Қазақстан Республикасындағы экономиканы өркендетуде инвестицияны тартудағы шетел тәжiрибелерi
Кiрiспе
1 тарау. Инвестицияның теориялық негiзi.
1.1. Инвестиция туралы жалпы түсiнiк.
1.2. Инвестиция типтерi мен түрлерi.
1.3. Қазақстан Республикасындағы экономиканы өркендетуде инвестицияны тартудағы шетел тәжiрибелерi
2 тарау. Оңтүстiк Қазақстан облысы бойынша иневестиция тартуды талдау
2.1. Оңтүстiк Қазақстан облысының инвестициялық саясаты.
2.2. Оңтүстiк Қазақстан Облысының инвестициялық жағдайын талдау.
2.3. ОҚО .дағы инвестицияны дамыту жоспарлары мен бағдарламалары
3 тарау. Оңтүстiк Қазақстан Облысының инвестициялық мәселелерi және оны шешу жолдары
3.1. Оңтүстiк Қазақстан Облысындағы инвестициялық мәселелер және ондағы мәселелердi шешу жолдары.
3.1. Оңтүстiк Қазақстан Облысындағы инвестиция тартудағы мәселелердi шешу жолдары.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1 тарау. Инвестицияның теориялық негiзi.
1.1. Инвестиция туралы жалпы түсiнiк.
1.2. Инвестиция типтерi мен түрлерi.
1.3. Қазақстан Республикасындағы экономиканы өркендетуде инвестицияны тартудағы шетел тәжiрибелерi
2 тарау. Оңтүстiк Қазақстан облысы бойынша иневестиция тартуды талдау
2.1. Оңтүстiк Қазақстан облысының инвестициялық саясаты.
2.2. Оңтүстiк Қазақстан Облысының инвестициялық жағдайын талдау.
2.3. ОҚО .дағы инвестицияны дамыту жоспарлары мен бағдарламалары
3 тарау. Оңтүстiк Қазақстан Облысының инвестициялық мәселелерi және оны шешу жолдары
3.1. Оңтүстiк Қазақстан Облысындағы инвестициялық мәселелер және ондағы мәселелердi шешу жолдары.
3.1. Оңтүстiк Қазақстан Облысындағы инвестиция тартудағы мәселелердi шешу жолдары.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Экономика дамуы үшiн қажеттi шарт жоғары инвестициялық белсендiлiк болып табылады. Оған жүзеге асырылатын инвестициялық ресурстар көлемiн өсiру мен олардың материалды өндiрiс және әлеуметтiк салалардың приоритеттi салаларында тиiмдi пайдалану арқылы жетуге болады. Инвестициялар өндiрiстiк потенциалды жаңа ғылыми-техникалық негiзiнде құрып, әлемдiк нарықта елдердiң бәсекелестiк позицияларын анықтайды. Сондағы көптеген мемлекет үшiн, әсiресе экономикалық және әлеуметтiк дағдарыстан шығуға ұмтылып жатқан елдер үшiн, тiкелей күрделi қаржы, портфельдi инвестициямен басқа активтер түрiндегi шетел капиталын тарту үлкен роль атқарады.
Шетел инвестицияларының ролiн тек жаңа өндiрiстiк құрылуымен ғана шектеуге болмайды. Негiзiнен, шетел инвестицияларын бұрын тиiмсiз пайдаланылған табиғи, өндiрiстiк, еңбек потенциалдарын шаруашылық процеске енгiзуге әсер ететiн фактор ретiнде қарастыру керек. Шетел инвестициясы ұлттық ресурстардың жағдайларымен қосылып, прогрессивтi еңбек құралдарын қолдану, жұмыскерлердiң квалификациясын жоғарылату және қолда бар өндiрiстiк ресурстарды пайдалануын жақсарту негiзiнде жоғары интегралды нәтиже бередi.
Әрбiр ел экономикасының дамуы үшiн қажеттi шарт жоғары инвестициялық белсендiлiк болып келедi. Бұған инвестициялық ресурстар көлемiн өсiру мен бұл ресурстарды экономиканың приоритеттi салаларында тиiмдi пайдалану арқылы жетуге болады.
Шетел инвестицияларының ролiн тек жаңа өндiрiстiк құрылуымен ғана шектеуге болмайды. Негiзiнен, шетел инвестицияларын бұрын тиiмсiз пайдаланылған табиғи, өндiрiстiк, еңбек потенциалдарын шаруашылық процеске енгiзуге әсер ететiн фактор ретiнде қарастыру керек. Шетел инвестициясы ұлттық ресурстардың жағдайларымен қосылып, прогрессивтi еңбек құралдарын қолдану, жұмыскерлердiң квалификациясын жоғарылату және қолда бар өндiрiстiк ресурстарды пайдалануын жақсарту негiзiнде жоғары интегралды нәтиже бередi.
Әрбiр ел экономикасының дамуы үшiн қажеттi шарт жоғары инвестициялық белсендiлiк болып келедi. Бұған инвестициялық ресурстар көлемiн өсiру мен бұл ресурстарды экономиканың приоритеттi салаларында тиiмдi пайдалану арқылы жетуге болады.
1. Назарбаев Н.А. Десять лет, равные столетию. Речь на торжественном собрании, посвященном 10 летию независимости Казахстана // Казахстанская правда17 января 2001 г.
2. Назарбаев Н.А. 10 лет Независимости: мир, прогресс и общественное согласие. Речь на Ассамблее народов Казахстана // Казахстанская правда, 25 октября 2001 г.
3. Назарбаев Н.А. Наука должна служить народу. Речь на сессии Академии наук, повещенной 10-летней независимости // Казахстанская правда, 7 ноября 2001 г.
4. Баев Л.А. Системный подход и определению инноваций. В сб.: Современные технологии в социально-экономических системах.-Челябинск: издательство ЧГТУ, 1995 г.
5. Завлин П.Н. Инновационная деятельность в условиях рынка.-СПб.: наука 1994 г.
6. Инновационный менеджмент. Под. Ред. Ильянсковой С.Д. –М.: Банки и биржи, 1997 г.
7. Лапуста М.Г. , Шармукова Л.Г. Риски в предпринимательской деятельности М:1998 г.
8. Липсиц И.В., Коссов В.В. Инвестиционный проект: методы подготовки и анализа.-М.: БЕК, 1996 г.
9. Карипов Г. Инновационный менеджмент-Алматы, 1997 г.
10. Маркетинг инновационного проекта –Киев: ВИРА-Р, 1998 г.
11. Мединский В.Т. Шармукова Л.Г. Инновационное предпринимательство-М., 1997 г.
12. Нарлбаев К., Джуманбаев С. Инновационный менеджмент-Алматы, 1997 ж.
13. Поршнев А.Г. Управление инновациями в условиях перехода к рынку.-М.:РИЦЛО ңмегополис-контактң, 1993 г.
14. Управление исследованиями и инноваций. – М.: Наука, 1993 г.
15. Управление научно-техническии развитием в ведущих странах мира. Б.А. Кембаев, Ю.В. Комлев. Алматы. Каз гос ИНТИ: 1998 г.
16. Уткин Э.А. Морозова Г.И. Инновационный менеджмент –М., 1996 г.
17. Инвестиции М.В. Игошин Учебник М 2001.
18. Инвестиционный бизнес Равинский И.А. Новосибирск 2000 г.
19. Инвестиционный ресурсы В.К. Гуртов М.2002 г.
20. Экономическая оценка инвестиций. Д.С. Алексанов В.М. Комелов М..: 2002 г.
21. Э.И. Крылов, В.М. Власов, И.В. Журавкова Анализ эфективности инвестиций и инновационной деятельности предприятия М.: 2003 г.
22. Инвестиционная стратегия В.А. Чернов М.: 2003 г.
23. Инвестиционная стратегия В.А.Чернов М.: 2003 г.
24. Инвестиционный процесс на предпрятий Г.А. Маховиков, В.Е. Кантор М.: 2001 г.
25. Инастранные инвестиции: Россия и мировой опыт. Н.Вознесенская М.: 2002 г.
26. Организация и финансирование инвестиций. И.В.Сергеев, И.И.Веретенникова, В. Яновский М.: 2002 г.
27. Д.А.Ендовицкий, Л.С.Коробейников, Е.Ф.Сысоева. Практикум по инвестиционному анализу М.: 2003 г.
28. Методы оценки инвестиционных проектов В.В.Ковалев М.: 2003 г.
29. Организация и финансирование инвестиций Я.С.Мелкумов М.: 2001 г.
30. Инвестиции: сущность, виды, механизмы функционирование Г.И.Иванов. Ростов Дону 2002 г.
31. Казахстан: анализ торговой и инвестиционной политики Алматы-Астана 2002 г.
32. Инновационные деятельность Д.И.Кокурин экзамен. М.: 2001 г.
33. Ермасов С.В. Финансовое стимулирование инновационной деятельности – СПЭА, 1997 г.
34. Лямеков А.П. Философия техники и технологии творчества. – С пб, 1996 г.
35. Макарова И.В. Предпринимательство: стимулирование инновационного поведения: Препринт.-Екатерингбург, 1997 г.
36. Қазақстан аймақтарының сандары. Қаңтар-желтоқсан. Шымкент, 2003 жыл. ОҚО статистика басқармасы.
37. Статистический ежегодник Казахстана. Алматы, 2003 ж. Агентство РК по статистики.
38. Савченко В.Е. Современное предпринимательство экономические и организационные основы. Проблемы формирования и регулированио. М.: Экономика, 1997 г.
39. Сайман Г.А. Теория принятия решений в экономической теории и науке о поведении. – В.нн: Теория фирмы. – Спб, 1995 г.
40. Сахал Д. Технический прогресс: концепции, модели, оценки. СПб.: Ф и С. 1998 г.
41. Чайковская Н.В. Дисциплина инновационного рынка: формирование и эффективность. – М: Луч. 1995 г.
42. Шевченко С.М. Стратегия иновационного развития преприятия. Учебное пособие К пб: Г УЭФ, 1998 г.
2. Назарбаев Н.А. 10 лет Независимости: мир, прогресс и общественное согласие. Речь на Ассамблее народов Казахстана // Казахстанская правда, 25 октября 2001 г.
3. Назарбаев Н.А. Наука должна служить народу. Речь на сессии Академии наук, повещенной 10-летней независимости // Казахстанская правда, 7 ноября 2001 г.
4. Баев Л.А. Системный подход и определению инноваций. В сб.: Современные технологии в социально-экономических системах.-Челябинск: издательство ЧГТУ, 1995 г.
5. Завлин П.Н. Инновационная деятельность в условиях рынка.-СПб.: наука 1994 г.
6. Инновационный менеджмент. Под. Ред. Ильянсковой С.Д. –М.: Банки и биржи, 1997 г.
7. Лапуста М.Г. , Шармукова Л.Г. Риски в предпринимательской деятельности М:1998 г.
8. Липсиц И.В., Коссов В.В. Инвестиционный проект: методы подготовки и анализа.-М.: БЕК, 1996 г.
9. Карипов Г. Инновационный менеджмент-Алматы, 1997 г.
10. Маркетинг инновационного проекта –Киев: ВИРА-Р, 1998 г.
11. Мединский В.Т. Шармукова Л.Г. Инновационное предпринимательство-М., 1997 г.
12. Нарлбаев К., Джуманбаев С. Инновационный менеджмент-Алматы, 1997 ж.
13. Поршнев А.Г. Управление инновациями в условиях перехода к рынку.-М.:РИЦЛО ңмегополис-контактң, 1993 г.
14. Управление исследованиями и инноваций. – М.: Наука, 1993 г.
15. Управление научно-техническии развитием в ведущих странах мира. Б.А. Кембаев, Ю.В. Комлев. Алматы. Каз гос ИНТИ: 1998 г.
16. Уткин Э.А. Морозова Г.И. Инновационный менеджмент –М., 1996 г.
17. Инвестиции М.В. Игошин Учебник М 2001.
18. Инвестиционный бизнес Равинский И.А. Новосибирск 2000 г.
19. Инвестиционный ресурсы В.К. Гуртов М.2002 г.
20. Экономическая оценка инвестиций. Д.С. Алексанов В.М. Комелов М..: 2002 г.
21. Э.И. Крылов, В.М. Власов, И.В. Журавкова Анализ эфективности инвестиций и инновационной деятельности предприятия М.: 2003 г.
22. Инвестиционная стратегия В.А. Чернов М.: 2003 г.
23. Инвестиционная стратегия В.А.Чернов М.: 2003 г.
24. Инвестиционный процесс на предпрятий Г.А. Маховиков, В.Е. Кантор М.: 2001 г.
25. Инастранные инвестиции: Россия и мировой опыт. Н.Вознесенская М.: 2002 г.
26. Организация и финансирование инвестиций. И.В.Сергеев, И.И.Веретенникова, В. Яновский М.: 2002 г.
27. Д.А.Ендовицкий, Л.С.Коробейников, Е.Ф.Сысоева. Практикум по инвестиционному анализу М.: 2003 г.
28. Методы оценки инвестиционных проектов В.В.Ковалев М.: 2003 г.
29. Организация и финансирование инвестиций Я.С.Мелкумов М.: 2001 г.
30. Инвестиции: сущность, виды, механизмы функционирование Г.И.Иванов. Ростов Дону 2002 г.
31. Казахстан: анализ торговой и инвестиционной политики Алматы-Астана 2002 г.
32. Инновационные деятельность Д.И.Кокурин экзамен. М.: 2001 г.
33. Ермасов С.В. Финансовое стимулирование инновационной деятельности – СПЭА, 1997 г.
34. Лямеков А.П. Философия техники и технологии творчества. – С пб, 1996 г.
35. Макарова И.В. Предпринимательство: стимулирование инновационного поведения: Препринт.-Екатерингбург, 1997 г.
36. Қазақстан аймақтарының сандары. Қаңтар-желтоқсан. Шымкент, 2003 жыл. ОҚО статистика басқармасы.
37. Статистический ежегодник Казахстана. Алматы, 2003 ж. Агентство РК по статистики.
38. Савченко В.Е. Современное предпринимательство экономические и организационные основы. Проблемы формирования и регулированио. М.: Экономика, 1997 г.
39. Сайман Г.А. Теория принятия решений в экономической теории и науке о поведении. – В.нн: Теория фирмы. – Спб, 1995 г.
40. Сахал Д. Технический прогресс: концепции, модели, оценки. СПб.: Ф и С. 1998 г.
41. Чайковская Н.В. Дисциплина инновационного рынка: формирование и эффективность. – М: Луч. 1995 г.
42. Шевченко С.М. Стратегия иновационного развития преприятия. Учебное пособие К пб: Г УЭФ, 1998 г.
Мазмұны
Кiрiспе
1 тарау. Инвестицияның теориялық негiзi.
1. Инвестиция туралы жалпы түсiнiк.
1.2. Инвестиция типтерi мен түрлерi.
1.3. Қазақстан Республикасындағы экономиканы өркендетуде инвестицияны
тартудағы шетел тәжiрибелерi
2 тарау. Оңтүстiк Қазақстан облысы бойынша иневестиция тартуды талдау
2.1. Оңтүстiк Қазақстан облысының инвестициялық саясаты.
2.2. Оңтүстiк Қазақстан Облысының инвестициялық жағдайын талдау.
2.3. ОҚО –дағы инвестицияны дамыту жоспарлары мен бағдарламалары
3 тарау. Оңтүстiк Қазақстан Облысының инвестициялық мәселелерi және оны
шешу жолдары
3.1. Оңтүстiк Қазақстан Облысындағы инвестициялық мәселелер және ондағы
мәселелердi шешу жолдары.
3.1. Оңтүстiк Қазақстан Облысындағы инвестиция тартудағы мәселелердi шешу
жолдары.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кiрiспе
Экономика дамуы үшiн қажеттi шарт жоғары инвестициялық белсендiлiк
болып табылады. Оған жүзеге асырылатын инвестициялық ресурстар көлемiн
өсiру мен олардың материалды өндiрiс және әлеуметтiк салалардың приоритеттi
салаларында тиiмдi пайдалану арқылы жетуге болады. Инвестициялар өндiрiстiк
потенциалды жаңа ғылыми-техникалық негiзiнде құрып, әлемдiк нарықта
елдердiң бәсекелестiк позицияларын анықтайды. Сондағы көптеген мемлекет
үшiн, әсiресе экономикалық және әлеуметтiк дағдарыстан шығуға ұмтылып
жатқан елдер үшiн, тiкелей күрделi қаржы, портфельдi инвестициямен басқа
активтер түрiндегi шетел капиталын тарту үлкен роль атқарады.
Шетел инвестицияларының ролiн тек жаңа өндiрiстiк құрылуымен ғана
шектеуге болмайды. Негiзiнен, шетел инвестицияларын бұрын тиiмсiз
пайдаланылған табиғи, өндiрiстiк, еңбек потенциалдарын шаруашылық процеске
енгiзуге әсер ететiн фактор ретiнде қарастыру керек. Шетел инвестициясы
ұлттық ресурстардың жағдайларымен қосылып, прогрессивтi еңбек құралдарын
қолдану, жұмыскерлердiң квалификациясын жоғарылату және қолда бар
өндiрiстiк ресурстарды пайдалануын жақсарту негiзiнде жоғары интегралды
нәтиже бередi.
Әрбiр ел экономикасының дамуы үшiн қажеттi шарт жоғары инвестициялық
белсендiлiк болып келедi. Бұған инвестициялық ресурстар көлемiн өсiру мен
бұл ресурстарды экономиканың приоритеттi салаларында тиiмдi пайдалану
арқылы жетуге болады.
Экономикада инвестициялар ролiнiң жоғары екенiн дамыған елдермен жаңа
индустриалды елдер тәжiрибесi дәлелдеп отыр. Бiздiң елiмiздiң экономикасы
өте үлкен қаржыларды қажет етедi. Сондықтан да iшкi қаржыландыру көзiнiң
шектеулi болуы нәтижесiнде шетел капиталына деген сұранысты арттырып отыр.
Шетел инвестициялары, негiзiнен, жеделдетiлген экономикалық және әлеуметтiк
дамудың катализаторы болып келедi. Алайда, шетел капиталының ролiн тек жаңа
өндiрiстiң құрылуымен ғана шектеуге болмайды. Ол негiзiнен бұрын тиiмсiз
пайдаланылған табиғи, өндiрiстiк, еңбек потенциалдарын шаруашылық процеске
енгiзуге әсер ететiн фактор болып келедi.
Шетел капиталы экономикалық дамудың приоритеттi салаларына
бағытталуы керек. Мұндай салаларда шетел инвестициясы ұлттық
инвестициялармен қосылып, өзара тиiмдi экономикалық қатынастарды қамтамасыз
етедi.
1 тарау. Инвестицияның теориялық негiзi.
1.1.Инвестиция туралы жалпы түсінiк.
Инвестициялар – мүліктiк қазыналардың және оларға құқықтардың, сондай-
ақ пайда мақсатында инвесторлар кәсiпкерлiк қызмет обьектiлерiне салатын
интелектуалдық меншiкке құқықтардың барлық түрлерi. Инвестиция (ағылшынның
invistor - салымшы) бұл өндiрiстiк, кәсiпкерлiк және басқа да қызметтерге
өнiм өндiрудi, жұмысты және қызметтi ұйымдастыру және пайданы алу немесе
басқа да түпкi нәтижелерге (табиғатты қорғау, тұрмыстық өмiрдiң сапасын
арттыруы және таға басқаларға) жету мақсатында үзақ мерзiмдi қаржылық
салымдар. Олар материалдық және интелектуалдық бағалықтар болуы мүмкін.
Сонымен қатар инвестиция өндiрiстi дамытуға немесе өнiдiрiстiк емес сфераға
күрделi қаржыны жұмсауды да айтамыз. Инвестицияның деңгейi қоғамның ұлттық
табысының көлемiне маңызды әсер етедi. Ұлттық экономикада көптеген макро
пропорциялар оның динамикасына байланысты болады. Инвестициялар елдiң
масштабында кеңейтiлген қайта өндiрiстiк процесiн анықтайды. Жаңа
мекемелердiң құрылысы, тұрғын үйлердiң салынуы инвесторлау процесiне
байланысты болып келедi. Инвестицияны заңды және жеке тұлғалар жүзеге
асырады. Инвестициялар: венчурлiк, тiкелей, портфельдiк, аннуитет болып
бөлiнедi. Венчурлiк инвестиция – шаруашылықты қаржыландыруда шешушi рол
атқаратын жаңа акциялар шығару формасындағы инвестициялар. Венчурлiк
инвестиция орташа және ұзақ кәсiпорындардың өмiр сүруiнiң маңызды
шарттарының бiрi болып табылады: әдетте тәуекелмен байланысты.2
Тiкелей инвестициялар – шаруашылық субьектiнi басқаруға қатысуға құқық
алу мен табыс алу мақсатымен экономикалық субьектiнiң жарғылық қорына
құйылым жасау.
Портфельдiк инвестиция – пайда алу мақсатымен акцияға, облигацияға
және басқа ұзақ мерзiмдi сипаттағы бағалы қағаздарға қаражат жұмсау.
Аннуитет – кредитордан алынған қарызды, пайыздарын қоса, өтеу үшiн
оған төленетiн (әдетте ұзақ уақыт бойы) белгiлi бiр мөлшерден жыл сайынғы
ақша сомасы (рента).
Қазақстан экономикасының өзектi проблемаларының бiрi ең алдымен
материалды өндiрiс сферасында инвестициялық iс-әрекеттi ынталандыру болып
табылады. Қазақстан экономикасының құрылымды қайта құруының негiзгi
проблемасы қаржыландыру көздерi болып табылады. Қазақстанда инвестициялық
iс-әрекеттiң қаржыландыру көздерi болып:
1. Кәсiпорынның өз акцияларын сатудан түскен қаражаттары: акционерлiк
компаниялародың өнеркәсiптiк қаржы топтарының қайтарымсыз негiзгi
бөлiнетiн қаражаттары;
2. Федералды, аймақтық, жергiлiктi бюджеттi ассигнациялау қайтарымсыз
негiзiнде iскерлiктi қолдау;
3. Шетел инвестициялары;
4. Қайтарымды негiзде мемлекет ұсынған несие түріндегi қарыз
құралдары. Шетел несиелерi, облигациялық займдар, коммерциялық
банктер несиелерi, векселдер және компанияның инвестициялық
қорларының, сақтандыру компанияларының, зейнеткерлер және өзара
қорлардың қаражаттары.
Мемлекеттiң инвестиция процестердi реттеушi ретiндегi инвестициялық
саясаттың приоритеттерiн таңдауда әртүрлі типтi инвесторлар үшiн бiрдей
жағдай жасауда салық жеңiлдiктерi арқылы инвестициялық iс-әрекеттер
стимулдауда пайдалы инвестициялық несиенi қамтамасыз етуде жалпы қолайлы
инвестициялық ауа-райын қалыптастыруда болып табылады. Инвестицияларға
байланысты қызмет: бiрлескен және шетелдiк кәсiпорындарды сондай-ақ
шетелдiк заңды тұлғалар филиалдарын құру, бақылау олардың жұмыс iстеуi,
ұсталуы және таратылуы. Шартты жасасу мен орындау. Интелектуалдық меншiк
құқығын қоса алғанда, алуан түрлі мүліктi сатып алу, пайдалану және билiк
ету. Акцияларды, облигациялар мен басқа да бағалы қағаздарды сатып алу,
шығару және сату. Инвестицияларға байланысты Қазақстан Республикасының
заңдарында тиiм салынбаған. Жердi және өзгеде табиғи ресурстарды сатып алу,
кепiлге салу, оларды иесiздендiру және пайдалану құқықтарын қолданудың
басқа да нысандары.6
Инвестицияның қайнар көзi болып жинақ (сбережения) табылады. Бiрақ
жинақ тек бiр шаруашылықпен айналысатын субьектiлердi iске асыра алады.
Инвестиция келесiдей факторларға байланысты болады:
- пайда нормасының күтімiне немесе капиталды қаржы бөлудiң
рентабельдiгiне байланысты. Егер бұл рентабельдiк, инвесторлардың пiкiрi
бойынша, тым төмен болса, онда қаржы бөлу iске аспайды.
- Капиталды қаржы бөлудiң альтернатвтi мүмкіндiгiне байланысты.
Инвестор өзiнiң ақшасын жаңа зауыттың немесе фабриканың құрылысына сала
алады, яғни ол сонымен қатар ресурстарын банкке де жайғастыра алады. Егер
пайыз нормасы пайда нормасының күтімiнен жоғары болса онда инвестициялар
iске асырылмайды, және керiсiнше, егер пайыз нормасы пайда нормасының
күтімiнен төмен болса, онда кәсiпкерлер капиталды қаржы бөлудiң жобасын
iске асырады. Графикте, инвестиция мен жинақты пайыз нормасының арасындағы
өзара байланыс келесiдей сипаттан көрiнедi.
S1=J
Сурет –1
Графикте, инвестиция мен жинақтың арасындағы тепе-теңдiк көрсетiлген:
JJ – қисығы инвестиция;
SS – жинақ;
Ордината өсiнде – пайыз нормасының мағынасы (r); Абцисса өсiнде –
жинақ және инвестиция;
Инвестиция пайыз нормасын J=J (r) бұл келушi функция: пайыз
ставкасының деңгейi жоғары болғанда инвестиция деңгейi төмен болады.
Жинақта пайыз нормасының функциясы: S=S(r). Бiрақ ол артушы функция r-ге
пайыз деңгейi экономиканың барлық масштабында жинақ пен инвестицияның
теңдiгiн қамтамасыз етедi,
r1 және r2 деңгейi осы кұйден ауытқуы. Яғни инвестиция пайыз
ставкасының функциясы болып, ал жинақ табыстың функциясы болып табылады.
Салық салу деңгейiне және жалпы берiлген елдер мен аймақтың салық
климатына байланысты. Салық салудың тым жоғары деңгейi инвестицияға жағдай
жасамайды.7
Инвестициялық процесс ақшаның инфляциялық құнсыздануының қарқынына
септiгiн тигiзедi.
Инвестицияның, табыстың жинақтың өзара әсерiн шағылыстыратын маңызды
макроэкономикалық пропорциясын келесiдей сипатта көрсетуге болады:
Y = C+S, яғни ұлттық табыс өзiнiң пайдалануында тұтыну шығыны (C) мен
инвестиция (J) сомасына тең. тұтыну – табыс функциясы болып табылады, яғни
C =C(Y).
Басқа жағынан, туындалған ұлттық табыс Y= C+S –ке тең. S – (жинақ)
ол да табыс функциясы, S=S(Y). Ендеше егер C+J=C+S онда J=S бұл жердле
инвестиция - r:J=J(r) функциясы, ал жинақ - Y:S=S(Y) болып табылады. Ендi
жинақ пен инвестицияның тең болуындағы ұлттық табыстың деңгейiн анықтаймыз.
Ол үшiн график қолданамыз. Абцисса өсiнде – ұлттық табыс деңгейi (ҰТ).
Ордината өсiнде – жинақ және инвестиция (SJ). JJ сызығы – инвестицияның µТ-
ның кез-келген деңгейiндегi айнымас көлемi. Графикте ұлттық табыс өскен
сайын жинақ арттатыны көрiнiп тұр.
Е- нүктесiнде JJ және SS қисығы қиылысады. N нүктесi J және S нүктесi
арасындағы кеңдiктiң бұзылуы кезiнде елдiң экономикасының барлық уақытта
ұлттық табыс теңдiгiне ұмтылғандағы жағдайын бiлдiредi.
S N F
Сурет – 2.
Егер SS қисығы JJ қисығынан үлкен болса, онда жинақ масштабы қоғамда
инвесторлау масштабын арттырады. Ал егер SS қисығы JJ қисығынан төмен
болса, керiсiнше болады.
Сонымен “Инвстициялар” түсінiгi көп қырлы құбылыс, оның бiрнеше
мағыналы анықтамасы бар:
✓ ең алдымен, инвестициялар жөнiнде сөз еткенде, құрал-жабдық,
технологиялар жөнiнде айтылады. Оларды енгiзу арқылы өндiрiстiк процесс
жүзеге асырылады;
✓ соңғы кездерi бағалы қағаздарды, акцияларды сатып алу жөнiнде сөз
болады;
✓ мұндай анықтама бiрнеше шектеушi сипатта болады, өйткенi кең мағынада
алғанда, ол әр алуан тектi операциялардың тiзбектеп орындалуы бар белгiлi
бiр процесс болып табылады;
✓ осы процестiң әлеуметтiк-экономикалық салдары бойынша оны экономиканың
дамуын қамтамасыз ететiн белгiлi бiр механизм ретiнде бағалауға болады.
Экономистер үшiн инвестиция - әрқашан күрделi қаржының нақтылы заттай
түрі, ал халық тұрғындар инвестицияның өздерiнiң есептерiндегi өзгерiстер,
акцияны сатып алу сақтық кассаларындағы есеп ашу деп түсінедi. Егер адамдар
қоғамдық, өндiрiстiк мүмкіндiктерiнiң бiр бөлiгiн тұтынуға қатысты күрделi
қаржы ретiнде пайдаланса, экономикалық есеп оны өндiрiс көлемi деп бағалап,
жалпы ұлттық өнiмге қосады. Сондықтан анықтамаларымызды толықтыруымыз
керек. Жалпы ұлттық өнiм – түпкi, соңғы өнiмнiң сомасы, бұған тұтыну
тауарларымен қызметтерiн қоса жалпы инвестицияда кiредi. Таза және жалпы
инвестиция жыл бойы жасалған машиналарды, фабрикалар мен үйлердi,
құрылыстарды қамтиды, олар ескi капиталды ауыстыру үшiн сатып алынса да
таза инвестиция капиталдың өмiрге келуiмен тең (жалпы инвестиция шығып
қалған капиталға – аммортизациялық төлемдерге тең). Жалпы инвестицияны
аммортизациялық төлемдердi есепке алмай-ақ дәл анықтауға болады. АҚШ-тың
ашық экономикасы бар. Олар тауарды, қызметтi және капиталды шеттен алып
келедi және шетке шығарады. Бұл ұлттық есепке таза шеттен шығаруды экспорт
инвестицияның бiр бөлiгi ретiнде шартты турде енгiземiз. Егер ұлттық шетке
шығару саудасы оңды болса, шеттен сатып алуға қарағанда көп сатады, сөйтiп
ол шет елге инвестиция шығарады. Шығындардың басты компонентi – инвестиция.
Бұл макроэкономикада екi түрлі атқарады. Бiрiншiден, шығындардың компонентi
болғандықтан инвестициядағы кұрт өзгерiстер жиынтық сұранысқа, сөйтiп
өндiрiстiң көлемiне, жұмыспен қамтуға шешушi әсер етедi. Екiншiден,
инвестиция капиталдық қорлануына алып келедi. өндiрiстiк қуаттардың көп
болмауы өндiрiстiң көлемiн ұлғайтуды және экономикалық ұзақ мерзiмдiк
дамуын қамтамасыз етедi. Соңғы жылдары жалпы инвестицияның 70 пайызы
өнеркәсiп кәсiпорындары мен құрал жабдықтарға жұмсалады. Инвестицияның
мәнiн ашуға мына үш элемент қажет: табыс, шығындар, нәтиже кұту.
Табыстар. Инвестицияның өндiрiс көлемiнiң жалпы дәрежесiне не болмаса
жалпы ұлттық өнiмге, яғни табыстың деңгейiне байланысты. Олар жалпы
экономикалық белсендiлiктiң қайнар көзi.
Шығындар. Кәсiпкерлер мен ұй сатып алушылар, әдетте инвестиция үшiн
заемдық қорлар түрінде төлейдi. Оның бағасы заемдық қаржылардың пайыздық
ставкасына қатысты. Экономикада пайыз ставкасы ерекше орын алады,
инвестиция шығынына әсер етедi, сондықтан ол жиынтық ұсынысты анықтайды.
Инвестицияның құрылымына белсендi ықпал етушi тағы бiр нәрсе – салықтар.
Федералды үкімет инвестицияға салық арқылы бақылау жасайды. Үкімет, мысалы,
Президент Кеннеди тұсында енгiзiлген салық, неше арқылы инвестициялық
компанияларды қуаттап отырды, олар жаңа құралдар алу үшiн 10 пайыздық салық
қарызын бередi. Инвестициялық мақсат – мұраттың қорытындысынан жасайық.
Кәсiпкерлер инвестицияны табыс алу мақсатынмен жасайды, сондықтан
инвестиция шешiмi мыналарға байланысты:
а) жаңа инвестиция арқылы өндiрiлген өнiмдерге сұраныс болу керек;
б) инвестицияға әсер ететiн пайыз ставкасымен салық және экономистер
бағалануына негiзделген өнер кәсiпшiлдердiң үмітi. Нақты және номиналды
пайыз ставкасы. Нақты пайыз ставкасы – тауарлар мен қызметтерге төленген
заем иелерiнiң ақша сомы. Болашақ пайда бастапқы кездегiнiң жоғары, сосын
инфляцияның күшейуiнен инвестицияның долларлық курсы өседi. Сондықтан
инвестиция бағалағанда нақты инвестицияң деген термин шығады. Яғни ол
инвестицияны тұрақты бағамен алу дегендi бiлдiредi. Жинақ пен инвестиция
ниетiндегi алашақтар. Тұтыну мен инвестиция туралы қазiргi теорияларға
қарап, бiр мынаны атап көрсетуiмiз керек: қазiргi комплекстi экономикадан
жинақ пен инвестицияның бiз қалайтын дәрежесiн автоматты түрде теңестiруге
болмайды, өйткенi оларды жүзеге асырушылар - әртүрлі адамдар, себептерi де
әртүрлі, сондықтан нарық жинақ пен инвестицияны тез сәйкестiре алмайды.
Еркiн бәсеке экономикасында инвестицияның қажеттi саны болуына
кепiлдiк берiлмейдi, толық жұмыспен қамтамасыз ете алмайды. Жылдар бойы,
ондаған жылдар бойы инвестицияның төмендеуi, шығындарда болады, олар
дефляцияға, банкротқа әкелiп соғады, не болмаса басқаша болады. Банктер мен
басқа да қаржылық ресурстар мен берiлетiн несиелердi келесiдей үлгіде
топтастыруға болады:
1. Ағымдағы қызметтiң iске асырылуы;
2. Инвестиция қызметтiк iске асырылуы;
Ағымдағы қызмет:
▪ айнымалы қаржылардың толықтырылуы. Шикiзат, материал және тауар сатып
алу;
▪ қызмет және сату ұйымдарына шығындар;
▪ операциялық қызметке сбасқа да шығындардың түрлерi.
Инвестициялық қызмет:
□ құрал – жабдықтарды, технологияны сатып алуға ұзақ мерзiмдi қаржы бөлу;
□ материалды емес активтерге және тағы басқаларына шығындар.
Қаржылық инвестиция дегенiмiз – жарғылық капиталдағы инвестициялар,
кәсiпорын және ұйымдардың құнды қағаздары, мемлекеттiк және жергiлiктi
заемдарды пайыздық облигациялары. Қаржылық қаржы бөлу. Ұзақ мерзiмдi
инвестиция дегенiмiз, ол яғни тiкелей инвестиция. Жоспарлау және есептеу
практикасында ұзақ мерзiмдi инвестиция келесiдей белгiлерi бойынша
топтастырылады: жұмысты орындау әдiсi бойынша (өндiрiстiк, өндiрiстiк емес
тағайындалу); негiзгi құралдарды қайта өңдеу бейнесi бойынша (жаңа құрылыс,
өрiстету, реконструкция, қайта қарулану); техникалық құрылым бойынша
(құрылыс жұмыстарына шығын, монтаж жұмыстарына шығын, басқа да шығындар).
Инвестициялық саясат экономиканың тауарларында және салаларында
капиталды қаржы бөлiду пайдаланудың негiзгi бағыттарын суреттейтiн халық
шаруашылығының әдiстемелер мен шешiмдерiнiң жиынтығын бiлдiредi.
Инвестициялық саясаттың рыноктық қатынасқа өту кезеңiнiң негiзгi мақсаты
тұтынушы, қайта өңдеу салалары арасындағы байланыс оптимизациясында
қорытындылануы. Экономикалық құрылымдарын реформадлау Қазақстанның қазiргi
және болашақтағы есептерiнiң этаптары бойынша мемлекеттiк инвестициялық
саясат негiзiнде iске асырылады. Бiрiншi этаптың мiндетi макроэкономикалық
тұрақтылықтың жетiстiгi және өндiрiстiң қолдануының қайнар көзiн кеңейту
үшiн шарт құру болып табылады (1996-1998 жж). Екiншi этаптың мiндетi
өндiрiстiң жандануы және экономикалық өсудiң бастамасы үшiн шарт құру болып
табылады. Мемлекеттiк инвестициялық саясат бәрiнен бұрын құрылымды
саясаттың басты бағыттары мен басымдылықтарын өткiзуге көзделген. 1996-2000
жыл мерзiмiнде инвестициялық саясаттың ерекшелiктерi мен сипаты өндiрiстiң
құлдырауының бiрте-бiрте тенденциясын жеңуi шартымен iске асырумен
анықталады және бiр мезгiлде келесiдей мәселелердi шеше алады:
• экономиканың құлдырауын ұстап тұратын шаруашылықтандырудың өмiрге
қабiлеттi жүйелерiнiң дамуы және оны сүйемелдеу;
• iшкi және сыртқы нарық үшiн перспективтi өндiрiстiң дамуы;
• жеке инвесторларды ынталандыру, шетел инвесторларын қоса.
Жақын арада, экспорт мамандырудың капиталдық салаларының дамуының
қамтамасыз ету және сақтау мақсатында инвестицияны бюджеттiк
қаржыландырудың толығымен бас тарту мүмкін емес. Осы бағыттар бойынша
республиканың бюджетiнде сәйкес шығындар қаралуы тиiс. Бiздiң бағалауымыз
бойынша ол бюджет шығындарының 8-9 пайызын құрау мүмкін. Қаржыландырудың
ерекше мақаласы ретiнде мемлекеттiк және мемлекеттiк емес кәсiпорындардың,
Ұйымдардың қаржылары қаралады. Олар өндiрiстiк белгiлердiң капиталды қаржы
бөлуiнiң жалпы көлемiнiң 80-81 пайызын құрайды. Оның iшiнде 40-45
пайызы кәсiпорынның жеке қаржысын құрайды, ал қалғандары несиелiк
ресурстарын құрайды. Есеп айырысу, жақын жылдардағы қаржылық жағдайда,
акция сатып алуға, дивидендтерге төлеуге, өндiрiстiк емес салаларға
шығындардың өсуiне байланысты кәсiпорындар жеке қаржыларының тапшылығының
қадағалауын көсетедi. Осыған байланысты несиелiк ресурстардың салалардағы
қажеттiлiгi, қайтымсыз қаржыландырудың кепiлдемесiнiң болмауы өндiрiстiк
күштiлiктi кеңейту бойынша бұрынырақ қабылдаған жобаларды қайта қарауға,
кәсiпорынға, мәжбүр етедi. Кәсiпорындар жұмыс iстеп тұрған өндiрiстерге
капиталды қаржы бөлудi, өздерi жоспарлайды. Яғни олар өздерiнiң жеке
қаржыларының қамтамасыз етедi. Сонымен қатар, әр салада iшкi басымдылықтың
блiнуi ескерiлген. Электр энергетикада Экібастұз ГРЭС – 2, Оңтүстік
Қазақстан ГРЭС құрылысының жалғасуы, Экібастұз – Агадырь, Алматы ТЭЦ –2
және басқаларының электр беру жолдарының жалғасуы бойынша Қазақстанның бiр
ыңғай энергия жүйесiнiң құрылуы. Мұнай және газ iздестiру жұмыстарының
жалғасы ескерiлiп отыр. Металургиялық комплексте бұл:
▪ түсті метеллургияның кең базасының ары қарай дамуы;
▪ Қызылорда облысының Шалқияң кеңi, Жезқазған облысынан – вольфрам
рудасының табылуы;
▪ Қарметкомбинаты, Шымкент қорғасын зауыты, өскемен қорғасын – мырыш
комбинатының әрекеттегi өндiрiстi жаңарту және кеңейту;
▪ Васильков, Ақбасай алтындарын, кәсiпорын және шетел инвестицияларын
қаржыларын есептеу және меңгеру бойынша жұмыстарын тездету;
▪ Жезқазған және Торғай облыстарында мал өсiру комплексi, Семейде
холодильниктiң, Повладар және Ақмола ет комбинаты құрылысының жалғасы
және аяқталуы қаралып отырады.
1997 жылға қаржыландырудың қайнар көзi бойынша капиталды қаржы бөлудiң
құрылымы келесiдей мәлiметтер бойынша суреттеледi. Капиталды қаржы бөлудiң
жалпы көлемiнен кәсiпорындар мен ұйымдардың қаржыларының есебiнен – 2193,6
млн. теңге игерiлген. Ол жалпы көлемiнiң – 78,4 пайызын құрайды. Бюджет
қаржылар есебiнен 596,7 милллион теңге игерiлген. Олардың өндiрiстiң барлық
элементтерiнiң әр уақыты жаңаруы және өрiстеу болып табылады. Барлық осы
жағдайлар нарықтың корньюктураларын өркейту, болашақта қандай құрылым керек
екенiдiгi сияқты, әртүрлі проблемалар қатысып тұрады. Шет ел практикасында
кез-келген өзгерiс жобаларымен байланысты болып келедi.9
Инвестор - салым иесi, инвестицияларды жүзеге асыратын жеке адам ұйым
немесе мемлекет.
Сурет – 3. Инвесторлар және инвестициялық капиталдың қайнар көзi.
Сурет – 3-те инвестицияны жүзеге асырушы инвесторлар, ал инвесторларды
жүзеге асырушы қандай Ұйымдар, яғни олар қандай органдармен, жүйелермен
байланысты екенi туралы көрсетiлген.
Сонымен қорыта айтқанда, инвестиция дегенiмiз – ақша қорын сатып қалу
және оны өсiру үшiн қажет шығын:
-шетелдiк инвнстиция дегенiмiз-қабылдаушы елдегi компанияның қызметiн
бақылап, басқару үшiн капиталдың мақсатты түрде ауысуы;
- тiкелей инвестиция деп- капиталды экспорттаушының қабылдаушы ел
территориясында өндiрiстi ұйымдастыруын айтамыз;
Бiр сөзбен айтқанда, инвестиция дегенiмiз – өз ақшаңды бiр iске сала
тырып, одан қайтарым бола ма, болмай ма, оған мемлекет кепiлдiк бермейтiн,
өз iшкi есебiнiң дұрыстығынан шығатын нәрсе. Ақшаны саласың, пайда өзiңе
байланысты. Мемлекет барлық кәсiпорындарға бiрдей, тең болатын жағдайды,
шаррты заңмен бекiтiп бередi. Егер компания кепiлдiк сұрайтын болса, онда –
бұл инвестиция емес, кредит сияқты нәрсе, бiрақ кредит те емес. Кредит о
бастан белгiлi бiр проценттiк ұстеме бағамен қайтып алу үшiн берiледi.
Мысалы, мен 100 теңгенi 25 проценттiк несиемен беремiн, сен 3 айдан соң 125
теңгенi қолыма ұстатасың. Оған кепiлдiк бересiң, ол келiсiм – шартта
жазылады. Мұнда ешқандай қауiп қатерге бас тiгу жоқ, ал бизнесте инвестиция
қауiп- қатерге құрылады:
Не ұтасың, не ұтыласың, не де болса, бел шешiп, кiрiсiп кетесiң.
1.2. Инвестиция типтерi мен түрлерi.
Пайданы алу ауқымы мен оның тиiмдiлiгi бойынша тiкелей инвестициялар
жанама инвестициялар мен салыстырғанда жоғары тиiмдiлiкке қол жеткiзумен
ерекшеленедi.10
Инвестициялардың экономикадағы ролi мен орны бойынша тiкелей
инвестициялар iшкi нарық жағдайына тiкелей түрде әсер етедi, жаңа жұмыс
орындарын қалыптастырады, басқару мен маркетингтiң жаңа формаларының жедел
түрде енуiн және т.б. сонымен бiрге ұлттық экономиканың құрлымын өзгертедi.
Елдiң ұлттық қауiпсiздiгiне төнетiн қауiп бойынша ұлттық меншiк
шетелдiк инвестор полюсiне қарай ығысуын туындатады. Дүниежүзілiк
шаруашылықтың дамуындағы түбегейлi өзгерiстер 80-шi жылдар аяғында болды.
Бұл әлемдегi миграцияланатын капиталдың тепе-тең күшейуi арқылы жүріп
отырады. Жиынтық капитал 1995 жылы 1258 миллиярд долларға жеттi, ол 1990
жылдың деңгейiмен салыстырғанда үш есе көп болды, ал миграцияланатын
капитал құрылымында шетелдiк тiкелей инвестициялар едәуiр ұлғайды. Оның
деңгейi 1995 жылы 325 миллярд долларға жеттi, яғни 80-шi жылдармен
салыстырғанда 3,5 есе өстi.
Зерттеулер көрсетiп отырғандай, инвестициялық ресурстардың ағымын екi
себеп ынталандырады жекелеген елдердiң дамуының бiркелкi еместiгi және
индустриалдық елдердiң жедел өсуi. Капитал иппорттының жоғары деңгейi
өндiрiстiк саламен салыстырғанда әлемдiк сауданың жедел өсуiне ықпал етедi.
Шетелдiк тiкелей инвестициялардың сомасынан ұлғайуы шетелдiк
капиталдың қатысуымен жасалған өнiмнiң өтуiне зор-зор ықпал етедi, ал
тармақталған жүйесi 250 мың филиалдан тұратын 40 мың трансұлттық
корпарациялар әлемдiк экспорттық 23-шi қозғалысын басқарды, олардың
жартысы iшкi фирмалық жеткiзушiлердi құрады.
Капитал жинақтаушы инвестициялар кәсiпорындар мен мемлекеттiк
акциялармен құнды қағаздар сатып алу негiзiнде инвестициялық фактор жүйесi
арқылы iске асады.9
Бiрнеше жағдайда өнеркәсiпке инвестор инвестиция салушы ретiнде
өнеркәсiптiк өндiрiстiк қорындағы айналымда функциональды түрде сақтап, өз
өндiрiс капиталын көбейтудi көздеп, капитал қорын жинақтайды. Ал екiншi
жағдайда инвестор құнды қағаздар кiрiсi арқылы дивидент алу негiзiнде өз
капиталын толықтырады. Сонымен қатар инвестиция жанама және тiкелей
инвестициялар болып бөлiнедi.
Қазақстан Республика зондарында көрсетiлген тiкелей инвестициялар
қатарына Қазақстан Республикасының арнайы кепiлдемесiмен белгiлi бiр
мемлекеттiк және жеке техникалық көмектермен гранттарға ие инвестициялардан
өзге барлық инвестиция түрлерi енедi. Ал жанама инвестиция дегенiмiз – бұл
портфельдiк жинақ былайша айтқанда құнды қағаздармен мүліктiк
құндылықтардың жиыны. Мысалы: инвестор түрлі фирмалардың құнды қағаздар
жинағы болып табылатын несие қорынан акция акция сатып алуы мүмкін.
Инвестицияның тиiмдiлiгi тiкелей шығыс пен кiрiс, сатылу мерзiмi,
рентабельдiлiгiне байланысты.
Егер инвестициялық жобаның рентабельдiлiгiне келетiн болсақ, мысалы
кiрiс пен шығыс 13,5 миллион доллар түрінде есептелiнiп олар 38,9 миллион
және 22,9 миллион долларды құрап, рентабельдiлiк 28,6*22,9=1,96 яғни 69%
құрайды. Қаншалықты осы көрсеткiш үлкен болған сайын инвестициялық жоба
тиiмдi болып табыс әкеледi. Мерзiмдiк тиiмдiлiкке – келетiн болсақ, мысалы
шығындар мен қоса есептегенде 100 миллиярд доллар, жыл сайын 20 миллиярд
доллар кiрiс әкелсе, онда ол 5 жылдық мерзiмге ие болады.
Акцияны инвестор сатып алу арқылы белгiлi бiр компанияның
қажеттiлiктерiн қанағаттандырып, оларға тиiмдi табыс әкелiп қана қоймайды,
инвестор сол құнды қағаздардың белгiлi бiр мөлшерiн иемденедi. Осыдан өзге
инвестициялау белгiлi бiр жер бөлiгiн иемдену мүліктiк құқыққа ие болу
(ақша эквиваленттерiмен бағалану) шаруашылық өндiрiстiк жекеменшiктiк
лицензия және өндiрiс құпиялары мен патент түрлерi, жаңа технологияға
анықтама өндiрiстiк тиiмдi моделдер,товар белгiлерi мен өндiру әдiстерi,
түрлерi, өндiрiс технологиясы, өнiм сертификаты, жердi пайдалану құқықтары
негiзiнде жүзеге асады, жұредi.
Ал ендi инвестиция типтерiне келетiн болсақ кез-келген фирманың
негiзгi қызмет сферасы айналымдағы қаржы, жобалардың iске асуы, әрбiр
фирманың жылдық табысын реттеп отыратын инвестициялық операция жүйесi болып
табылады. Коммерциялық практика инвестицияның физикалық активтегi
инвестиция, ақша активiндегi инвестиция, материалдық емес активтегi
инвестиция типтерi бар.
Физикалық активтегi инвестицияға өндiрiс орындары мен құрал –жабдықтау
салаларын, сонымен қатар бiр жыл мерзiмдегi түрлі машина, техника,
материалдық мүліктердi жатқызамыз.
Ақшалай активтегi инвестицияға кез-келген физикалық және заңды
тұлғалардың белгiлi бiр құндағы ақшаның қарым-қатынасын жатқызамыз. Бұл
банктердегi депозиттер, облигациялар, акциялар, кредит, салық, несие,
қарыздар материалдық емес инвестицияға құнды материалдар мен құпия
программалар, өнiм әдiстерi тиiмдi моделдер, жерге иелiк құқықтары,
Жекеменшiктiк лицензиялар, патенттер мен сертификаттар енедi. Жоғарыда
аталған инвестицияның 3 типтi де әрбiр фирманың дамуы мен кiрiс көзiнiң
өсуiне тiкелей ықпал етедi. Инвестиция классификациясы фирманың қай
мақсаттардағы қандай маңызды мәселелердi шешуге болады және тиiмдi
пайдалану арқылы фирманың шығындарын азайтып, өндiрiске қолайлы жағдай
жасау, құрал-жабдықтармен технологиялау, фирма мүшелерiнiң шеберлiетерi мен
нарықтық экономикадағы сұранысқа қарай инвестициялық жоба жасау жүйелерiнен
тұрады. Сонымен қатар инвестициялау жүйесiндегi мемлекеттiк органдар мен
байланыс, ал экономикасының жағдайы, экологиялық стандарт, шығарылатын
өнiмнiң сапасы ескерiлуi тиiс. Мұндай классикалық инвестициялар типi мен
(тәуекел) мен еңбек сферасындағы жүзеге асады.
өндiрiсаралық түрде кездеседi. Мега жобалар өзiндiк ерекшелiктерге ие.
Жоғары құндылығымен 1 миллиярд доллар немесе одан жоғары.
Капитал жинағын керек етушiлiк
Еңбек үшiн жоғары деңгейде қажет ету 2 миллион адам сағатына жобалауға, 15-
20 миллион адам сағатына құрылысқа.
Таратудың ұзақтығы 5-7 немесе одан да көп.
өзге елдердiң араласуы.
Адам мен мемлекеттердiң экономикалық және әлеуметтiк өмiрiне әсерi
болуы.
Кез-келген кәсiпорынның экономикалық потенциалының сақталуы мен
дамуына кәсiпорын қызметi мен менеджмент, инвестор шеберлiктерi қажет.
Инвестициялық қызмет субьектiлерiне инвестициялық қызметтi iске асырушы
инвесторлар, физикалық және заңды жеке тұлғалар, тапсырыс берушiлер,
орындаушылар, инвестициялық қызметтi қолданушылар мен ұйымдық жеткiзушiлер,
банк және сақтандыру (қауiпсiздендiру) қызметкерлерi, инвестициялық
процеске қатысушылар енедi. Сонымен қатар инвестициялық обьект қызметiне
қолданушылар қатарынан физикалық жеке тұлғалардан бастап, заңды тұлғалар,
мемлекеттiк органдар, шет мемлекеттер халықаралық қызмет Қазақстан
заңдарында арнайы Президент жарлығы бойынша салық және бюджетке төленетiн
мiндеттi төлемдер, шетел инвестициялары мен инвесторлары”, ішкi басқару
мен қарыздар”, Қазақстан Республикасының инвестиция қорлары”, және өзге де
нормативтiк актiлерiн түрінде елiмiздiң заңында өмiр алған.
Нарықтық экономиканың тапқырлықпен жүзеге асырған өркениеттi елдердiң
тәжiрибиесi көрсеткенiндей, шетелдiк инвестизациясыз экономика салаларын
дамыту, халықтың әл-ауқатын жасқарту мүмкін еместiгiне бүгінде көпшiлiктiң
көзi жетiп отыр. Бұл жөнiнде Қазақстан ТМД мемлекеттерiнiң арасында алдынғы
орында тұр, өзiндiк тәжiрибиесi бар бағыт бағдары айқын. Инвестицияны
жөнiндегi мемлекеттiк комитеттiң құрылып, жұмыс iстеп жатқаны соның бiр
дәлелi. Мынадай мысал келтiрейiк: 1996 жылы елiмiзге шетелдерден инвестиция
ретiнде 1904,527 миллион доллар берiлдi. Оның 235,194 миллионы зайым
ретiнде, 252.000 миллионы несиеге, ал 1417,333 миллион доллары тура
инвестиция ретiнде берiлген.
Байқар болсаңыз берiлiп отырған нивестицияның 80 процентiне жуығын
тура инвестиция құрап отыр. Ал соңғы төрт жылдағы тура инвестицияның жалпы
көлемi 3448,9 миллион долларға жеттi. Бұлар негiзiнен халық шаруашылығының
салаларындағы өндiрiс орындарын қалпына келтiруге, оларды технологиялық
жағынан жетiлдiруге жұмсалады. Мұндай бiрiккен кәсiпорындар мен шетелдiк
инвесторларды басқаруына берiлген өндiрiс орындарының үлес салмағы
басым.13
1997 жылдық негiзгi капиталдағы құрылысқа инвестицияны жалпы мөлшерi
8,9 миллиярд теңгенi құраған. Оның 49,6 проценттi бiрiккен кәсiпорынға,
32,2 порценттi шетелдiк инвесторлардың басқаруындағы компаниялармен
фирмаларға, 14,7 проценттi жеке өндiрiс орындарына, ал 3 процентке жуығы
түрлі мекемелер мен ұйымдарға берiлiптi, бұл қаржыларды шаруашылық
жүргізудегi меншiк түріне бөлiп қарастарғанда, былай болып шығады: мемлекет
меншiгiндегi кәсiпорындаға 245 миллион теңге, жеке секторларға 1311
миллион, бiрiккен өндiрiс орындарына 4426 миллион, шетелдiк кәiпорындарға
2780 миллион теңге тиесiлi болған.
Ал бұларды жекелеген салаларға бөлiп қарастырсақ, жұмсалған инвестиция
мөлшерiнде мұнай –газбен көмiр өндiрiсiнiң үлес салмағы бәрiнен жоғары
тұрғанын байқау қиын емес. Мысалы мұнай-газ өндiрiсiне 2166 миллион, көмiр
өнеркәсiбiне 1334 миллион теңге инвестиция пайдаланылған. Ең аз инвестиция
жұмсалған салалар бiлiм беру мен ауыл шаруашылығы болып отыр.
Өткен кезең iшiнде елңмiздiң көптеген салалары шетел инвестициясының
арқасында бiртiндеп қалыптасып, нарықтық экономикада өз бағытында айқындап
келе жатыр. Алғашқы жылдары, мәселен, 1992-1993 жылдары несиелер үкіметтiң
кепiлдiк беруiмен алынып келген болса, соңғы жылдары оның орнын халықаралық
қаржы ұйымдарының займы ауыстырды. Бұл қаржылар келiп жолдарын дамытуға,
Ақтау теңiз портын қайта жарақтандыруға, тағы басқа да халықаралық маңызы
бар күрделi жобаларды жүзеге асыру үшiн пайдаланылмақ.
Мұндай жобалар Халық шаруашылығына барлық салаларында бар. Мысалы,
шетел инвестициясының қодауы нәтижесiнде бүгінде Ақмолада құрылыстар,
Ақтөбе облысында геологиялық барау жұмыстары, Алматы қаласында қонақ үйлер,
Солтүстік Қазақстан облысында сұт өнiмдерiн өңдейтiн кәсiпорын, т.б.
құрылыстар салынып жатыр. Сондықтан инвестиция өндiрiстiң өзегi деп тегiн
аталып жұрген жоқ. қазiргi кезде өзiмiз үлгі тұтатын Қытай, Жапония,
Оңтүстік Корея, Тайвань т.б. да мемлекеттер сол инвестициясының арқасында
экономикасын түзетiп, даму жолына түсіп отыр. Мәселен, Оңтүстік Шығыс Азия
елдерi алудың салдарынан тез көтерiлiп олардағы жалпы iшкi өнiм сол
кезеңдерде орта есеппен 25 процентке көтерiлген. Сондай-ақ Қытайдың жылдық
экономикадлық өсуi 1978-1996 жылдардың аралығында 10 проценттен 35
процентке жеттi. Ал Оңтүстік Корея 1983 –1993 жылдарда өзiнiң iшкi жалпы
өнiмiн 30 процентке дейiн жоғарлата бiлдi. Соның түп негiзi – инвестор
тарту мен инвестицияны асқан бiлгiрлiкпен өз орнына жұмсай бiлгеннiң
нәтижесiнде екендiгiнде дау жоқ.
Қазақстан мен ТМД елдерiнде инвестиция тартып, қаржы жинақтау
жылдамдығы онша жақсы емес. Бiзде ол жалпы iшкi өнiмнiң 43 процентiн
құрайды. Деген мен, алғашқы жылдарға қарағанда, соңғы жылдары шетелден
инвестор тарту бiршама жандана түсті. Оған елiмiздегi саяси тұрақтылық
шикiзат қорының молдығы инвесторларды заң жүзінде қорғау басты рол атқарып
тұр. Әсiресе, Президентiмiз Нұрсұлтан Назарбаевтың соңғы кездегi Америка
Құрама Штаттарына,Германия мен Польшаға сапарлары күткен үміттi ақтады.
Инвестиция салудан дамыған, өркениеттi басқа да мемлекеттер де тартынып
отырған жоқ.16
Деректерге сүйенетiн болсақ, қазiргi кезге дейiн Қазақстанға келген
инвестицияның 40 процентiн АҚШ, 25 процентiн Оңтүстік Корея, 13 процентiн
Англия инвесторлары құрайды екен. Жалпы көлемi 9,5 миллиярд доллар тұратын
Қытай Халық Респупликасымен биылғы жасалған келiсiм өз алдына бiр бөлек.
Нарықтық экономикада инвестицияның негiзгi үш түрі кең қолданылады.
Атап айтқанда: займ арқылы, несие беру және тура инвестициялау. Осы
үшеуiнiң iшiнде бiзге қолайлысы әрi тиiмдiсi- тура инвестиция. өйткенi
мұнда шетел инвесторларының басқаруына берiлген кәсiпорындар мен бiрлескен
кәсiпорындар өздерiн өздерi қаржымен қамтамасыз етiп бар жұмысты өздерi
жолға қоюға мiндеттi. Қазiр бұл нәтижесiн берiп отыр. Бiрiншiден,
кәсiпорындар бар қуатында жұмыс iстейдi. Екiншiден, өндiрген өнiмiне қарай
заңда белгiленген тәртiппен салық төлеп отыр. Үшiншiден, жұмыссыздықты
азайтуға өзiндiк үлесi бар.
Соңғы жылдары белгiлi бiр өндiрiс орындарын шетелдiк компаниялармен
фирмалардың басқаруына беру арқылы инвестиция тарту тәжiриебесi елiмiзде
көбiрек қолданылып жұр. Әсiресе, бұл шикiзат өндiрушi салаларда шетелдiк
инвесторлардың айрықша ынта-ықыласын тудырып отыр, өйткенi әбден тiс
қаққан, не нәрсе болсын әрiден ойлайтын шетел кәсiпкерлерi шикiзат
өндiрiп, оны экспортқа шығарып сатудан ұтылмайтыны анық. Сол
себептi олар Қазақстанға үлкен қызығушылықпен капитал салып отыр.
Бұл дәл қазiр екi жаққа тиiмдi. Осындай тәртiппен жекешелендiрген
өндiрiс орындарының саны бүгінде 60-тан асады. Оның басым бөлiгiн
отын мен энергетика салалары құрайды.
Бұған мысал ретiнде үстімiздегi жылдың бiрiншi жартысында
жекешелендiрген үш мұнай өндiру және 17 газ шаруашылығы кәсiпорындарын
алуға болады. жоғарыдағы үш мұнай өндiру кәсiпорындарын жекешелендiрудегi
жасалған келiсiм-шарттың жалпы құны 9233 миллион доллар. Оның iшiнде
Қаражонбас мұнай акционерлiк қоғамы 560 миллион долларға, Маңғыстау
мұнайгаз акционерлiк қоғамы 4348 миллион долларға, ал Ақтөбе мұнайгаз
акционерлiк қоғамы 4325 миллион долларға бағаланды. Сондай-ақ, тендер
жариялау арқылы Қазақтелеком Ұлттық акционерлiк компаниясының 40 процентi
акциясының сатылуынан да мол қаржы түсті. Ол 1370 миллион долларды құрайды.
Мұның 1 миллиярд доллары тура инвестиция ретiнде берiлмек. Ұзақ мерзiмдi
көбейтiп мұндай жобалар алдағы уақытта да жалғасын табатын болады.
Қазақстаннның геосаяси жағдайы соған сұранып –ақ тұр.
Елiмiздiң геосаяси жағдайы жерасты қазба байлықтың молдығы шетел
кәсiпкерлерiнiң аңсарын аударып отырғанымен инвестициялық салада
проблемаларда баршалық. Соның ең бастысы өндiрiс орындарының өнiм өндiру
көлемiн мүмкіндiгiнше қалыптастыра алмай тұрғандығы дер едiк. Осының
салдарынан кейбiр салаларды инвестиция үшiн берген қаржының бiраз бөлiгi
сол кәсiпорындардың жалақы мен зейнетақы қарыздарын төлеуге жұмсалды.
Мысалы, үстімiздегi жылы инвестициялық бағдарламаларды жүзеге асыруға
бағытталған қаржы мөлшерi 1,2 миллиярд теңге қысқарды, бұл қаржы
кәсiпорындарының iшкi құрылымын жетiлдiруге, техникамен жарақтандыруға,
тағы басқа мақсаттарға жұмсалуы тиiс болған.
Жалпылай алғанда, кез-келген сала инвесторға зәру әсiресе ауыл
шаруашылығы қатты мұқтаж. Инвесторлар осы салаға, өмiрдiң өзi көрсетiп
отырғандай, қаржы салуға онша көп ынталы емес. Оның түрлі себептерi бар.
Олар ауыл шаруашылығынан айтарлықтай пайда көрмейтiнiн жақсы бiледi.
Жасыратыны жоқ, АҚШ пен Канада дүкендегiлердiң басым көпшiлiгi шеттен
әкелiнген тауарлар. Олар сол тауарлар арзан болған үшiн ғана пайдаланады.
Ал өздерi өндiретiн өнiмдердiң бағасы қымбат, өзiндiк құны жоғары. Оның
есесiне, бұл елдерде техника қатты дамыған.
Ел экономикасын көтеруден ендiгi бiр ұшы шағын және орта кәсiпкерлiктi
дамытуда жатыр. Ұзақ мерзiмдi қамтитын даму стратегиямызда бұл анық
көрсетiлген. Шағын және орта бизнестi, шаруа қожалықтарын мүмкіндiгiнше
дамытып, жаңа жұмыс орындарын ашуға кемiнде 100 миллион доллар берiледi
делiнген. Егер осы қаржы уақытысында бөлiнiп, шаруалар мен кәсiпкерлердiң
қолына тиер болса, ауыл адамдарының жағдайы бiршама жақсаратыны анық. Бұл
ретте осы неше қаржыны беретiн банктерге үлкен жауапкершiлiк жүктелмек.
1996-2000 жылдар аралығында елiмiздiң экономикасын тұрақтандыру үшiн
түскен тура инвестициясының жалпы көлемi 18 миллиярд доллардан асқан.
Бұларды әр жылдарға бөлсек, бұлай болады: 1997 жылы – 5281 миллион, 1998
жылы – 6941 миллион, 1999 жылы – 5848 миллион, 2000 жылы – 4249 миллион
доллар құраған.
1.3. Қазақстан Республикасындағы экономиканы өркендетуде инвестицияны
тартудың шетел тәжiрибелерi
Дамыған елдердiң инвестициялық саясатының ерекшелiктерi: ғылыми-
техникалық революция жағдайында инвестициялық ағымдардың өсуiне ықпал етушi
факторларды дамыту белсендi турде жүргізiлуде. 60-80 жылдары өндiрiс пен
сыртқы саудаға қарағанда капитал ағымы өте жоғары қарқынмен дамыды. 17
Мысалы, егер 1960 жылы тiкелей шетелдiк инвестициялар көлемi 66 млрд
доллар болса, онда 80 жылдары олар 8 есеге өстi. Бұл жиырма жылдық дамыған
елдер экономикасын инвестициялауға дамушы елдер экономикасынан шығатын
шетел капиталының қозғалу векторларын түбегейлi өзгерттi.
Бұл бәсекелестiк күрестi қатаң жүргізудiң негiзi болып табылады. Осы
мезетте жаңа халықаралық экономикалық жағдайды қалыптастыру бойынша iс-
қимылдар белсенлi түрде жүріп жатты. Бұл құбылыс сөзсiз, үйлестiру
императивтерiн, экономикалық және саяси ынтымақтастықтың жаңа
мүмкіндiктерiн туындатты. Халықаралық капитал қозғалысының тарихында
аталған кезең былайда ерекшеленедi, яғни капиталды шетке шығарудағы
күштердiң өзгерiсi де түбегейлi өзгерiстерге ұшырады. Салыстыру үшiн
төмендегiдей мысал келтiруге болады:
Екiншi дүниежүзілiк соғыстың алдында Ұлыбритания капиталының iрi
экспортерi болды, оның үлесiнде жалпы көлемнiң 40 пайыздан астам болады, ал
АҚШ үлесi 20 пайыздан аз ғана асты. 1960 жылдың басында күштердiң ара
қатынасы сәйкесiнше 20% және 55% болды.
АҚШ –тың алдыңғы қатарлы ролi 60-жылдардың ортасына дейiн байқалды,
бiрақ-та осы уақытқа дейiн АҚШ-тағы шетел активтерiнiң барлық түрлерi
едәуiр көп болды. 18
Сонымен бiрге соғыстан кейiнгi жылдары АҚШ-тың инвестицияландыруының
басты формасы ретiнде мемлекеттiк және жекеменшiк саудалық капитал
экспортында АҚШ елеулi үлес алады және олар көп жағдайда дамушы мемлекеттер
әлемiне бағытталады. Бұл жердегi мақсат – сол елдерде американдық ықпал ету
орбитасын енгiзу. Сөзсiз түрде мынаны атап өту керек, яғни шетелдiк
жекеменшiк инвестициялардың iрi формаларының бiрi ретiнде тiкелей шетел
инвестициялары қарастырылды. Бұл кезде статистикалық мәлiметтер
көрсеткендей, кәсiпорындар мен тiкелей обьектiлердiң акцияларының басым
көпшiлiгi американдық капиталдың толық меншiгiнде болды. Бұл американдық
корпорацияларға, бәсекелестерге қарағанда өте жоғары көрсеткiштерге ие
болуға мүмкіндiк бередi. Ал алынатын пайдалардың басым көпшiлiгi елдiң
төлем балансындағы пассивтiң белгiлi бiр үлесiнiң орнын толтырады шетел
экспансиясын қаржыландыруға арналған ресурстарды толықтырады. Енгiзiлген
американдық капитал дамушы елдердiң жұмысшылары мен қызметкерлерiнiң
мынандай санын тұтынады, яғни оның шамасы АҚШ- тағы өңдеу салаларының
жартысына жуығын құрайды. АҚШ капиталды шетке шығарудан мынандай
экономикалық тиiмдiлiк алады, яғни АҚШ – тан шығатын капитал көлемiмен
салыстырғанда әлемдiк нарықтағы тауарлар қозғалысы 5 есеге көп болады.
Бiздiң ойымызша, шетелдiк американдық кәсiпорындар кешенiн АҚШ-тың
екiншi экономикасы деп есептеу өте дұрыс. Елдердiң қаржылық ресурстарын
капиталды тартушы үкіметiнiң басқару және ынталандыру тәжiрибесiнiң
жеткiлiксiздiгi ықпал етедi.
Импорттық капиталды қабылдау, сонымен бiрге оларды тарту стратегиясына
деген мемлекеттердiң позитивтiк қатынастары мынаған ықпал еттi, яғни
американдық капитал халық шаруашылығының жетекшi салаларының 25%-нен
астамын құрайды. Сонымен бiрге, Батыс Еуропадағы АҚШ-тың тiкелей
инвестицияларының 40%-не жуық болды. осы кезде олар дамыған өндiрiстiк
инфрақұрылымы бар, өнеркәсiптiк өндiрiстiң жоғары деңгейi бар және қолайлы
инвестициялық климаты бар өнiмдi өткiзудiң сыйымды нарықтарын iздестiредi.
Американдық капиталды қолдану жүйесiнiң салалық палитрасын сан қырлы:
коммуникация, ауыл шаруашылығы машиналарын жасау, химия, дәрi-дәрмек, мұнай
химиясы, әскери өнеркәсiптiк саларын, әлемдiк аренада 60-жылдардың соңында
күштердi орналастыру күрт өзгердi, ол төменгi сәттермен анықталды. Көптеген
дамыған елдерде энергия ресурстары болмады да, белгiлi бiр шикiзаттық
тәуелдiлiкте болды. сонымен бiрге 60-жылдары доллар бағамының төмендеуi
орын алды, Батыс-Еуропалық және Жапондық кәiпорындық мүмкіндiгiн арттыру
жеделдетiлдi, ол әлемдiк аренада американдық капиталдың жағдайының
нашарлауына әкелiп соқты.
70-жылдардың басына қарай көптеген американдық өндiрiстер Батыс-
Еуропадағы өз қызметiн тапты және 80-жылдардың ортасына қарай АҚШ-тың
тiкелей инвестицияларының өсу қарқыны Батыс-Еуропалық және Жапондық
капиталдар ағымынан артта қалды.22
Сонымен бiрге айта кететiн жайт, американдық капитал негiзiнде
құрылған көптеген дамушы елдер экономикасы және мұнайды экспорттаушы
мемлекеттер тобын туындатты, олардың өз елдерiне капиталды шығарудың
маңызды себептерi бар. Капиталдың күштi экспортерларының бiрi ретiнде
Жапония ерекше орын алады, ол әлемде бұрын болмаған ұзақ мерзiмдiк салымдар
құнын жинақтады. Егер 60-жылдары тiкелей инвестициялардағы Жапонияның үлесi
0,5 пайызды құраса, 1985 жылы ол 10-15 пайызға жеттi. Соның арасында,
Жапонияның өз капиталын орналастырудың негiзгi аймақтары бiрiншi ретте
дамушы елдер, соның iшiнде ЖИЕ болып табылады. Бiрақ, дамыған әлемдегi оның
үлесiнiң кеңейгендiгiн атап өтпеуге болмайды. 1985 жылы Жапония мен АҚШ-тың
тiкелей инвестициялары 10 миллиярд доллардан асты. Ол жалпы көлемнiң 14-
не тең. Жапон капиталының шетке шығарылуының мұндай қарқының АҚШ, Жапония,
Батыс-Еуропа үшбұрышында өткiр қақтығыстарды туындатты. 70-жылдардың басына
қарай тiкелей инвестициялар 725 миллиярд долларға жеттi. Қазiргi кезде
Жапония капиталдың өте белсендi экспортеры бола отырып, шетел тауарларына
ңашық есiктерң саясатын жүргізбей отыр. Өйткенi, соғыстан кейiнге Жапония
өзiнiң даму молделiне АҚШ-қа әскери тәуелдiлiгi жағдайында жеттi, АҚШ-пен
Батыс-Еуропаның ықпалы әсерiнен Жапония капитал импортын ырықтандыруға
тырысуда.
80-90 жылдарда Канада елеулi инвестор болып отыр, ол шетел
инвестициялары ағымының масштабы мен географиясын арттырды. Оның айырықша
белгiлерiнiң бiрi мынау: шетелдердегi Канадалық банктер өз кәсiпорындарына
және капиталды қабылдайтын елдер кәсiпорындарына несиелiк қызмет көрсетедi.
Көптеген шетел фирмаларының жарғылық қорларына Канадалық капиталдың қатысуы
айқын көрсетiлген. Осылайша, әлемнiң саяси картасының басым бөлiгi Жапония,
Батыс Еуропа, Солтүстік Америка банктерiнiң қатаң бәсекелестiктерiмен
толықтырылған. Осы елдердiң банктiк жүйелердi шетелдегi тармақталған жүйенi
тормен орап тастады. Тармақталған жүйенiң едәуiр бөлiгi халықаралық
валюталық- қаржылық орталықтарға негiзделген. Олардың дамуының қазiргi
таңдағы кезеңiнiң ерекшелiгi мынадай: яғни банктiк институттар шетелдегi
белгiлi бiр банктердi сатып алуда. Бұл маңызды рөлi 1978 жылғы АҚШ-тың
федералдық заңы ойнады. Мынаны зор сенiмдiлiкпен атап өтуге болады, яғни
осы заңды қабылдау-барлық шетел банктерiнiң ынтымақтастығы тендециясын
күшейте отырып, бәсекелестiк күреске жаңа импульс бердi. Олардың
Американдық экономикаға, сонымен қатар, Азия Тынық мұхиты (АТМ), Шығыс
Еуропа, ТМД елдерiне де белгiлi бiр дәрежеде алдын-ала үйлестiрiлген басып
кiрулерiн жүзеге асырғандарын айрықша атап өткен жөн.
Дамушы елдердiң инвестициялық саясаты: 70-жылдардың басында-ақ
көптеген экономистер Чили өнеркәсiбiнiң әлемдiк деңгейден артта қалғандығын
анықтады. Чилидiң экономикалық саясатындағы күрт өзгерiстер елеулi болды
және жоспарлық модельдiң орнына реттелетiн модельдер қолданылады. Осылайша
Чилидегi реформалардың бiрiншi кезеңi сыртқы саудамен салыстырғанда капитал
нарығын қажеттi ырықтандырумен қамтамасыз етпедi. Мұның дәлелi ретiнде
мыналар қарастырылады, 70-жылдардың үсақ кәсiпкерлерге, инвесторларға,
фермерлерге бұрын-соңды жеңiлдiкпен берiлген қарыздар (преференциалдық
заемдар) жүйесi едәуiр таралды. Дегенмен, капитал нарығын ырықтандыру
жолындағы кейбiр қадамдардың болып жатқандығын атап өту керек. Оған елдегi
масштабты жекешелендiрудiң ықпал еттi, ол коммерциялық банктердiң кезеңдiк
жекешелендiрiлуiне өз әсерiн тигiздi. Проценттiк мөлшерлемелер, банктiк
депозиттердiң шарттары мемлекеттiк бақылау шеңберiнен шыға бастады, ал елде
туындап жатқан жаңа қаржылық институттар iскерлiк белсендiлiктi күшейтуге
мүмкіндiк алды. Шетелдiк банктер белгiлi бiр жеңiлдетiлген шарттарға ие
болды және шектеулер тiзiмi едәуiр қысқарды. Осы кезде мемлекет
ауылшаруашылығының кейбiр дәстүрлі салаларына iрiктелген қолдау жасады.
Бiрақ бұл кезең елге келiп жатқан инвестициялық ағым 60-жылдар деңгейiне
жетпей тұрды.Саудалық ырықтандыру бiрқатар жағдайлар жасағаннан кейiн,
реформаның екiншi кезеңiнде инвестициялар деңгейiнде бiртiндеп даму (өсу)
байқалды. Өзiмiз бiлетiндей, бюджеттiк тапшылық белгiлi бiр деңгейде тұрды,
ал инфляция қарқындары бақылау аймағында болды, инвестиция көлемi маңызды
фактор болып табылды. Бiрақ өсiп бара жатқан қарыздық мiндеттемелер
реформалардың осы кезеңiнде жылына 1 млрд. долларға жеттi және 1989 жылы
жиынтық қарыз ағымдағы жылдың жалпы ұлттық өнiмнiң (Жµө) 80 пайызына жуық
болды. 25
Шетел инвесторларды өз капиталын экономиканың кез-келген саласына
енгiзу мүмкіндiгiн алды, ал пайданы шетелге аудару белгiлi бiр дәрежеде
шектелдi. Инвесторлар құрылып жатқан валюталық нарықтық толық құқылы
субьектiсi болуға мүмкіндiк алды, сонымен бiрге он жыл iшiнде кепiлдеген
тұрақты салық салу жүйесiне ие болды. Ол елге келетiн инвестициялар
көлемiнiң белгiлi бiр дәрежеде өсуiне мүмкіндiк бердi, ол реформаның
бiрiншi кезеңiмен салыстырғанда екi есеге ұлғайды. Тiкелей инвестицияларды
қатар шетел бағалы қағаздар нарығында жұмыс iстеуге мүмкіндiк алды және
олардың 1994 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе
1 тарау. Инвестицияның теориялық негiзi.
1. Инвестиция туралы жалпы түсiнiк.
1.2. Инвестиция типтерi мен түрлерi.
1.3. Қазақстан Республикасындағы экономиканы өркендетуде инвестицияны
тартудағы шетел тәжiрибелерi
2 тарау. Оңтүстiк Қазақстан облысы бойынша иневестиция тартуды талдау
2.1. Оңтүстiк Қазақстан облысының инвестициялық саясаты.
2.2. Оңтүстiк Қазақстан Облысының инвестициялық жағдайын талдау.
2.3. ОҚО –дағы инвестицияны дамыту жоспарлары мен бағдарламалары
3 тарау. Оңтүстiк Қазақстан Облысының инвестициялық мәселелерi және оны
шешу жолдары
3.1. Оңтүстiк Қазақстан Облысындағы инвестициялық мәселелер және ондағы
мәселелердi шешу жолдары.
3.1. Оңтүстiк Қазақстан Облысындағы инвестиция тартудағы мәселелердi шешу
жолдары.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кiрiспе
Экономика дамуы үшiн қажеттi шарт жоғары инвестициялық белсендiлiк
болып табылады. Оған жүзеге асырылатын инвестициялық ресурстар көлемiн
өсiру мен олардың материалды өндiрiс және әлеуметтiк салалардың приоритеттi
салаларында тиiмдi пайдалану арқылы жетуге болады. Инвестициялар өндiрiстiк
потенциалды жаңа ғылыми-техникалық негiзiнде құрып, әлемдiк нарықта
елдердiң бәсекелестiк позицияларын анықтайды. Сондағы көптеген мемлекет
үшiн, әсiресе экономикалық және әлеуметтiк дағдарыстан шығуға ұмтылып
жатқан елдер үшiн, тiкелей күрделi қаржы, портфельдi инвестициямен басқа
активтер түрiндегi шетел капиталын тарту үлкен роль атқарады.
Шетел инвестицияларының ролiн тек жаңа өндiрiстiк құрылуымен ғана
шектеуге болмайды. Негiзiнен, шетел инвестицияларын бұрын тиiмсiз
пайдаланылған табиғи, өндiрiстiк, еңбек потенциалдарын шаруашылық процеске
енгiзуге әсер ететiн фактор ретiнде қарастыру керек. Шетел инвестициясы
ұлттық ресурстардың жағдайларымен қосылып, прогрессивтi еңбек құралдарын
қолдану, жұмыскерлердiң квалификациясын жоғарылату және қолда бар
өндiрiстiк ресурстарды пайдалануын жақсарту негiзiнде жоғары интегралды
нәтиже бередi.
Әрбiр ел экономикасының дамуы үшiн қажеттi шарт жоғары инвестициялық
белсендiлiк болып келедi. Бұған инвестициялық ресурстар көлемiн өсiру мен
бұл ресурстарды экономиканың приоритеттi салаларында тиiмдi пайдалану
арқылы жетуге болады.
Экономикада инвестициялар ролiнiң жоғары екенiн дамыған елдермен жаңа
индустриалды елдер тәжiрибесi дәлелдеп отыр. Бiздiң елiмiздiң экономикасы
өте үлкен қаржыларды қажет етедi. Сондықтан да iшкi қаржыландыру көзiнiң
шектеулi болуы нәтижесiнде шетел капиталына деген сұранысты арттырып отыр.
Шетел инвестициялары, негiзiнен, жеделдетiлген экономикалық және әлеуметтiк
дамудың катализаторы болып келедi. Алайда, шетел капиталының ролiн тек жаңа
өндiрiстiң құрылуымен ғана шектеуге болмайды. Ол негiзiнен бұрын тиiмсiз
пайдаланылған табиғи, өндiрiстiк, еңбек потенциалдарын шаруашылық процеске
енгiзуге әсер ететiн фактор болып келедi.
Шетел капиталы экономикалық дамудың приоритеттi салаларына
бағытталуы керек. Мұндай салаларда шетел инвестициясы ұлттық
инвестициялармен қосылып, өзара тиiмдi экономикалық қатынастарды қамтамасыз
етедi.
1 тарау. Инвестицияның теориялық негiзi.
1.1.Инвестиция туралы жалпы түсінiк.
Инвестициялар – мүліктiк қазыналардың және оларға құқықтардың, сондай-
ақ пайда мақсатында инвесторлар кәсiпкерлiк қызмет обьектiлерiне салатын
интелектуалдық меншiкке құқықтардың барлық түрлерi. Инвестиция (ағылшынның
invistor - салымшы) бұл өндiрiстiк, кәсiпкерлiк және басқа да қызметтерге
өнiм өндiрудi, жұмысты және қызметтi ұйымдастыру және пайданы алу немесе
басқа да түпкi нәтижелерге (табиғатты қорғау, тұрмыстық өмiрдiң сапасын
арттыруы және таға басқаларға) жету мақсатында үзақ мерзiмдi қаржылық
салымдар. Олар материалдық және интелектуалдық бағалықтар болуы мүмкін.
Сонымен қатар инвестиция өндiрiстi дамытуға немесе өнiдiрiстiк емес сфераға
күрделi қаржыны жұмсауды да айтамыз. Инвестицияның деңгейi қоғамның ұлттық
табысының көлемiне маңызды әсер етедi. Ұлттық экономикада көптеген макро
пропорциялар оның динамикасына байланысты болады. Инвестициялар елдiң
масштабында кеңейтiлген қайта өндiрiстiк процесiн анықтайды. Жаңа
мекемелердiң құрылысы, тұрғын үйлердiң салынуы инвесторлау процесiне
байланысты болып келедi. Инвестицияны заңды және жеке тұлғалар жүзеге
асырады. Инвестициялар: венчурлiк, тiкелей, портфельдiк, аннуитет болып
бөлiнедi. Венчурлiк инвестиция – шаруашылықты қаржыландыруда шешушi рол
атқаратын жаңа акциялар шығару формасындағы инвестициялар. Венчурлiк
инвестиция орташа және ұзақ кәсiпорындардың өмiр сүруiнiң маңызды
шарттарының бiрi болып табылады: әдетте тәуекелмен байланысты.2
Тiкелей инвестициялар – шаруашылық субьектiнi басқаруға қатысуға құқық
алу мен табыс алу мақсатымен экономикалық субьектiнiң жарғылық қорына
құйылым жасау.
Портфельдiк инвестиция – пайда алу мақсатымен акцияға, облигацияға
және басқа ұзақ мерзiмдi сипаттағы бағалы қағаздарға қаражат жұмсау.
Аннуитет – кредитордан алынған қарызды, пайыздарын қоса, өтеу үшiн
оған төленетiн (әдетте ұзақ уақыт бойы) белгiлi бiр мөлшерден жыл сайынғы
ақша сомасы (рента).
Қазақстан экономикасының өзектi проблемаларының бiрi ең алдымен
материалды өндiрiс сферасында инвестициялық iс-әрекеттi ынталандыру болып
табылады. Қазақстан экономикасының құрылымды қайта құруының негiзгi
проблемасы қаржыландыру көздерi болып табылады. Қазақстанда инвестициялық
iс-әрекеттiң қаржыландыру көздерi болып:
1. Кәсiпорынның өз акцияларын сатудан түскен қаражаттары: акционерлiк
компаниялародың өнеркәсiптiк қаржы топтарының қайтарымсыз негiзгi
бөлiнетiн қаражаттары;
2. Федералды, аймақтық, жергiлiктi бюджеттi ассигнациялау қайтарымсыз
негiзiнде iскерлiктi қолдау;
3. Шетел инвестициялары;
4. Қайтарымды негiзде мемлекет ұсынған несие түріндегi қарыз
құралдары. Шетел несиелерi, облигациялық займдар, коммерциялық
банктер несиелерi, векселдер және компанияның инвестициялық
қорларының, сақтандыру компанияларының, зейнеткерлер және өзара
қорлардың қаражаттары.
Мемлекеттiң инвестиция процестердi реттеушi ретiндегi инвестициялық
саясаттың приоритеттерiн таңдауда әртүрлі типтi инвесторлар үшiн бiрдей
жағдай жасауда салық жеңiлдiктерi арқылы инвестициялық iс-әрекеттер
стимулдауда пайдалы инвестициялық несиенi қамтамасыз етуде жалпы қолайлы
инвестициялық ауа-райын қалыптастыруда болып табылады. Инвестицияларға
байланысты қызмет: бiрлескен және шетелдiк кәсiпорындарды сондай-ақ
шетелдiк заңды тұлғалар филиалдарын құру, бақылау олардың жұмыс iстеуi,
ұсталуы және таратылуы. Шартты жасасу мен орындау. Интелектуалдық меншiк
құқығын қоса алғанда, алуан түрлі мүліктi сатып алу, пайдалану және билiк
ету. Акцияларды, облигациялар мен басқа да бағалы қағаздарды сатып алу,
шығару және сату. Инвестицияларға байланысты Қазақстан Республикасының
заңдарында тиiм салынбаған. Жердi және өзгеде табиғи ресурстарды сатып алу,
кепiлге салу, оларды иесiздендiру және пайдалану құқықтарын қолданудың
басқа да нысандары.6
Инвестицияның қайнар көзi болып жинақ (сбережения) табылады. Бiрақ
жинақ тек бiр шаруашылықпен айналысатын субьектiлердi iске асыра алады.
Инвестиция келесiдей факторларға байланысты болады:
- пайда нормасының күтімiне немесе капиталды қаржы бөлудiң
рентабельдiгiне байланысты. Егер бұл рентабельдiк, инвесторлардың пiкiрi
бойынша, тым төмен болса, онда қаржы бөлу iске аспайды.
- Капиталды қаржы бөлудiң альтернатвтi мүмкіндiгiне байланысты.
Инвестор өзiнiң ақшасын жаңа зауыттың немесе фабриканың құрылысына сала
алады, яғни ол сонымен қатар ресурстарын банкке де жайғастыра алады. Егер
пайыз нормасы пайда нормасының күтімiнен жоғары болса онда инвестициялар
iске асырылмайды, және керiсiнше, егер пайыз нормасы пайда нормасының
күтімiнен төмен болса, онда кәсiпкерлер капиталды қаржы бөлудiң жобасын
iске асырады. Графикте, инвестиция мен жинақты пайыз нормасының арасындағы
өзара байланыс келесiдей сипаттан көрiнедi.
S1=J
Сурет –1
Графикте, инвестиция мен жинақтың арасындағы тепе-теңдiк көрсетiлген:
JJ – қисығы инвестиция;
SS – жинақ;
Ордината өсiнде – пайыз нормасының мағынасы (r); Абцисса өсiнде –
жинақ және инвестиция;
Инвестиция пайыз нормасын J=J (r) бұл келушi функция: пайыз
ставкасының деңгейi жоғары болғанда инвестиция деңгейi төмен болады.
Жинақта пайыз нормасының функциясы: S=S(r). Бiрақ ол артушы функция r-ге
пайыз деңгейi экономиканың барлық масштабында жинақ пен инвестицияның
теңдiгiн қамтамасыз етедi,
r1 және r2 деңгейi осы кұйден ауытқуы. Яғни инвестиция пайыз
ставкасының функциясы болып, ал жинақ табыстың функциясы болып табылады.
Салық салу деңгейiне және жалпы берiлген елдер мен аймақтың салық
климатына байланысты. Салық салудың тым жоғары деңгейi инвестицияға жағдай
жасамайды.7
Инвестициялық процесс ақшаның инфляциялық құнсыздануының қарқынына
септiгiн тигiзедi.
Инвестицияның, табыстың жинақтың өзара әсерiн шағылыстыратын маңызды
макроэкономикалық пропорциясын келесiдей сипатта көрсетуге болады:
Y = C+S, яғни ұлттық табыс өзiнiң пайдалануында тұтыну шығыны (C) мен
инвестиция (J) сомасына тең. тұтыну – табыс функциясы болып табылады, яғни
C =C(Y).
Басқа жағынан, туындалған ұлттық табыс Y= C+S –ке тең. S – (жинақ)
ол да табыс функциясы, S=S(Y). Ендеше егер C+J=C+S онда J=S бұл жердле
инвестиция - r:J=J(r) функциясы, ал жинақ - Y:S=S(Y) болып табылады. Ендi
жинақ пен инвестицияның тең болуындағы ұлттық табыстың деңгейiн анықтаймыз.
Ол үшiн график қолданамыз. Абцисса өсiнде – ұлттық табыс деңгейi (ҰТ).
Ордината өсiнде – жинақ және инвестиция (SJ). JJ сызығы – инвестицияның µТ-
ның кез-келген деңгейiндегi айнымас көлемi. Графикте ұлттық табыс өскен
сайын жинақ арттатыны көрiнiп тұр.
Е- нүктесiнде JJ және SS қисығы қиылысады. N нүктесi J және S нүктесi
арасындағы кеңдiктiң бұзылуы кезiнде елдiң экономикасының барлық уақытта
ұлттық табыс теңдiгiне ұмтылғандағы жағдайын бiлдiредi.
S N F
Сурет – 2.
Егер SS қисығы JJ қисығынан үлкен болса, онда жинақ масштабы қоғамда
инвесторлау масштабын арттырады. Ал егер SS қисығы JJ қисығынан төмен
болса, керiсiнше болады.
Сонымен “Инвстициялар” түсінiгi көп қырлы құбылыс, оның бiрнеше
мағыналы анықтамасы бар:
✓ ең алдымен, инвестициялар жөнiнде сөз еткенде, құрал-жабдық,
технологиялар жөнiнде айтылады. Оларды енгiзу арқылы өндiрiстiк процесс
жүзеге асырылады;
✓ соңғы кездерi бағалы қағаздарды, акцияларды сатып алу жөнiнде сөз
болады;
✓ мұндай анықтама бiрнеше шектеушi сипатта болады, өйткенi кең мағынада
алғанда, ол әр алуан тектi операциялардың тiзбектеп орындалуы бар белгiлi
бiр процесс болып табылады;
✓ осы процестiң әлеуметтiк-экономикалық салдары бойынша оны экономиканың
дамуын қамтамасыз ететiн белгiлi бiр механизм ретiнде бағалауға болады.
Экономистер үшiн инвестиция - әрқашан күрделi қаржының нақтылы заттай
түрі, ал халық тұрғындар инвестицияның өздерiнiң есептерiндегi өзгерiстер,
акцияны сатып алу сақтық кассаларындағы есеп ашу деп түсінедi. Егер адамдар
қоғамдық, өндiрiстiк мүмкіндiктерiнiң бiр бөлiгiн тұтынуға қатысты күрделi
қаржы ретiнде пайдаланса, экономикалық есеп оны өндiрiс көлемi деп бағалап,
жалпы ұлттық өнiмге қосады. Сондықтан анықтамаларымызды толықтыруымыз
керек. Жалпы ұлттық өнiм – түпкi, соңғы өнiмнiң сомасы, бұған тұтыну
тауарларымен қызметтерiн қоса жалпы инвестицияда кiредi. Таза және жалпы
инвестиция жыл бойы жасалған машиналарды, фабрикалар мен үйлердi,
құрылыстарды қамтиды, олар ескi капиталды ауыстыру үшiн сатып алынса да
таза инвестиция капиталдың өмiрге келуiмен тең (жалпы инвестиция шығып
қалған капиталға – аммортизациялық төлемдерге тең). Жалпы инвестицияны
аммортизациялық төлемдердi есепке алмай-ақ дәл анықтауға болады. АҚШ-тың
ашық экономикасы бар. Олар тауарды, қызметтi және капиталды шеттен алып
келедi және шетке шығарады. Бұл ұлттық есепке таза шеттен шығаруды экспорт
инвестицияның бiр бөлiгi ретiнде шартты турде енгiземiз. Егер ұлттық шетке
шығару саудасы оңды болса, шеттен сатып алуға қарағанда көп сатады, сөйтiп
ол шет елге инвестиция шығарады. Шығындардың басты компонентi – инвестиция.
Бұл макроэкономикада екi түрлі атқарады. Бiрiншiден, шығындардың компонентi
болғандықтан инвестициядағы кұрт өзгерiстер жиынтық сұранысқа, сөйтiп
өндiрiстiң көлемiне, жұмыспен қамтуға шешушi әсер етедi. Екiншiден,
инвестиция капиталдық қорлануына алып келедi. өндiрiстiк қуаттардың көп
болмауы өндiрiстiң көлемiн ұлғайтуды және экономикалық ұзақ мерзiмдiк
дамуын қамтамасыз етедi. Соңғы жылдары жалпы инвестицияның 70 пайызы
өнеркәсiп кәсiпорындары мен құрал жабдықтарға жұмсалады. Инвестицияның
мәнiн ашуға мына үш элемент қажет: табыс, шығындар, нәтиже кұту.
Табыстар. Инвестицияның өндiрiс көлемiнiң жалпы дәрежесiне не болмаса
жалпы ұлттық өнiмге, яғни табыстың деңгейiне байланысты. Олар жалпы
экономикалық белсендiлiктiң қайнар көзi.
Шығындар. Кәсiпкерлер мен ұй сатып алушылар, әдетте инвестиция үшiн
заемдық қорлар түрінде төлейдi. Оның бағасы заемдық қаржылардың пайыздық
ставкасына қатысты. Экономикада пайыз ставкасы ерекше орын алады,
инвестиция шығынына әсер етедi, сондықтан ол жиынтық ұсынысты анықтайды.
Инвестицияның құрылымына белсендi ықпал етушi тағы бiр нәрсе – салықтар.
Федералды үкімет инвестицияға салық арқылы бақылау жасайды. Үкімет, мысалы,
Президент Кеннеди тұсында енгiзiлген салық, неше арқылы инвестициялық
компанияларды қуаттап отырды, олар жаңа құралдар алу үшiн 10 пайыздық салық
қарызын бередi. Инвестициялық мақсат – мұраттың қорытындысынан жасайық.
Кәсiпкерлер инвестицияны табыс алу мақсатынмен жасайды, сондықтан
инвестиция шешiмi мыналарға байланысты:
а) жаңа инвестиция арқылы өндiрiлген өнiмдерге сұраныс болу керек;
б) инвестицияға әсер ететiн пайыз ставкасымен салық және экономистер
бағалануына негiзделген өнер кәсiпшiлдердiң үмітi. Нақты және номиналды
пайыз ставкасы. Нақты пайыз ставкасы – тауарлар мен қызметтерге төленген
заем иелерiнiң ақша сомы. Болашақ пайда бастапқы кездегiнiң жоғары, сосын
инфляцияның күшейуiнен инвестицияның долларлық курсы өседi. Сондықтан
инвестиция бағалағанда нақты инвестицияң деген термин шығады. Яғни ол
инвестицияны тұрақты бағамен алу дегендi бiлдiредi. Жинақ пен инвестиция
ниетiндегi алашақтар. Тұтыну мен инвестиция туралы қазiргi теорияларға
қарап, бiр мынаны атап көрсетуiмiз керек: қазiргi комплекстi экономикадан
жинақ пен инвестицияның бiз қалайтын дәрежесiн автоматты түрде теңестiруге
болмайды, өйткенi оларды жүзеге асырушылар - әртүрлі адамдар, себептерi де
әртүрлі, сондықтан нарық жинақ пен инвестицияны тез сәйкестiре алмайды.
Еркiн бәсеке экономикасында инвестицияның қажеттi саны болуына
кепiлдiк берiлмейдi, толық жұмыспен қамтамасыз ете алмайды. Жылдар бойы,
ондаған жылдар бойы инвестицияның төмендеуi, шығындарда болады, олар
дефляцияға, банкротқа әкелiп соғады, не болмаса басқаша болады. Банктер мен
басқа да қаржылық ресурстар мен берiлетiн несиелердi келесiдей үлгіде
топтастыруға болады:
1. Ағымдағы қызметтiң iске асырылуы;
2. Инвестиция қызметтiк iске асырылуы;
Ағымдағы қызмет:
▪ айнымалы қаржылардың толықтырылуы. Шикiзат, материал және тауар сатып
алу;
▪ қызмет және сату ұйымдарына шығындар;
▪ операциялық қызметке сбасқа да шығындардың түрлерi.
Инвестициялық қызмет:
□ құрал – жабдықтарды, технологияны сатып алуға ұзақ мерзiмдi қаржы бөлу;
□ материалды емес активтерге және тағы басқаларына шығындар.
Қаржылық инвестиция дегенiмiз – жарғылық капиталдағы инвестициялар,
кәсiпорын және ұйымдардың құнды қағаздары, мемлекеттiк және жергiлiктi
заемдарды пайыздық облигациялары. Қаржылық қаржы бөлу. Ұзақ мерзiмдi
инвестиция дегенiмiз, ол яғни тiкелей инвестиция. Жоспарлау және есептеу
практикасында ұзақ мерзiмдi инвестиция келесiдей белгiлерi бойынша
топтастырылады: жұмысты орындау әдiсi бойынша (өндiрiстiк, өндiрiстiк емес
тағайындалу); негiзгi құралдарды қайта өңдеу бейнесi бойынша (жаңа құрылыс,
өрiстету, реконструкция, қайта қарулану); техникалық құрылым бойынша
(құрылыс жұмыстарына шығын, монтаж жұмыстарына шығын, басқа да шығындар).
Инвестициялық саясат экономиканың тауарларында және салаларында
капиталды қаржы бөлiду пайдаланудың негiзгi бағыттарын суреттейтiн халық
шаруашылығының әдiстемелер мен шешiмдерiнiң жиынтығын бiлдiредi.
Инвестициялық саясаттың рыноктық қатынасқа өту кезеңiнiң негiзгi мақсаты
тұтынушы, қайта өңдеу салалары арасындағы байланыс оптимизациясында
қорытындылануы. Экономикалық құрылымдарын реформадлау Қазақстанның қазiргi
және болашақтағы есептерiнiң этаптары бойынша мемлекеттiк инвестициялық
саясат негiзiнде iске асырылады. Бiрiншi этаптың мiндетi макроэкономикалық
тұрақтылықтың жетiстiгi және өндiрiстiң қолдануының қайнар көзiн кеңейту
үшiн шарт құру болып табылады (1996-1998 жж). Екiншi этаптың мiндетi
өндiрiстiң жандануы және экономикалық өсудiң бастамасы үшiн шарт құру болып
табылады. Мемлекеттiк инвестициялық саясат бәрiнен бұрын құрылымды
саясаттың басты бағыттары мен басымдылықтарын өткiзуге көзделген. 1996-2000
жыл мерзiмiнде инвестициялық саясаттың ерекшелiктерi мен сипаты өндiрiстiң
құлдырауының бiрте-бiрте тенденциясын жеңуi шартымен iске асырумен
анықталады және бiр мезгiлде келесiдей мәселелердi шеше алады:
• экономиканың құлдырауын ұстап тұратын шаруашылықтандырудың өмiрге
қабiлеттi жүйелерiнiң дамуы және оны сүйемелдеу;
• iшкi және сыртқы нарық үшiн перспективтi өндiрiстiң дамуы;
• жеке инвесторларды ынталандыру, шетел инвесторларын қоса.
Жақын арада, экспорт мамандырудың капиталдық салаларының дамуының
қамтамасыз ету және сақтау мақсатында инвестицияны бюджеттiк
қаржыландырудың толығымен бас тарту мүмкін емес. Осы бағыттар бойынша
республиканың бюджетiнде сәйкес шығындар қаралуы тиiс. Бiздiң бағалауымыз
бойынша ол бюджет шығындарының 8-9 пайызын құрау мүмкін. Қаржыландырудың
ерекше мақаласы ретiнде мемлекеттiк және мемлекеттiк емес кәсiпорындардың,
Ұйымдардың қаржылары қаралады. Олар өндiрiстiк белгiлердiң капиталды қаржы
бөлуiнiң жалпы көлемiнiң 80-81 пайызын құрайды. Оның iшiнде 40-45
пайызы кәсiпорынның жеке қаржысын құрайды, ал қалғандары несиелiк
ресурстарын құрайды. Есеп айырысу, жақын жылдардағы қаржылық жағдайда,
акция сатып алуға, дивидендтерге төлеуге, өндiрiстiк емес салаларға
шығындардың өсуiне байланысты кәсiпорындар жеке қаржыларының тапшылығының
қадағалауын көсетедi. Осыған байланысты несиелiк ресурстардың салалардағы
қажеттiлiгi, қайтымсыз қаржыландырудың кепiлдемесiнiң болмауы өндiрiстiк
күштiлiктi кеңейту бойынша бұрынырақ қабылдаған жобаларды қайта қарауға,
кәсiпорынға, мәжбүр етедi. Кәсiпорындар жұмыс iстеп тұрған өндiрiстерге
капиталды қаржы бөлудi, өздерi жоспарлайды. Яғни олар өздерiнiң жеке
қаржыларының қамтамасыз етедi. Сонымен қатар, әр салада iшкi басымдылықтың
блiнуi ескерiлген. Электр энергетикада Экібастұз ГРЭС – 2, Оңтүстік
Қазақстан ГРЭС құрылысының жалғасуы, Экібастұз – Агадырь, Алматы ТЭЦ –2
және басқаларының электр беру жолдарының жалғасуы бойынша Қазақстанның бiр
ыңғай энергия жүйесiнiң құрылуы. Мұнай және газ iздестiру жұмыстарының
жалғасы ескерiлiп отыр. Металургиялық комплексте бұл:
▪ түсті метеллургияның кең базасының ары қарай дамуы;
▪ Қызылорда облысының Шалқияң кеңi, Жезқазған облысынан – вольфрам
рудасының табылуы;
▪ Қарметкомбинаты, Шымкент қорғасын зауыты, өскемен қорғасын – мырыш
комбинатының әрекеттегi өндiрiстi жаңарту және кеңейту;
▪ Васильков, Ақбасай алтындарын, кәсiпорын және шетел инвестицияларын
қаржыларын есептеу және меңгеру бойынша жұмыстарын тездету;
▪ Жезқазған және Торғай облыстарында мал өсiру комплексi, Семейде
холодильниктiң, Повладар және Ақмола ет комбинаты құрылысының жалғасы
және аяқталуы қаралып отырады.
1997 жылға қаржыландырудың қайнар көзi бойынша капиталды қаржы бөлудiң
құрылымы келесiдей мәлiметтер бойынша суреттеледi. Капиталды қаржы бөлудiң
жалпы көлемiнен кәсiпорындар мен ұйымдардың қаржыларының есебiнен – 2193,6
млн. теңге игерiлген. Ол жалпы көлемiнiң – 78,4 пайызын құрайды. Бюджет
қаржылар есебiнен 596,7 милллион теңге игерiлген. Олардың өндiрiстiң барлық
элементтерiнiң әр уақыты жаңаруы және өрiстеу болып табылады. Барлық осы
жағдайлар нарықтың корньюктураларын өркейту, болашақта қандай құрылым керек
екенiдiгi сияқты, әртүрлі проблемалар қатысып тұрады. Шет ел практикасында
кез-келген өзгерiс жобаларымен байланысты болып келедi.9
Инвестор - салым иесi, инвестицияларды жүзеге асыратын жеке адам ұйым
немесе мемлекет.
Сурет – 3. Инвесторлар және инвестициялық капиталдың қайнар көзi.
Сурет – 3-те инвестицияны жүзеге асырушы инвесторлар, ал инвесторларды
жүзеге асырушы қандай Ұйымдар, яғни олар қандай органдармен, жүйелермен
байланысты екенi туралы көрсетiлген.
Сонымен қорыта айтқанда, инвестиция дегенiмiз – ақша қорын сатып қалу
және оны өсiру үшiн қажет шығын:
-шетелдiк инвнстиция дегенiмiз-қабылдаушы елдегi компанияның қызметiн
бақылап, басқару үшiн капиталдың мақсатты түрде ауысуы;
- тiкелей инвестиция деп- капиталды экспорттаушының қабылдаушы ел
территориясында өндiрiстi ұйымдастыруын айтамыз;
Бiр сөзбен айтқанда, инвестиция дегенiмiз – өз ақшаңды бiр iске сала
тырып, одан қайтарым бола ма, болмай ма, оған мемлекет кепiлдiк бермейтiн,
өз iшкi есебiнiң дұрыстығынан шығатын нәрсе. Ақшаны саласың, пайда өзiңе
байланысты. Мемлекет барлық кәсiпорындарға бiрдей, тең болатын жағдайды,
шаррты заңмен бекiтiп бередi. Егер компания кепiлдiк сұрайтын болса, онда –
бұл инвестиция емес, кредит сияқты нәрсе, бiрақ кредит те емес. Кредит о
бастан белгiлi бiр проценттiк ұстеме бағамен қайтып алу үшiн берiледi.
Мысалы, мен 100 теңгенi 25 проценттiк несиемен беремiн, сен 3 айдан соң 125
теңгенi қолыма ұстатасың. Оған кепiлдiк бересiң, ол келiсiм – шартта
жазылады. Мұнда ешқандай қауiп қатерге бас тiгу жоқ, ал бизнесте инвестиция
қауiп- қатерге құрылады:
Не ұтасың, не ұтыласың, не де болса, бел шешiп, кiрiсiп кетесiң.
1.2. Инвестиция типтерi мен түрлерi.
Пайданы алу ауқымы мен оның тиiмдiлiгi бойынша тiкелей инвестициялар
жанама инвестициялар мен салыстырғанда жоғары тиiмдiлiкке қол жеткiзумен
ерекшеленедi.10
Инвестициялардың экономикадағы ролi мен орны бойынша тiкелей
инвестициялар iшкi нарық жағдайына тiкелей түрде әсер етедi, жаңа жұмыс
орындарын қалыптастырады, басқару мен маркетингтiң жаңа формаларының жедел
түрде енуiн және т.б. сонымен бiрге ұлттық экономиканың құрлымын өзгертедi.
Елдiң ұлттық қауiпсiздiгiне төнетiн қауiп бойынша ұлттық меншiк
шетелдiк инвестор полюсiне қарай ығысуын туындатады. Дүниежүзілiк
шаруашылықтың дамуындағы түбегейлi өзгерiстер 80-шi жылдар аяғында болды.
Бұл әлемдегi миграцияланатын капиталдың тепе-тең күшейуi арқылы жүріп
отырады. Жиынтық капитал 1995 жылы 1258 миллиярд долларға жеттi, ол 1990
жылдың деңгейiмен салыстырғанда үш есе көп болды, ал миграцияланатын
капитал құрылымында шетелдiк тiкелей инвестициялар едәуiр ұлғайды. Оның
деңгейi 1995 жылы 325 миллярд долларға жеттi, яғни 80-шi жылдармен
салыстырғанда 3,5 есе өстi.
Зерттеулер көрсетiп отырғандай, инвестициялық ресурстардың ағымын екi
себеп ынталандырады жекелеген елдердiң дамуының бiркелкi еместiгi және
индустриалдық елдердiң жедел өсуi. Капитал иппорттының жоғары деңгейi
өндiрiстiк саламен салыстырғанда әлемдiк сауданың жедел өсуiне ықпал етедi.
Шетелдiк тiкелей инвестициялардың сомасынан ұлғайуы шетелдiк
капиталдың қатысуымен жасалған өнiмнiң өтуiне зор-зор ықпал етедi, ал
тармақталған жүйесi 250 мың филиалдан тұратын 40 мың трансұлттық
корпарациялар әлемдiк экспорттық 23-шi қозғалысын басқарды, олардың
жартысы iшкi фирмалық жеткiзушiлердi құрады.
Капитал жинақтаушы инвестициялар кәсiпорындар мен мемлекеттiк
акциялармен құнды қағаздар сатып алу негiзiнде инвестициялық фактор жүйесi
арқылы iске асады.9
Бiрнеше жағдайда өнеркәсiпке инвестор инвестиция салушы ретiнде
өнеркәсiптiк өндiрiстiк қорындағы айналымда функциональды түрде сақтап, өз
өндiрiс капиталын көбейтудi көздеп, капитал қорын жинақтайды. Ал екiншi
жағдайда инвестор құнды қағаздар кiрiсi арқылы дивидент алу негiзiнде өз
капиталын толықтырады. Сонымен қатар инвестиция жанама және тiкелей
инвестициялар болып бөлiнедi.
Қазақстан Республика зондарында көрсетiлген тiкелей инвестициялар
қатарына Қазақстан Республикасының арнайы кепiлдемесiмен белгiлi бiр
мемлекеттiк және жеке техникалық көмектермен гранттарға ие инвестициялардан
өзге барлық инвестиция түрлерi енедi. Ал жанама инвестиция дегенiмiз – бұл
портфельдiк жинақ былайша айтқанда құнды қағаздармен мүліктiк
құндылықтардың жиыны. Мысалы: инвестор түрлі фирмалардың құнды қағаздар
жинағы болып табылатын несие қорынан акция акция сатып алуы мүмкін.
Инвестицияның тиiмдiлiгi тiкелей шығыс пен кiрiс, сатылу мерзiмi,
рентабельдiлiгiне байланысты.
Егер инвестициялық жобаның рентабельдiлiгiне келетiн болсақ, мысалы
кiрiс пен шығыс 13,5 миллион доллар түрінде есептелiнiп олар 38,9 миллион
және 22,9 миллион долларды құрап, рентабельдiлiк 28,6*22,9=1,96 яғни 69%
құрайды. Қаншалықты осы көрсеткiш үлкен болған сайын инвестициялық жоба
тиiмдi болып табыс әкеледi. Мерзiмдiк тиiмдiлiкке – келетiн болсақ, мысалы
шығындар мен қоса есептегенде 100 миллиярд доллар, жыл сайын 20 миллиярд
доллар кiрiс әкелсе, онда ол 5 жылдық мерзiмге ие болады.
Акцияны инвестор сатып алу арқылы белгiлi бiр компанияның
қажеттiлiктерiн қанағаттандырып, оларға тиiмдi табыс әкелiп қана қоймайды,
инвестор сол құнды қағаздардың белгiлi бiр мөлшерiн иемденедi. Осыдан өзге
инвестициялау белгiлi бiр жер бөлiгiн иемдену мүліктiк құқыққа ие болу
(ақша эквиваленттерiмен бағалану) шаруашылық өндiрiстiк жекеменшiктiк
лицензия және өндiрiс құпиялары мен патент түрлерi, жаңа технологияға
анықтама өндiрiстiк тиiмдi моделдер,товар белгiлерi мен өндiру әдiстерi,
түрлерi, өндiрiс технологиясы, өнiм сертификаты, жердi пайдалану құқықтары
негiзiнде жүзеге асады, жұредi.
Ал ендi инвестиция типтерiне келетiн болсақ кез-келген фирманың
негiзгi қызмет сферасы айналымдағы қаржы, жобалардың iске асуы, әрбiр
фирманың жылдық табысын реттеп отыратын инвестициялық операция жүйесi болып
табылады. Коммерциялық практика инвестицияның физикалық активтегi
инвестиция, ақша активiндегi инвестиция, материалдық емес активтегi
инвестиция типтерi бар.
Физикалық активтегi инвестицияға өндiрiс орындары мен құрал –жабдықтау
салаларын, сонымен қатар бiр жыл мерзiмдегi түрлі машина, техника,
материалдық мүліктердi жатқызамыз.
Ақшалай активтегi инвестицияға кез-келген физикалық және заңды
тұлғалардың белгiлi бiр құндағы ақшаның қарым-қатынасын жатқызамыз. Бұл
банктердегi депозиттер, облигациялар, акциялар, кредит, салық, несие,
қарыздар материалдық емес инвестицияға құнды материалдар мен құпия
программалар, өнiм әдiстерi тиiмдi моделдер, жерге иелiк құқықтары,
Жекеменшiктiк лицензиялар, патенттер мен сертификаттар енедi. Жоғарыда
аталған инвестицияның 3 типтi де әрбiр фирманың дамуы мен кiрiс көзiнiң
өсуiне тiкелей ықпал етедi. Инвестиция классификациясы фирманың қай
мақсаттардағы қандай маңызды мәселелердi шешуге болады және тиiмдi
пайдалану арқылы фирманың шығындарын азайтып, өндiрiске қолайлы жағдай
жасау, құрал-жабдықтармен технологиялау, фирма мүшелерiнiң шеберлiетерi мен
нарықтық экономикадағы сұранысқа қарай инвестициялық жоба жасау жүйелерiнен
тұрады. Сонымен қатар инвестициялау жүйесiндегi мемлекеттiк органдар мен
байланыс, ал экономикасының жағдайы, экологиялық стандарт, шығарылатын
өнiмнiң сапасы ескерiлуi тиiс. Мұндай классикалық инвестициялар типi мен
(тәуекел) мен еңбек сферасындағы жүзеге асады.
өндiрiсаралық түрде кездеседi. Мега жобалар өзiндiк ерекшелiктерге ие.
Жоғары құндылығымен 1 миллиярд доллар немесе одан жоғары.
Капитал жинағын керек етушiлiк
Еңбек үшiн жоғары деңгейде қажет ету 2 миллион адам сағатына жобалауға, 15-
20 миллион адам сағатына құрылысқа.
Таратудың ұзақтығы 5-7 немесе одан да көп.
өзге елдердiң араласуы.
Адам мен мемлекеттердiң экономикалық және әлеуметтiк өмiрiне әсерi
болуы.
Кез-келген кәсiпорынның экономикалық потенциалының сақталуы мен
дамуына кәсiпорын қызметi мен менеджмент, инвестор шеберлiктерi қажет.
Инвестициялық қызмет субьектiлерiне инвестициялық қызметтi iске асырушы
инвесторлар, физикалық және заңды жеке тұлғалар, тапсырыс берушiлер,
орындаушылар, инвестициялық қызметтi қолданушылар мен ұйымдық жеткiзушiлер,
банк және сақтандыру (қауiпсiздендiру) қызметкерлерi, инвестициялық
процеске қатысушылар енедi. Сонымен қатар инвестициялық обьект қызметiне
қолданушылар қатарынан физикалық жеке тұлғалардан бастап, заңды тұлғалар,
мемлекеттiк органдар, шет мемлекеттер халықаралық қызмет Қазақстан
заңдарында арнайы Президент жарлығы бойынша салық және бюджетке төленетiн
мiндеттi төлемдер, шетел инвестициялары мен инвесторлары”, ішкi басқару
мен қарыздар”, Қазақстан Республикасының инвестиция қорлары”, және өзге де
нормативтiк актiлерiн түрінде елiмiздiң заңында өмiр алған.
Нарықтық экономиканың тапқырлықпен жүзеге асырған өркениеттi елдердiң
тәжiрибиесi көрсеткенiндей, шетелдiк инвестизациясыз экономика салаларын
дамыту, халықтың әл-ауқатын жасқарту мүмкін еместiгiне бүгінде көпшiлiктiң
көзi жетiп отыр. Бұл жөнiнде Қазақстан ТМД мемлекеттерiнiң арасында алдынғы
орында тұр, өзiндiк тәжiрибиесi бар бағыт бағдары айқын. Инвестицияны
жөнiндегi мемлекеттiк комитеттiң құрылып, жұмыс iстеп жатқаны соның бiр
дәлелi. Мынадай мысал келтiрейiк: 1996 жылы елiмiзге шетелдерден инвестиция
ретiнде 1904,527 миллион доллар берiлдi. Оның 235,194 миллионы зайым
ретiнде, 252.000 миллионы несиеге, ал 1417,333 миллион доллары тура
инвестиция ретiнде берiлген.
Байқар болсаңыз берiлiп отырған нивестицияның 80 процентiне жуығын
тура инвестиция құрап отыр. Ал соңғы төрт жылдағы тура инвестицияның жалпы
көлемi 3448,9 миллион долларға жеттi. Бұлар негiзiнен халық шаруашылығының
салаларындағы өндiрiс орындарын қалпына келтiруге, оларды технологиялық
жағынан жетiлдiруге жұмсалады. Мұндай бiрiккен кәсiпорындар мен шетелдiк
инвесторларды басқаруына берiлген өндiрiс орындарының үлес салмағы
басым.13
1997 жылдық негiзгi капиталдағы құрылысқа инвестицияны жалпы мөлшерi
8,9 миллиярд теңгенi құраған. Оның 49,6 проценттi бiрiккен кәсiпорынға,
32,2 порценттi шетелдiк инвесторлардың басқаруындағы компаниялармен
фирмаларға, 14,7 проценттi жеке өндiрiс орындарына, ал 3 процентке жуығы
түрлі мекемелер мен ұйымдарға берiлiптi, бұл қаржыларды шаруашылық
жүргізудегi меншiк түріне бөлiп қарастарғанда, былай болып шығады: мемлекет
меншiгiндегi кәсiпорындаға 245 миллион теңге, жеке секторларға 1311
миллион, бiрiккен өндiрiс орындарына 4426 миллион, шетелдiк кәiпорындарға
2780 миллион теңге тиесiлi болған.
Ал бұларды жекелеген салаларға бөлiп қарастырсақ, жұмсалған инвестиция
мөлшерiнде мұнай –газбен көмiр өндiрiсiнiң үлес салмағы бәрiнен жоғары
тұрғанын байқау қиын емес. Мысалы мұнай-газ өндiрiсiне 2166 миллион, көмiр
өнеркәсiбiне 1334 миллион теңге инвестиция пайдаланылған. Ең аз инвестиция
жұмсалған салалар бiлiм беру мен ауыл шаруашылығы болып отыр.
Өткен кезең iшiнде елңмiздiң көптеген салалары шетел инвестициясының
арқасында бiртiндеп қалыптасып, нарықтық экономикада өз бағытында айқындап
келе жатыр. Алғашқы жылдары, мәселен, 1992-1993 жылдары несиелер үкіметтiң
кепiлдiк беруiмен алынып келген болса, соңғы жылдары оның орнын халықаралық
қаржы ұйымдарының займы ауыстырды. Бұл қаржылар келiп жолдарын дамытуға,
Ақтау теңiз портын қайта жарақтандыруға, тағы басқа да халықаралық маңызы
бар күрделi жобаларды жүзеге асыру үшiн пайдаланылмақ.
Мұндай жобалар Халық шаруашылығына барлық салаларында бар. Мысалы,
шетел инвестициясының қодауы нәтижесiнде бүгінде Ақмолада құрылыстар,
Ақтөбе облысында геологиялық барау жұмыстары, Алматы қаласында қонақ үйлер,
Солтүстік Қазақстан облысында сұт өнiмдерiн өңдейтiн кәсiпорын, т.б.
құрылыстар салынып жатыр. Сондықтан инвестиция өндiрiстiң өзегi деп тегiн
аталып жұрген жоқ. қазiргi кезде өзiмiз үлгі тұтатын Қытай, Жапония,
Оңтүстік Корея, Тайвань т.б. да мемлекеттер сол инвестициясының арқасында
экономикасын түзетiп, даму жолына түсіп отыр. Мәселен, Оңтүстік Шығыс Азия
елдерi алудың салдарынан тез көтерiлiп олардағы жалпы iшкi өнiм сол
кезеңдерде орта есеппен 25 процентке көтерiлген. Сондай-ақ Қытайдың жылдық
экономикадлық өсуi 1978-1996 жылдардың аралығында 10 проценттен 35
процентке жеттi. Ал Оңтүстік Корея 1983 –1993 жылдарда өзiнiң iшкi жалпы
өнiмiн 30 процентке дейiн жоғарлата бiлдi. Соның түп негiзi – инвестор
тарту мен инвестицияны асқан бiлгiрлiкпен өз орнына жұмсай бiлгеннiң
нәтижесiнде екендiгiнде дау жоқ.
Қазақстан мен ТМД елдерiнде инвестиция тартып, қаржы жинақтау
жылдамдығы онша жақсы емес. Бiзде ол жалпы iшкi өнiмнiң 43 процентiн
құрайды. Деген мен, алғашқы жылдарға қарағанда, соңғы жылдары шетелден
инвестор тарту бiршама жандана түсті. Оған елiмiздегi саяси тұрақтылық
шикiзат қорының молдығы инвесторларды заң жүзінде қорғау басты рол атқарып
тұр. Әсiресе, Президентiмiз Нұрсұлтан Назарбаевтың соңғы кездегi Америка
Құрама Штаттарына,Германия мен Польшаға сапарлары күткен үміттi ақтады.
Инвестиция салудан дамыған, өркениеттi басқа да мемлекеттер де тартынып
отырған жоқ.16
Деректерге сүйенетiн болсақ, қазiргi кезге дейiн Қазақстанға келген
инвестицияның 40 процентiн АҚШ, 25 процентiн Оңтүстік Корея, 13 процентiн
Англия инвесторлары құрайды екен. Жалпы көлемi 9,5 миллиярд доллар тұратын
Қытай Халық Респупликасымен биылғы жасалған келiсiм өз алдына бiр бөлек.
Нарықтық экономикада инвестицияның негiзгi үш түрі кең қолданылады.
Атап айтқанда: займ арқылы, несие беру және тура инвестициялау. Осы
үшеуiнiң iшiнде бiзге қолайлысы әрi тиiмдiсi- тура инвестиция. өйткенi
мұнда шетел инвесторларының басқаруына берiлген кәсiпорындар мен бiрлескен
кәсiпорындар өздерiн өздерi қаржымен қамтамасыз етiп бар жұмысты өздерi
жолға қоюға мiндеттi. Қазiр бұл нәтижесiн берiп отыр. Бiрiншiден,
кәсiпорындар бар қуатында жұмыс iстейдi. Екiншiден, өндiрген өнiмiне қарай
заңда белгiленген тәртiппен салық төлеп отыр. Үшiншiден, жұмыссыздықты
азайтуға өзiндiк үлесi бар.
Соңғы жылдары белгiлi бiр өндiрiс орындарын шетелдiк компаниялармен
фирмалардың басқаруына беру арқылы инвестиция тарту тәжiриебесi елiмiзде
көбiрек қолданылып жұр. Әсiресе, бұл шикiзат өндiрушi салаларда шетелдiк
инвесторлардың айрықша ынта-ықыласын тудырып отыр, өйткенi әбден тiс
қаққан, не нәрсе болсын әрiден ойлайтын шетел кәсiпкерлерi шикiзат
өндiрiп, оны экспортқа шығарып сатудан ұтылмайтыны анық. Сол
себептi олар Қазақстанға үлкен қызығушылықпен капитал салып отыр.
Бұл дәл қазiр екi жаққа тиiмдi. Осындай тәртiппен жекешелендiрген
өндiрiс орындарының саны бүгінде 60-тан асады. Оның басым бөлiгiн
отын мен энергетика салалары құрайды.
Бұған мысал ретiнде үстімiздегi жылдың бiрiншi жартысында
жекешелендiрген үш мұнай өндiру және 17 газ шаруашылығы кәсiпорындарын
алуға болады. жоғарыдағы үш мұнай өндiру кәсiпорындарын жекешелендiрудегi
жасалған келiсiм-шарттың жалпы құны 9233 миллион доллар. Оның iшiнде
Қаражонбас мұнай акционерлiк қоғамы 560 миллион долларға, Маңғыстау
мұнайгаз акционерлiк қоғамы 4348 миллион долларға, ал Ақтөбе мұнайгаз
акционерлiк қоғамы 4325 миллион долларға бағаланды. Сондай-ақ, тендер
жариялау арқылы Қазақтелеком Ұлттық акционерлiк компаниясының 40 процентi
акциясының сатылуынан да мол қаржы түсті. Ол 1370 миллион долларды құрайды.
Мұның 1 миллиярд доллары тура инвестиция ретiнде берiлмек. Ұзақ мерзiмдi
көбейтiп мұндай жобалар алдағы уақытта да жалғасын табатын болады.
Қазақстаннның геосаяси жағдайы соған сұранып –ақ тұр.
Елiмiздiң геосаяси жағдайы жерасты қазба байлықтың молдығы шетел
кәсiпкерлерiнiң аңсарын аударып отырғанымен инвестициялық салада
проблемаларда баршалық. Соның ең бастысы өндiрiс орындарының өнiм өндiру
көлемiн мүмкіндiгiнше қалыптастыра алмай тұрғандығы дер едiк. Осының
салдарынан кейбiр салаларды инвестиция үшiн берген қаржының бiраз бөлiгi
сол кәсiпорындардың жалақы мен зейнетақы қарыздарын төлеуге жұмсалды.
Мысалы, үстімiздегi жылы инвестициялық бағдарламаларды жүзеге асыруға
бағытталған қаржы мөлшерi 1,2 миллиярд теңге қысқарды, бұл қаржы
кәсiпорындарының iшкi құрылымын жетiлдiруге, техникамен жарақтандыруға,
тағы басқа мақсаттарға жұмсалуы тиiс болған.
Жалпылай алғанда, кез-келген сала инвесторға зәру әсiресе ауыл
шаруашылығы қатты мұқтаж. Инвесторлар осы салаға, өмiрдiң өзi көрсетiп
отырғандай, қаржы салуға онша көп ынталы емес. Оның түрлі себептерi бар.
Олар ауыл шаруашылығынан айтарлықтай пайда көрмейтiнiн жақсы бiледi.
Жасыратыны жоқ, АҚШ пен Канада дүкендегiлердiң басым көпшiлiгi шеттен
әкелiнген тауарлар. Олар сол тауарлар арзан болған үшiн ғана пайдаланады.
Ал өздерi өндiретiн өнiмдердiң бағасы қымбат, өзiндiк құны жоғары. Оның
есесiне, бұл елдерде техника қатты дамыған.
Ел экономикасын көтеруден ендiгi бiр ұшы шағын және орта кәсiпкерлiктi
дамытуда жатыр. Ұзақ мерзiмдi қамтитын даму стратегиямызда бұл анық
көрсетiлген. Шағын және орта бизнестi, шаруа қожалықтарын мүмкіндiгiнше
дамытып, жаңа жұмыс орындарын ашуға кемiнде 100 миллион доллар берiледi
делiнген. Егер осы қаржы уақытысында бөлiнiп, шаруалар мен кәсiпкерлердiң
қолына тиер болса, ауыл адамдарының жағдайы бiршама жақсаратыны анық. Бұл
ретте осы неше қаржыны беретiн банктерге үлкен жауапкершiлiк жүктелмек.
1996-2000 жылдар аралығында елiмiздiң экономикасын тұрақтандыру үшiн
түскен тура инвестициясының жалпы көлемi 18 миллиярд доллардан асқан.
Бұларды әр жылдарға бөлсек, бұлай болады: 1997 жылы – 5281 миллион, 1998
жылы – 6941 миллион, 1999 жылы – 5848 миллион, 2000 жылы – 4249 миллион
доллар құраған.
1.3. Қазақстан Республикасындағы экономиканы өркендетуде инвестицияны
тартудың шетел тәжiрибелерi
Дамыған елдердiң инвестициялық саясатының ерекшелiктерi: ғылыми-
техникалық революция жағдайында инвестициялық ағымдардың өсуiне ықпал етушi
факторларды дамыту белсендi турде жүргізiлуде. 60-80 жылдары өндiрiс пен
сыртқы саудаға қарағанда капитал ағымы өте жоғары қарқынмен дамыды. 17
Мысалы, егер 1960 жылы тiкелей шетелдiк инвестициялар көлемi 66 млрд
доллар болса, онда 80 жылдары олар 8 есеге өстi. Бұл жиырма жылдық дамыған
елдер экономикасын инвестициялауға дамушы елдер экономикасынан шығатын
шетел капиталының қозғалу векторларын түбегейлi өзгерттi.
Бұл бәсекелестiк күрестi қатаң жүргізудiң негiзi болып табылады. Осы
мезетте жаңа халықаралық экономикалық жағдайды қалыптастыру бойынша iс-
қимылдар белсенлi түрде жүріп жатты. Бұл құбылыс сөзсiз, үйлестiру
императивтерiн, экономикалық және саяси ынтымақтастықтың жаңа
мүмкіндiктерiн туындатты. Халықаралық капитал қозғалысының тарихында
аталған кезең былайда ерекшеленедi, яғни капиталды шетке шығарудағы
күштердiң өзгерiсi де түбегейлi өзгерiстерге ұшырады. Салыстыру үшiн
төмендегiдей мысал келтiруге болады:
Екiншi дүниежүзілiк соғыстың алдында Ұлыбритания капиталының iрi
экспортерi болды, оның үлесiнде жалпы көлемнiң 40 пайыздан астам болады, ал
АҚШ үлесi 20 пайыздан аз ғана асты. 1960 жылдың басында күштердiң ара
қатынасы сәйкесiнше 20% және 55% болды.
АҚШ –тың алдыңғы қатарлы ролi 60-жылдардың ортасына дейiн байқалды,
бiрақ-та осы уақытқа дейiн АҚШ-тағы шетел активтерiнiң барлық түрлерi
едәуiр көп болды. 18
Сонымен бiрге соғыстан кейiнгi жылдары АҚШ-тың инвестицияландыруының
басты формасы ретiнде мемлекеттiк және жекеменшiк саудалық капитал
экспортында АҚШ елеулi үлес алады және олар көп жағдайда дамушы мемлекеттер
әлемiне бағытталады. Бұл жердегi мақсат – сол елдерде американдық ықпал ету
орбитасын енгiзу. Сөзсiз түрде мынаны атап өту керек, яғни шетелдiк
жекеменшiк инвестициялардың iрi формаларының бiрi ретiнде тiкелей шетел
инвестициялары қарастырылды. Бұл кезде статистикалық мәлiметтер
көрсеткендей, кәсiпорындар мен тiкелей обьектiлердiң акцияларының басым
көпшiлiгi американдық капиталдың толық меншiгiнде болды. Бұл американдық
корпорацияларға, бәсекелестерге қарағанда өте жоғары көрсеткiштерге ие
болуға мүмкіндiк бередi. Ал алынатын пайдалардың басым көпшiлiгi елдiң
төлем балансындағы пассивтiң белгiлi бiр үлесiнiң орнын толтырады шетел
экспансиясын қаржыландыруға арналған ресурстарды толықтырады. Енгiзiлген
американдық капитал дамушы елдердiң жұмысшылары мен қызметкерлерiнiң
мынандай санын тұтынады, яғни оның шамасы АҚШ- тағы өңдеу салаларының
жартысына жуығын құрайды. АҚШ капиталды шетке шығарудан мынандай
экономикалық тиiмдiлiк алады, яғни АҚШ – тан шығатын капитал көлемiмен
салыстырғанда әлемдiк нарықтағы тауарлар қозғалысы 5 есеге көп болады.
Бiздiң ойымызша, шетелдiк американдық кәсiпорындар кешенiн АҚШ-тың
екiншi экономикасы деп есептеу өте дұрыс. Елдердiң қаржылық ресурстарын
капиталды тартушы үкіметiнiң басқару және ынталандыру тәжiрибесiнiң
жеткiлiксiздiгi ықпал етедi.
Импорттық капиталды қабылдау, сонымен бiрге оларды тарту стратегиясына
деген мемлекеттердiң позитивтiк қатынастары мынаған ықпал еттi, яғни
американдық капитал халық шаруашылығының жетекшi салаларының 25%-нен
астамын құрайды. Сонымен бiрге, Батыс Еуропадағы АҚШ-тың тiкелей
инвестицияларының 40%-не жуық болды. осы кезде олар дамыған өндiрiстiк
инфрақұрылымы бар, өнеркәсiптiк өндiрiстiң жоғары деңгейi бар және қолайлы
инвестициялық климаты бар өнiмдi өткiзудiң сыйымды нарықтарын iздестiредi.
Американдық капиталды қолдану жүйесiнiң салалық палитрасын сан қырлы:
коммуникация, ауыл шаруашылығы машиналарын жасау, химия, дәрi-дәрмек, мұнай
химиясы, әскери өнеркәсiптiк саларын, әлемдiк аренада 60-жылдардың соңында
күштердi орналастыру күрт өзгердi, ол төменгi сәттермен анықталды. Көптеген
дамыған елдерде энергия ресурстары болмады да, белгiлi бiр шикiзаттық
тәуелдiлiкте болды. сонымен бiрге 60-жылдары доллар бағамының төмендеуi
орын алды, Батыс-Еуропалық және Жапондық кәiпорындық мүмкіндiгiн арттыру
жеделдетiлдi, ол әлемдiк аренада американдық капиталдың жағдайының
нашарлауына әкелiп соқты.
70-жылдардың басына қарай көптеген американдық өндiрiстер Батыс-
Еуропадағы өз қызметiн тапты және 80-жылдардың ортасына қарай АҚШ-тың
тiкелей инвестицияларының өсу қарқыны Батыс-Еуропалық және Жапондық
капиталдар ағымынан артта қалды.22
Сонымен бiрге айта кететiн жайт, американдық капитал негiзiнде
құрылған көптеген дамушы елдер экономикасы және мұнайды экспорттаушы
мемлекеттер тобын туындатты, олардың өз елдерiне капиталды шығарудың
маңызды себептерi бар. Капиталдың күштi экспортерларының бiрi ретiнде
Жапония ерекше орын алады, ол әлемде бұрын болмаған ұзақ мерзiмдiк салымдар
құнын жинақтады. Егер 60-жылдары тiкелей инвестициялардағы Жапонияның үлесi
0,5 пайызды құраса, 1985 жылы ол 10-15 пайызға жеттi. Соның арасында,
Жапонияның өз капиталын орналастырудың негiзгi аймақтары бiрiншi ретте
дамушы елдер, соның iшiнде ЖИЕ болып табылады. Бiрақ, дамыған әлемдегi оның
үлесiнiң кеңейгендiгiн атап өтпеуге болмайды. 1985 жылы Жапония мен АҚШ-тың
тiкелей инвестициялары 10 миллиярд доллардан асты. Ол жалпы көлемнiң 14-
не тең. Жапон капиталының шетке шығарылуының мұндай қарқының АҚШ, Жапония,
Батыс-Еуропа үшбұрышында өткiр қақтығыстарды туындатты. 70-жылдардың басына
қарай тiкелей инвестициялар 725 миллиярд долларға жеттi. Қазiргi кезде
Жапония капиталдың өте белсендi экспортеры бола отырып, шетел тауарларына
ңашық есiктерң саясатын жүргізбей отыр. Өйткенi, соғыстан кейiнге Жапония
өзiнiң даму молделiне АҚШ-қа әскери тәуелдiлiгi жағдайында жеттi, АҚШ-пен
Батыс-Еуропаның ықпалы әсерiнен Жапония капитал импортын ырықтандыруға
тырысуда.
80-90 жылдарда Канада елеулi инвестор болып отыр, ол шетел
инвестициялары ағымының масштабы мен географиясын арттырды. Оның айырықша
белгiлерiнiң бiрi мынау: шетелдердегi Канадалық банктер өз кәсiпорындарына
және капиталды қабылдайтын елдер кәсiпорындарына несиелiк қызмет көрсетедi.
Көптеген шетел фирмаларының жарғылық қорларына Канадалық капиталдың қатысуы
айқын көрсетiлген. Осылайша, әлемнiң саяси картасының басым бөлiгi Жапония,
Батыс Еуропа, Солтүстік Америка банктерiнiң қатаң бәсекелестiктерiмен
толықтырылған. Осы елдердiң банктiк жүйелердi шетелдегi тармақталған жүйенi
тормен орап тастады. Тармақталған жүйенiң едәуiр бөлiгi халықаралық
валюталық- қаржылық орталықтарға негiзделген. Олардың дамуының қазiргi
таңдағы кезеңiнiң ерекшелiгi мынадай: яғни банктiк институттар шетелдегi
белгiлi бiр банктердi сатып алуда. Бұл маңызды рөлi 1978 жылғы АҚШ-тың
федералдық заңы ойнады. Мынаны зор сенiмдiлiкпен атап өтуге болады, яғни
осы заңды қабылдау-барлық шетел банктерiнiң ынтымақтастығы тендециясын
күшейте отырып, бәсекелестiк күреске жаңа импульс бердi. Олардың
Американдық экономикаға, сонымен қатар, Азия Тынық мұхиты (АТМ), Шығыс
Еуропа, ТМД елдерiне де белгiлi бiр дәрежеде алдын-ала үйлестiрiлген басып
кiрулерiн жүзеге асырғандарын айрықша атап өткен жөн.
Дамушы елдердiң инвестициялық саясаты: 70-жылдардың басында-ақ
көптеген экономистер Чили өнеркәсiбiнiң әлемдiк деңгейден артта қалғандығын
анықтады. Чилидiң экономикалық саясатындағы күрт өзгерiстер елеулi болды
және жоспарлық модельдiң орнына реттелетiн модельдер қолданылады. Осылайша
Чилидегi реформалардың бiрiншi кезеңi сыртқы саудамен салыстырғанда капитал
нарығын қажеттi ырықтандырумен қамтамасыз етпедi. Мұның дәлелi ретiнде
мыналар қарастырылады, 70-жылдардың үсақ кәсiпкерлерге, инвесторларға,
фермерлерге бұрын-соңды жеңiлдiкпен берiлген қарыздар (преференциалдық
заемдар) жүйесi едәуiр таралды. Дегенмен, капитал нарығын ырықтандыру
жолындағы кейбiр қадамдардың болып жатқандығын атап өту керек. Оған елдегi
масштабты жекешелендiрудiң ықпал еттi, ол коммерциялық банктердiң кезеңдiк
жекешелендiрiлуiне өз әсерiн тигiздi. Проценттiк мөлшерлемелер, банктiк
депозиттердiң шарттары мемлекеттiк бақылау шеңберiнен шыға бастады, ал елде
туындап жатқан жаңа қаржылық институттар iскерлiк белсендiлiктi күшейтуге
мүмкіндiк алды. Шетелдiк банктер белгiлi бiр жеңiлдетiлген шарттарға ие
болды және шектеулер тiзiмi едәуiр қысқарды. Осы кезде мемлекет
ауылшаруашылығының кейбiр дәстүрлі салаларына iрiктелген қолдау жасады.
Бiрақ бұл кезең елге келiп жатқан инвестициялық ағым 60-жылдар деңгейiне
жетпей тұрды.Саудалық ырықтандыру бiрқатар жағдайлар жасағаннан кейiн,
реформаның екiншi кезеңiнде инвестициялар деңгейiнде бiртiндеп даму (өсу)
байқалды. Өзiмiз бiлетiндей, бюджеттiк тапшылық белгiлi бiр деңгейде тұрды,
ал инфляция қарқындары бақылау аймағында болды, инвестиция көлемi маңызды
фактор болып табылды. Бiрақ өсiп бара жатқан қарыздық мiндеттемелер
реформалардың осы кезеңiнде жылына 1 млрд. долларға жеттi және 1989 жылы
жиынтық қарыз ағымдағы жылдың жалпы ұлттық өнiмнiң (Жµө) 80 пайызына жуық
болды. 25
Шетел инвесторларды өз капиталын экономиканың кез-келген саласына
енгiзу мүмкіндiгiн алды, ал пайданы шетелге аудару белгiлi бiр дәрежеде
шектелдi. Инвесторлар құрылып жатқан валюталық нарықтық толық құқылы
субьектiсi болуға мүмкіндiк алды, сонымен бiрге он жыл iшiнде кепiлдеген
тұрақты салық салу жүйесiне ие болды. Ол елге келетiн инвестициялар
көлемiнiң белгiлi бiр дәрежеде өсуiне мүмкіндiк бердi, ол реформаның
бiрiншi кезеңiмен салыстырғанда екi есеге ұлғайды. Тiкелей инвестицияларды
қатар шетел бағалы қағаздар нарығында жұмыс iстеуге мүмкіндiк алды және
олардың 1994 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz