан, сыныптан тыс жұмыстың нәтижесіне күнделікті бақылау
мүмкіндігінің болмауы. Себебі, онда тек жалпы жетістікпен оқушылардың жеке
дара даму деңгейін бақылауға ғана мүмкіндік береді.
Бастауыш сатыда оқу-тәрбие процесі жан-жақты қарастырылып, оқушылар
ұйымы арқылы ықпал ету қазіргі кезеңнің өзекті мәселесі болып отыр.
Философиялық ұғымда "Дүниеге көзқарас дегеніміз - айнала қоршаған орта,
бүкіл әлем, біртұтас дүние туралы, ондағы адамның орны, тіршіліктің мән-
мағынасы туралы көзқарастадың, пікірлер мен түсініктердің жүйеленген
жиынтығы". Осы философиялық қағида дүниетану көзқарасының тұп нұсқасы
ретінде оның қалыптасу жолын көрсетеді.[ 4 ]
Дүниеге көзқарас қоршаған ортамен, қоғамдық өмірмен, тіршілікпен
байланысты туатын болса, ол үнемі дамуда болатыны занды. Даму өз-өзінен
тумайды. Ол-тынымсыз ізденіс, қателіктер мен қиындықтарды жеңе отрып,
шындыққа жақындау және жету жолы.
Жеке тұлғаны дамыту мәселелері М.Б.Блонскийдің, Л.С.Выготскийдің
,С.А.Рубинштейннің, Л.В.Занкотың еңбектерінің негізгі арқауы болып
табылады. Л.В.Занков Оқушылардың сыныптан тыс уақытындағы оқу әрекетіне
белсене араласуына маңыз береді. Оқытудың өмірмен байланысына қажетті
талаптар қоя отырып, оқушылардың өздері жинақтаған өмір тәжірибесі,
әсерлері, байқаулары болу керек деп қарайды. Сондай-ақ сыныптан тыс
жұмыстарды ұйымдастыру арқылы оқушыларды шығармашылық ізденістерге
салуға және олардың ішкі сезімдерінің дамуына, білімдерін
тереңдетуге ықпалын тигізеді - деп санайды.
Ұлы педагог А.С.Макаренко айтқандай сыныптағы әрбір жұмыс әрқашан да
тәрбие жұмысы болып табылады, бірак тәрбиені тек білім беру арқылы шешу
мүмкін емес. Сондықтан тәрбие мақсаттарын жүзеге асыруда сабақ процесінде
ғана емес, сыныптан тыс өткізілетін қоғамдық шараларды жиі өткізудің маңызы
зор деп санайды. Сыныпптан тыс жұмыстар-оқушылардың адамгаршілік
қасиеттерін қалыптастыруда, өнер саласындағы талғам-тілектерін тәрбиелеуде
адамдар өмірінде кездесетін жағымды-жағымсыз мінез-құлық нормаларына
олардағы дұрыс көзқарасты қалыптастыруға елжандық сезімдерін шыңдауға,
сабақтан тыс кезде өткізілетін тәрбие жұмыстарын ұйымдастырудың негізгі бір
формасы болып саналады. Демек, сыныптан тыс жүмыстар оқушылардың танымдық
белсенділіктерін арттырып білім,біліктёрін қалыптастырады.
Білім - адам ойында шындықтың дұрыс бейнеленуі, қоғамдық тәжірибеде
тексерілген таным барысының нәтижесі. Білім адамдардың қоғамдағы
материалдық және рухани іс-әрекеті нәтижесі ретінде пайда болды. Білімді
жеке адамның игілігіне айналдыру үшін, оны ойлау операциясы
-талдау, синтездеу, салыстыру, жіктеу және жинақтау арқылы терең ұғыну
қажет. Оқушы ойлау операциясына сүйеніп, өз білімін шындыкка айналдыра
алады.
Ал, білік - бір ережеге және оны нақты міндеттерді шешу барысында
лайықты пайдалануға негізделген жаңа әрекетті меңгерудің
нәтижесі. Білікті іс-әрекеттің орынды тәсілдерін таңдай білуден тек қана,
таңдай білуден ғана емес, оларды тәжірибеде орындаудан көрінеді. Біліктілік
тәсілдерді таңдай білуден басқа мақсатқа жету үшін кажетті шарттарды білуді
қажет етеді.
Озат педагогтар - С.Нүрсейітова, А.Жарылқапова сыныптан тыс әрекеттер
оқушылардың білімдерін кеңейтіп жан-жақты ізденулеріне мүмкіндік жасайды,
өзіндік таным іс-әрекеттерндің қорытындысы шығады және сыныптан тыс
жұмыстар арқылы балалар тылсым дүниенің әр түрлі сырларын ұғынады деп
түсіндіреді.
С.Ш.Әбенбаев өзінің Сынып жекшісі атты еңбегінде сыныптан тыс
жұмыстарды ұйымдастырудың маңызды мынадай бес ерекшелігін атап көрсетеді. -
Сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастырудың мынадай өзіндік ерекшеліктері
бар:
1. Балада өзіне қатысты жағымды қатынасты қалыптастыру және ондағы
өзін-өзі бағалаудың әділдігін қамтамассыз ету. Бұл баланың одан әрі
дамуының негізі болады. Сыныптан тыс оқу процесіндегі шектеуді жоюға
мүмкіндік береді және баланың өзі жөніндегі жағымды көзқарастың
қалыптасуына өзінің күш-қайратына сенімділігінің орнауына жағдай туғызады.
2. Балада ынтымақтастық, ұжымдық өзара әрекет ету дағдысы
қалыптасады. Егер де балада өзіне қатысты жағымды көзқарасы бар жағдайда
жолдастармен тіл табысу, олардың пікірін тыңдау өзара міндеттерін
бөлісу, басқа адамдардың мүддесін ескерту, көмектесу
біліктілігі қалыптасқан жағдайда, онда толығымен ұжымдық өзара
жағымды әрекеттесу дағдысы қалыптасады.
3. Баланың дүниетанымдық компоненттері: адамгершілік,
эмоционалдық, ерік-жігері қалыптасады. Сыныптан тыс жұмыстарда
бала адамгершілік түсінік арқылы қоғамдық мораль және мінез-құлық
нормаларын меңгереді.
4. Баланың таным қызығушылығы дамиды, яғни мұндай міндетте сыныптан
тыс жұмыс сабақта және сабақтан тыс әрекеттің сабақтастығын қамтамассыз
етеді. Өйткені сыныптан тыс жұмыс сабақтағы тәрбиемен байланысты, мұендай
көзқараста ол оқу процесінің нәтижесін арттыруға бағытталған. Баланың
таным қызығушылығын дамыту, бір жағдайда, ол оқыту процесінде жұмыс
істесе, екінші жағдайда балаға тәрбиелік ықпалын күшейтеді.
5. Балада әр түрлі көркемөнер әрекеттерінің түрімен тікелей танысу
арқылы ондағы қажеттілігі қалыптасады. Сыныптан тыс жұмыста бала өзіне
пайдалы әрекетпен шұғылдануы тиіс және оны өздік тұрғыдан ұйымдастырады.
Жоғарыда аталған міндеттер сабақтан тыс жұмыстардың негізгі бағыттарын
анықтайды. Сыныптан тыс жұмысының мақсат және міндеттері тұтас
педагогикалық процестің қызметіне ерекше сипат береді-білімділік, тәрбиелік
және дамытушылық.
Білімділік мақсаты оқу әрекеті секілді басымдылыққа ие бола алмайды.Ол
сабақтан тыс жұмысында тәрбие және дамытушылык кызметі нәтижелі іске
асыруда көмекші рөл атқарады. Соған орай сабақтан тыс жұмысының білімділік
мақсаты ғылыми білімдер жүйесін және оқу біліктілігімен дағдысын
қалыптаструды көздемейді, керісінше балаларда белгілі бір мінез-құлық
дағдысын қалыптастыру ұжымдық өмірді қарым-қатынас мәдениетін үйретеді.
Сыныптан тыс жұмысының дамытушылық мақсатаының маңызы ерекше. Ол белгілі
бір әрекетке байланысты оқушылардың психологиялық процестерін, оқушылардың
жеке-дара қабілеттерін дамытуды көздейді. Соған орай баланың жасының
қабілетін анықтау, бейімін, қызығушылығын дамытуды іске асырады. Сыныптан
тыс жұмыстар оқушылардың білім, білік шығармашылық әрекетін қызығушылығын
арттырады,ой-өрістерін кеңейтеді.Көптеген әрекеттер нәтижесінде оқушылардың
адамгершілік,кішіпейілділік,әсерлен ушілік және ерік-жігер қасиеттерін
тәрбиелеу міндеттері атқарылады.Осындай іс-әрекеттердіқ жүзеге асырыуы
оқушылардың сабақ үлгерімін,дүние танымын арттыруына сыныптан тыс жүмыстың
үлкен себебі тиеді. М.И.Болдырыв сыныптан тыс жүмыстарға тән негізгі
ерекшеліктерді (І-кесте) атап көрсетеді.
Сыныптан тыс жұмыстарға тән негізгі ерекшеліктер: Оқыту сабақтарына
қарағанда сыныптан тыс жүмыс ерікті негізде өткізіледі. Оның бірінші
ерекшелігі,міне, осында. Оқушылар ынта мен бейімділіктеріне байланысты
өз қалаулары бойынша көп болып және жеке атқарылатын жұмыстарға
қатысады.Демек,еріктілік, ең алдымен сыныптан тыс сабақ түрлерін еркін
таңдап алуды білдіреді.
Сыныптан тыс жұмысты ұйымдастырудың екінші ерекшелігі оның міндетті
бағдарламалар көмегімен байланысты болмайтындығында. Оның мазмұны мен
формасы негізінен алғанда оқушылардың ынталары мен талап-
тілектеріне, жергілікті жағдайларға байланысты болады. Пәндік және басқа
үйірмелердің бағдарламалары шамалық, бағдарлық күйде болады. Бұл сыныптан
тыс жұмыстың мазмұны анағұрлым икемді, мектеп оқушыларының ынтасы мен
талап-тілектеріне сай келетіндей етуге мүмкіндік береді.
Сыныптан тыс жұмыстың үшінші ерекшелігі жас шамасы әртүрлі оқушыларды
қамтитындығында. Мектеп хорының немесе оркестрінің, көркемөнерпаз
үйірмелерінің және спорт ұжымдарының жас шамалары әр түрлі болып келетін
құрамы сыныптан жұмысты ұйымдастыруға және өткізуге кедергі бола алмайды.
Керісінше, әр түрлі сыныптардың оқушыларын біріктіре отырып сыныптан тыс
сабақтар бүкіл мектеп ұжымының топтаса түсуіне себепші болады. әртүрлі
сыныптардағы оқушыларды біріктіретін үйірмелерде ересектеу балалардың
өзінен кішілерге қамқорлық жасауларына, жолдастық өзара көмекті өрістетуге
жақсы жағдай туғызылады. Сыныптан тыс жұмыстың төртінші ерекшелігі, онда өз
бетімен айналсудың басым болуынан көрінеді. Үйірмелерде, спорт
ұжымдарында, көркемөнерпаздар ұжымында балалардың өз беттерімен жұмыс
істеулеріне кең мүмкіндіктер беріледі.Оны,әрине педагогтар бағыттап
отырады, бірақ оқыту сабақтарынан ерекшелігі - оны негізінен мектеп
оқушыларының өздері ұйымдастырады.
Қазіргі жағдайдағы сыныптан тыс жұмысының бесінші ерекшелігінің мәні
ондағы қоғамдық пайдалы іс-әрекеттің сыбағалы салмағының артқандығында.
Егер біраз уақыт бұрын сыныптан тыс жұмысты өзара сөйлесу және көңіл көтеру
формалары басым болып келседазір ол қоғамға пайдасы мол бағытқа ие болып
келеді. Соның нәтижесінде ол мектеп оқушыларына,әсіресе жоғары сыныптарда,
кәсіптік бағдар берудің өте маңызды да ықпалды құралы ретінде көрініп отыр.
Сыныптан тыс жұмыстың алтыншы ерекшелігі - формалар мен
әдістердің сан алуандығы. Сыныптан тыс сабақтардың барлық
формалары мен әдістерін санап шығу қиын және мүмкін де емес. Ең алдымен
өңерпаздар клубтарының және ғылыми қоғамдарды құруды көрсеткен жөн.
Қоғамға пайдалы іс-әрекеттерді ұйымдастырудың, мектеп
оқушыларының мәдени дүниетанымын көтерудің формалары алуан түрлі болып
түсті. Кейде сыныптан тыс жұмыска оқушылардың барлығы емес, белсенді
оқушылар ғана тартылады. Басқалары,ең алдымен қиын мінезді балалар
сабақтан тыс уақытта ұйымдастырылған әсер ету өрісінен тыс қалады. Ал
алдыңғы қатарлы мектептердің тәжірибесі болса, мұндай балаларды сыныптан
.тыс қызықты жұмысқа тартудың оларды қайта тәрбиелеуге,
сыныптан тыс уақытта бірлескен ұжымдық іс-әрекетке деген ынтаны арттыруға
көмектеседі. Тәрбиені комплексті түрде жүргізуді жүзеге асыру оқушылардың
ешқайсысын калдырмай, бәрін сынып жұмысының түрімен қамтуды көздейді.
Қазіргі жағдайдағы сыныптан тыс жұмыстың жетінші ерекшелігі - оның
бұқаралылығы. Ол табиғатты, техниканы, өнерді сүйетін жеке балаларды ғана
емес, барлық оқушыларды қамтиды. Оның бүқаралық формалары топтық және жеке
дара сабақтармен толықтырылып отырады. Сыныптан тыс жұмыстар өмірмен
байланысты" болса онда кез-келген үйірменің ғылыми қоғамының жұмысы айнала
қоршаған ортамен танысуға және оны гүлдендіруге белсене қатысуға себепші
болады. Сонымен қатар сыныптан тыс жұмыстар анда-санда емес, жүйелі,
өткізілсе, онда ол едәуір арта түседі. Оқушылардың қызығушылықтарын, білім,
біліктерін ой-өрістерін кеңейтеді. Сыныптан тыс жүмыстарды мектеп
оқушыларының сабаққа жауапкершілігі, ғылымға сүйіспеншілігі тәрбиеленеді.
Сыныптан тыс жүмыс процесінде оқушылар ғылым мен техниканың қазіргі
проблемаларымен танысады.Баланың сана-сезімінің өсуіне,түлға ретінде
қалыптасуына сыныптан тыс жүмыстың тигізер пайдасы көп. Сыныптан тыс
жүмысты басқару-ол бпаланың жаратылысынан берілген қабілетін дамытып кана
қою емес,сонымен бірге оның ізденуге деген қүштарлығын арттырады. Өйткені
әр адам ең бірінші өзін тәрбиелейді. Бүл өмірлік үстаным.
Сыныптан тыс жүмыс -бүл жас буынның коғам өміріне араласуын 'өзі өмір
сүріп отырған ортаға қалыптасуы болып табылады. Сонымен бірге сыныптан тыс
жүмыстардың мазмүны оқушының теориялық білімдерін кеңейте
молықтыра түсуге лайықталып, оқушылардың жеке қабілетін дамытады.сыныптан
тыс сабақтардың құндылығы, олардың тиімділігі көбіне бір қатар талаптарды
сақтауға байланысты. Ең алдымен олардың саяси бағыттылығын қамтамассыз
етудің маңызы зор. Бұл талапты сыныптан тыс жұмыстың формалары мен
әдістерін таңдаған кезде, оны жоспарлау және ұйымдастыру процесінде
қорытынды шығарған кезде сақтаған жөн. Сыныптан тыс жұмыстардың негізгі
түрлері ең алдымен оқушылардың сабақта алған білімдерін
кеңейтуді көздейді.
Бастауыш сынып оқушыларына сыныптан тыс білім берудің әр түрлі ісіне
қатыстыра отырып, өздерінің шығармашылығын дамытуға, өз қабілеттерін
арттыруға үлкен мүмкіндіктер беріледі.
1.2. Бастаудлш мектеп оқушыларына жүргізілетін сыныптан тыс жүмыстың
түрлері.
Оқушыларды жан-жақты дамытудың міндеттерімен туындайтын тәрбие жүмысы
мазмүнының көптігі сыныптан тыс жұмыстың әртүрлі формаларын кажет етеді.
Сыныптьан тыс жұмыс көбіне сабақтан тыс жұмыстың тікелей жалғасы
болып кетеді, онда оқушылардың алған мәліметтерін тереңдетіп,
кеңейтуге көмектеседі.
Өзінің мазмұнында ұйымдастыру формасымен өткізетін әдісіне қарай
сыныптан тыс жұмыстар сан алуан. Мұғалім жұмыстың әртүрін таңдағанда
оқушылардың деңгейін, дамуын оның білімін, іскерлігі мен дағдысын ескереді.
Сыныптан тыс жұмыстыц үш түрлі формасы бар.
1. Сыныптан тыс жұмыстың жекедара формасы.
2. Сыныптан тыс жұмыстың топтық формасы.
3. Сыныптан тыс жұмыстың көпшілік формасы.
1. Оқушылардың сыныптан тыс жұмысқа ықыласы тікелей сабақ үстінде және
сабақтан тыс жұмыстардың әр түрлі формаларын өту кезінде пайдаланылады. Бұл
ықыластың дамуына мұғалімнің ролі өте зор. Осы ықыластың тууы бақылау
күнделігінен" жұмысты оқушылардың өсімдік пен жануарларды бақылауын
мұғалімнің қалай ұйымдастырылуына байланысты. Ынта ықылас тұрақты,
тұрақсыз, ұзақ созылған және қысқа болуы мүмкін. Мұғалімнің міндеті
дүниетанудан сабақ беру үрдісінде тұрақты ықыласты дамыту. Алдымен мұғалім
тапсырманы дүниетануға ерекше ықылас бар қызыққан балаларға береді. Бұлар
сыныптағы және мектеп жанындағы учаскідегі өсімдіктерді, тірі табиғатты
және үйдегі өсімдіктерді күту болуы мүмкін.
Қазіргі кезде бақша және үй өсімдіктері, үй жануарлары мен жабайы
жануарлар табиғаттың қызықты құбылыстары бейнелеген, көптеген
фотографикалар, аткриткалар шығарылады. Балалар бұларды жинайды, бірақ
көбіне жүйесіз мақсатсыз істейді.
Мұғалімнің міндеті - балада пайда болған ықыласты пайдалана отырып,
балаларды біртіндеп сыныптан тыс жұмысқа ынталандыра отырып, дамыту жұмысын
жүргізу. Бұл жолдағы маңызды қадам арнайы кітаптарды сыныптан тыс оқуға
үйрету болып табылады. Сонымен балалармен жеке дара жұмыс істеген бастауыш
сынып мұғалімі алдымен оларды табиғатты зерттеу ықыласын содан кейін
балалардың сыныптан тыс жұмыстың топтық және көпшілік формаларына таралуға
тырысу керек.
Сыныптан тыс жұмыстардың формаларын қарастырайық: Оқушылармен
жүргізілетін жеке жұмыстың формасы - сыныптан тыс жүмысқа байланысты
мұғалімнің немесе ұжымның әр түрлі міндеттері мен тапсырмаларын жеке
оқушылардың өз бетімен орындауы болып табылады. Жеке атқарылатын
сыныптан тыс жұмыс оқушыларды қызықты, эмоциялық сабақ пәнді тереңірек
оқып, үйренуге ұмтылдырады. Көптеген сұрақтар туады, оларға жауапты
оқушылар әртүрлі сыныптан тыс сабақтар кезінде ала алады. Сонымен қатар
мұндай сыныптан тыс жұмыстар оқушылардың өз бетімен жұмыс істеуімен
пәнге қызығушылықтарын арттырады. Жеке атқарылатын сыныптан тыс жүмыстың
өте маңызды түрі - табиғат туралы әдебиеттер оқу. Табиғат
тіршілігімен байланысты көптеген сұрақтарға жауапты балалар соның
арқасында балаларды көпшілік және үйірменің сыныптан тыс жүмыстарына
дайындайды .
Сыныптан тыс жұмыста оқушы белсенділігі қандай болғанда да оның білім,
біліктеріне сүйенеді. Оқыту процесінде оқушылардың белсенділігін арттыру
мен жүзеге асыру сабақ кезінде жүргізіледі. Яғни, сыныптан тыс жұмыс
барысында оқушылардың өзіндік жұмысы міндетті түрде қалыптасады. Осыған
байланысты кейбір педагоготар мен психологтар Р.Г.Лемберг, М.И.Скатин,
В.А.Занков оқушылардың өзіндік жұмыстарының негізгі ерекшелігі - олардың
ықыласы мен өз еркімен әрекет жасауына байланысты деп санаған. Сыптан тыс
жұмыс кезінде оқушылардың өздігінен жұмыс істеу әрекеті бірден
қалыптаспайды, ол өте күрделі процесс болғандықтан жай қарапайым сатыдан
жоғары, күрделі сатыға қарай дамиды.
2. Сыныптан тыс жұмыстың топтық формасының ішіндегі негізгі ұйымдасқан
түрі үйірме болып табылады.
Бастауыш мұғалімдерінің тәжірибесіндегі жиі кездесетіні жас табиғат
әуесқойлары үйірмесі. Үйірменің негізгі мақсаты дүниетану білімімен
іскерлігін кеңітіп, зерттеу жұмыстық қарапайым дағдыларын үйрету және
қоғамдық пайдалы еңбекке қатысу.
Үйірме жетекшісі жоспар құра отырып, бақылау үшін қандай обьект таңдап
алу керек, қандай тәжірибе жасап, қандай көмекшілік шараларды өткізуді
ойлайды. Үйірме мүшелері үйірмеде не істейтіндерін іс шараларды қашан
өткізуді бақылау үшін жұмысты жарты жылға немесе бір жылға жоспарлаған жөн.
Үйірме құрамы 15-20 оқушыдан аспауы керек. Мұғалім оқушыларға олардың
ықыласын ескере отырып, жеке дара жұмыстың тақырыбын таңдауға көмектеседі.
Балаларды ықыластандырып үйірмеге қатысу үшін алғашқы сабақ өте маңызды
болып, табылады. Сол себептен оны тікелей табиғатта ұйымдастырған жөн. Ол
баланың эмоционалдық сезіміне табиғатты жақын қабылдауына әсер етіп әртүрлі
(хайуанаттар бағына, ормандарға, фабрикаларға) жерлерге экскурциялар
ұйымдастырған жөн. Ол оқушыларды қызықтырып табиғатты зерттеуге көбірек
тілек білдіріп оны одан ары нығайта түсуге көмектеседі.
Үйірме мүшелері өздерінің бақылау нәтижесін күнделікке белгілей
отырып, нені жүйелі, нені анда - санда бақылайтындарын белгілейді. Үйірме
жетекшісі кітап тізімін жасайды. Олар жалпы және жеке тапсырмаларды шешуде,
бақылаулар жүргізуде тәжірибелер жасап практикалық жұмыстар атқаруда
оқушыларға көмектесуге тиіс. Үйірме мүшелері мұғалімге табиғаттану кештерін
өткізуге, ғылыми көпшілікке арналған кинофильмдерді талдауға, тақырыптық
ертеңгіліктер оқушылардың жұмыстарынан көрме ұйымдастыруға көмектеседі.
Жылдың аяғында үйірме мүшелері өз жұмыстарының көрмесін көркемдей алады.
Онда фото мантаждар, альбомдар, бақылау күнделігі табиғи материалдан
істегендері т.б. үйірме мүшелері табиғатты сүйіп қорғайтыньш тек сөзбен
ғана емес іспен дәлелдейтіні керек.
Сыныптан тыс жұмыстың топтық формаларының ішіндегі негізгі үйымдасқан
формасы үйірме болып табылады. Үйірме - ерікті ұйым. Үйірме - бұл
оқушылардың жалпы қызығуымен сыныптан тыс қызметінің негізінде
қүрылған бірлестік. Үйірме жұмысы оқушылардың белгілі бір
ғылымның, техниканың, өнер мен спорттың саласында қызығуы мен
қабілеттілігін дамытуға және анықтауға көмектеседі. Үйірме жұмыстары
оқушының сыныпта алған білімін тереңдете түседі, бағдарламадан тыс жаңа
білім мен ептілігін, дағдысын қалыптастырады. Үйірменің әрбір мүшесі:
1. Белгілі бір тақырып бойынша жұмыс істейді.
2. Жоспар бойынша жұмыс жүргізіледі.
3. Жұмысты ақырына дейін жеткізеді.
4. Бақылаулар мен тәжірибелер күнделігін жүргізеді.
5. Үйірме сабақтарына тиянақты қатысады және үйірме жетекшісінің
тапсырмаларын орындап отырады.
6. Істелген жұмыс туралы үйірме алдында есеп береді.
7.Үйірмеге қажетті материалдар мен жабдықтарды дайындауға белсене
катысады.
8.0қушылардың алдында істеген жұмыс туралы шағын сөз сөйлейді.
Үйірменің жұмыс тақырыптары алуан түрлі болуы мүмкін. Алайда, үйірме
тақырыптарына міндетті түрде қойылатын талап-олардың қоғамдык
мәнділігі.Пайдалы іс балаларды біріктіреді. Бұл сыныптан тыс жұмыстың оқу
сабақтарынан көбіне-көп айырмашылықтарының бірі. Үйірме жұмысы оқушылар мен
мұғалімді жақындастырады, оқушылардың білім, біліктерін, ой-өрістерін
шығармашылдық қабілеттерін дамытады. Бастауыш мектептерде жиі кездесетіні
жас табиғат әуесқойларының үйірмесі. Жас табиғат әуесқойлары үйірмесінің
негізгі мақсаты - дүниетанымы мен іскерлігін кеңейтіп, тереңдету, зерттеу
жұмысының қарапайым дағдыларын үйрену және қоғамдық пайдалы еңбекке кеңінен
қатысу. Үйірмеде оқушылардың жеке-дара өз бетінше істейтін жұмысын
жетекшінің түсіндіруімен және барлық қатысушылардың шығып сөйлеулерімен
ұштастырылып отырғаны жөн. Жас табиғат әуесқойлары үйірмесінің сабақтары
көпшілікке арналған сыныптан тыс жұмыстың әр түрлі формаларымен байланыссыз
болуы мүмкін емес.Үйірме мүшелері мүғалімге табиғаттану кештерін өткізуге,
ғылыми-көпшілікке арналған кітаптарды талдауға, тақырыптық ертеңгіліктер,
оқушылардың жұмыстарынан көрме ұйымдастыруға көмектеседі, бұның үлкен
тәрбиелік маңызы бар.
Сондай-ақ балалардың ұйымдастырушылық дағдыларын қалыптастыруға да
көмектеседі. Сыныптан тыс жұмыстың біріктірілген формаларына балалар мен
жастар клубтары, мектеп мұражайлары әртүрлі қоғамдар жатады. Клубтар
әртүрлі іс-әрекеттің түрлерімен оқушыларды кеңінен камтиды.
Клубтардың ішінде жастар мен жоғары сынып оқушыларының
демалыс күндері және қызықты кездесу кештері жатады.
Клубтық үлгідегі сабақтар - мектеп оқушыларына адамгершілік тәрбие
беру міндетін мұғалімнің ойдағыдай шешуіне мүмкіндік туғызатын 'сыныптан
тыс жұмыстың қызықты бір формасы. Балалардың клубтағы уақыты сабаққа
берілген уақыттан кемдеу болып келеді. Олар сабақ үстінде шүғылданатын
ісін,жүмысын біршама еркін, өзінің ұнатуымен және қалаааауынша таңдай
алады,сол жұмысты орындайды. Клубтық сабақтарға балалардың өздігінен
атқарылатын істері ғана емес сонымен қатар мүғалімнің балалармен
жүргізілетін жүйелі жұмысы да жатады: бұл жұмыстың барысында балалар тату
өмір сүріп, жұмыс істеуге, бір-біріне сергек болып икемге келіп отыруға
үйренеді. Клубта жолдастық, ынтымақтастық та дамып нығаяды. Онда
жолдастарының көмегімен қолдауынсыз адамның өмір сүре алмайтынына,
төңіректегілірдің күш-жігерін біріктіріп, мүдделерін ескергенде ғана
ұйымшыл ұжым болу мүмкін екееніне баланы өз тәжірибесі арқылы иландыратын
сабақтар жүргізіледі. Клубтық сабақтарда мүғалімнің позициясы өзгеріп
отырады. Егер сабақ үстіндле мұғалім оқу-тәрбие процесін бірден-бір
ұйымдастырушы болса, ол клубтық сабақтар жүйесінде ол бәрініене де
тәжірибесе мол, жасы үлкен, акылды жолдас, балалардың барлық істері мен
ойын-сауықтарындағы кеңесші болады. Клубтық сабақтардың барлдық
түрлерінде өнердің атқаратын рөлі зор. Яғни, ол балалардың
әсерленгіштік сезімдерін толықтырады.
3. Сыныптан тыс жұмыстың көпшілік формасының үлкен маңызы бар. Олар
оқушылардың бүкіл ұжымын іс шараларға қатысуға мұмкіндік береді. Балалар әр
алуан жұмыс түрлерін орындай алады: Сурет салу, қолдан жасалатын құралдарды
істеу, жұмбақтар, ребустар, тақырыптық кештер және т.б.Осындай жұмыс
формаларының бірі-өлке тану экскурсиялары. Экскурсия жүргізетін орын орман,
саябақ, ботаникалық бақ, музейлер, хайуанаттар бағы, колхоз егісі, фабрика
завоттар болуы мүмкін. Экскурсия мақсаты алуан түрлі: табиғаттагы маусымдық
өзгерістерді бақылау, өз жеріндегі дәрілік өсімдіктермен сирек кездесетін
құстар және аңдармен танысу. Дүниетану білімін жинақтауға жылдың кез келген
мерзімінде өткізетін туристік жорықтарда (ұзақтығы 1-2 күнге созылатын)
жәрдемдеседі. Жарық кезінде оқушыларға менералдармен тау-кендерін жинау,
құстарды даусынан ажырату т.б тапсырмалар беріледі.[21]
Мұғалім жорық кезінде балаларды ұжымшылдыққа, достыққа тәрбиелейді.
Сыныптан тыс жұмыстың көпшілік формаларына: экскурсиялар,
ертеңгіліктер, кештер, жорықтар, сайыстар жатады. Мұндай жұмыстар
оқушылардың қызығушылықтарын арттырып, ұйымшылдық пен жауапкершілікке
тәрбиелейді.
Сыныптан тыс жүмыстың көпшілік формасының бірі-жорықтар.
Жорық бастауыш сынып оқушылары үшін өте қызықты әрі тиімді.Жорық
кезінде оқушыларға кейбір минералдар мен тау кендерін жинау, құстардың
дауысын ажырату, дәрі өсімдіктерін жинау және т.с.с тапсырмалар беріледі.
Жорық жетекшісі алдын ала міндеттерді бөліп, табиғи жағдайда объектіні
анықтаумен таныстырыпдысқаша нүсқау береді. Сонымен қатар окушылар жорық
кезінде үйымшылдыққа өзара көмек, достық, тапсырылған іске жауапкершілік
сезімі,саналы тәртіп сияқты маңызды адамдық қасиеттер қамтылады. Жорықтар
материалынан бірқатар стенділер: "Біздің орман құстары", "Сирек кездесетін
жануарлар және оларды қорғау", "Жергілікті дәрі өсімдіктерін" жасауға
болады. Бастауыш сынып оқушыларымен жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстың
маңғызды формасы -дүниетану кештерін, мерекелерін өткізуге болады. Кеш
тақырыптары алуан түрлі болып келеді: "Тастың ғажайып дүниесі", "Ғарыш
әлеміне саяхат" Кештің негізі - оқушылардың таңдаған тақырыбы бойынша
сөйлеулері, ғылыми-көпшілік фильмдерді қарау, балаларды қызыктырған кітапты
талқылау болуы мүмкін. Балалардың сөйлеген сөздерін көркем шығармалардан
үзінділер оқумен, шағын викториналық ойындармен, жұмбақтармен, ән салумен
араластырып жүргізуге болады. Бастауыш сынып оқушылары дүниетануға арналған
көптеген мерекелерге - Орман мерекесіне, Табиғат достарының мерекесіне
белсене қатыса алады.
Әрбір мереке белгілі бір мақсатты көздейді. Мәселен ,Құстар күні
мерекесі балалардың құстар туралы білімдерін тереңдетіп кеңейтіп қана
қоймай дүниетануды қорғау жөніндегі шараларды іске асырады. .
Сыныптан тыс жұмыстың көпшілік формасының бірі - экскурсия. Экскурстия
бірінші жағынан, идеялық-тәрбиелік жұмысының біршама дербес формасы. Ол
мәдениетті меңгеруге көмектеседі, адамның рухани байлықтарды игеруге себін
тигізеді және оқушылардың дүниетанымына ықпал етеді. Екінші жағынан,
көзделген мақсатқа жету үшін қолданылатын көмекші иллюстрациялық құрал
рөлін атқарады. Экскурсия білімге деген ынтаны күшейтеді, оқушылардың
білім алу жолындағы ықыласын арттырады, оқудың өмірмен байланысын
нығайтады.
Оқушыларды тәрбиелеуге экскурсияның игілікті әсер етуі туралы көптеген
көрнекті педагогтар мен әдіскерлер И.Г.Пестолоций, Я.А.Коменский,
К.А.Ушинский, А.Я.Герд, В.В.Половцов үлгілі сөздер айтты.
Профессор Б.Е.Райков өз еңбектерінде былай деп жазады: "Кітап аркылы емес,
экскурсиялар, лабораториядағы тәжірибе сабақтар,тірі табиғат мүйісіндегі
жұмыстар жолдарымен бірден қатынас жасау арқылы оқушылар оддан бұрын
байқалмаған көп ғажайып сырларын 'ашады. Оқушыларда эстетикалық сезім
дамиды, табиғатқа сүйіспеншілік және қызығушылық пайда болады".
Бастауыш сыныптағы оқушыларды төңіректегі әлеммен таныстыруды олар
үшін белгілі де түсінікті және таныс нәрселерден:мектеп, мектеп маңындағы
үлескі, мектепке жақын көшелер, кітапхана, мұражай, театрға: ауылдағы
ферма, клуб, шеберханадан бастаған жөн. Олар не істейді? Не үшін? Қалай?
деген сүрактарға жауапты оқушылар экскурсия кезінде табады. Сөйтіп олар
құрылысшының кітапханашының, ауылшаруашылық адамдарының еңбектерімен
танысады.
Баланың байқағыштығын, көз алдына елестету қабілетін,сезімдерін
дамытуға табиғаттың әсері өте күшті. Бала табиғатты алғашқыда өте
сезімталдықпен қабылдайды, оның көз алдында төңіректегі табиғаттың сүлулығы
ашылады. Экскурсияны түрлендіре отырып жүргізуге де болады. Мәселен, мектеп
бойынша экскурсия жүргізгенде оқушылар қыркүйектің алғашқы апталарында
мектептің акт, спорт залдар мен дәрігердің бөлмесімен, мүғалімдер
кеңсесімен, мектеп директорының бөлмесімен, асханамен танысады Мектепке
экскурсия жасаған кезде мүғалім өзінің түлектеріне мәдениетті мініез-
қүлықтың қарапайым ережелері туралы әңгімелейді.
Мектеп маңындағы үлескіге жасалатын экскурсиялар.Балаларды үлескіде
және мектеп маңында өсетін ағаш түрлерімен таныстыруды ойын сияқты етіп
өткізуге болады. Бұл үшін түрлі ағаштар мен бұталардың жапырақтары мен
жемістерін жинап алып, оларды ретсіз жайып тастап, бұдан соң балаларға
оларды тұқымына қарай саралап дұрыс атап беруді ұсынған жөн болады. Бұл
оқушылардың ойлау қабілеттерін дамытады, қызығушылықтарын арттырады.
Орманға саябаққа жасалатын экскурсиялар. Табиғатта бір жыл ішінде
болатын маусымдық өзгерістерді байқауды мақсат ететін эксукрсияларды
орманның немесе саябақтың бір үлескісінде жүргізген жөн болады. Балалар
өздеріне таныс жерде табиғатта болған өзгерістерді тезірек байқап күштірек
сезіне алады. Табиғатқа экскурсия жасаған кезде балалардың байқағыштығын
дамыту қанатты достарымыз бен өсімдіктерге қамқор жасау сезімдерін ояту
үшін барлық мүмкіндіктердің маңызы зор. Орман ішінде немесе саябақта
оқушылар түрлі ағаштардың түрімен танысады айырмашылықтарын байқайды.
Кітапханаға экскурсия. Балалар мектеп кітапханашысымен танысады,
кітаптардың тізімін көріп шығады. Кітапты пайдалану ережелерін түсіндіреді.
Кітапханашының жұмысымен танысады. Сыныптан тыс жұмыс жүйесін жасау - бүкіл
педагогикалық ұжымдық іс болып табылады. Әрбір жалпы білім беретін мектеп
оқушыларымен мұндай жұмысты ұйымдастыру мүмкіндіктері өте көп және алуан
түрлі. Сыныптан тыс жүмысқа негізгі талап - оқушылардың жан-жақты дамуына
көмектесу. Балалар үйірмелері
секциялары, әр түрлі қоғамдары мен басқа да өз бетімен жұмыс істейтін
шығармашылық бірлестіктер жүйесі олардың пайдалы және кызғылықты істерді
кең, молынан таңдап алуға мүмкіндік береді сыныптан тыс жүмыс процесінде
жекелеген балалар мен жетккіншектер үшін белгілі бір сабақтарды таңдап алу
ерікті іс болып табьглатындықтан мүндай жүмыс жүйесінің болуы әрбір мектеп
үшін міндетті.
Оқушыларға эстетикалық тәрбие беруді жүзеге асыруда сыныптан тыс
жүмысының маңызы зор. Сыныптан тыс жұмыс жүйесін дамытудағы
үйымдастырушының тұрақты қамқорлық жасайтын саласы - балалар мен
жеткіншектердің ойындары. Бастауыш сынып оқушыларының ойынға деген тьабиғи
қажетін орынды түрде қанағаттандырып отырмайынша, олармен тәрбие жұмысын
нәтижелі жүргізу мүмкін емес. Сондықтан да сыныптан тыс
кештерді, экскурсияларды, сайыстарды, үйірмелдерді, жорықтарды жиі
ұйымдастьырып тұрған жөн.
Сыныптан тыс жұмыстар балалардың әр салаға байланысты ой-өрістерін
жетілдіреді. Бірігіп атқарылатын жұмыстарға балалар клубы, мектеп көрмесі
жатады. Кең тараған түрі мектептік көрме. Олар тарихи, аудандық, тарихи-
әдебиеті, табиғи болуы мүмкін. Мүнда атқарылатын жұмыс материалдар
жинақтаумен байланысты. Ол үшін экспедиция, экскурсия жұмыстары
жүргізіледі. Бүқіл мұражайдағы материалдарды баланың ой-өрісін дамыту үшін
сабақта қолдануға болады.
Байқаулар, олемпиадалар, көрмелер баланың белсенділігін дамытады. Осы
байқауларға байланысты көрмелер, шығармалар ұйымдастырылады. Мектеп
олимпиадасы оқу пәніне байланысты құрылады. Олардың мақсаты-балала рдың
бәрін қызыктыру шебер дарындыларын іріктеп алу.
Мектепте туристік жорықтар мен өлкетану экскурсиялары көбірек етек
алып келеді. Бір күндік жорықтарға бастауыш мектептің оқушылары да қатыса
алады. Оқушылардың тынығуы және спортпен шұғылдануы үшін үнемі беріліп
отыратын денсаулық күндеріне оқушылардың бәрі орманға, далаға, саябаққа
барады. Ашық аспан астында, орман ішінде өткізілетін спорт-сауықтыру
шараларының бәрі табиғатқа деген сүйіспеншілікті тәрбиелеуге көмектеседі.
Экскурсия кезінде мұғалім оқушылардың бәрі бірдей жауап бере алмайтын
оларды қызықтыратын сұрақ қояды. Мысалы, жаңғақ ағашы неге көктемде, ал
жөке ағашы жазда гүлдейді? Ландыш гүлі неге май айыныңкі деп аталынады?
Экскурсия пәндер бойынша жоспарланып, мектептің жалпы іс жоспарына кіреді.
Оларға музей, көрме, табиғат, өндіріс жатады. Оқу экскурсиясы яғни оқу
саяхаты оқытудың дидактикалық және политехникалық принциптерін іске
асырады, оқушылардың техникалық ой - өрісін кеңейтеді, өсімдіктер дүниелік,
тірі организмдерді зерттеуге мүмкіндік туғызады, танымдық ынтасымен
шығармашылық қабілетін дамытады.
Оқу саяхатының түрлері:
І.Кіріспе саяхат-жаңа тақырыпты түсіндіру алдында оқушылардың қажетті
білімді жинақтауы;
2.Кезектегі саяхат-ұзақ мерзімде оқушылардың үлкен тақырыппен жұмыс
істеуі, кейбір мәселелерді иллюстрациялау;
З.Қорытынды саяхат- курстың белгілі тарауы аяқталғаннан кейін
өткізіледі. Мақсаты: Сыныпта өтілетін оқу материалдарын тереңдету және
бекіту. Саяхатты өткізу үшін жоспар жасалады, онда мынадай мәселелер
бейнеленеді.
І.Саяхаттың мақсаты мен объектісі,
2.Оқушылармен алдын ала объектіге байланысты түрлі жұмыстар
жүргізіледі: Әңгіме, бақылау, тәжірибе т.б.
3. Саяхат барысында істелетін жұмыстар- сурет салу, объектіні толық
қарау.
4.Оқушыларды бірнеше топқа бөліп оларға нақты тапсырмалар беру.
Мысалы, бірінші топ-бақылау, екінші топ-сурет салу, сызу, үшінші топ- жазып
алу жұмыстарын орындайды.
5.Сабақга мұғалім оқушыларды саяхат жоспарымен таныстырады,
олармен ұйымдастыру мәселелерін талқылайды. Саяхат аяқталғаннан
кейін оқушылармен оқу конференциясы өткізіледі. Онда оқушылар алған
тапсырмалары бойынша баяндама жасап, сөз сөйлейді. Конференцияны бірнеше
қатар сыныптар окушылармен өткізу өте тиімді болады. Ең соңында конференция
жұмысын жетекші мұғалім қорытындылайды.
Факулътатив сабақтар-оқытудың формасы, оқушылардың қалауы бойынша
жүргізіледі. Негізгі мақсаты - оқушылардың ғылыми теориялық білімін,
танымдық ынтасын, шығармашылық қабілетін дамыту, факультатив оқушыларға
кәсіби бағдар беру ісінің тиімді формаларының бірі. Бастауыш сыныпта
экскурсиялар ең бірінші білім беру мақсатында жүргізіледі. Дүниетану
сабағында сыныптан тыс жұмыстың бір түрі болып табылатын экскурсиялар-бұл
байқаулардың нәтижесін жүйеге келтіруге және жинақтауға, табиғатқа
сүйіспеншілікті тәрбиелеуге, оны қорғауға,тәрбиелеп,шығармашылық
қабілетінің дамуына көмектеседі.[ 14 ]
Бастауыш мектеп мұғалімі оқу жылына жоспар жасағанда оқу материалының
ерекшелігіне қарай ең кем дегенде айына бір экскурсия жоспарлауы керек,
экскурсия міндеттері айқындалады, экскурсияның оқу материалын саналы және
берік игеруге көмектеседі, экскурсия барысьшда және одан кейін нені
байқауды өз бетімен, не мұғалім басшылығымен жүргізеді.
Экскурсияның мақсаты балаларға алдын ала айтылуы қажет. Онан әрі
мұғалім экскурсияның өткізілетін орнын, уақытын, өздерімен алатын қажетті
оқу жабдықтарын, құралдарымен, материалдарын анықтайды. Бару, келу уақытын
есептегенде экскурсияны бір сабақтың уақытынан аспағаны жөн. Бұл алған
әсерлерін ұтымды жинақтап, оларды сабаққа тиімді пайдалануын қамтамасыз
етеді.
Бастауыш мектепте сыныптан тыс жұмыстың бірі болып табылатын үй оку
жұмысының маңызы зор.Бұл жұмыста оқушылардың дербес қасиеті және қабілеті
байқалады.Үй тапсырмасы олардың жауапкершілік сезімін
тәбиелейді,қиыншылықтармен күресуге үйретеді.[14]
Олимпиадалар- бұл оқу жылында бір рет жүргізілетін сыныптан тыс
жұмыстың бір түрі.Олимпиадалар барлық пәндер бойынша ұйымдастырылады.Бір
сыныпта әр пәннен бір-бір оқушы қатысады.Олимпиадада оқушылар өздігінен
жұмыс жасайды.
Дүниетану курстарына қосымша білім беруге бағытталған және сыныптан
тыс жұмыстардың мәселелерін шешу бағдарламаны құрастыруда 4 сынып бойынша
қамтылған білім жиынтығы былай топталған. Мәселен; 4-сыныпта: оқушыларда
өсімдіктермен жануарлардың әр түрлілігімен бірлестіктерін топтарын ажырату,
құстардың түрлерін білу және оларды ажырату, олардың тіршілігі туралы
қызығушылықтарымен ынтасын арттыру, қабілеттерін дамыту көзделеді.
Сыныптан тыс жұмыстарды жүргізуде мынадай жұмыстар орындалады:
-көшет материалдарын өсіру, ағаштар отырғызу, оларды күту, зиянды
жәндіктермен күресу.
-дәрі өсімдіктерін дайындау, жидек, саңырау қүлақ т.б жемістерді
жинау, -үй жануарларын қорғау, қамқорлық жасау,
Бастауыш сыныптардың оқу бағдарламасы оқушыларды төмендегідей
іскерлікті, дағдыны қалыптастыруға бағытталған:
-мектеп және қоғамдық мүлікті ұқыптылықпен күту,
-тұрмыста электроэнергияны, газды,суды үнемдеп пайдалану,
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың табиғатқа деген қатыстылығы
олардың танымдық аясында көрінеді. Бұған мынадай факторлар өз әсерін
тигізеді.
-Біріншіден, оқу іс-әрекетінің маңыздылығы, оларға жаңа нәрселерді
таньш білгеннің өзі өте қызықты;
-Екіншіден, оқи алу іскерлігінің арқасында бастауыш сынып оқушысы
өзінің неге деген сұрақтарына өз бетінше жауап ала бастайтындығында.
Оқушылардың біліммен біліктілігіне қойылатын негізгі талаптар бойынша:
-табиғаттағы заттарды, өсімдіктермен жануарларды;
-ауа, су, топырақты ажыратып олардың адам үшін қажеттілігі; -адамның
табиғаттағы орнын білу; -табиғаттағы заттарды ажырата білу;
-өсімдікпен жануарларды ажыратып, олардың адам үшін қажеттілігін іс
жүзінде білу;
4 сынып бойынша оқушылар:
-өзінің тұрған үйін, жеке басының гигенасын сақтауды; -үй және жабайы
жануарларды ажыратып, олардың адам өміріндегі маңызын білулері тиіс.
Сыныптан тыс жұмыстардың нәтижесінде:
1 .Табиғаттағы заттардың бір бірімен байланысын,
адамның табиғатты пайдалану себептерін,
2.Табиғаттағы өзгерістерді байқау, мәдени өсімдіктер
және олардың ерекшеліктері;
З.Бау бақша, мектеп үлгісі, гүлдердің түрлері, оны күту, олардың
пайдасымен зияны туралы мәселелерді білулері тиіс.
Бастауыш мектеп жасындағы окушылар өмірінде кітап оқырмандар
конференциясы маңызды орын алады. Конференцияларды өткізудің нәтижесінде
оқушылардың қабілеттері дамиды. Себебі оқушылар кітапханаларға барып
ізденеді. 2005 жылдың мамыр айында Түркістан қаласындағы №17 Ататүрік
атындағы мектеп гимназиясында педагогикалық іс тәжірибеден өту кезінде
маған бөлінген 4 сынып оқушылары болды. Мен 4 сынып оқушысы Құрманғазы
Алтынайға Құстар біздің досымыз деген тақырыпта жетекшілік еттім. Яғни
Алтынайға құстар туралы қысқаша түсіндіріп, оған бағыт бағдар беріп
отырдым, оны өз бетінше ізденуге итермеледім. Менің бұл іс әрекетімінің
нәтижесінде ол өз бетінше ізденіп тақырыбына байланысты көрнекіліктер
жасады. Ол Ол кім, бұл не? деген энциклопедияны, бірінші сыныптың
дүниетану оқулығын және 9 сыныптың жануартану оқулығын пайдаланған.
Алтынай ғылыми жұмысында жыл құстары жайлы, құрылтай сайрауық құс, үкі,
тоқылдақ, сары шымшық тіпті әлемде ең кішкентай және ең әдемі құс колибри
туралы қарастырған. Менің мұнда байқағаным, кез келген оқушыны, белгілі бір
тақырыпта ізденуге итермелеуіміз керек. Осының нәтижесінде бала көп білуге
ұмтылады. Сабаққа, пәнге деген қызығушылығы артады. Кітапханаларға бару,
рефераттар, өзіндік жұмыстар және ғылыми жұмыстар жазу арқылы оқушының
шығармашылық қабілеті дами түседі. Сабаққа қызыққан өз бетінше
кітапханаларға барып ізденген бұндай оқушылардан үлкен үміт күтумізге
болады.
№127 орта мектептің бастауыш сынып оқытушысы С.Серімбетова
Оқушылардың шығармашылық қабілетін сыныптан тыс уақытта дамыту жөнінде
зерттеу жұмысын жұргізді. Ол 2003 жылғы Ғылыми педагогикалық журналдың
№3 санында Оқушылардың шығармашылық қабілетін сабақта және сабақтан тыс
уақытта дамыту деген мақаласында сыныптан тыс уақытта оқушылардың
шығармашылық қабілетін дамытудың жұмыс түрлерін атап көрсетті.Оның
пікірінше сыныптан тыс жұмыстарды үнемі жүргізу оқушыларды шығармашылыққа
баулуға, шәкірт бойындағы талант көзін ашып, тілін байытуға, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz