Болашақ дене шынықтыру мұғалімдерін кәсіби даярлауды ғылыми-педагогикалық тұрғыдан негіздеу
1. Болашақ дене шынықтыру мұғалімдерін кәсіби даярлауды ғылыми.педагогикалық тұрғыдан негіздеу;
2. Болашақ дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби іскерліктері мен дағдыларын қалыптастырудың нобайын (моделін) жасау;
2.1 Болашақ дене шынықтыру мұғалімдерінің кәсіби іскерліктері мен дағдыларын қалыптастырудың қазіргі жайы және оны жақсарту жолдары
2.3 Тәжірибелік.эксперименттік жұмыстың нәтижелерін талдау және бағалау
2. Болашақ дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби іскерліктері мен дағдыларын қалыптастырудың нобайын (моделін) жасау;
2.1 Болашақ дене шынықтыру мұғалімдерінің кәсіби іскерліктері мен дағдыларын қалыптастырудың қазіргі жайы және оны жақсарту жолдары
2.3 Тәжірибелік.эксперименттік жұмыстың нәтижелерін талдау және бағалау
Қазақстандағы және басқа елдердегі мектептердің дене шынықтыру мақсатын, жан-жақты дамуы мен денсаулықты нығайту жағын қарастыру аса маңызды. Осыған орай дене шынықтыру нәтижелерінің негізгі қорытынды көрсеткіштері(оның қайда, кім болғанына байланысты емес) мектеп оқушыларының денсаулық деңгейі және оның өсуі мен дамуының табиғи ырғағына сай келуі, адамның әлеуметтік және дене жұмыс қабілетін жүзеге асыруға мүмкіндік беру қажеттігі расталды .
Біз, дене шынықтыруды бағалаудың осы өлшемі дұрыс болып саналады, себебі бұл соңғы нәтижені бағалауға, елдің басты байлығы - жастардың
денсаулығын нығайтуға және ертеңгі күні барлық халықтың денсаулық
деңгейін анықтауға мүмкіндік береді деп санаймыз.
Дене шынықтыру бағдарламасында мұндай өлшемнің жоқтығы, біздің ойымызша, дене шынықтырудың педагогикалық және әлеуметтік салаларының жетілмегендігін көрсетеді. Ғылым әлі де болса халықтың денсаулығы мен оның дене шынықтыруды ұйымдастырудың арасындағы себеп-салдарлы байланысты жеткілікті зерттеген жоқ, дені сау адамдардың денсаулық өлшемдері көрсетілмеді, дене шынықтыру құралдары арқылы әлеуметтік мәні зор қызметтерді белсенді түрде қалыптастыру жолдары қарастырылды.
Біз, дене шынықтыруды бағалаудың осы өлшемі дұрыс болып саналады, себебі бұл соңғы нәтижені бағалауға, елдің басты байлығы - жастардың
денсаулығын нығайтуға және ертеңгі күні барлық халықтың денсаулық
деңгейін анықтауға мүмкіндік береді деп санаймыз.
Дене шынықтыру бағдарламасында мұндай өлшемнің жоқтығы, біздің ойымызша, дене шынықтырудың педагогикалық және әлеуметтік салаларының жетілмегендігін көрсетеді. Ғылым әлі де болса халықтың денсаулығы мен оның дене шынықтыруды ұйымдастырудың арасындағы себеп-салдарлы байланысты жеткілікті зерттеген жоқ, дені сау адамдардың денсаулық өлшемдері көрсетілмеді, дене шынықтыру құралдары арқылы әлеуметтік мәні зор қызметтерді белсенді түрде қалыптастыру жолдары қарастырылды.
Зерттеу міндеттері:
1. Болашақ дене шынықтыру мұғалімдерін кәсіби даярлауды ғылыми-
педагогикалық тұрғыдан негіздеу;
Қазақстандағы және басқа елдердегі мектептердің дене шынықтыру
мақсатын, жан-жақты дамуы мен денсаулықты нығайту жағын қарастыру аса
маңызды. Осыған орай дене шынықтыру нәтижелерінің негізгі қорытынды
көрсеткіштері(оның қайда, кім болғанына байланысты емес) мектеп
оқушыларының денсаулық деңгейі және оның өсуі мен дамуының табиғи ырғағына
сай келуі, адамның әлеуметтік және дене жұмыс қабілетін жүзеге асыруға
мүмкіндік беру қажеттігі расталды .
Біз, дене шынықтыруды бағалаудың осы өлшемі дұрыс болып саналады,
себебі бұл соңғы нәтижені бағалауға, елдің басты байлығы - жастардың
денсаулығын нығайтуға және ертеңгі күні барлық халықтың денсаулық
деңгейін анықтауға мүмкіндік береді деп санаймыз.
Дене шынықтыру бағдарламасында мұндай өлшемнің жоқтығы, біздің
ойымызша, дене шынықтырудың педагогикалық және әлеуметтік салаларының
жетілмегендігін көрсетеді. Ғылым әлі де болса халықтың денсаулығы мен оның
дене шынықтыруды ұйымдастырудың арасындағы себеп-салдарлы байланысты
жеткілікті зерттеген жоқ, дені сау адамдардың денсаулық өлшемдері
көрсетілмеді, дене шынықтыру құралдары арқылы әлеуметтік мәні зор
қызметтерді белсенді түрде қалыптастыру жолдары қарастырылды. Сондай-ақ,
мынадай ғылыми бағыт: дене шынықтыру гимнастикасы дамымады, ол бойынша
халықтың дене шынықтыруды ұйымдастыру принциптері негізделіп, әсіресе
мектеп жасындағы балаларға дене шынықтыруға арналған жүктемелер мен дене
жаттығуларын және табиғи факторларды қолданудың әдістері мен құралдарын
белгілі бір тәртіпке келтіру керек.
Сонымен, дене шынықтыру құралдарын мақсатты түрде жүйелі пайдалану
процесі - халықтың өмір сүру дағдысын қалыптастыратын әлеуметгік жағдайлар
мен факторларға тәуелді екендігі толық расталды. Дене шынықтыруды дұрыс әрі
сауатты ұйымдастыру дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби қызметін жеткілікті
меңгеруіне тікелей байланысты болады. Яғни, дене шынықтыру маманының
кәсіби іскерліктері мен дағдыларын қаншалықты меңгеруіне қатысты болады деп
тұжырымдай аламыз.
Сол себепті дене шынықтыру мұғалімін кәсіби қызметке даярлау
жүйесіндегі дене шынықтырудың дифференциалды қатынасын қалыптастыру
негізінде жүзеге асады деген тұжырымдамасын құруда төменде ұсынылып отырған
алты негізгі ережені қарастыру заңды болады деп санаймыз.
Кәсіби іс-әрекеттің кез келген саласы сияқты педагогикалық іс-әрекетте
еңбек субъектісі - мұғалім. Болашақ мұғалімнің құралдары (еңбек
құралдары) - оның білімі, іскерлігі, тұлғалық сапасы, Н.Д. Хмель былай деп
жазады: ...мектептің педагогикалық оқу-тәрбие үрдісінде іс-әрекет
субъектісі мұғалім мен оқушылар; мұғалім іс-әрекетінің нысаны - оқушы емес,
педагогикалық үрдіс. Педагогикалық оқу-тәрбие үрдісі мұғалімнің мақсатты-
бағдарлы қызметі негізінде нақты педагогикалық іс-әрекетті жүзеге асыратын
ұйымдастырылған қатынас болып саналуда.
Н.В. Кузьмина мұғалім білімдерінің педагогикалық құрылымынан үш
компонентті ажыратады: ғылыми кәсіби білімінің жүйесі. Бұл жүйенің маңызды
компоненттерінің бірі - мұғалім оқытатын пәнін терең білуі; оқушы-лардың
психикалық үрдістерін олардың білімін қабылдау, игеру ерекшелік-терін
қамтитын психологиялық білімдері; оқушылар білімдерінің сапасын анықтау,
білімдердегі кемшіліктерді байқау іскерліктерін қамтитын педагогикалық
білімдер мен іскерліктер, сондай-ақ, оқушы оқу жұмысында игеруі тиіс оның
білімі мен іскерліктерінің жүйесін алдын-ала жобалауды, ертерек қарастыру
іскерліктерін бұл білім мен іскерліктердің іс-әрекеттің қандай түрлерінде
қалыптасуы мүмкін екендігін анықтауды қамтитын педагогикалық білім мен
іскерліктер [19, 57б.].
Білім - субъектіге белгілі бір дәрежеде болашақты көре білуге мүмкіндік
беретін объективтік дүниенің ойдағы бейнесі.
Іскерлік - субъектінің білімдері мен дағдылары арқылы іс-әрекетті
мақсатқа сай реттеу үшін қажетті психикалық практикалық әрекеттердің
күрделі жүйесін игеруі .
Жалпы педагогикалық іскерліктерге мыналар тән: ұдайы өзгеріп тұратын
жағдайларда мақсатқа бағытталушылық, жылжымалылық, икемділік, жоғары
дәрежедегі дербестік, шығармашылық сипат. Мұғалім іс-әрекетіндегі
іскерліктердің шығармашылық сипаты педагогикалық мәселелерді шешудің жаңа,
ұғымды жолдарын іздестіруде байқалады.
Ал Т.Қ.Бөлеев педагогикалық іс-әрекетті басқа адамның тұлғасын
қалыптастыруға бағытталған мәселелердің сансыз қатарын шешу ретінде қа-
растырады да, мұғалім шеберлігін бұл мәселелерді табысты шешуімен, яғни оң
алуымен байланыстырады. Онда мұғалім шығармашылығының мәні педа-гогикалық
мәселелердің жаңа шешімін іздеуде және ол педагогикалық іс-әрекеттің мына
салаларымен: гностикалық, конструктивтік, ұйымдастыру-шылық
коммуникативтік байланыстылығы қарастыруға басты назар ауда-рылғаны жөн деп
саналған .
Осы еңбекте ұйымдастырушылық іс-әрекет бір мезгілде мұғалім жобаларын
практикада жүзеге асыру әлдеқайда нақты жобалаудың шарты болып табылады.
Осы себепті Т.Қ.Бөлеев болашақ дене шынықтыру мұғалімнің бұл іс-әрекеті
мына үш аспектіні қамтуы қажеттігін: білім мазмұнын беру жөнінде өз іс-
әрекетін ұйымдастыру (баяндау, тапсырмалар жүйесі); өз мінез-құлқын
ұйымдастыру (іс-әрекеттің нақты жағдайларындағы педагогикалық әрекеттер);
балалар іс-әрекетін ұйымдастыру (ұжымдық, топтық жекелік) және сол арқылы
бүкіл педагогикалық қызметті ұйымдастыруды талап етеді .
Коммуникативтік іс-әрекет мұғалімдер мен оқушылардың өзара қарым-
қатынасының саласын қамтиды. Педагогикалық іс-әрекет өзінің табиғаты
бойынша - оқушылар мен оқытушылардың бірлескен іс-әрекеті. Оның табыстылығы
олардың арасындағы өзара қарым-қатынастың калай қалып-асатындығына
байланысты.
Ресей ғалымы В.И.Горовая болашақ мұғалімдерді кәсіби қызметке
даярлауда гностикалық іс-әрекет болашақ мұғалімнің төмендегілерді зерде-
леуін қамтитынын, яғни өз іс-әрекетінің объектісі - білімгерлер көмегімен
талап етілген іс-әрекет жүзеге асатын мазмұн, құралдар, нысандар мен
әдістерді меңгеру; өз тұлғасының сананы жетілдіру мақсатында өз іс-
әрекетінің артық-шылықтары мен кемшіліктерін сраптай алуды қамтамасыз ету
қажет санайды [78].
Жоғары қарастырылған ғылыми еңбектерден болашақ мұғалімнің
педагогикалық шығармашылығы деп, ең әуелі бір жағынан оның жүзеге асыратын
оқу-тәрбие жұмысын, ал екінші жағынан ғылымның жаңа табыстарын, озат
тәжірибені игеру жеке өзінің ғылыми-әдістемелік ізденістерін
белсенділендіру арқылы кәсіби шеберлікті жүйелі жетілдіруді талап ететін
мақсатқа бағытталған жасампаздық іс-әрекет екенін толық растадық.
Сондықтан, болашақ дене шынықтыру мұғалімін даярлауда ең басты алтын
қағида - адамның рухани сезімі мен дене дамуының үйлесімділігі білім беру
жүйесіндегі дене шынықтырудың дифференциалды қатынасын қалыптастыру
тұжырымдамасына сай тәрбие процесін гуманизациялауды талап ету, оқу
процесінің демократиялық бастауын және либерализациялауын дамыту,
жаттығушылардың белсенділігі мен дербестік дамуын қамтамасыз ету, дене
шынықтыру мазмұнының үзіліссіз даму қажеттілігі мен байланысын қамтамасыз
ету, дене шынықтырудың тұлға ұнатқан түрлері мен биологиялық сәйкестігін
қамтамасыз ету ретінде түсіндіріледі [121].
Осылай адам дамуының тарихи процесінде дене шынықтыру мазмұны көмегімен
табиғи дамудың бөлек кезеңдері арасындағы ұтымды жалғастырушылықты
қамтамасыз ету мүмкіндігі құрылады және жүзеге асырылады. Ол байланыстырып
ғана емес, сонымен бірге табиғи түрде оқыту мен тәрбиені адам дамуымен
қосады. Бұл принцип дене шынықтыру формаларының көп түрлілігін жекелену
және жіктелу негізінде белгілейді. Ол дене шынықтырудың адамдар таңдаған
түрлерінде адамдардың қабілеттерін дамытып, және талаптарының пайда болуы
үшін, денсаулық жағдайын, қызығушылығын және қажеттіліктерді есепке алып,
осы түрлерді таңдау үшін қолайлы жағдайлар жасауды қажет деп санайды.
Бұл принциптің әдістемелік базасы В.К. Бальсевич, С.А.Волкова, А.А.
Гужаловский зерттеулерінде қарасытырылған [40,41,122]. Бұл зерттеулерде
адам қозғалысы дамуының ең жақсы нәтижелері, жеке қозғалу қабілеттері мен
әлеуметтік - психологиялық себептерді толық есепке алынуда қамтамасыз
етіледі. Осыдан педагогикалық жүйе мен психологиялық қатынаста басым болып
өз-өзін тәрбиелеу қызметін жүзеге асыруға нақты алдын-ала жағдай жасайтын
формалар мен әдістер табылады.
Міне, жоғарыда зерттелінген психологтар мен педагогтардың еңбектерінің
мазмұны бойынша дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби педагогикалық қызметі
күрделі психологиялық-педагогикалық категория деңгейінде қарастыруды қажет
етіп отыр. Атап айтқанда, С.Л.Рубинштейн, В.В. Давыдов, А.Н.Леонтьев,
Л.С.Выготский, С.Д.Смирнов, Д.Н.Узнадзе, Н.М.Борытко, М.В.Буланова-
Топоркова, Б.Т.Лихачев, т.б. педагогикалық қызметті әрекеттік қатынас
тұрғысынан қаруды дұрыс деп санайды [53,42,54,55,56,57,58,74]. Оның ішінде
Л.С.Выготскийдің кәсіби педагогикалық қызметті әлеуметтік тәрбие негізінде
қабылдау қажеттігі теориясына ерекше назар аударуға болады. Өйткені, дене
шынықтыру мұғалімі оқу-тәрбие процесін ұйымдастыру және басқару барысында
оқушының дамуының психологиялық заңдарына түсінікпен қаруы тиіс, және
әлеуметтік ортаның өзгеру ерекшелігіне сәйкес өзіндік әрекет жүйесін
таңдауға мәжбір болады деп санайды. А.Н.Леонтьев мұғалімнің кәсіби әрекетін
көзделген мақсатқа жету үрдісі деп, мотивациялық қызметін басты орынға
қояды. Сол себепті дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби іскерлігі мен дағдысы
оқушының мотивациялық ұмтылысын қанағаттандыруға бағытталуы тиіс деп
тұжырымдайды [42,65б.].
Болашақ маманды қалыптастырудың негізі Ж.Пиаженің айтуынша, ішкі
пікірталас болып табылатын рефлексия үрдісін пайдалану арқылы білімгердің
оқудағы сана-сезімін дамыту (әрекеттегі RWCT философиясы мен әдістері)
болып табылады [73]. Біздің ойымызша, креативті жеке тұлғаны қалыптастыру
мен дамыту үрдісін жетілдіруде және тұтас білім беру үрдісін оңтайландыруда
осы факторды пайдаланудың маңызы аса зор болып табылады деп санауға болады.
Сол себепті дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби педагогикалық қызметінің
психологиялық-педагогикалық негізі дифференциалды қатынас арқылы дене
шынықтырудың әлеуметке сәйкестену принципін негізге алу адам дамуының әрбір
жас кезеңдері үшін әлеуметтік шындыққа қарай қатынастардың ерекше жеке
жүйесін мойындаудан, яғни өсіп келе жатқан адаммен әлеуметтік тәжірибе
арқылы әрекеттер мен қатынастарды меңгеру деңгейіне жетуді қалыптастыру
болып табылады деп тұжырымдаймыз.
Олай болса, Л.Выготский мен А.Леонтьевтің және И.Зязюн мен Б.Т.
Лихачевтің ғылыми психологиялық және педагогикалық тұжырымдама-ларының
[42,55,60,59] негізінде болашақ дене шынықтыру мұғалімін даярлау қызметі.
Мынадай негізгі әрекеттерге бағытталуы табысты нәтижелерге қол жеткізуге
мүмкіндік береді деп, оны жүзеге асыру мүмкіндігін төмендегідей мазмұнда
қарастыру жөн санаймыз (2- сурет).
2 сурет - Дене шынықтыру мұғалімінің қызмет аясының негізгі бағыттары
Осы тұрғыдан дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби педагогикалық қызметінің
құрылымы туралы соңғы зерттеу жұмыстарының бірі М.В.Буланова-Топоркованың
(2002 ж.) ғылыми ұстанымына сүйенуге болады [74]. Онда дене шынықтыру
пәнінің оқытылу ерекшелігіне байланысты нақты бір психофизиологиялық
көрсеткіштермен келген оқушы немесе білімгер оқу мерзімінің соңында
өзгерген немесе түрленген қасиеттерге ие болады, яғни дене шынықтыру
қалыптастырудың белгілі бір технологиялық тізбегінен өтеді. Біз осы
технологиялық тізбектің құрылымдық ерекшелігін ғылыми-педагогикалық
тұрғыдан негіздеу арқылы болашақ дене шынықтыру мұғалімін даярлау
үрдісінің сапасын көтере алуымыз әбден мүмкін дейді.
Міне, біз дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби педагогикалық қызметінің
психологиялық-педагогикалық негізін айқындау барысында зерттеу
жұмысымыздың шешуші ұстанымын анықтайтын құрылымын мынадай сипатта беріп
отырмыз (3-сурет).
Аталған құрылымға сәйкес болашақ дене мұғалімдерін мектеп оқушыларымен
жұмысқа даярлау қызметінің мазмұны оның ұйымдас-тырушылық-басқару әрекетін
алға шығаруды көздейді. Сондықтан, педагогикалық қызмет белгілі бір
иерархиялық деңгейлерді, оның ішінде педагогикалық рефлексияны басты
әрекет деп санау қажеттігін дұрыс деп отыр. Бұл қызмет түрлі оқыту
әдістерін салыстыру арқылы оқыту тәжірибесін жинақтау, тиімді оқыту
тәсілдерін айқындау, оқу құралдарын, оқу пәндерін, оқу бағдарламаларын
құрастыру әрекеттерімен жүзеге асады. Осыған байланысты оқу үрдісінде
оқушының немесе білімгердің белсенділігін арттыруға қажетті педагогикалық
шарттар жасалынады, олар оқу мазмұнының сапасын, оқу
3 сурет - Дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби педагогикалық қызметінің
құрылымы
құралдарының тиімділігн қадағалауға олар оқу мазмұнының сапасын, оқу
құралдарының тиімділігн қадағалауға мүмкіндік береді. Рефлексия білімгердің
кәсіби қызмет әрекетін меңгеру үрдісінде күрделі әрекеттерден қарапайым
әрекеттерді бөліп алуына, сол арқылы күрделі мазмұнды жүйелі қабылдауына
мұмкіндік береді. Сол себепті, біз, ұсынып отырған құрылым қарапайым
педагогикалық әрекеттерді күрделі мазмұнды түсінуге жағдай жасай отырып,
болашақ мұғалімнің кәсіби іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыруға алғы
шарт болады деп айтуға толық дәлеліміз бар. Өйткені, қабылданып үлгерген
қарапайым қызметтік әрекеттер күрделі мазмұнға тасымалдану арқылы
мұғалімнің кәсіби іскерліктері мен дағдыларының тұрақты жүйесін құруға
мүмкіндік береді. Бұл, алғышарт мұғалімнің дене шынықтыру пәнін оқытуда оқу-
тәрбие үрдісін ұйымдастыруымен басқаруының сапасын арттырады.
Дене шынықтырудың теориясы мен практикасында мұғалімнің кәсіби
педагогикалық қызметі күрделі, көп құзыретті (полифункциональды) жүйе
ретінде түрлендіруші, тасымалдаушы, басқарушы, субъект-субъектілі қатынас
қалыптастырушы түрлерде қарастырылады. Ш.М.Бақтыбаева, Т.Ш.Қуанышев,
Н.Э.Пфейфер, К.Х.Закирьянов, М.И.Виленский, Л.И.Лубышева, Ж.К.Холодов,
В.М.Выдрин, В.В.Лобачев, Б.И.Орумбаев, т.б. еңбектерінде дене шынықтыру
мұғалімінің кәсіби-педагогикалық қызметінің мәнділігі терең зерттелген
болатын [52,26,46,75,76,85,97,102].
Аталған ғалымдардың еңбектерінде дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби-
педагогикалық қызметінің көп құзыреттілігі кәсіби қызметтің ерекше түрі
ретінде мұғалім ұйымдастыратын және оқушы тұлғасын дамыту, оларды қимыл-
қозғалыс іскерліктері мен дағдыларын тәрбиелеуге бағытталған үрдіс болып
сипатталады. Яғни, дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби іскерлігі мен дағдысы
оның кәсіби педагогикалық қызметінің нәтижесі ретінде оқыту үрдісінде
қалыптасады және оның көрінісі тәрбие тәсілдерінен, қатынастар жүйесінен,
өзін-өзі таныту құралдарынан және субъектінің табиғи белгілерінен
анықталынады.
Сонымен бірге, С.Л.Рубинштейн, В.В. Давыдов, А.Н.Леонтьев,
Л.С.Выготский, Н.М.Борытко, М.В.Буланова-Топоркова, Б.Т.Лихачев, Ашмарин
БА., Выдрин В.Н., Лубышева Л.И., Матвеев Л.П., Решетень И.Н., т.б.
психологтар мен педагогтардың еңбектеріне [53,65,46,42,65,56,74,59,-
39,46,26,77,47] жасалынған талдау дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби-
педагогикалық қызметі ұғымының жеткілікті зерттелмегендігін, әсіресе
болашақ дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби-педагогикалық қызметі және
болашақ дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби-іскерліктер мен дағдылары
ұғымдарының кәсіби педагогикалық қызметтің нәтижелік көрсеткіші ретінде
қарастырумен шектелетіндігі анықтауға мүмкіндік берді. Жоғары педагогикалық
оқу орындарында мұғалімді дайындаудың жалпыпедагогикалық дайындау мәселесі
бойынша О.А.Абдулинаның, В.А.Сластениннің, О.С.Анисимовтың,
В.П.Беспальконың, В.И.Гороваяның, Е.М.Ивановтың, В.В.Давыдовтың,
Н.В.Кузьминаның, В.В.Лобачевтың, Л.М.Митинаның, Н.Хмель, О.Сәлімбаев,
М.Құдайқұлов, т.б. [16,20,62,72,-78,29,54,19,79,80,50, -81,82] зерттеу
жұмыстарында болашақ педагогикалық мамандарды дайындаудың ғылыми-теориялық
негіздері кәсіби-педагогикалық қызметтің құрамдас бөліктерін зерттеумен
тоқталған, оның ішінде болашақ мұғалімнің кәсіби іскерліктері мен
дағдыларын кәсіби-педагогикалық қызметтің маманның тұлғалық сапаларымен
байланыстырмай қарастырады. Соның нәтижесінде болашақ маманның
жалпыпедагогикалық іскерліктері мен кәсіби-педагоги-калық іскерліктері
арасындағы айырмашылық ашылмай қалады. О.С.Анисимовтың, Е.М.Ивановтың,
В.В.Давыдовтың, Н.В.Кузьминаның еңбектерінде болашақ педагогтарда кәсіби
іскерліктер мен дағдыларды қалыптастыру психодиагностикалық қызмет
деңгейінде қарастырылып, түсіндіріледі [62,29,54,19]. Ал дене шынықтыру
мұғалімін дайындауда кәсіби іскерліктер мен дағдыларды қалыптастыру
көптеген жеке жаттығулары арқылы қалыптасатын арнайы кәсіби қызмет
деңгейінде түсіндіріледі. Бұл біздің жоғарыда талдаған зерттеулеріміз
болашақ дене шынықтыру мұғалімін дайындаудың техникалық-тактикалық
іскерліктер мен дағдылармен шектеліп отырғандығын көрсетеді. Атап айтқанда,
көптеген теоретиктер дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби-мәнді сапаларына
маманның қимыл-қозғалыс сапаларын дамытуды ғана жатқызатыны айқындалынып
отыр. Оның себебін зерттеушілер мектепте дене шынықтыру сабағының
оқушыларда негізінен спорттық жетілуді қамтамасыз ететін қимыл-қозғалыс
іскерліктері мен дағдыларын дамытуға бағдарланатынын дәйектейді.
Сондықтан, көптеген дене шынықтыру ғылымының теориялық негізін жасаушы
ғалымдар, атап айқанда В.К.Бальсевич, Г.М.Соловьев, Л.П.Матвеев, Б.А.
Ашмарин, т.б. дене шынықтыруды спорттандандыру арқылы беру керек деген
[27,38,77,39]. Бұл тұжырымдамаға сәйкес мектепте дене шынықтыру спорттық
жаттығулар арқылы жүзеге асса нәтижелі болады, сондықтан болашақ дене
шынықтыру мұғалімдерін дайындау спорттық-кәсіптік қызметке бағдарлануы тиіс
деп санайды.
Дене шынықтырудың оқыту теориясы мен практикасы туралы психология-лық,
педагогикалық зерттеулерді талдау барысында дене шынықтыру мұғалімінің
кәсіби-педагогикалық қызметі ұғымы дәйектелді және оның құрылымдық
мазмұнын анықтадық (4-сурет). Бұл мазмұнға сәйкес дене шынықтыру
мұғалімінің кәсіби-педагогикалық қызметі мұғалім мен оқушының субъект-
субъект қарым-қатынасының интегральды жүйесі болып табылады, ал оның басты
мақсаты дене дамуын түзету, денсаулық мәдениетін, салауатты өмір салтын
қалыптастыру, арнайы қозғалыс іскерліктері мен дағдыларын меңгерту болып
саналады. Сондықтан, дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби-педагогикалық
қызметі құрылымдық мазмұнды құрайды, оның құрылымдық және құзыретті
құраушылары болуы міндетті.
Дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби-педагогикалық қызметінің құрылымдық
құраушысы дайындық мақсатын, мазмұнын, құралдарын, қызмет нысанасы мен
субъектілерін анықтаса, құзыретті құраушысы мұғалім орындаған міндетті
жалпы кәсібилік және арнайы кәсіби-педагогикалық іскерліктер мен дағдыларды
құрайды.
Сол себепті дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби-педагогикалық қызметі оқу-
әдістемелік, әлеуметтік-педагогикалық, мәдени-ағартушылық, ғылыми-
әдістемелік, ұйымдастыру-басқарушылық, спорттық-дене шынықтыру, салауат-
тандыру әрекеттерін жүзеге асыруы тиіс.
Ал дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби-педагогикалық қызметінің құзыретті
құраушысы жалпыпедагогикалық және кәсіптену міндеттерін негізге алады.
Дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби-педагогикалық қызметінің құрылымдық
құраушысы дайындық мақсатын, мазмұнын, құралдарын, қызмет нысанасы мен
субъектілерін анықтаса, құзыретті құраушысы мұғалім орындаға міндетті жалпы
кәсібилік және арнайы кәсіби-педагогикалық іскерліктер мен дағдыларды
құрайды.
Сол себепті дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби-педагогикалық қызметі оқу-
әдістемелік, әлеуметтік-педагогикалық, мәдени-ағартушылық, ғылыми-
әдістемелік, ұйымдастыру-басқарушылық, спорттық -дене шынықтыру,
салауаттандыру әрекеттерін жүзеге асыруы тиіс. Ал дене шынықтыру
мұғалімінің кәсіби-педагогикалық қызметінің құзыретті құраушысы
жалпыпедагогикалық және кәсіптену міндеттерін негізге алады.
Осы тұрғыдан, М.Я.Виленский, В.А.Сластениннің жалпыпедагогикалық
міндеттерге рефлексивті-талдағыштық, құрастырушы-жобалаушы, ұйымдас-
тырушылық-әрекеттік, түзетуші-реттеуші қызметтерді жатқызу қажеттігі туралы
тұжырымдарына сүйенуді жөн көрдік [26,20].
Мұғалімнің кәсіби-педагогикалық білімдері мен іскерліктерінің жүйесі
кәсіби-педагогикалық іс-әрекеттің моделі болып табылады. Бұл жерде кәсіби-
педагогикалық және іскерлік кәсіби-педагогикалық білімдерді оқыту мен
тәрбиелеу саласына үйреншікті, сондай-ақ жаңа күтпеген жағдайларда қолдану
әрекеттері ретінде қарастырылады.
Демек, кәсіби іс-әрекетке даярлықтың мазмұны болып табылатын болашақ
Л.П.Матвеевтің оқу құралында берілген тұжырымдамаға сәйкес дене шынықтыру
мұғалімінің білімдері мен іскерліктерін оның мамандыққа бейімделу іс-
әрекетінен іздеу керек [45].
Бүгінгі таңда дене шынықтыру мұғалімі мамандығының жобасын құру
жөніндегі педагогикалық еңбектерде негізінен үш үлгі қарастырылуда, оның
ішінде В.А. Сластениннің үлгісін негізге алуға болады. Олар қазіргі жағдай-
лардан туындаған мәселелер (немесе іс-әрекет түрлері); біздің еліміздің
қоғамдық-саяси құрылысының ерекшеліктерінен туындаған мәселелер (неме-се іс-
әрекет түрлері); кәсіптің, мамандықтың талаптарынан туған мәселелер (іс-
әрекет түрлері) ретінде шешуші орынға шығады [20].
Ол үлгінің бірінші блогы қазіргі маман ұғымына енетінді бейнелейді.
Жаңа заман маманға жаңа талаптар қояды. Ақпараттар тасқындап, білімдер тез
ескірген жағдайларда үздіксіз білім алу қажеттігі туады, яғни маман өз
бетімен жаңа білімдерді игеріп, жаңа мәселелерді шешуге даяр болуы тиіс.
Өзінің кәсіби іс-әрекетін әлеуметтік мәнді мақсаттарды есепке алып қайта
құру іскерлігі кәсіби іс-әрекеттің шартына айналады. Сондықтан маманды жаца
білім мен іскерліктерді игеруге үйрету, оқыту мақсаттарының бірі болып
табылады.
Үйрену іскерлігі өзінің қызметі бойынша іс-әрекеттің бірнеше түрлерін
қамтиды: жаңа ақпарат іздеу; жаңа ақпараттар алу үшін олардың көздерімен
(әдебиеттермен, компъютермен, Интернетпен, оқытушы-ғалымдармен және т.б.)
жұмыс істеуге тез бағдарлану; алған ақпараттан негізгіні ажырату оны
конспектілеп жазып алу; практикалық іс-әрекетті жаңа ойлап табылган
тәсілдермен, инновациялық технологиялармен жетілдіру, жеке веб-сайт ашу.
Қазіргі маманның кәсіби іс-әрекетінде инновациялық технологияны, яғни
ғылымның жаңа табыстарына негізделген технологияны жасау, игеру және
пайдалану талап етіледі. Іс-әрекеті инновациялық технологиямен байланысты
маманның шығарған өнімінің де оның өзінің де бәсекелестік қабілеті жоғары
болады. Модельдің бірінші блогымен байланысты оның екінші блогына нарықтың
даму жолына түскен егеменді еліміздің маманы шешетін мәселелер енеді.
Біздің еліміздің қоғамдық-саяси ерекшеліктерінің мамандарға талаптары
мынадай: инновациялық экономиканы дамыту, инновациялық технологияны дамыту,
инновациялық-индустриалдық дамуды жүзеге асыру, білім беру жүйесін
инновациялық есепке алып жетілдіру, инновациялық әлеуетті қалыптастыру.
4 сурет - Дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби-педагогикалық қызметінің
құрылымдық мазмұны
Модельдің бірінші екінші блоктарымен байланысты оның үшінші блогына
біздің зерттеу объектімізге сәйкес болашақ дене шынықтыру мұғалімдерін
инновациялық оқыту мен тәрбиелеу саласында шешетін мәселелері енеді.
Енді осы үшінші блоктың қосалқы блогын, яғни болашақ дене шынықтыру
мұғалімдерін инновациялық даярлығының іс-әрекетінің үлгісін құруымыз керек.
Ол үшін жоғарыда баяндалған мұғалімдер іс-әрекетінің, ерекшеліктерін
(үлгісін) маман үлгісін құру тәжірибесін басшылыққа аламыз. Өйткені жалпы
модельдер (мұғалімдердің кәсіби-педагогикалық іс-әрекетінің моделі, маман
іс-әрекетінің үлгісі) жеке модельді (болашақ мұғалімнің кәсіби-
педагогикалық іс-әрекетінің үлгісін) құруға қатысты әдістеме қызметін
атқарады.
Осы тұрғыдан Ж.М.Тулегенов, О.А.Аяшев, М.Б.Сапарбаев, К.Х.Закирьянов,
К.С.Мусин, С.Ж.Пралиев оқу-тәрбие практикасын болашақ мұғалімнің ғылыми
мәселелерді қабылдауға жүзеге асыруға даярлығы тұрғы-сынан қарастыру
керектігін атап көрсетеді [8,83,84,85,86,87]. Біз болашақ мұғалімнің
қызметін, яғни оның инновациялық мәселелерді қабылдауға жүзеге асыруға
даярлығы тұрғысынан қарастыруымызға болады.
Сондықтан, болашақ дене шынықтыру мұғалімдерінің кәсіби іскерліктер мен
дағдыларын қалыптастыру мазмұны жаңа мәселені шешудің дайындық кезеңдерін;
оны іске асырудың актілерін; үрдістің күйін (фазасын); оны дамытудың
кезеңдерін (стадияларын) анықтау арқылы жүзеге асырылады. Бұл үрдісті
жүзеге асырудың актілерін М.Құдайқұлов (интуиция - білім - ебдейлік),
В.А.Ким (идея-ұстаным-орындау) зерттеулері көрсеткен. Ал Б.М.Утегенованың
зерттеулерінің нәтижелері шығармашылық үрдісті орындаудың мынадай
кезеңдерін анықтаған: интеллектуалдық дайындық, мәселені таңдау, идеяның
тууы, оны шешудің жолдарын іздеу, жаңалықты
2. Болашақ дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби іскерліктері мен
дағдыларын қалыптастырудың нобайын (моделін) жасау;
Болашақ дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби қызметке даярлығын кәсіби
іскерліктері мен дағдылар деңгейінде қалыптастырудың педагогикалық
шарттарын негіздеу үшін осы мәселе бойынша педагогика және психология
ғылымдары саласында жүргізілген ғылыми зерттеулерге талдау жасалынды. Атап
айтқанда, болашақ дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби қызметке даярлығын
қалыптастырудың педагогикалық шарттарын зерттеген Л.С.Выготский,
Е.М.Иванова, Н.М.Борытко, В.В.Лобачев, Ш.Бахтыбекова, Т.Қуанышев,
Ж.М.Төлегенов, Ә.К.Әбділлаев, Ж.К.Оңалбек, т.б. [55,29,56,91,87,9,92,5]
еңбектерінде болашақ мұғалімді кәсіби қызметке даярлаудың оның тұлғалық
кәсіби-бағдарланған қасиеттеріне арналғаны жөн деп саналған.
Оның ішінде С.Т.Каргин, М.С.Молдабекова, М.О.Абдикаримов,
А.Б.Интыкбаева, В.Ю.Саловтар[93,100,101,] нақты педагогикалық шарттар-ды
туғызу болашақ педагогтарды кәсіби қызметке даярлауда шешуші міндет
атқарады десе, А.Б.Нұрлыбекова, К.С.Абишев, Б.И.Орумбаев, Т.Қуанышев
[103,97,9] даярлық жұмыстары арнайы ұйымдастырылған педагогикалық ортада
нәтижелі болады деп санайды.
Н.М.Борытко, Ж.Қобланов, Ж.Егизбаев, Л.С.Асмолова, У.С.Марчибаев,
В.В.Лобачевтар педагогикалық шарттар деп педагогикалық үрдістің өтуіне
маңызды ықпал етуші, мұғалімнің саналы түрде құрастырған сыртқы себебі деп
түсіндіреді [57,109,99,98,96,102]. Олар сыртқы себептерді мақсатқа жету
үшін оқытуды ұйымдастыру формаларын, білім мазмұны мен оқытудың әдіс-
тәсілдерін таңдау, құрастыру және қолданудың бағдарланаған нәтижесі болып
табылатынын көрсетеді.
Н.М.Борытко педагогикалық шарттарды айқындау үшін біраз зерттеу
шараларын жүзеге асыру қажет деп санайды [57, 76б] олар таңдап алынған
әдістер мен жұмысты ұйымдастыру формаларының дамыту потенциалы; теориялық
келістерде және педагогикалық тәжірибелерде нақты белгісі бар эпизодтар;
зерттеу мәселесін дамытуды ынталандыру және қарсы әсер ету; өте тиімді
әдістемелік тәсілдер мен жұмыс формаларын және басқарылатын педагогикалық
шарттарды таңдап алу; өзіндік көзқарасты дамытуға мүмкіндік беретін даму
логикасын педагогикалық тұрғыдан құру; үрдісті диагностикалау және түзету
құралдарын таңдау; ұсынылған шарттар жүйесінің нәтижелілігін дәлеледеуді
таңдау болып табылады.
Сол сияқты, Г.Д.Иванов, Д.Р.Абдикадыровтар болашақ дене шынықтыру
мұғалімінің кәсіби қызметке дайындығын қалыптастырудың педагогикалық
шарттарын анықтауда психологиялық-педагогикалық нобайға сүйену қажет жеп
санайды [94,95]. Олардың тұжырымдарына сәйкес нобай (модель) – схема,
физикалық құрылым, таңбалық форма, немесе формула түрінде берілген,
зерттелетін нысанаға ұқсас болатын, осы нысананың құрылымын, қасиеттерін
және өзара байланысын бейнелеп көрсететін жасанды нысана.
Біз өзіміздің зерттеу жұмысымызда Ш.М.Бақтыбаева, О.А.Аяшев,
А.Б.Нұрлыбекова, М.О.Абдикаримов, В.В.Лобачевтар ұсынған педагогикалық
нобай туралы ойларының негізгі ұстанымдарын пайдаландық [83,91,87].
Жоғарыда атқарылған талдау жұмысының негізінде осы зерттеу талабына
сәйкес педагогикалық нобай мынадай кезеңдерді қамтығаны жөн деп санаймыз:
1) зерттеу пәнін сапалық сипаттау, яғни нобайдың әдіснамалық негізін
таңдау; 2) нобайдың міндеттерін қою; 3) зерттеу нысанасының негізгі
элементтері арасындағы байланысты дәйектеу, нысанасының өлшемдерін және осы
өлшемдердің өзгеруін бағалау критерийлерін анықтау, өлшеу әдістемелерін
таңдау; 4) нобайды педагогикалық эксприментте қолдану; 5) нобайлау
нәтижесін түрлендіру.
Педагогикалық нобайлау үрдісі мынадай ұстанымдарға негізделді: зерттеу
мәселесін өрнектеу және педагогикалық жағдаяттың дамуын талдау; белгілі бір
құндылықтар және келістер жүйесінде ойлар ұсыну; жетекші ойларға және
құндылықтарға сәйкес қажет деп саналатын педагогикалық нысананы құрудың
нобайын әзірлеу; мақсатқа жетудің тәсілдері туралы ұсыныстарды өрнектеу;
қызмет, әрекеттің кезеңдерін сипаттау; күтілетін нәтижелерді бағалау
критерийлерін айқындау; педагогикалық қызметтің оңтайлы варианттарын
таңдау; ойды жүзеге асыру үшін қажетті міндеттерді нақтылау; диагностика
және түзету қызметтерін жүзеге асыру кезеңдерін анықтау; қорытынды кезең:
нәтижелерді түйіндеу, қорытынды.
Жоғарыда келтірілген ұстанымдар негізінде болашақ дене шынықтыру
мұғалімінің кәсіби іскерліктері мен дағдыларын қалыптастырудың нобайы
әзірленді (1 кесте). Нобайды әзірлеу барысында дене шынықтыру мұғалімінің
кәсіби-педагогикалық қызметінің құрылымдық және құзыреттілік (функ-
циональды) ерекшеліктері есепке алынды. Сонымен бірге, біз әзірлеген нобай
негізіне бірнеше психологиялық-педагогикалық принциптер кірді. Олар
жүйелілік принципі, диалог принципі, білімгерлердің даралық ерекшеліктерін
есепке алатын даралық принципі, ғылымилылық принципі, үздіксіздік принципі.
Біз әзірлеген болашақ дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби іскерліктері
мен дағдыларын қалыптастырудың нобайы кәсіби қызметке дайындық мақсатын,
құрылымын және дайындықтың қалыптасу деңгейлерін, білім беру үрдісінің
тиімділігін диагностикалау әдістері мент құралдарын, болашақ дене шынықтыру
мұғалімінің кәсіби іскерліктері мен дағдыларын қалыптастырудың
педагогикалық шарттарын қарастырады.
Болашақ дене шынықтыру мұғалімдерін кәсіби қызметке даярлаудың
даярлығын жоғары деңгейде қамтамасыз ету үшін оқу-тәрбие, әлеуметтік-
педагогикалық, мәдени-ағартушылық, ғылыми-әдістемелік, ұйымдастыру-шылық-
басқарушылық, денсаулық сақтау-салауатты өмір салтын насихаттау қызметтерін
қатар алу жүру қажет. дағдыларының мазмұны мен оларды ұйымдастыру формалары
нақты жүйені қамтитын нобайға (модельге)
Аталған кәсіби-педагогикалық қызметтер білімгерлердің 1-4 курстарда
алатын білім, іскерліктері мен сүйенеді. Онда дене шынықтыру мұғалімінің
кәсіби-педагогикалық қызметінің құрылымы (4-сурет) мен кәсіби қызметке
даярлығын қалыптастыру деңгейлері мен мазмұны (1 кесте) есепке алынып,
есепке алынып, академиялық типті оқу қызметін (лекция, семинар, практикалық
сабақтар, спорттық жаттығулар) және кәсіби қызметті ұйымдастыру формалары:
педагогикалық практика, сабақтарды талқылау, ғылыми зерттеу жұмыстарын
жүргізу әдіс-тәсілдері анықталынады.
Ұсынылып отырылған нобайға сәйкес зерттеу жұмысының негізгі мақсаты
білімгердің кәсіби қызметке даярлығын қалыптастыру үрдісінің тиімділігін
қамтамасыз ететін педагогикалық шарттардың қажеттігін көрсету болып
табылады. Біздің жұмысымызда оқытуды қарқындату және саралау арнайы
ұйымдастырылатын педагогикалық шарт ретінде болашақ дене шынықтыру
мұғалімін дайындау үрдісінде академиялық типті оқу қызметін ұйымдастырудың
(лекция, семинар, практикалық сабақтар, спорттық жаттығулар) тек мазмұнын
ғана өзгертіп қоймай, сонымен бірге сол үрдісті
ұйымдастыру формасын түрлендіру, яғни кәсіби оқыту формаларының
басымдығын қамтамасыз ету секілді педагогикалық шартты жүзеге асырудың
механизмін(рөльдік ойындар, тренингтер, топтық талдау, қарым-қатынастық
зерттеулер арқылы) тиімді қолдануға мүмкіндік береді.
Болашақ дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби іскерліктері мен дағдыларын
қалыптастыруда оқытуды психологиялық, ақпараттық бағдарлама құралда-рымен
қамтамасыз ету кәсіби қызметтің білімдік, құндылықтық және әрекеттік
мазмұнын байытуға, таңдау материалдарының қорын әзірлеуге және оқытуда сын
тұрғысынан ойлау технологиясының элементтерін пайдалануға, сол арқылы
педагогикалық қызметтің әрекеттік құраушысын күшейтуге мүмкіндік жасайды.
Ал рефлексияны дамыту арқылы ең басты педагогикалық шарт бола алатын
кәсіби қызметті ұйымдастыру формаларын, яғни педагогикалық практика
кезеңінде сабақтарды талқылау, ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізу, кәсіби
талқыдан өту секілді кәсіби қалыптасудың әрекеттік мазмұнын меңгерту
құзырлы педагогқа тән кәсіби іскерлік пен дағдыны қалыптастырудың соңғы
кезеңін қамтамасыз ете алады.
Сондықтан да нобай мазмұны бойынша оқу үрдісінде ойындарды топтық
формада ұйымдастыру ұжым мүшелерінің өзара бірлігі мен беріктілігін
қалыптастыруға жетелейтін тұтастығын, белгілі бір нәтижеге жетудің
табыстылығына ұжымның сенуіне, топтық қарым-қатынас үрдісінде
5 сурет - Болашақ дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби іскерліктері мен
дағдыларын қалыптастыру нобайы (моделі)
педагогикалық мәселелердің ортақтығына, бірін-бірі қолдауға ортақ
құралдарды іздеу және табуға жаттығу, топта қолдау табу үшін қажетті мінез-
құлық үлгілерін қолдану, оқушылардың сыртқы (бәсекелестік) ұмтылыстарын
ішкі (мазмұндық) ұмтылыстарға түрлендіру секілді нәтижелер алуға мүмкіндік
береді деп саналады.
Осы педагогикалық шарттар білімгерлердің кәсіби іскерліктері мен
дағдыларын дамытушы және қалыптастырушы шешуші факторлар бола алады. Олар
бір-бірімен үйлесімділік таныта отырып, өзара тәуелділік сипатын көрсете
алады. Сондықтан осындай ұйымдастыру формасы даралық және фронтальды
ұйымдастыру формаларына қарағанда бәсекелестіктен ынтымақтастыққа
жетелейтін тиімді форма болып табылып отыр.
3. Болашақ дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби іскерліктері мен
дағдыларын қалыптастырудың педагогикалық шарттарын жүзеге асыру тетігін
(механизмін) оқу-тәрбие үдерісіне енгізу;
2.1 Болашақ дене шынықтыру мұғалімдерінің кәсіби іскерліктері мен
дағдыларын қалыптастырудың қазіргі жайы және оны жақсарту жолдары
Болашақ дене шынықтыру мұғалімдерін кәсіби педагогикалық қызметке
даярлау мәселесі бойынша жүргізілген теориялық талдау дене шынықтыру
мұғалімдерінің кәсіби іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыруға жеткілікті
көңіл аударылмайтындығын көрсетті. Практика жүзінде болашақ дене шынықтыру
мұғалімдерінің кәсіби педагогикалық қызметке дайындығын қалыптастыру білім
беру үрдісінде тек лекция, семинар сабақтары, практикалық сабақтар,
спорттық жаттығулар секілді академиялық оқу формаларының басымдылығымен
жүргізіліп отырылғаны белгілі болды.
Біздің алдыңғы тарауда жасаған теориялық талдауымыздың нәтижелерін
тексеру үшін Тараз қаласының мектептерінде педагогикалық практикадан өтуші
білімгерлердің, сол сияқты Қ.Ясауи атындағы ХҚТУ Тараз институтының, Тараз
мемлекеттік педагогикалық институтының білімгерлерінің кәсіби педагогикалық
қызметке дайындығын зерттеу жұмыстары жүргізілді.
Білімгерлерінің кәсіби педагогикалық қызметке дайындығын зерттеу
нәтижелерін талдау барысында біз кәсіби педагогикалық қызметке дайын-даудың
жалпы мәселелерімен бірге, дене шынықтыру мұғалімінің педагогика-лық
қызметке даярлығы туралы ғылыми-зерттеулерге (Абдуллина О.А., Лобачев В.В,
Адамбеков К.И., Хмель Н.Д., Закирьянов К.Х., Мусин К.С., Пралиев С.Ж.,
Пфейфер Н.Э., Аяшев О.А., Касымбекова С.И., Нұрлыбекова А.Б., Абдыкадыров
Д.Р., Тойлыбаев Б.А., Қуанышев Т.Ш., т.б.) арқа сүйедік
[6,8,9,12,16,50,76,83,85,86,91,95,1 03,106].
Зерттеу материалдары бізге оқыту мен педагогикалық қызмет өтілінің
(стажының) болашақ дене шынықтыру мұғалімдерін кәсіби педагогикалық
қызметке даярлауға ықпалының дәрежесін талқылауға мүмкіндік берді.
Зерттеудің алғашқы кезеңдерінде, зерттеудің ғылыми мәселесін айқындау
барысында Тараз қаласының мектептерінде педагогикалық практикадан өтуші
білімгерлердің және мектеп мұғалімдерінің педагогикалық қызметін
салыстырмалы түрде бақылау жұмыстары жүргізілді. Бақылау жұмыстары Тараз
қаласының №30, 36, 5, 47, 26, 51, 12, 39, 17, 48,49 орта мектептері
базасында 2005-2008 жылдары аралығында жүргізілді.
Бұл анықтаушы педагогикалық эксперимент мектеп оқушыларының дене
шынықтырудың сапалық деңгейі мен дене шынықтыру сабақтарының өту сапасын
және дене шынықтыру мұғалімдерінің кәсіби іскерліктері мен дағдыларының
дайындық дәрежесін айқындау мақсатын бірінші орынға қойды.
Ең бірінші зерттеу жұмыстары бастауыш мектеп оқушыларының дене
шынықтыру сабақтары мен оқушылардың дене шынықтырудың қалыптасу деңгейлерін
зерттеуге бағытталды. Екінші кезеңде орта мектептің басқа буындары
оқушыларының дене шынықтырудың қалыптастыру мәселесі зерттелді. Үшінші
ретте мектеп мұғалімдерінің оқушылардың дене шынықтыру сабақтарында дене
шынықтыруының қалыптастыру іскерліктері мен дағдыларының деңгейлері
зерттелді.
Анықтаушы эксперимент дене шынықтыру сабақтары үстінде, сабақтан тыс
және мектептен тыс мерзім кезеңдерінде социологиялық зерттеу әдістерін
пайдалана отырып, оқушылардың жас және дара ерекшеліктеріне қатысты дене
шынықтыруының қалыптасу мүмкіндіктерін есепке алды. Сондықтан, зерттеуде
анкета, интервью, тест және әңгімелесу әдістері кеңінен қолданылды.
Педагогикалық практика барысында 3-4 курс білімгерлері бастауыш мектеп
жасындағы оқушылардың дене шынықтыру сабақтарының өту ерекшеліктері мен
олардың дене шынықтыруын қалыптастырудың бүгінгі жайының күрделі сипатта
болатындығын айқындады. Оларға қатысты дене шынықтыру іскерліктері мен
дағдыларының педагогикалық қызметінің табиғатына зерттеу жұмыстарын
жүргізді.
Мысалы, бастауыш мектеп жасындағы балалар үшін жоғары қимыл
белсенділігіне қажеттілік табиғи болып табылатындығы басты назарға алынды.
Ол баланың жеке дамуының мұралық бағдарламасымен салынған және балалар
ағзасының мүшелері мен құрылымының функционалды мүмкіншіліктерін үнемі
қеңейту қажеттілігін ескереді. Егер бұл мүшелер және құрылымдар үнемі
белсенділікті көрсетпесе, онда олардың даму процестері тоқталады. Ағзаның
онтогенетикалық даму барысы оның ортаның сыртқы факторларымен қарым-
қатынасын қамтиды.
Өсіп келе жатқан ағзаның функционалды жүйелерінің дамуы жүйелі және
гетерохронды өтеді. Бұл онтогенездің әр түрлі кезеңдерінде ортаның әр түрлі
факторларына үйренуіне алдыңғы шарттарды жасайды.
Жалпы білім беретін мектептің 1-4 сынып оқушыларының дене шынықтыру
деңгейін сипаттайтын психофизиологиялық және педагогикалық көрсеткіштер
зерттеуі орта мектепте өзгермейтін жағымсыз тенденцияларды анықтауға
мүмкіндік берді. Бұл дене шынықтыру процесінің толық емес екендігін
көрсетеді. Бастауыш мектептегі дене шынықтыру пәні бойынша оқу тәрбие
процесін жетілдіру мәселесіне арналған әдебиетін талдау педагогикалық
бақылауының ғылыми негізделген әдістемесін құрастыру үшін бастауыш
оқушылардың дене өсуі деңгейін, қимыл дайындылығы мен психикалық хал-күйін
сипаттайтын мәлімет көрсеткіштерінің кешенін негіздеу қажет болды. Кешенді
педагогикалық бақылау әдістері оқытудың кәдімгі және орны толтырылатын
формалары оқушылардың қимыл қасиеттерін жүйелі және жоспарға сай дамуына
ықпал жасайды. Практикада кең түрде қолданылатын тесттерді пайдалану дене
шынықтыру процесін алға жылжытуға, оқу бағдармалары мазмұнын түзетуге
көмектеседі.
Міне, 3-4 курс білігерлері жүргізген осындай күрделі мазмұнды жұмыстар
үш кезеңдік социологиялық зерттеуді (6-сурет) қамтыды. Зерттеуде үш кезеңде
анкета жүргізілді. Оған мектептегі дене шынықтыру мамандары, бастауыш сынып
мұғалімдері, 2-3 сынып оқушылары мен олардың ата-аналары қатысты. Біз
ұйымдастырған анықтаушы экспериментте жүргізілген социологиялық зерттеу
жұмысына барлығы 232 респондент қатысты.
1-ші кезең 2-ші кезең
3-кезең
6 сурет - Үш кезеңді социологиялық зерттеудің схемасы.
Анкеталық сауалнаманың бірінші кезеңінде дене шынықтырун қалыптас-
тырудың негізгі әлеуметтік-педагогикалық шарттары мен бастауыш мектептегі
оқу процесінің тиімділігін шектейтін факторларын анықтау міндеті қойылды.
Анкета жауаптары бойынша мұғалімдердің 93,2% оқушылардың жеке
ерекшеліктерін ескеру қажеттігіне басты назар аударды, ал дене шынықтыру
пәндері мұғалімдерінің 6,8% бұл пікірмен келіскен жоқ. Дене шынықтыру
сабағының мазмұнын бастауыш сынып мұғалімдері негізінен 1-ші сыныптан
бастап (2-ші жарты жылдық) ұйымдастыруды ұсынады.
Оқушылардың қимыл дайындығын бағалау көрсеткіштерін анықтауда
мұғалімдердің 28,1%-да қиындық тудыратыны айқындалды. Респонденттердің
95,5%-ы өз жұмысында кешенді бағдарлама талаптарымен байланысты белгілі
тест пен бақылау жаттығулар жиынтығын пайдаланады. Мұғалімдердің 4,5%-ы өз
жұмысында педагогикалық бақылауды үнемі пайдаланбайтынын байқатты.
Ата-аналардың пікірін зерттейтін социологиялық зерттеудің екінші
кезеңі олардың, балалардың дене шынықтыру білімі мәселесіне әр түрлі
қатынасын көрсетті. Себебі ер адамдардың 17,4 % және әйелдердің 17,2%
өздерінде үнемі жалпы қимыл белсенділігінің жетіспеушілігін байқайды.
Ерлердің 11,6% және әйелдердің 20,0% спортпен шұғылданбайды. 49,1% дене
жаттығуларын жасамайды. 78,6% ұйымдастырылған дене жаттығулар сабақтарына
бармайды. 36,7% демалыс мақсатында да дене жаттығуларын жасамайды. Жеке
дене жаттығулар сабақтарының тиімділігі оларды құру әдістемесі туралы ата-
аналар білімімен байланысты. Олар дене жаттығуларын қажетті жаттығуларды
таңдауы бойынша (19,5 %), түсетін күш сипаты мен көлемін анықтау бойынша
(10,2%), өзін-өзі бақылау ерекшеліктері бойынша (20,2%) таңдайтындықтарын,
ал дене шынықтыруын беру туралы әдістемелік білімдері жоқ (50,1%) екендігін
мойындайды.
Жеке дене жаттығулары сабақтарын құру әдістемесі бойынша ата-аналардың
өз денсаулығының жағдайына 18,7% қанағаттанады, 57,6%-жартылай, ал 23,6% -
қанағаттанбайдығы байқалды. Олар өз денсаулығын нығайту және көңіл-күйін
жақсарту мақсатында 63,8% дене жаттығуларымен айналысқысы келеді. 23,6% өз
денсаулығы жағдайымен қанағаттанбаса, респонденттердің 63,8% бос уақыты
болмаған соң, дене жаттығуларымен айналысқанын тоқтатқан.
Қосымша дене жаттығуларын қажет ететін сыныптарда сауалнама жүргізілген
оқушылардың 50% толық емес отбасында тұратынын, ал 30,8% жаттығулар жасау
үшін және демалу үшін пәтерде бос орыны жоқ екендігі анкета жүргізудің
үшінші кезеңінде белгілі болды.
Балалардың психофизикалық жағдайы туралы келесі мәліметтер бойынша
айтуға болады. Оқушылардың 27,1% денсаулықтары жақсы емес екендігін, 39,5%
- денсаулығы жақсы екендігін, және тек 33,4% денсаулығы мықты екендігін
айтты, бірақ барлық жағынан бақытты еместігін; 8,6% - онша жолы
болмайтынын; 17,9% - бәрі жақсы деп есептейді.
Анкета жауаптарын талдау барысында бастауыш мектеп оқушыларының дене
белсенділігінің деңгейін келесі мәліметтермен сипаттауға болады: аптасына 4
және одан көп рет дене жаттығуларымен балалардың 34,8% айналысады; 16,4%-
аптасына 2-3 рет; 10,2% -аптасына 1 рет; 8,5% - айына 1 рет және одан да
аз; ал оқушылардың 30,1% ешқашан айналыспайды. Оқушылардың 66,7% - спорт
секциясына қатыспайды; жаттықтырушының басқарумен сабақтарына қатынасы
позитивті респонденттердің 66,9%-на сабақтар өте ұнайды; 26,5% - на ұнайды;
0,7% - ұнамайды; 2,7% өте ұнамайды; балалардың 2,6% сабаққа қатыспайды.
Жүргізілген анкета бастауыш мектепте қосымша дене жаттығуларын қажет ететін
сыныптарына топтауды ұйымдастыру керек екендігін дәлелдеді. Тек кейбір
отбасылар балаларына дене жаттығулар жасатады, үнемі шынықтырады және
белсенді демалуға үйретеді. Мектептегі дене шынықтыру процесі барысында
дене жетілдіруге бағыттамалы тәрбиелеу, оқушылардың жасы мен жынысын
ескеріп, дене жаттығулары сабақтарының қажеттіліктері мен себептерін
назардан тыс қалып қояды. Социологиялық сұрау зерттеудің әдістемелік
негізін дәлелдеді: оқу процестің тиімділігі әлеуметтік педагогикалық
жағдайларды, дене белсенділігі мен психофизикалық денсаулығы деңгейін
есептегенде ғана толық қамтамасыз етіледі.
Зерттеу барысында бастауыш мектеп оқушыларының дене өсуі, қимыл
дайындығы мен психикалық жағдайы деңгейін сипаттайтын педагогикалық бақылау
көптеген мәлімет көрсеткіштерінің кешенінің қажеттігін растайды.
4. Болашақ дене шынықтыру мұғалімдерінің кәсіби іскерліктері мен
дағдыларын қалыптастыру жұмыстарының тиімділігін тәжірибелік-эксперименттік
жұмыстар арқылы тексеру.
Осындай дене шынықтыру мұғалімдері мен болашақ дене шынықтыру
мұғалімдерінің оқушыларға дене шынықтыруын беруге кәсіби дайындығын зерттеу
мақсатында ұйымдастырылған анықтаушы эксперименттік бақылауға Қ.Ясауи
атындағы ХҚТУ Тараз институтының, Тараз мемлекеттік педагогикалық
институтының практикант-білімгерлері және жұмыс өтілінің мерзімі әртүрлі
28 дене шынықтыру мұғалімдері мен оқытушылары қатыстырылды. Дене шынықтыру
мұғалімдерінің педагогикалық өтілі 5 жылдан 15 және одан да көп жылдарды
құрады. 16 мұғалімнің өтілі 15 жылдан жоғары және қалғандарының жұмыс өтілі
5-10 жылдар аралығын қамтыды.
Дене шынықтыру мұғалімдерінің кәсіби педагогикалық қызметке даярлығын
алдын-ала тестілеу бойынша педагогикалық еңбек өтілі 5 жылдан аспайтын
мұғалімдердің кәсіби қызметке дайындығын орташа, ал еңбек өтілі 15-25
жылдарға жақындайтын мұғалімдердің кәсіби қызметке дайындық көрсеткіші
жоғары деңгейге жақындайтындығы айқындалды. Яғни, еңбек өтілі аз дене
шынықтыру мұғалімдерінің басым көпшілігінің кәсіби педагогикалық қызметке
дайындығы орташа, тіпті төмен нәтиже көрсетті.
Біздің болашақ дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби іскрліктері мен
дағдыларын қалыптастыру нобайын (моделін) жүзеге асырудың тиімділігін
диагностикалау жұмыстары психологиялық-педагогикалық әдістемелер арқылы
жүргізілді. Диагностикалау барысында оқу үрдісінің ұйымдастырылуы мен
нәтижелілігі, сол сияқты анықтаушы және қалыптастырушы эксперимент
кезеңдерінде болашақ дене шынықтыру мұғалімдерінің кәсіби педагогикалық
қызметке дайындығын қалыптастыру динамикасын анықтауға мүмкіндік беретін
тест кешендері қолданылды.
Оның ішінде, кәсіби қызметке білімдік (когнитивті) дайындығының
қалыптасуын диагностикалау мақсатында Педагогика, Психология, Дене
шынықтырун оқыту теориясы мен әдістемесі пәндерінен білімгерлердің қалдық
білімдерін тексеруге арналған тест тапсырмалары әзірленді. Сол сияқты
болашақ маманның дайындығының құндылықтық (аксиологиялық) құраушысының
қалыптасу деңгейін диагностикалау үшін В.В.Бойконың эмпатиялық қабілеттер
әдістемесі пайдаланылды (А қосымшасы). Бұл әдістеме бойынша болашақ
маманның өзінің кәсіби қызметін жүзеге асыру барысында кезде-сетін нақты
қарым-қатынастарға қатысты сезімдік толқу, жанашырлық таныту қабілеттері
бағаланады. Соның негізінде болашақ маман оқушымен немесе өзімен
байланыста, әрекеттес болған партнермен дұрыс қатынас жасауға басты назар
аударады. Бұл жағдай мұғалім мен оқушының арасында сенім қатынасына
негізделген байланысты қамтамасыз етеді деп саналады.
Болашақ мұғалімнің кәсіби педагогикалық қызметке дайындығында шешуші
міндет атқаратын әрекеттік құраушыны диагностикалауға ерекше көңіл бөлген
жөн. Бұл мақсатта біз, болашақ мұғалімнің физикалық қасиеттерін
диагностикалау үшін Гарвард степ-тестін пайдаландық (Б қосымшасы). Сол
арқылы болашақ дене шынықтыру мұғалімінің техникалық-тактикалық
іскерліктерін анықтауға мүмкіндік беретін жылдамдық, төзімділік, ептілік,
серпімділік секілді физикалық сапаларының даму деңгейлерін анықтауға
болады. Е.Ф.Бажина, Е.А.Голынкина, А.М.Эткиндалардың ұсынған субьек-тивті
бақылау деңгейіндегі тест-сұрақнама (Д қосымшасы) мен жеке тұлғаның
кәсіптік бағыттылығын айқындайтын тестер( И қосымшасы) бізге болашақ дене
шынықтыру маманының бойында жалпыпедагогикалық және кәсіби іскерліктердің
қалыптасу деңгейлерін айқындауға мүмкіндік берді.
Білімгерлерді дене шынықтыру бойынша кәсіби қызметке даярлауда оларда
рефлексияның қалыптасуын диагностикалау аса маңызды. Рефлексия білімгердің
өзін-өзі бағалай алуына, құбылыс пен оқиғаны тұтас көре білуіне, пайымдау
арқылы өз бетінше әрекеттерді жобалай алу қабілетін анықтай алуына
мүмкіндік береді. Осы мақсатта біз жеке тұлғаның (біздің зерттеуімізде дене
шынықтыру мамандығының білімгері) өзін-өзі бағалау қабілетін анықтауға
арналған Б.А.Сосновскийдің әдістемесін және И.О.Мотковтың тестісін
пайдаландық (Ж қосымшасы). Аталған әдістемелерді падалану барысында
білімгерлердің тұлғалық өсуінің өзіндік бағалау деңгейі және тұлғаның
даралық сапаларының күтілетін нәтижеге сәйкес келу дәрежесі зерттелінеді.
Яғни, тұлғаның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Болашақ дене шынықтыру мұғалімдерін кәсіби даярлауды ғылыми-
педагогикалық тұрғыдан негіздеу;
Қазақстандағы және басқа елдердегі мектептердің дене шынықтыру
мақсатын, жан-жақты дамуы мен денсаулықты нығайту жағын қарастыру аса
маңызды. Осыған орай дене шынықтыру нәтижелерінің негізгі қорытынды
көрсеткіштері(оның қайда, кім болғанына байланысты емес) мектеп
оқушыларының денсаулық деңгейі және оның өсуі мен дамуының табиғи ырғағына
сай келуі, адамның әлеуметтік және дене жұмыс қабілетін жүзеге асыруға
мүмкіндік беру қажеттігі расталды .
Біз, дене шынықтыруды бағалаудың осы өлшемі дұрыс болып саналады,
себебі бұл соңғы нәтижені бағалауға, елдің басты байлығы - жастардың
денсаулығын нығайтуға және ертеңгі күні барлық халықтың денсаулық
деңгейін анықтауға мүмкіндік береді деп санаймыз.
Дене шынықтыру бағдарламасында мұндай өлшемнің жоқтығы, біздің
ойымызша, дене шынықтырудың педагогикалық және әлеуметтік салаларының
жетілмегендігін көрсетеді. Ғылым әлі де болса халықтың денсаулығы мен оның
дене шынықтыруды ұйымдастырудың арасындағы себеп-салдарлы байланысты
жеткілікті зерттеген жоқ, дені сау адамдардың денсаулық өлшемдері
көрсетілмеді, дене шынықтыру құралдары арқылы әлеуметтік мәні зор
қызметтерді белсенді түрде қалыптастыру жолдары қарастырылды. Сондай-ақ,
мынадай ғылыми бағыт: дене шынықтыру гимнастикасы дамымады, ол бойынша
халықтың дене шынықтыруды ұйымдастыру принциптері негізделіп, әсіресе
мектеп жасындағы балаларға дене шынықтыруға арналған жүктемелер мен дене
жаттығуларын және табиғи факторларды қолданудың әдістері мен құралдарын
белгілі бір тәртіпке келтіру керек.
Сонымен, дене шынықтыру құралдарын мақсатты түрде жүйелі пайдалану
процесі - халықтың өмір сүру дағдысын қалыптастыратын әлеуметгік жағдайлар
мен факторларға тәуелді екендігі толық расталды. Дене шынықтыруды дұрыс әрі
сауатты ұйымдастыру дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби қызметін жеткілікті
меңгеруіне тікелей байланысты болады. Яғни, дене шынықтыру маманының
кәсіби іскерліктері мен дағдыларын қаншалықты меңгеруіне қатысты болады деп
тұжырымдай аламыз.
Сол себепті дене шынықтыру мұғалімін кәсіби қызметке даярлау
жүйесіндегі дене шынықтырудың дифференциалды қатынасын қалыптастыру
негізінде жүзеге асады деген тұжырымдамасын құруда төменде ұсынылып отырған
алты негізгі ережені қарастыру заңды болады деп санаймыз.
Кәсіби іс-әрекеттің кез келген саласы сияқты педагогикалық іс-әрекетте
еңбек субъектісі - мұғалім. Болашақ мұғалімнің құралдары (еңбек
құралдары) - оның білімі, іскерлігі, тұлғалық сапасы, Н.Д. Хмель былай деп
жазады: ...мектептің педагогикалық оқу-тәрбие үрдісінде іс-әрекет
субъектісі мұғалім мен оқушылар; мұғалім іс-әрекетінің нысаны - оқушы емес,
педагогикалық үрдіс. Педагогикалық оқу-тәрбие үрдісі мұғалімнің мақсатты-
бағдарлы қызметі негізінде нақты педагогикалық іс-әрекетті жүзеге асыратын
ұйымдастырылған қатынас болып саналуда.
Н.В. Кузьмина мұғалім білімдерінің педагогикалық құрылымынан үш
компонентті ажыратады: ғылыми кәсіби білімінің жүйесі. Бұл жүйенің маңызды
компоненттерінің бірі - мұғалім оқытатын пәнін терең білуі; оқушы-лардың
психикалық үрдістерін олардың білімін қабылдау, игеру ерекшелік-терін
қамтитын психологиялық білімдері; оқушылар білімдерінің сапасын анықтау,
білімдердегі кемшіліктерді байқау іскерліктерін қамтитын педагогикалық
білімдер мен іскерліктер, сондай-ақ, оқушы оқу жұмысында игеруі тиіс оның
білімі мен іскерліктерінің жүйесін алдын-ала жобалауды, ертерек қарастыру
іскерліктерін бұл білім мен іскерліктердің іс-әрекеттің қандай түрлерінде
қалыптасуы мүмкін екендігін анықтауды қамтитын педагогикалық білім мен
іскерліктер [19, 57б.].
Білім - субъектіге белгілі бір дәрежеде болашақты көре білуге мүмкіндік
беретін объективтік дүниенің ойдағы бейнесі.
Іскерлік - субъектінің білімдері мен дағдылары арқылы іс-әрекетті
мақсатқа сай реттеу үшін қажетті психикалық практикалық әрекеттердің
күрделі жүйесін игеруі .
Жалпы педагогикалық іскерліктерге мыналар тән: ұдайы өзгеріп тұратын
жағдайларда мақсатқа бағытталушылық, жылжымалылық, икемділік, жоғары
дәрежедегі дербестік, шығармашылық сипат. Мұғалім іс-әрекетіндегі
іскерліктердің шығармашылық сипаты педагогикалық мәселелерді шешудің жаңа,
ұғымды жолдарын іздестіруде байқалады.
Ал Т.Қ.Бөлеев педагогикалық іс-әрекетті басқа адамның тұлғасын
қалыптастыруға бағытталған мәселелердің сансыз қатарын шешу ретінде қа-
растырады да, мұғалім шеберлігін бұл мәселелерді табысты шешуімен, яғни оң
алуымен байланыстырады. Онда мұғалім шығармашылығының мәні педа-гогикалық
мәселелердің жаңа шешімін іздеуде және ол педагогикалық іс-әрекеттің мына
салаларымен: гностикалық, конструктивтік, ұйымдастыру-шылық
коммуникативтік байланыстылығы қарастыруға басты назар ауда-рылғаны жөн деп
саналған .
Осы еңбекте ұйымдастырушылық іс-әрекет бір мезгілде мұғалім жобаларын
практикада жүзеге асыру әлдеқайда нақты жобалаудың шарты болып табылады.
Осы себепті Т.Қ.Бөлеев болашақ дене шынықтыру мұғалімнің бұл іс-әрекеті
мына үш аспектіні қамтуы қажеттігін: білім мазмұнын беру жөнінде өз іс-
әрекетін ұйымдастыру (баяндау, тапсырмалар жүйесі); өз мінез-құлқын
ұйымдастыру (іс-әрекеттің нақты жағдайларындағы педагогикалық әрекеттер);
балалар іс-әрекетін ұйымдастыру (ұжымдық, топтық жекелік) және сол арқылы
бүкіл педагогикалық қызметті ұйымдастыруды талап етеді .
Коммуникативтік іс-әрекет мұғалімдер мен оқушылардың өзара қарым-
қатынасының саласын қамтиды. Педагогикалық іс-әрекет өзінің табиғаты
бойынша - оқушылар мен оқытушылардың бірлескен іс-әрекеті. Оның табыстылығы
олардың арасындағы өзара қарым-қатынастың калай қалып-асатындығына
байланысты.
Ресей ғалымы В.И.Горовая болашақ мұғалімдерді кәсіби қызметке
даярлауда гностикалық іс-әрекет болашақ мұғалімнің төмендегілерді зерде-
леуін қамтитынын, яғни өз іс-әрекетінің объектісі - білімгерлер көмегімен
талап етілген іс-әрекет жүзеге асатын мазмұн, құралдар, нысандар мен
әдістерді меңгеру; өз тұлғасының сананы жетілдіру мақсатында өз іс-
әрекетінің артық-шылықтары мен кемшіліктерін сраптай алуды қамтамасыз ету
қажет санайды [78].
Жоғары қарастырылған ғылыми еңбектерден болашақ мұғалімнің
педагогикалық шығармашылығы деп, ең әуелі бір жағынан оның жүзеге асыратын
оқу-тәрбие жұмысын, ал екінші жағынан ғылымның жаңа табыстарын, озат
тәжірибені игеру жеке өзінің ғылыми-әдістемелік ізденістерін
белсенділендіру арқылы кәсіби шеберлікті жүйелі жетілдіруді талап ететін
мақсатқа бағытталған жасампаздық іс-әрекет екенін толық растадық.
Сондықтан, болашақ дене шынықтыру мұғалімін даярлауда ең басты алтын
қағида - адамның рухани сезімі мен дене дамуының үйлесімділігі білім беру
жүйесіндегі дене шынықтырудың дифференциалды қатынасын қалыптастыру
тұжырымдамасына сай тәрбие процесін гуманизациялауды талап ету, оқу
процесінің демократиялық бастауын және либерализациялауын дамыту,
жаттығушылардың белсенділігі мен дербестік дамуын қамтамасыз ету, дене
шынықтыру мазмұнының үзіліссіз даму қажеттілігі мен байланысын қамтамасыз
ету, дене шынықтырудың тұлға ұнатқан түрлері мен биологиялық сәйкестігін
қамтамасыз ету ретінде түсіндіріледі [121].
Осылай адам дамуының тарихи процесінде дене шынықтыру мазмұны көмегімен
табиғи дамудың бөлек кезеңдері арасындағы ұтымды жалғастырушылықты
қамтамасыз ету мүмкіндігі құрылады және жүзеге асырылады. Ол байланыстырып
ғана емес, сонымен бірге табиғи түрде оқыту мен тәрбиені адам дамуымен
қосады. Бұл принцип дене шынықтыру формаларының көп түрлілігін жекелену
және жіктелу негізінде белгілейді. Ол дене шынықтырудың адамдар таңдаған
түрлерінде адамдардың қабілеттерін дамытып, және талаптарының пайда болуы
үшін, денсаулық жағдайын, қызығушылығын және қажеттіліктерді есепке алып,
осы түрлерді таңдау үшін қолайлы жағдайлар жасауды қажет деп санайды.
Бұл принциптің әдістемелік базасы В.К. Бальсевич, С.А.Волкова, А.А.
Гужаловский зерттеулерінде қарасытырылған [40,41,122]. Бұл зерттеулерде
адам қозғалысы дамуының ең жақсы нәтижелері, жеке қозғалу қабілеттері мен
әлеуметтік - психологиялық себептерді толық есепке алынуда қамтамасыз
етіледі. Осыдан педагогикалық жүйе мен психологиялық қатынаста басым болып
өз-өзін тәрбиелеу қызметін жүзеге асыруға нақты алдын-ала жағдай жасайтын
формалар мен әдістер табылады.
Міне, жоғарыда зерттелінген психологтар мен педагогтардың еңбектерінің
мазмұны бойынша дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби педагогикалық қызметі
күрделі психологиялық-педагогикалық категория деңгейінде қарастыруды қажет
етіп отыр. Атап айтқанда, С.Л.Рубинштейн, В.В. Давыдов, А.Н.Леонтьев,
Л.С.Выготский, С.Д.Смирнов, Д.Н.Узнадзе, Н.М.Борытко, М.В.Буланова-
Топоркова, Б.Т.Лихачев, т.б. педагогикалық қызметті әрекеттік қатынас
тұрғысынан қаруды дұрыс деп санайды [53,42,54,55,56,57,58,74]. Оның ішінде
Л.С.Выготскийдің кәсіби педагогикалық қызметті әлеуметтік тәрбие негізінде
қабылдау қажеттігі теориясына ерекше назар аударуға болады. Өйткені, дене
шынықтыру мұғалімі оқу-тәрбие процесін ұйымдастыру және басқару барысында
оқушының дамуының психологиялық заңдарына түсінікпен қаруы тиіс, және
әлеуметтік ортаның өзгеру ерекшелігіне сәйкес өзіндік әрекет жүйесін
таңдауға мәжбір болады деп санайды. А.Н.Леонтьев мұғалімнің кәсіби әрекетін
көзделген мақсатқа жету үрдісі деп, мотивациялық қызметін басты орынға
қояды. Сол себепті дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби іскерлігі мен дағдысы
оқушының мотивациялық ұмтылысын қанағаттандыруға бағытталуы тиіс деп
тұжырымдайды [42,65б.].
Болашақ маманды қалыптастырудың негізі Ж.Пиаженің айтуынша, ішкі
пікірталас болып табылатын рефлексия үрдісін пайдалану арқылы білімгердің
оқудағы сана-сезімін дамыту (әрекеттегі RWCT философиясы мен әдістері)
болып табылады [73]. Біздің ойымызша, креативті жеке тұлғаны қалыптастыру
мен дамыту үрдісін жетілдіруде және тұтас білім беру үрдісін оңтайландыруда
осы факторды пайдаланудың маңызы аса зор болып табылады деп санауға болады.
Сол себепті дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби педагогикалық қызметінің
психологиялық-педагогикалық негізі дифференциалды қатынас арқылы дене
шынықтырудың әлеуметке сәйкестену принципін негізге алу адам дамуының әрбір
жас кезеңдері үшін әлеуметтік шындыққа қарай қатынастардың ерекше жеке
жүйесін мойындаудан, яғни өсіп келе жатқан адаммен әлеуметтік тәжірибе
арқылы әрекеттер мен қатынастарды меңгеру деңгейіне жетуді қалыптастыру
болып табылады деп тұжырымдаймыз.
Олай болса, Л.Выготский мен А.Леонтьевтің және И.Зязюн мен Б.Т.
Лихачевтің ғылыми психологиялық және педагогикалық тұжырымдама-ларының
[42,55,60,59] негізінде болашақ дене шынықтыру мұғалімін даярлау қызметі.
Мынадай негізгі әрекеттерге бағытталуы табысты нәтижелерге қол жеткізуге
мүмкіндік береді деп, оны жүзеге асыру мүмкіндігін төмендегідей мазмұнда
қарастыру жөн санаймыз (2- сурет).
2 сурет - Дене шынықтыру мұғалімінің қызмет аясының негізгі бағыттары
Осы тұрғыдан дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби педагогикалық қызметінің
құрылымы туралы соңғы зерттеу жұмыстарының бірі М.В.Буланова-Топоркованың
(2002 ж.) ғылыми ұстанымына сүйенуге болады [74]. Онда дене шынықтыру
пәнінің оқытылу ерекшелігіне байланысты нақты бір психофизиологиялық
көрсеткіштермен келген оқушы немесе білімгер оқу мерзімінің соңында
өзгерген немесе түрленген қасиеттерге ие болады, яғни дене шынықтыру
қалыптастырудың белгілі бір технологиялық тізбегінен өтеді. Біз осы
технологиялық тізбектің құрылымдық ерекшелігін ғылыми-педагогикалық
тұрғыдан негіздеу арқылы болашақ дене шынықтыру мұғалімін даярлау
үрдісінің сапасын көтере алуымыз әбден мүмкін дейді.
Міне, біз дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби педагогикалық қызметінің
психологиялық-педагогикалық негізін айқындау барысында зерттеу
жұмысымыздың шешуші ұстанымын анықтайтын құрылымын мынадай сипатта беріп
отырмыз (3-сурет).
Аталған құрылымға сәйкес болашақ дене мұғалімдерін мектеп оқушыларымен
жұмысқа даярлау қызметінің мазмұны оның ұйымдас-тырушылық-басқару әрекетін
алға шығаруды көздейді. Сондықтан, педагогикалық қызмет белгілі бір
иерархиялық деңгейлерді, оның ішінде педагогикалық рефлексияны басты
әрекет деп санау қажеттігін дұрыс деп отыр. Бұл қызмет түрлі оқыту
әдістерін салыстыру арқылы оқыту тәжірибесін жинақтау, тиімді оқыту
тәсілдерін айқындау, оқу құралдарын, оқу пәндерін, оқу бағдарламаларын
құрастыру әрекеттерімен жүзеге асады. Осыған байланысты оқу үрдісінде
оқушының немесе білімгердің белсенділігін арттыруға қажетті педагогикалық
шарттар жасалынады, олар оқу мазмұнының сапасын, оқу
3 сурет - Дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби педагогикалық қызметінің
құрылымы
құралдарының тиімділігн қадағалауға олар оқу мазмұнының сапасын, оқу
құралдарының тиімділігн қадағалауға мүмкіндік береді. Рефлексия білімгердің
кәсіби қызмет әрекетін меңгеру үрдісінде күрделі әрекеттерден қарапайым
әрекеттерді бөліп алуына, сол арқылы күрделі мазмұнды жүйелі қабылдауына
мұмкіндік береді. Сол себепті, біз, ұсынып отырған құрылым қарапайым
педагогикалық әрекеттерді күрделі мазмұнды түсінуге жағдай жасай отырып,
болашақ мұғалімнің кәсіби іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыруға алғы
шарт болады деп айтуға толық дәлеліміз бар. Өйткені, қабылданып үлгерген
қарапайым қызметтік әрекеттер күрделі мазмұнға тасымалдану арқылы
мұғалімнің кәсіби іскерліктері мен дағдыларының тұрақты жүйесін құруға
мүмкіндік береді. Бұл, алғышарт мұғалімнің дене шынықтыру пәнін оқытуда оқу-
тәрбие үрдісін ұйымдастыруымен басқаруының сапасын арттырады.
Дене шынықтырудың теориясы мен практикасында мұғалімнің кәсіби
педагогикалық қызметі күрделі, көп құзыретті (полифункциональды) жүйе
ретінде түрлендіруші, тасымалдаушы, басқарушы, субъект-субъектілі қатынас
қалыптастырушы түрлерде қарастырылады. Ш.М.Бақтыбаева, Т.Ш.Қуанышев,
Н.Э.Пфейфер, К.Х.Закирьянов, М.И.Виленский, Л.И.Лубышева, Ж.К.Холодов,
В.М.Выдрин, В.В.Лобачев, Б.И.Орумбаев, т.б. еңбектерінде дене шынықтыру
мұғалімінің кәсіби-педагогикалық қызметінің мәнділігі терең зерттелген
болатын [52,26,46,75,76,85,97,102].
Аталған ғалымдардың еңбектерінде дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби-
педагогикалық қызметінің көп құзыреттілігі кәсіби қызметтің ерекше түрі
ретінде мұғалім ұйымдастыратын және оқушы тұлғасын дамыту, оларды қимыл-
қозғалыс іскерліктері мен дағдыларын тәрбиелеуге бағытталған үрдіс болып
сипатталады. Яғни, дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби іскерлігі мен дағдысы
оның кәсіби педагогикалық қызметінің нәтижесі ретінде оқыту үрдісінде
қалыптасады және оның көрінісі тәрбие тәсілдерінен, қатынастар жүйесінен,
өзін-өзі таныту құралдарынан және субъектінің табиғи белгілерінен
анықталынады.
Сонымен бірге, С.Л.Рубинштейн, В.В. Давыдов, А.Н.Леонтьев,
Л.С.Выготский, Н.М.Борытко, М.В.Буланова-Топоркова, Б.Т.Лихачев, Ашмарин
БА., Выдрин В.Н., Лубышева Л.И., Матвеев Л.П., Решетень И.Н., т.б.
психологтар мен педагогтардың еңбектеріне [53,65,46,42,65,56,74,59,-
39,46,26,77,47] жасалынған талдау дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби-
педагогикалық қызметі ұғымының жеткілікті зерттелмегендігін, әсіресе
болашақ дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби-педагогикалық қызметі және
болашақ дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби-іскерліктер мен дағдылары
ұғымдарының кәсіби педагогикалық қызметтің нәтижелік көрсеткіші ретінде
қарастырумен шектелетіндігі анықтауға мүмкіндік берді. Жоғары педагогикалық
оқу орындарында мұғалімді дайындаудың жалпыпедагогикалық дайындау мәселесі
бойынша О.А.Абдулинаның, В.А.Сластениннің, О.С.Анисимовтың,
В.П.Беспальконың, В.И.Гороваяның, Е.М.Ивановтың, В.В.Давыдовтың,
Н.В.Кузьминаның, В.В.Лобачевтың, Л.М.Митинаның, Н.Хмель, О.Сәлімбаев,
М.Құдайқұлов, т.б. [16,20,62,72,-78,29,54,19,79,80,50, -81,82] зерттеу
жұмыстарында болашақ педагогикалық мамандарды дайындаудың ғылыми-теориялық
негіздері кәсіби-педагогикалық қызметтің құрамдас бөліктерін зерттеумен
тоқталған, оның ішінде болашақ мұғалімнің кәсіби іскерліктері мен
дағдыларын кәсіби-педагогикалық қызметтің маманның тұлғалық сапаларымен
байланыстырмай қарастырады. Соның нәтижесінде болашақ маманның
жалпыпедагогикалық іскерліктері мен кәсіби-педагоги-калық іскерліктері
арасындағы айырмашылық ашылмай қалады. О.С.Анисимовтың, Е.М.Ивановтың,
В.В.Давыдовтың, Н.В.Кузьминаның еңбектерінде болашақ педагогтарда кәсіби
іскерліктер мен дағдыларды қалыптастыру психодиагностикалық қызмет
деңгейінде қарастырылып, түсіндіріледі [62,29,54,19]. Ал дене шынықтыру
мұғалімін дайындауда кәсіби іскерліктер мен дағдыларды қалыптастыру
көптеген жеке жаттығулары арқылы қалыптасатын арнайы кәсіби қызмет
деңгейінде түсіндіріледі. Бұл біздің жоғарыда талдаған зерттеулеріміз
болашақ дене шынықтыру мұғалімін дайындаудың техникалық-тактикалық
іскерліктер мен дағдылармен шектеліп отырғандығын көрсетеді. Атап айтқанда,
көптеген теоретиктер дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби-мәнді сапаларына
маманның қимыл-қозғалыс сапаларын дамытуды ғана жатқызатыны айқындалынып
отыр. Оның себебін зерттеушілер мектепте дене шынықтыру сабағының
оқушыларда негізінен спорттық жетілуді қамтамасыз ететін қимыл-қозғалыс
іскерліктері мен дағдыларын дамытуға бағдарланатынын дәйектейді.
Сондықтан, көптеген дене шынықтыру ғылымының теориялық негізін жасаушы
ғалымдар, атап айқанда В.К.Бальсевич, Г.М.Соловьев, Л.П.Матвеев, Б.А.
Ашмарин, т.б. дене шынықтыруды спорттандандыру арқылы беру керек деген
[27,38,77,39]. Бұл тұжырымдамаға сәйкес мектепте дене шынықтыру спорттық
жаттығулар арқылы жүзеге асса нәтижелі болады, сондықтан болашақ дене
шынықтыру мұғалімдерін дайындау спорттық-кәсіптік қызметке бағдарлануы тиіс
деп санайды.
Дене шынықтырудың оқыту теориясы мен практикасы туралы психология-лық,
педагогикалық зерттеулерді талдау барысында дене шынықтыру мұғалімінің
кәсіби-педагогикалық қызметі ұғымы дәйектелді және оның құрылымдық
мазмұнын анықтадық (4-сурет). Бұл мазмұнға сәйкес дене шынықтыру
мұғалімінің кәсіби-педагогикалық қызметі мұғалім мен оқушының субъект-
субъект қарым-қатынасының интегральды жүйесі болып табылады, ал оның басты
мақсаты дене дамуын түзету, денсаулық мәдениетін, салауатты өмір салтын
қалыптастыру, арнайы қозғалыс іскерліктері мен дағдыларын меңгерту болып
саналады. Сондықтан, дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби-педагогикалық
қызметі құрылымдық мазмұнды құрайды, оның құрылымдық және құзыретті
құраушылары болуы міндетті.
Дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби-педагогикалық қызметінің құрылымдық
құраушысы дайындық мақсатын, мазмұнын, құралдарын, қызмет нысанасы мен
субъектілерін анықтаса, құзыретті құраушысы мұғалім орындаған міндетті
жалпы кәсібилік және арнайы кәсіби-педагогикалық іскерліктер мен дағдыларды
құрайды.
Сол себепті дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби-педагогикалық қызметі оқу-
әдістемелік, әлеуметтік-педагогикалық, мәдени-ағартушылық, ғылыми-
әдістемелік, ұйымдастыру-басқарушылық, спорттық-дене шынықтыру, салауат-
тандыру әрекеттерін жүзеге асыруы тиіс.
Ал дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби-педагогикалық қызметінің құзыретті
құраушысы жалпыпедагогикалық және кәсіптену міндеттерін негізге алады.
Дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби-педагогикалық қызметінің құрылымдық
құраушысы дайындық мақсатын, мазмұнын, құралдарын, қызмет нысанасы мен
субъектілерін анықтаса, құзыретті құраушысы мұғалім орындаға міндетті жалпы
кәсібилік және арнайы кәсіби-педагогикалық іскерліктер мен дағдыларды
құрайды.
Сол себепті дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби-педагогикалық қызметі оқу-
әдістемелік, әлеуметтік-педагогикалық, мәдени-ағартушылық, ғылыми-
әдістемелік, ұйымдастыру-басқарушылық, спорттық -дене шынықтыру,
салауаттандыру әрекеттерін жүзеге асыруы тиіс. Ал дене шынықтыру
мұғалімінің кәсіби-педагогикалық қызметінің құзыретті құраушысы
жалпыпедагогикалық және кәсіптену міндеттерін негізге алады.
Осы тұрғыдан, М.Я.Виленский, В.А.Сластениннің жалпыпедагогикалық
міндеттерге рефлексивті-талдағыштық, құрастырушы-жобалаушы, ұйымдас-
тырушылық-әрекеттік, түзетуші-реттеуші қызметтерді жатқызу қажеттігі туралы
тұжырымдарына сүйенуді жөн көрдік [26,20].
Мұғалімнің кәсіби-педагогикалық білімдері мен іскерліктерінің жүйесі
кәсіби-педагогикалық іс-әрекеттің моделі болып табылады. Бұл жерде кәсіби-
педагогикалық және іскерлік кәсіби-педагогикалық білімдерді оқыту мен
тәрбиелеу саласына үйреншікті, сондай-ақ жаңа күтпеген жағдайларда қолдану
әрекеттері ретінде қарастырылады.
Демек, кәсіби іс-әрекетке даярлықтың мазмұны болып табылатын болашақ
Л.П.Матвеевтің оқу құралында берілген тұжырымдамаға сәйкес дене шынықтыру
мұғалімінің білімдері мен іскерліктерін оның мамандыққа бейімделу іс-
әрекетінен іздеу керек [45].
Бүгінгі таңда дене шынықтыру мұғалімі мамандығының жобасын құру
жөніндегі педагогикалық еңбектерде негізінен үш үлгі қарастырылуда, оның
ішінде В.А. Сластениннің үлгісін негізге алуға болады. Олар қазіргі жағдай-
лардан туындаған мәселелер (немесе іс-әрекет түрлері); біздің еліміздің
қоғамдық-саяси құрылысының ерекшеліктерінен туындаған мәселелер (неме-се іс-
әрекет түрлері); кәсіптің, мамандықтың талаптарынан туған мәселелер (іс-
әрекет түрлері) ретінде шешуші орынға шығады [20].
Ол үлгінің бірінші блогы қазіргі маман ұғымына енетінді бейнелейді.
Жаңа заман маманға жаңа талаптар қояды. Ақпараттар тасқындап, білімдер тез
ескірген жағдайларда үздіксіз білім алу қажеттігі туады, яғни маман өз
бетімен жаңа білімдерді игеріп, жаңа мәселелерді шешуге даяр болуы тиіс.
Өзінің кәсіби іс-әрекетін әлеуметтік мәнді мақсаттарды есепке алып қайта
құру іскерлігі кәсіби іс-әрекеттің шартына айналады. Сондықтан маманды жаца
білім мен іскерліктерді игеруге үйрету, оқыту мақсаттарының бірі болып
табылады.
Үйрену іскерлігі өзінің қызметі бойынша іс-әрекеттің бірнеше түрлерін
қамтиды: жаңа ақпарат іздеу; жаңа ақпараттар алу үшін олардың көздерімен
(әдебиеттермен, компъютермен, Интернетпен, оқытушы-ғалымдармен және т.б.)
жұмыс істеуге тез бағдарлану; алған ақпараттан негізгіні ажырату оны
конспектілеп жазып алу; практикалық іс-әрекетті жаңа ойлап табылган
тәсілдермен, инновациялық технологиялармен жетілдіру, жеке веб-сайт ашу.
Қазіргі маманның кәсіби іс-әрекетінде инновациялық технологияны, яғни
ғылымның жаңа табыстарына негізделген технологияны жасау, игеру және
пайдалану талап етіледі. Іс-әрекеті инновациялық технологиямен байланысты
маманның шығарған өнімінің де оның өзінің де бәсекелестік қабілеті жоғары
болады. Модельдің бірінші блогымен байланысты оның екінші блогына нарықтың
даму жолына түскен егеменді еліміздің маманы шешетін мәселелер енеді.
Біздің еліміздің қоғамдық-саяси ерекшеліктерінің мамандарға талаптары
мынадай: инновациялық экономиканы дамыту, инновациялық технологияны дамыту,
инновациялық-индустриалдық дамуды жүзеге асыру, білім беру жүйесін
инновациялық есепке алып жетілдіру, инновациялық әлеуетті қалыптастыру.
4 сурет - Дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби-педагогикалық қызметінің
құрылымдық мазмұны
Модельдің бірінші екінші блоктарымен байланысты оның үшінші блогына
біздің зерттеу объектімізге сәйкес болашақ дене шынықтыру мұғалімдерін
инновациялық оқыту мен тәрбиелеу саласында шешетін мәселелері енеді.
Енді осы үшінші блоктың қосалқы блогын, яғни болашақ дене шынықтыру
мұғалімдерін инновациялық даярлығының іс-әрекетінің үлгісін құруымыз керек.
Ол үшін жоғарыда баяндалған мұғалімдер іс-әрекетінің, ерекшеліктерін
(үлгісін) маман үлгісін құру тәжірибесін басшылыққа аламыз. Өйткені жалпы
модельдер (мұғалімдердің кәсіби-педагогикалық іс-әрекетінің моделі, маман
іс-әрекетінің үлгісі) жеке модельді (болашақ мұғалімнің кәсіби-
педагогикалық іс-әрекетінің үлгісін) құруға қатысты әдістеме қызметін
атқарады.
Осы тұрғыдан Ж.М.Тулегенов, О.А.Аяшев, М.Б.Сапарбаев, К.Х.Закирьянов,
К.С.Мусин, С.Ж.Пралиев оқу-тәрбие практикасын болашақ мұғалімнің ғылыми
мәселелерді қабылдауға жүзеге асыруға даярлығы тұрғы-сынан қарастыру
керектігін атап көрсетеді [8,83,84,85,86,87]. Біз болашақ мұғалімнің
қызметін, яғни оның инновациялық мәселелерді қабылдауға жүзеге асыруға
даярлығы тұрғысынан қарастыруымызға болады.
Сондықтан, болашақ дене шынықтыру мұғалімдерінің кәсіби іскерліктер мен
дағдыларын қалыптастыру мазмұны жаңа мәселені шешудің дайындық кезеңдерін;
оны іске асырудың актілерін; үрдістің күйін (фазасын); оны дамытудың
кезеңдерін (стадияларын) анықтау арқылы жүзеге асырылады. Бұл үрдісті
жүзеге асырудың актілерін М.Құдайқұлов (интуиция - білім - ебдейлік),
В.А.Ким (идея-ұстаным-орындау) зерттеулері көрсеткен. Ал Б.М.Утегенованың
зерттеулерінің нәтижелері шығармашылық үрдісті орындаудың мынадай
кезеңдерін анықтаған: интеллектуалдық дайындық, мәселені таңдау, идеяның
тууы, оны шешудің жолдарын іздеу, жаңалықты
2. Болашақ дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби іскерліктері мен
дағдыларын қалыптастырудың нобайын (моделін) жасау;
Болашақ дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби қызметке даярлығын кәсіби
іскерліктері мен дағдылар деңгейінде қалыптастырудың педагогикалық
шарттарын негіздеу үшін осы мәселе бойынша педагогика және психология
ғылымдары саласында жүргізілген ғылыми зерттеулерге талдау жасалынды. Атап
айтқанда, болашақ дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби қызметке даярлығын
қалыптастырудың педагогикалық шарттарын зерттеген Л.С.Выготский,
Е.М.Иванова, Н.М.Борытко, В.В.Лобачев, Ш.Бахтыбекова, Т.Қуанышев,
Ж.М.Төлегенов, Ә.К.Әбділлаев, Ж.К.Оңалбек, т.б. [55,29,56,91,87,9,92,5]
еңбектерінде болашақ мұғалімді кәсіби қызметке даярлаудың оның тұлғалық
кәсіби-бағдарланған қасиеттеріне арналғаны жөн деп саналған.
Оның ішінде С.Т.Каргин, М.С.Молдабекова, М.О.Абдикаримов,
А.Б.Интыкбаева, В.Ю.Саловтар[93,100,101,] нақты педагогикалық шарттар-ды
туғызу болашақ педагогтарды кәсіби қызметке даярлауда шешуші міндет
атқарады десе, А.Б.Нұрлыбекова, К.С.Абишев, Б.И.Орумбаев, Т.Қуанышев
[103,97,9] даярлық жұмыстары арнайы ұйымдастырылған педагогикалық ортада
нәтижелі болады деп санайды.
Н.М.Борытко, Ж.Қобланов, Ж.Егизбаев, Л.С.Асмолова, У.С.Марчибаев,
В.В.Лобачевтар педагогикалық шарттар деп педагогикалық үрдістің өтуіне
маңызды ықпал етуші, мұғалімнің саналы түрде құрастырған сыртқы себебі деп
түсіндіреді [57,109,99,98,96,102]. Олар сыртқы себептерді мақсатқа жету
үшін оқытуды ұйымдастыру формаларын, білім мазмұны мен оқытудың әдіс-
тәсілдерін таңдау, құрастыру және қолданудың бағдарланаған нәтижесі болып
табылатынын көрсетеді.
Н.М.Борытко педагогикалық шарттарды айқындау үшін біраз зерттеу
шараларын жүзеге асыру қажет деп санайды [57, 76б] олар таңдап алынған
әдістер мен жұмысты ұйымдастыру формаларының дамыту потенциалы; теориялық
келістерде және педагогикалық тәжірибелерде нақты белгісі бар эпизодтар;
зерттеу мәселесін дамытуды ынталандыру және қарсы әсер ету; өте тиімді
әдістемелік тәсілдер мен жұмыс формаларын және басқарылатын педагогикалық
шарттарды таңдап алу; өзіндік көзқарасты дамытуға мүмкіндік беретін даму
логикасын педагогикалық тұрғыдан құру; үрдісті диагностикалау және түзету
құралдарын таңдау; ұсынылған шарттар жүйесінің нәтижелілігін дәлеледеуді
таңдау болып табылады.
Сол сияқты, Г.Д.Иванов, Д.Р.Абдикадыровтар болашақ дене шынықтыру
мұғалімінің кәсіби қызметке дайындығын қалыптастырудың педагогикалық
шарттарын анықтауда психологиялық-педагогикалық нобайға сүйену қажет жеп
санайды [94,95]. Олардың тұжырымдарына сәйкес нобай (модель) – схема,
физикалық құрылым, таңбалық форма, немесе формула түрінде берілген,
зерттелетін нысанаға ұқсас болатын, осы нысананың құрылымын, қасиеттерін
және өзара байланысын бейнелеп көрсететін жасанды нысана.
Біз өзіміздің зерттеу жұмысымызда Ш.М.Бақтыбаева, О.А.Аяшев,
А.Б.Нұрлыбекова, М.О.Абдикаримов, В.В.Лобачевтар ұсынған педагогикалық
нобай туралы ойларының негізгі ұстанымдарын пайдаландық [83,91,87].
Жоғарыда атқарылған талдау жұмысының негізінде осы зерттеу талабына
сәйкес педагогикалық нобай мынадай кезеңдерді қамтығаны жөн деп санаймыз:
1) зерттеу пәнін сапалық сипаттау, яғни нобайдың әдіснамалық негізін
таңдау; 2) нобайдың міндеттерін қою; 3) зерттеу нысанасының негізгі
элементтері арасындағы байланысты дәйектеу, нысанасының өлшемдерін және осы
өлшемдердің өзгеруін бағалау критерийлерін анықтау, өлшеу әдістемелерін
таңдау; 4) нобайды педагогикалық эксприментте қолдану; 5) нобайлау
нәтижесін түрлендіру.
Педагогикалық нобайлау үрдісі мынадай ұстанымдарға негізделді: зерттеу
мәселесін өрнектеу және педагогикалық жағдаяттың дамуын талдау; белгілі бір
құндылықтар және келістер жүйесінде ойлар ұсыну; жетекші ойларға және
құндылықтарға сәйкес қажет деп саналатын педагогикалық нысананы құрудың
нобайын әзірлеу; мақсатқа жетудің тәсілдері туралы ұсыныстарды өрнектеу;
қызмет, әрекеттің кезеңдерін сипаттау; күтілетін нәтижелерді бағалау
критерийлерін айқындау; педагогикалық қызметтің оңтайлы варианттарын
таңдау; ойды жүзеге асыру үшін қажетті міндеттерді нақтылау; диагностика
және түзету қызметтерін жүзеге асыру кезеңдерін анықтау; қорытынды кезең:
нәтижелерді түйіндеу, қорытынды.
Жоғарыда келтірілген ұстанымдар негізінде болашақ дене шынықтыру
мұғалімінің кәсіби іскерліктері мен дағдыларын қалыптастырудың нобайы
әзірленді (1 кесте). Нобайды әзірлеу барысында дене шынықтыру мұғалімінің
кәсіби-педагогикалық қызметінің құрылымдық және құзыреттілік (функ-
циональды) ерекшеліктері есепке алынды. Сонымен бірге, біз әзірлеген нобай
негізіне бірнеше психологиялық-педагогикалық принциптер кірді. Олар
жүйелілік принципі, диалог принципі, білімгерлердің даралық ерекшеліктерін
есепке алатын даралық принципі, ғылымилылық принципі, үздіксіздік принципі.
Біз әзірлеген болашақ дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби іскерліктері
мен дағдыларын қалыптастырудың нобайы кәсіби қызметке дайындық мақсатын,
құрылымын және дайындықтың қалыптасу деңгейлерін, білім беру үрдісінің
тиімділігін диагностикалау әдістері мент құралдарын, болашақ дене шынықтыру
мұғалімінің кәсіби іскерліктері мен дағдыларын қалыптастырудың
педагогикалық шарттарын қарастырады.
Болашақ дене шынықтыру мұғалімдерін кәсіби қызметке даярлаудың
даярлығын жоғары деңгейде қамтамасыз ету үшін оқу-тәрбие, әлеуметтік-
педагогикалық, мәдени-ағартушылық, ғылыми-әдістемелік, ұйымдастыру-шылық-
басқарушылық, денсаулық сақтау-салауатты өмір салтын насихаттау қызметтерін
қатар алу жүру қажет. дағдыларының мазмұны мен оларды ұйымдастыру формалары
нақты жүйені қамтитын нобайға (модельге)
Аталған кәсіби-педагогикалық қызметтер білімгерлердің 1-4 курстарда
алатын білім, іскерліктері мен сүйенеді. Онда дене шынықтыру мұғалімінің
кәсіби-педагогикалық қызметінің құрылымы (4-сурет) мен кәсіби қызметке
даярлығын қалыптастыру деңгейлері мен мазмұны (1 кесте) есепке алынып,
есепке алынып, академиялық типті оқу қызметін (лекция, семинар, практикалық
сабақтар, спорттық жаттығулар) және кәсіби қызметті ұйымдастыру формалары:
педагогикалық практика, сабақтарды талқылау, ғылыми зерттеу жұмыстарын
жүргізу әдіс-тәсілдері анықталынады.
Ұсынылып отырылған нобайға сәйкес зерттеу жұмысының негізгі мақсаты
білімгердің кәсіби қызметке даярлығын қалыптастыру үрдісінің тиімділігін
қамтамасыз ететін педагогикалық шарттардың қажеттігін көрсету болып
табылады. Біздің жұмысымызда оқытуды қарқындату және саралау арнайы
ұйымдастырылатын педагогикалық шарт ретінде болашақ дене шынықтыру
мұғалімін дайындау үрдісінде академиялық типті оқу қызметін ұйымдастырудың
(лекция, семинар, практикалық сабақтар, спорттық жаттығулар) тек мазмұнын
ғана өзгертіп қоймай, сонымен бірге сол үрдісті
ұйымдастыру формасын түрлендіру, яғни кәсіби оқыту формаларының
басымдығын қамтамасыз ету секілді педагогикалық шартты жүзеге асырудың
механизмін(рөльдік ойындар, тренингтер, топтық талдау, қарым-қатынастық
зерттеулер арқылы) тиімді қолдануға мүмкіндік береді.
Болашақ дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби іскерліктері мен дағдыларын
қалыптастыруда оқытуды психологиялық, ақпараттық бағдарлама құралда-рымен
қамтамасыз ету кәсіби қызметтің білімдік, құндылықтық және әрекеттік
мазмұнын байытуға, таңдау материалдарының қорын әзірлеуге және оқытуда сын
тұрғысынан ойлау технологиясының элементтерін пайдалануға, сол арқылы
педагогикалық қызметтің әрекеттік құраушысын күшейтуге мүмкіндік жасайды.
Ал рефлексияны дамыту арқылы ең басты педагогикалық шарт бола алатын
кәсіби қызметті ұйымдастыру формаларын, яғни педагогикалық практика
кезеңінде сабақтарды талқылау, ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізу, кәсіби
талқыдан өту секілді кәсіби қалыптасудың әрекеттік мазмұнын меңгерту
құзырлы педагогқа тән кәсіби іскерлік пен дағдыны қалыптастырудың соңғы
кезеңін қамтамасыз ете алады.
Сондықтан да нобай мазмұны бойынша оқу үрдісінде ойындарды топтық
формада ұйымдастыру ұжым мүшелерінің өзара бірлігі мен беріктілігін
қалыптастыруға жетелейтін тұтастығын, белгілі бір нәтижеге жетудің
табыстылығына ұжымның сенуіне, топтық қарым-қатынас үрдісінде
5 сурет - Болашақ дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби іскерліктері мен
дағдыларын қалыптастыру нобайы (моделі)
педагогикалық мәселелердің ортақтығына, бірін-бірі қолдауға ортақ
құралдарды іздеу және табуға жаттығу, топта қолдау табу үшін қажетті мінез-
құлық үлгілерін қолдану, оқушылардың сыртқы (бәсекелестік) ұмтылыстарын
ішкі (мазмұндық) ұмтылыстарға түрлендіру секілді нәтижелер алуға мүмкіндік
береді деп саналады.
Осы педагогикалық шарттар білімгерлердің кәсіби іскерліктері мен
дағдыларын дамытушы және қалыптастырушы шешуші факторлар бола алады. Олар
бір-бірімен үйлесімділік таныта отырып, өзара тәуелділік сипатын көрсете
алады. Сондықтан осындай ұйымдастыру формасы даралық және фронтальды
ұйымдастыру формаларына қарағанда бәсекелестіктен ынтымақтастыққа
жетелейтін тиімді форма болып табылып отыр.
3. Болашақ дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби іскерліктері мен
дағдыларын қалыптастырудың педагогикалық шарттарын жүзеге асыру тетігін
(механизмін) оқу-тәрбие үдерісіне енгізу;
2.1 Болашақ дене шынықтыру мұғалімдерінің кәсіби іскерліктері мен
дағдыларын қалыптастырудың қазіргі жайы және оны жақсарту жолдары
Болашақ дене шынықтыру мұғалімдерін кәсіби педагогикалық қызметке
даярлау мәселесі бойынша жүргізілген теориялық талдау дене шынықтыру
мұғалімдерінің кәсіби іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыруға жеткілікті
көңіл аударылмайтындығын көрсетті. Практика жүзінде болашақ дене шынықтыру
мұғалімдерінің кәсіби педагогикалық қызметке дайындығын қалыптастыру білім
беру үрдісінде тек лекция, семинар сабақтары, практикалық сабақтар,
спорттық жаттығулар секілді академиялық оқу формаларының басымдылығымен
жүргізіліп отырылғаны белгілі болды.
Біздің алдыңғы тарауда жасаған теориялық талдауымыздың нәтижелерін
тексеру үшін Тараз қаласының мектептерінде педагогикалық практикадан өтуші
білімгерлердің, сол сияқты Қ.Ясауи атындағы ХҚТУ Тараз институтының, Тараз
мемлекеттік педагогикалық институтының білімгерлерінің кәсіби педагогикалық
қызметке дайындығын зерттеу жұмыстары жүргізілді.
Білімгерлерінің кәсіби педагогикалық қызметке дайындығын зерттеу
нәтижелерін талдау барысында біз кәсіби педагогикалық қызметке дайын-даудың
жалпы мәселелерімен бірге, дене шынықтыру мұғалімінің педагогика-лық
қызметке даярлығы туралы ғылыми-зерттеулерге (Абдуллина О.А., Лобачев В.В,
Адамбеков К.И., Хмель Н.Д., Закирьянов К.Х., Мусин К.С., Пралиев С.Ж.,
Пфейфер Н.Э., Аяшев О.А., Касымбекова С.И., Нұрлыбекова А.Б., Абдыкадыров
Д.Р., Тойлыбаев Б.А., Қуанышев Т.Ш., т.б.) арқа сүйедік
[6,8,9,12,16,50,76,83,85,86,91,95,1 03,106].
Зерттеу материалдары бізге оқыту мен педагогикалық қызмет өтілінің
(стажының) болашақ дене шынықтыру мұғалімдерін кәсіби педагогикалық
қызметке даярлауға ықпалының дәрежесін талқылауға мүмкіндік берді.
Зерттеудің алғашқы кезеңдерінде, зерттеудің ғылыми мәселесін айқындау
барысында Тараз қаласының мектептерінде педагогикалық практикадан өтуші
білімгерлердің және мектеп мұғалімдерінің педагогикалық қызметін
салыстырмалы түрде бақылау жұмыстары жүргізілді. Бақылау жұмыстары Тараз
қаласының №30, 36, 5, 47, 26, 51, 12, 39, 17, 48,49 орта мектептері
базасында 2005-2008 жылдары аралығында жүргізілді.
Бұл анықтаушы педагогикалық эксперимент мектеп оқушыларының дене
шынықтырудың сапалық деңгейі мен дене шынықтыру сабақтарының өту сапасын
және дене шынықтыру мұғалімдерінің кәсіби іскерліктері мен дағдыларының
дайындық дәрежесін айқындау мақсатын бірінші орынға қойды.
Ең бірінші зерттеу жұмыстары бастауыш мектеп оқушыларының дене
шынықтыру сабақтары мен оқушылардың дене шынықтырудың қалыптасу деңгейлерін
зерттеуге бағытталды. Екінші кезеңде орта мектептің басқа буындары
оқушыларының дене шынықтырудың қалыптастыру мәселесі зерттелді. Үшінші
ретте мектеп мұғалімдерінің оқушылардың дене шынықтыру сабақтарында дене
шынықтыруының қалыптастыру іскерліктері мен дағдыларының деңгейлері
зерттелді.
Анықтаушы эксперимент дене шынықтыру сабақтары үстінде, сабақтан тыс
және мектептен тыс мерзім кезеңдерінде социологиялық зерттеу әдістерін
пайдалана отырып, оқушылардың жас және дара ерекшеліктеріне қатысты дене
шынықтыруының қалыптасу мүмкіндіктерін есепке алды. Сондықтан, зерттеуде
анкета, интервью, тест және әңгімелесу әдістері кеңінен қолданылды.
Педагогикалық практика барысында 3-4 курс білімгерлері бастауыш мектеп
жасындағы оқушылардың дене шынықтыру сабақтарының өту ерекшеліктері мен
олардың дене шынықтыруын қалыптастырудың бүгінгі жайының күрделі сипатта
болатындығын айқындады. Оларға қатысты дене шынықтыру іскерліктері мен
дағдыларының педагогикалық қызметінің табиғатына зерттеу жұмыстарын
жүргізді.
Мысалы, бастауыш мектеп жасындағы балалар үшін жоғары қимыл
белсенділігіне қажеттілік табиғи болып табылатындығы басты назарға алынды.
Ол баланың жеке дамуының мұралық бағдарламасымен салынған және балалар
ағзасының мүшелері мен құрылымының функционалды мүмкіншіліктерін үнемі
қеңейту қажеттілігін ескереді. Егер бұл мүшелер және құрылымдар үнемі
белсенділікті көрсетпесе, онда олардың даму процестері тоқталады. Ағзаның
онтогенетикалық даму барысы оның ортаның сыртқы факторларымен қарым-
қатынасын қамтиды.
Өсіп келе жатқан ағзаның функционалды жүйелерінің дамуы жүйелі және
гетерохронды өтеді. Бұл онтогенездің әр түрлі кезеңдерінде ортаның әр түрлі
факторларына үйренуіне алдыңғы шарттарды жасайды.
Жалпы білім беретін мектептің 1-4 сынып оқушыларының дене шынықтыру
деңгейін сипаттайтын психофизиологиялық және педагогикалық көрсеткіштер
зерттеуі орта мектепте өзгермейтін жағымсыз тенденцияларды анықтауға
мүмкіндік берді. Бұл дене шынықтыру процесінің толық емес екендігін
көрсетеді. Бастауыш мектептегі дене шынықтыру пәні бойынша оқу тәрбие
процесін жетілдіру мәселесіне арналған әдебиетін талдау педагогикалық
бақылауының ғылыми негізделген әдістемесін құрастыру үшін бастауыш
оқушылардың дене өсуі деңгейін, қимыл дайындылығы мен психикалық хал-күйін
сипаттайтын мәлімет көрсеткіштерінің кешенін негіздеу қажет болды. Кешенді
педагогикалық бақылау әдістері оқытудың кәдімгі және орны толтырылатын
формалары оқушылардың қимыл қасиеттерін жүйелі және жоспарға сай дамуына
ықпал жасайды. Практикада кең түрде қолданылатын тесттерді пайдалану дене
шынықтыру процесін алға жылжытуға, оқу бағдармалары мазмұнын түзетуге
көмектеседі.
Міне, 3-4 курс білігерлері жүргізген осындай күрделі мазмұнды жұмыстар
үш кезеңдік социологиялық зерттеуді (6-сурет) қамтыды. Зерттеуде үш кезеңде
анкета жүргізілді. Оған мектептегі дене шынықтыру мамандары, бастауыш сынып
мұғалімдері, 2-3 сынып оқушылары мен олардың ата-аналары қатысты. Біз
ұйымдастырған анықтаушы экспериментте жүргізілген социологиялық зерттеу
жұмысына барлығы 232 респондент қатысты.
1-ші кезең 2-ші кезең
3-кезең
6 сурет - Үш кезеңді социологиялық зерттеудің схемасы.
Анкеталық сауалнаманың бірінші кезеңінде дене шынықтырун қалыптас-
тырудың негізгі әлеуметтік-педагогикалық шарттары мен бастауыш мектептегі
оқу процесінің тиімділігін шектейтін факторларын анықтау міндеті қойылды.
Анкета жауаптары бойынша мұғалімдердің 93,2% оқушылардың жеке
ерекшеліктерін ескеру қажеттігіне басты назар аударды, ал дене шынықтыру
пәндері мұғалімдерінің 6,8% бұл пікірмен келіскен жоқ. Дене шынықтыру
сабағының мазмұнын бастауыш сынып мұғалімдері негізінен 1-ші сыныптан
бастап (2-ші жарты жылдық) ұйымдастыруды ұсынады.
Оқушылардың қимыл дайындығын бағалау көрсеткіштерін анықтауда
мұғалімдердің 28,1%-да қиындық тудыратыны айқындалды. Респонденттердің
95,5%-ы өз жұмысында кешенді бағдарлама талаптарымен байланысты белгілі
тест пен бақылау жаттығулар жиынтығын пайдаланады. Мұғалімдердің 4,5%-ы өз
жұмысында педагогикалық бақылауды үнемі пайдаланбайтынын байқатты.
Ата-аналардың пікірін зерттейтін социологиялық зерттеудің екінші
кезеңі олардың, балалардың дене шынықтыру білімі мәселесіне әр түрлі
қатынасын көрсетті. Себебі ер адамдардың 17,4 % және әйелдердің 17,2%
өздерінде үнемі жалпы қимыл белсенділігінің жетіспеушілігін байқайды.
Ерлердің 11,6% және әйелдердің 20,0% спортпен шұғылданбайды. 49,1% дене
жаттығуларын жасамайды. 78,6% ұйымдастырылған дене жаттығулар сабақтарына
бармайды. 36,7% демалыс мақсатында да дене жаттығуларын жасамайды. Жеке
дене жаттығулар сабақтарының тиімділігі оларды құру әдістемесі туралы ата-
аналар білімімен байланысты. Олар дене жаттығуларын қажетті жаттығуларды
таңдауы бойынша (19,5 %), түсетін күш сипаты мен көлемін анықтау бойынша
(10,2%), өзін-өзі бақылау ерекшеліктері бойынша (20,2%) таңдайтындықтарын,
ал дене шынықтыруын беру туралы әдістемелік білімдері жоқ (50,1%) екендігін
мойындайды.
Жеке дене жаттығулары сабақтарын құру әдістемесі бойынша ата-аналардың
өз денсаулығының жағдайына 18,7% қанағаттанады, 57,6%-жартылай, ал 23,6% -
қанағаттанбайдығы байқалды. Олар өз денсаулығын нығайту және көңіл-күйін
жақсарту мақсатында 63,8% дене жаттығуларымен айналысқысы келеді. 23,6% өз
денсаулығы жағдайымен қанағаттанбаса, респонденттердің 63,8% бос уақыты
болмаған соң, дене жаттығуларымен айналысқанын тоқтатқан.
Қосымша дене жаттығуларын қажет ететін сыныптарда сауалнама жүргізілген
оқушылардың 50% толық емес отбасында тұратынын, ал 30,8% жаттығулар жасау
үшін және демалу үшін пәтерде бос орыны жоқ екендігі анкета жүргізудің
үшінші кезеңінде белгілі болды.
Балалардың психофизикалық жағдайы туралы келесі мәліметтер бойынша
айтуға болады. Оқушылардың 27,1% денсаулықтары жақсы емес екендігін, 39,5%
- денсаулығы жақсы екендігін, және тек 33,4% денсаулығы мықты екендігін
айтты, бірақ барлық жағынан бақытты еместігін; 8,6% - онша жолы
болмайтынын; 17,9% - бәрі жақсы деп есептейді.
Анкета жауаптарын талдау барысында бастауыш мектеп оқушыларының дене
белсенділігінің деңгейін келесі мәліметтермен сипаттауға болады: аптасына 4
және одан көп рет дене жаттығуларымен балалардың 34,8% айналысады; 16,4%-
аптасына 2-3 рет; 10,2% -аптасына 1 рет; 8,5% - айына 1 рет және одан да
аз; ал оқушылардың 30,1% ешқашан айналыспайды. Оқушылардың 66,7% - спорт
секциясына қатыспайды; жаттықтырушының басқарумен сабақтарына қатынасы
позитивті респонденттердің 66,9%-на сабақтар өте ұнайды; 26,5% - на ұнайды;
0,7% - ұнамайды; 2,7% өте ұнамайды; балалардың 2,6% сабаққа қатыспайды.
Жүргізілген анкета бастауыш мектепте қосымша дене жаттығуларын қажет ететін
сыныптарына топтауды ұйымдастыру керек екендігін дәлелдеді. Тек кейбір
отбасылар балаларына дене жаттығулар жасатады, үнемі шынықтырады және
белсенді демалуға үйретеді. Мектептегі дене шынықтыру процесі барысында
дене жетілдіруге бағыттамалы тәрбиелеу, оқушылардың жасы мен жынысын
ескеріп, дене жаттығулары сабақтарының қажеттіліктері мен себептерін
назардан тыс қалып қояды. Социологиялық сұрау зерттеудің әдістемелік
негізін дәлелдеді: оқу процестің тиімділігі әлеуметтік педагогикалық
жағдайларды, дене белсенділігі мен психофизикалық денсаулығы деңгейін
есептегенде ғана толық қамтамасыз етіледі.
Зерттеу барысында бастауыш мектеп оқушыларының дене өсуі, қимыл
дайындығы мен психикалық жағдайы деңгейін сипаттайтын педагогикалық бақылау
көптеген мәлімет көрсеткіштерінің кешенінің қажеттігін растайды.
4. Болашақ дене шынықтыру мұғалімдерінің кәсіби іскерліктері мен
дағдыларын қалыптастыру жұмыстарының тиімділігін тәжірибелік-эксперименттік
жұмыстар арқылы тексеру.
Осындай дене шынықтыру мұғалімдері мен болашақ дене шынықтыру
мұғалімдерінің оқушыларға дене шынықтыруын беруге кәсіби дайындығын зерттеу
мақсатында ұйымдастырылған анықтаушы эксперименттік бақылауға Қ.Ясауи
атындағы ХҚТУ Тараз институтының, Тараз мемлекеттік педагогикалық
институтының практикант-білімгерлері және жұмыс өтілінің мерзімі әртүрлі
28 дене шынықтыру мұғалімдері мен оқытушылары қатыстырылды. Дене шынықтыру
мұғалімдерінің педагогикалық өтілі 5 жылдан 15 және одан да көп жылдарды
құрады. 16 мұғалімнің өтілі 15 жылдан жоғары және қалғандарының жұмыс өтілі
5-10 жылдар аралығын қамтыды.
Дене шынықтыру мұғалімдерінің кәсіби педагогикалық қызметке даярлығын
алдын-ала тестілеу бойынша педагогикалық еңбек өтілі 5 жылдан аспайтын
мұғалімдердің кәсіби қызметке дайындығын орташа, ал еңбек өтілі 15-25
жылдарға жақындайтын мұғалімдердің кәсіби қызметке дайындық көрсеткіші
жоғары деңгейге жақындайтындығы айқындалды. Яғни, еңбек өтілі аз дене
шынықтыру мұғалімдерінің басым көпшілігінің кәсіби педагогикалық қызметке
дайындығы орташа, тіпті төмен нәтиже көрсетті.
Біздің болашақ дене шынықтыру мұғалімінің кәсіби іскрліктері мен
дағдыларын қалыптастыру нобайын (моделін) жүзеге асырудың тиімділігін
диагностикалау жұмыстары психологиялық-педагогикалық әдістемелер арқылы
жүргізілді. Диагностикалау барысында оқу үрдісінің ұйымдастырылуы мен
нәтижелілігі, сол сияқты анықтаушы және қалыптастырушы эксперимент
кезеңдерінде болашақ дене шынықтыру мұғалімдерінің кәсіби педагогикалық
қызметке дайындығын қалыптастыру динамикасын анықтауға мүмкіндік беретін
тест кешендері қолданылды.
Оның ішінде, кәсіби қызметке білімдік (когнитивті) дайындығының
қалыптасуын диагностикалау мақсатында Педагогика, Психология, Дене
шынықтырун оқыту теориясы мен әдістемесі пәндерінен білімгерлердің қалдық
білімдерін тексеруге арналған тест тапсырмалары әзірленді. Сол сияқты
болашақ маманның дайындығының құндылықтық (аксиологиялық) құраушысының
қалыптасу деңгейін диагностикалау үшін В.В.Бойконың эмпатиялық қабілеттер
әдістемесі пайдаланылды (А қосымшасы). Бұл әдістеме бойынша болашақ
маманның өзінің кәсіби қызметін жүзеге асыру барысында кезде-сетін нақты
қарым-қатынастарға қатысты сезімдік толқу, жанашырлық таныту қабілеттері
бағаланады. Соның негізінде болашақ маман оқушымен немесе өзімен
байланыста, әрекеттес болған партнермен дұрыс қатынас жасауға басты назар
аударады. Бұл жағдай мұғалім мен оқушының арасында сенім қатынасына
негізделген байланысты қамтамасыз етеді деп саналады.
Болашақ мұғалімнің кәсіби педагогикалық қызметке дайындығында шешуші
міндет атқаратын әрекеттік құраушыны диагностикалауға ерекше көңіл бөлген
жөн. Бұл мақсатта біз, болашақ мұғалімнің физикалық қасиеттерін
диагностикалау үшін Гарвард степ-тестін пайдаландық (Б қосымшасы). Сол
арқылы болашақ дене шынықтыру мұғалімінің техникалық-тактикалық
іскерліктерін анықтауға мүмкіндік беретін жылдамдық, төзімділік, ептілік,
серпімділік секілді физикалық сапаларының даму деңгейлерін анықтауға
болады. Е.Ф.Бажина, Е.А.Голынкина, А.М.Эткиндалардың ұсынған субьек-тивті
бақылау деңгейіндегі тест-сұрақнама (Д қосымшасы) мен жеке тұлғаның
кәсіптік бағыттылығын айқындайтын тестер( И қосымшасы) бізге болашақ дене
шынықтыру маманының бойында жалпыпедагогикалық және кәсіби іскерліктердің
қалыптасу деңгейлерін айқындауға мүмкіндік берді.
Білімгерлерді дене шынықтыру бойынша кәсіби қызметке даярлауда оларда
рефлексияның қалыптасуын диагностикалау аса маңызды. Рефлексия білімгердің
өзін-өзі бағалай алуына, құбылыс пен оқиғаны тұтас көре білуіне, пайымдау
арқылы өз бетінше әрекеттерді жобалай алу қабілетін анықтай алуына
мүмкіндік береді. Осы мақсатта біз жеке тұлғаның (біздің зерттеуімізде дене
шынықтыру мамандығының білімгері) өзін-өзі бағалау қабілетін анықтауға
арналған Б.А.Сосновскийдің әдістемесін және И.О.Мотковтың тестісін
пайдаландық (Ж қосымшасы). Аталған әдістемелерді падалану барысында
білімгерлердің тұлғалық өсуінің өзіндік бағалау деңгейі және тұлғаның
даралық сапаларының күтілетін нәтижеге сәйкес келу дәрежесі зерттелінеді.
Яғни, тұлғаның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz