Бастауыш сыныптарда дидактикалық ойындар арқылы оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін қалыптастыру
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ ЖӘНЕ ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
ЖАЛПЫ ПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ
Педагогика және психология мамандығы
Диссертациялық жұмыс
Тақырыбы: Бастауыш сыныптарда дидактикалық ойындар арқылы оқушылардың
оқу-танымдық іс-әрекетін қалыптастыру
Орындаған: Аманжолова Ж.О.,
МПК-011 оқу тобы
Ғылыми жетекшісі, п.ғ.к.,
доцент: Кішібаева Д.
Түркістан 2011ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
1 БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ 8
ОҚУ-ТАНЫМДЫҚ ІС-ӘРЕКЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық әрекетін қалыптастырудың
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық әрекетінің ерекшеліктері35
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
65
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық әрекетін қалыптастыруда
дидактикалық ойындардың педагогикалық
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
2 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ
ОҚУ-ТАНЫМДЫҚ ӘРЕКЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
2.1 Бастауыш сыныптарда дидактикалық ойындар арқылы оқу-танымдық 79
іс-әрекетін қалыптастырудың қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының дидактикалық ойындар арқылы 90
оқу-танымдық іс-әрекетін қалыптастыру әдістемесі
... ... ... ... ... ... .
2.3 Тәжірибелік-педагогикалық эксперимент жұмысының 102
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 112
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Пайдаланылған 113
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 120
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі. Ғасырлар тоғысында өзінің жаңа даму жолы
мен болмысын айқындап алған Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырда болашақ буын
ұрпаққа білім беру мен тәрбиелеудің жаңа парадигмаларын қалыптастыруды
алдыңғы кезектегі міндет етіп қойып отыр. Бұл міндеттер жаңа әдіснамалық
жүйені жасауда дәстүрлі оқыту үдерісіне жаңашылдық сипатта қайта қарап,
оқытудың жаңа технологияларының табиғатын түсіне отырып, оқушылардың оқу-
танымдық іс-әрекетін қалыптастыру қажеттігін негіздейді. Айтылған мәселенің
басты ерекшелігі оқытудың нәтижесін алдын-ала болжап, оқушылардың білім
алуы барысында іздену-зерттеу және өз бетімен білім алу жүйесін, алған
білімін өмірдің жаңа жағдайларында пайдалана білу арқылы танылады. Әсіресе,
оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін қалыптастыру мәселесі қазіргі уақытта
бастауыш мектеп үшін өзекті мәселе күйінде қалып отыр. Сондықтан қазіргі
бастауыш мектептен бастап оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін қалыптастыру
маңызды міндет, ғылыми мәселе.
Бастауыш мектеп оқушыларының ойлау дәрежесі мен дербес іс-әрекеттегі
белсенділігінің қалыптасуына жан-жақты жағдай жасап, мектепте берілетін
ғылыми білім сапасын жаңа заман талаптарына сай іріктеу мен меңгерту
міндеттері олардың оқу-танымдық іс-әрекетін қалыптастыруға тікелей
байланысты. Осы күнге дейін, негізінен эмперикалық деңгейде қалып келген
дәстүрлі оқыту жүйесі мен заман талаптары арасында пайда болған
диалектикалық қарама-қайшылық бастауыш мектепте оқытудың жаңа сапалық
деңгейін қажет етуде. Оқушыны даяр білімді қабылдаушы объект емес, білімді
өз бетімен ізденуші субъект ретіне қарау мақсатында оқыту жүйесін
лайықтаудың қажеттігі артуда.
“Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында” әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырылған және жеке
тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын білім берудің ұлттық
моделін қалыптастыруға бағытталған міндеттер белгіленген. Әсіресе,
Қазақтанның халықаралық білім кеңістігіне енуге бағытталған шарттары
ретінде 12 жылдық білім беруге көшуді басты фактор деп қарастырады. Аталған
міндеттердің толық жүзеге асуы оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін
қалыптастыруға тікелей байланысты десек қателеспейміз. Сондықтан, жеке
тұлғаға өзіндік құндылық ретінде қарап, бастауыш мектептен бастап
оқушылардың оқу-танымдық әрекетін қалыптастыруда дәстүрлі оқыту әдістерін
әлемдік білім кеңістігіндегі оқытудың озық технологияларын толықтыра отырып
оқу үдерісін жетілдіру міндетіміз.
Осыған орай бастауыш мектепте берілетін білім мазмұнын жаңарту, оқытуды
белсендірудің жаңа әдістемелік жүйесін жасау, ең алдымен, әрбір оқушының
жан-жақты жетілуіне, ойлау белсенділігі мен ізденімпаздығының қалыптасуына,
нәтижесінде шығармашыл жеке тұлғасының оқу-танымдық әрекетінің қалыптасуына
қызмет етуі тиіс.
Тарихи тұлғалар, ғұлама ғалымдар Әл-Фараби, Ж.Баласағұн білім, тәрбие
мәселелері жайлы ілімдері мол рухани мұра. Әл-Фараби алған білімнің
философиялық негізін салып, ол білімді-философиялық категория және бүкіл
танымның даму үдерісінде қалыптасқан адамзат мәдениетінің рухани
қазынасының жиынтығы деп қарастырады.
Оқу-танымдық және ойын іс-әрекеттінің психологиялық негізін
Л.С.Выготский, П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов, Е.И.Машбица, С.Л.Рубинштейн,
Н.Ф.Тализина, М.Мұқанов, Қ.Жарықбаев, Ә.Алдамұратов, Г.М.Қасымова және
т.б. зерттеулерінде түрлі аспектілері, психологиялық тетігі қарастырылған.
М.А.Данилов, Б.П.Есипов, П.И.Пидкасистый, М.Н.Скаткин, В.А.Сластенин,
И.Ф.Исаев, Е.Н.Шиянов, Т.И.Шамова, Г.И.Щукина, А.К.Маркова және т.б.
еңбектерінде оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін ұйымдастырудың
педагогикалық мүмкіндіктері мен технологиясы анықталған.
Елімізде оқушылардың оқу-танымдық әрекетін қалыптастыру мәселесіне
байланысты соңғы кездері зерттеулердің мынадай бағыттары дамып келе
жатқанын атап көрсетуге болады: оқыту үдерісінде оқушылардың танымдық
қабілеттерін жетілдіру мәселелері (А.Х.Аренова, Г.Е.Алимұхамбетова,
Қ.А.Аймағамбетова, А.С.Әмірова, С.Н.Жиенбаева, Л.Х..Мәжитова,
Ә.Мұханбетжанова, Ж.А.Қараев, Г.К.Нұрғалиева, Р.С.Омарова,
Н.Қ.Тоқсанбаева, Т.С.Сабыров, С.Смаилов, Н.Н.Хан, Н.Д.Хмель т.б,); оқытуда
халықтық педагогика элементтерін пайдалану мәселесі (Қ.Бөлеев, К.Жарықбаев,
Ә.Табылдиев, Қ.Шалғынбаева т.б.); жеке тұлғаға бағытталған білім беру
(А.А.Бейсенбаева, С.Қ.Мұхамбетова т.б.); оқыту үдерісін жетілдірудің
маңызды аспектілері (Б.К.Момынбаев, О.С.Сыздықов, Ә.Ә.Жолдасбеков,
М.Н.Сарыбеков т.б.); оқу-танымдық іс-әрекетті қалыптастыру (Ш.Т.Таубаева,
С.К.Кенжебаева, Е.Ж.Рысбаев, А.С Мустояпова Л.Байсерке, Ж.Оңалбек,
Б.А.Тұрғынбаева А.К.Сариева және т.б.). Қарастырылған жұмыстар бүгінгі
таңда бастауыш мектеп оқушыларының оқу-танымдық әрекетін қалыптастыруда
маңызды болып табылады.
Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық іс-әрекетін қалыптастыруда
ойынның мәнін психологиялық негізін және т.б. жүйелеген.
Ойын дамуының тарихи аспектісі адамзат әрекетінің ерекше формасы ретінде
Е.А.Аркин, Е.А.Покровский, Р.И.Жуковская, Р.И.Меджерицкая, В.Г.Яковлева,
Т.И.Шамова және т.б еңбектерінде көрсетілген.
Оқу-танымдық әрекетті қалыптастырудың негізгі бағыты – жеке тұлғаны
қоғамның ең маңызды құндылығы ретінде танып, оның рухани дүниесінің баюына,
танымдық белсенділігінің қалыптасуы арқылы интеллектуалдық мүмкіндігінің
жоғары деңгейге жетуіне жағдай жасау.
Елімізде бастауыш сынып оқушыларының ойын әрекеті туралы оның ішінде
дидактикалық ойындарды оқу-тәрбие үдерісінде қолданудың жолдарын
Ф.Н.Блехер, Джафарлы, Г.И.Камаева, Г.А.Ляпина, Э.М.Муртазина, М.Мұхамедин,
А.К.Никифорова, Н.Н.Страздас, М.Т.Тұрыскелдина, Р.Т.Талипова,, Т.Иманбеков
зерттеуінде бастауыш сынып оқушыларының дамытушы ойындар арқылы оқу-
танымдық әрекетін қалыптастыру мәселесі ішінара қарастырылған.
Т.Ж.Бекботчаева, А.К.Айтпаева, Қ.Сағындықов, Г.М.Қасымованың
зерттеулерінде қазақтың ұлттық ойындарын дидактикалық мақсаттарына
жіктеген. Дей тұрғанмен, қазіргі бастауыш мектеп жағдайында оқушылардың
дидактикалық ойындар арқылы оқу-танымдық іс-әрекетін қалыптастырудың
қажеттігі мен бұл мәселенің теориялық тұрғыда және ғылыми-әдістемелік
жағынан қажетті зерттелмеуі, сонымен қатар бүгінгі бастауыш мектептің нақты
қалыптасқан жағдайында оқытуды белсендіру мүмкіндіктерін ескеру арқылы бұл
мәселені шешуге бағытталған зерттеу жұмыстарының жоқтығы қарама-
қайшылықтарды туындатып отыр. Осы қарама-қайшылықтардың дұрыс шешімін
іздестіру біздің зерттеу мәселемізді айқындауға және тақырыпты “Бастауыш
сыныптарда дидактикалық ойындар арқылы оқушылардың оқу-танымдық әрекетін
қалыптастыру” деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш сыныптарда дидактикалық ойындар арқылы
оқушылардың оқу-танымдық әрекетін қалыптастыруды теориялық тұрғыда
негіздеу және практика жүзінде іске асырудың әдістемесін жасау.
Зерттеу нысаны: жалпы білім беретін мектептің бастауыш сыныбындағы
педагогикалық үдеріс.
Зерттеу пәні: Бастауыш сыныптарда дидактикалық ойындар арқылы
оқушылардың оқу-танымдық әрекетін қалыптастыру үдерісі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер бастауыш сыныптардағы оқу-танымдық іс-
әрекетін қалыптастыруда дидактикалық ойындардың нақты мүмкіндіктері
анықталып, оның үлгісі мен әдістемесі жасалса, онда бүгінгі қоғам талабына
сай бейімделген, ойлау белсенділігі ұшқыр, жан-жақты, өзін-өзі үнемі
дамытуға бағыттайтын, ізденімпаздық іс-әрекетте белсенді жеке тұлғаны
қалыптастыруға болады, өйткені бұл қазіргі күнгі бастауыш мектептеріндегі
оқу үдерісінің тиімділігін арттыруға көмектеседі.
Зерттеудің міндеттері:
- бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық әрекетін қалыптастырудың
теориялық негізін айқындау;
- оқу үдерісінде дидактикалық ойынды қолдану арқылы оқушылардың оқу-
танымдық әрекетін қалыптастырудың шарттарын белгілеу;
- дидактикалық ойынды қолдану негізінде оқу-танымдық әрекетін
қалыптастыру әдістемесін жасау және оның тиімділігін тәжірибелі-эксперимент
жүзінде тексеру.
Зерттеудің жетекші идеясы: бастауыш сынып оқушыларының дидактикалық ойын
арқылы оқу-танымдық әрекетін қалыптастыру, олардың танымдық қызығушылығын,
танымдық белсенділігін, өзін-өзі дамыту және бағалау мүмкіндігіне ие
болуға негіз болады.
Зерттеудің әдіснамалық негіздерін таным теориясы, жеке тұлғаны іс-әрекет
арқылы дамыту теориясы, дамыта оқыту теориясы, ақыл-ойды сатылап
қалыптастыру теориясы және біртұтас педагогикалық үдеріс теориясы құрайды.
Тұлға дамуының жалпы әдіснамалық ұстанымдары, таным және тұтас
педагогикалық үдеріс теориясы, оқыту мен тәрбиедегі тұлғалық-бағдарлы тәсіл
тұжырымдамасы, танымдық қызығушылықты психологиялық-педагогикалық тұрғыдан
зерттеулер (Д.Б.Эльконин, В.Д.Давыдов, Г.И.Щукина, Н.Г.Морозова және т.б.),
дидактикалық ойын туралы (С.Т.Шацкий, П.П.Блонский, Д.Б.Эльконин)
теориялары басшылыққа алынды.
Зерттеудің көздері: Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы
(2007), Қазақстан Республикасындағы білім беру мекемелерінің 2006 - 2011
жылдарға арналған тәрбие жұмысының кешенді бағдарламасы (2005),
Қазақстан Республикасында Білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы, озат мұғалімдердің тәжірибелері.
Зерттеу әдістері: философиялық, әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық
және әдістемелік әдебиеттерді зерттеу мәселесі тұрғысынан талдау, жинақтау,
қорыту, бастауыш мектептің оқу бағдарламалары, әдістемелік құралдарын
талдау және жүйелеу; білім беруді ақпараттандыруға байланысты құжаттармен
танысу, ТМД елдерінің және республиканың жоғарғы оқу орындарында
жинақталған алдыңғы қатарлы тәжірибелерін зерделеу; зерттеу бойынша
мектептегі оқу-тәрбие үдерісін бақылау, сауалнама, әңгіме жүргізу,
педагогикалық үлгілеу, әдістеменің тиімділігін тәжірибелі-эксперимент
арқылы тексеру. Эмпирикалық жолмен алынған деректерді математикалық
есептеу, статистикалық өңдеу әдісі.
Зерттеудің кезеңдері:
Бірінші кезеңде (2002-2003 жж.) – зерттеу тақырыбы таңдап алынып, осы
мәселе бойынша философиялық, психологиялық, ғылыми-педагогикалық, оқу-
әдістемелік жұмыстарға талдау жасалынды, зерттеудің ғылыми аппараты
белгіленді.
Екінші кезеңде (2004-2006 жж.) - бастауыш сынып оқушыларының
дидактикалық ойын негізінде оқу-танымдық әрекетін қалыптастырудың
педагогикалық мүмкіндіктері айқындалып, оқушылардың оқу-танымдық әрекетін
қалыптастырудың көрсеткіштері, өлшемдері, деңгейлері анықталды.
Зерттеу нәтижесінде бастауыш мектептің оқу үдерісінде оқытушылардың
дидактикалық ойынды қолдану бағдарламасы және әдістемелік нұсқауы
тәжірибелік-эксперименттен өтіп, тиімділігі айқындалып, тұжырымдамалар мен
ғылыми қорытынды жасалынып, ұсыныстар берілді.
Зерттеудің ғылыми жаңалықтары және теориялық мәнділігі:
- бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық әрекетін қалыптастырудың
теориялық негізі айқындалды;
- оқу үдерісінде дидактикалық ойынды қолдану арқылы оқушылардың оқу-
танымдық әрекетін қалыптастырудың ерекшелігі белгіленді;
- дидактикалық ойынды қолдану негізінде оқушылардың оқу-танымдық
әрекетін қалыптастыру әдістемесі жасалды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі: бастауыш сынып оқушыларының
дидактикалық ойындарды математика, қазақ тілі пәндерінде қолдану арқылы оқу-
танымдық әрекетін қалыптастырудың әдістемесі ұсынылып, оның тиімділігі
тәжірибелі-эксперимент жүзінде тексерілді.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі: зерттеу нәтижелері әдіснамалық және
ғылыми-әдістемелік негіздерге сүйеніп айқындалған теориялық дәйектілігімен,
теориялық және тәжірибелік материалдар нәтижелерінің үйлесімділігімен,
кешенді әдіс-тәсілдердің қолданылуымен зерттеу жұмысының ғылыми аппаратқа
сәйкестілігімен, дидактикалық ойындарды қолдану арқылы бастауыш сынып
оқушыларының оқу-танымдық іс-әрекетінің қалыптастырылуы тәжірибелі-
эксперимент жүзінде тексерілуі, нәтижесі әдістемелік нұсқау, оқыту
бағдарламасы арқылы дәлелденуімен және жалпы білім беретін бастауыш мектеп
мұғалімдерінің іс-тәжірибесіне енгізілуімен, пайдаланылатын әдіс-
тәсілдердің тиімділігін арттырумен қамтамасыз етіледі.
Қорғауға ұсынылған қағидалар:
- философиялық, психологиялық, педагогикалық ғалымдардағы таным, іс-
әрекет, ойын теориялары бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық әрекетін
қалыптастыру ұғымының мәнін анықтауға негіз болады;
- оқушылардың оқу-танымдық әрекетін қалыптастырудың педагогикалық
шарттары, бастауыш сынып оқушыларының ерекшелігін ескерумен, дидактикалық
ойындардың репродуктивті, өнімді, ізденушілік бағытта таңдалуымен
айқындалады;
- бастауыш сынып оқушыларының дидактикалық ойындарды қолдану арқылы оқу-
танымдық іс-әрекетін қалыптастырудың әдістемесі оқу үдерісінің
табыстылығын қамтамасыз етеді.
Магистрлік диссертация құрылымы: Диссертация кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімде тақырыптың көкейкестілігі, өзектілігі, әдебиеттерге
қысқаша талдау, зерттеудің мақсаты мен нысаны, пәні мен міндеттері, ғылыми
болжамы, зерттеу әдістері, практикалық құндылығы сипатталып, қорғауға
ұсынылатын қаиғадалар, диссертация құрылымы баяндалған.
Бастауыш сыныптарда дидактикалық ойындар арқылы оқушылардың оқу-
танымдық іс-әрекетін қалыптастырудың теориялық негіздері атты тарауда
таным, оқу-танымдық әрекет, дидактикалық ойын ұғымдары және бастауыш
сынып оқушыларының оқу-танымдық әрекетін қалыптастырудың философиялық,
психологиялық, психологиялық, педагогикалық тұрғыда зерттеу деңгейі
сараланып, оның теориялық негізі анықталды.
Бастауыш сынып оқушыларының дидактикалық ойындар арқылы оқу-танымдық
әрекетін қалыптастырудың мазмұны және әдістемесі атты екінші тарауда
дидактикалық ойындарды оқу үдерісінде қолдану арқылы оқу-танымдық әрекетін
қалыптастырудың мазмұны мен әдістемесі көрсетіліп, өткізілген экспериментке
талдау жасалынды.
Қорытындыда ғылыми-педагогикалық және тәжірибелік-эксперименттік
жұмыстардың нәтижелеріне негізделген қорытындылар мен нақты ұсыныстар
берілді.
Қосымшада дидактикалық ойындардың қолданылуы, оқушылардың білімін
тексеруге арналған тест материалдары, сауалнамалар және зерттеу жұмыстарын
енгізуді растайтын құжаттар келтірілген.
1 БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ОҚУ-ТАНЫМДЫҚ
ІС-ӘРЕКЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық әрекетін қалыптастырудың
мәні
Біз таңдаған зерттеу пәні мен мәселесін әдіснамалық талдаудың
қажеттілігі – білім беру және оқушы тұлғасын дамытуда оның белсенді оқу-
танымдық іс-әрекетін ұйымдастыру арқылы қалыптастырумен түсіндіріледі.
Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық іс-әрекетті қалыптастыру мәселесі
көп қырлы. Себебі білім беру және оқушы тұлғасын дамытуда оқу-танымдық іс-
әрекет ғылыми пәндердің кең аясын қамтитын ұғым болып табылатындығын
көрсетеді. Мұндай тұжырым бұл ұғымды философиялық, физиологиялық,
психологиялық, педагогикалық, дидактикалық тұрғыдан қарастыру қажеттігін
анықтайды. Оқу-танымдық іс-әрекетті әдіснамалық талдау диалектика
заңдарына, оның таным теориясына, сонымен қатар зерттеудің диалектикалық
әдісіне шығармашылық тұрғыдан сүйенуді ұсынады. Ғылыми еңбектерде
диалектикалық әдістің негізгі талаптары: пәннің барлық жақтарын меңгеру;
пәнді өзіндік логикалық дамуы бойынша қарастыру; барлық адамдық практиканы
пәннің толық анықтамасына енгізу; абстракциялық ақиқат жоқтығын, ақиқат
әрқашан нақты екенін ескеру [141, .290-б]. Сондықтан аталған мәселені осы
тұрғыдан талдау келесі талаптарды орындауды білдіреді:
1. Зерттеліп отырған мәселенің тірек ұғымдарын талдау олардың таным
теориясы негізінде орындалуы тиіс.
2. Ғылыми және оқу танымының байланысына негіздеп, оқу танымының маңызды
белгілерін және оны орындау кезеңдерін ерекшелеу қажет.
3. Бастауыш сынып оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекеті объективті
нақтылық және әрқашан даму үстінде болатындығын сезіну, сонымен қатар әрбір
оқушының тұлға ретінде дамуын қаматамасыз ету қажет.
4. Таным мен тұлға дамуының қозғаушы күші қарама-қайшы екендігін сезіну
қажет. Біз өз зерттеуімізде осы төрт талаптарды орындауға тырыстық.
Сонымен бірінші талапқа тоқталатын болсақ, зерттеудің нысаны мен пәні
тірек ұғымдар ретінде келесі ұғымдарды: таным, іс-әрекет, оқу деген
ұғымдарын қарастыруды қажет етеді.
Бiлiм беру жүйесi қоғамның әлеуметтiк – экономикалық дамуында жетекшi
рөл атқарады, сондай – ақ оны әрi қарай айқындай түседi. Ал бiлiмнiң
қалыптасып, дамуының жалпы шарттары философияның негiзгi мәселесi – рухтың
материяға, сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан зерттелетiн iлiм таным
теориясы деп аталады. Таным теориясының басқа ғылыми теориялардан түбiрлi
айырмашылығы – ол бiлiмнiң қалыптасуы мен негiзделуiнiң жалпы ұстанымдарын,
объективтiк қатынастарды анықтауға мүмкіндік береді.
Таным, ол әрекеттің мақсаты мен түрткісін анықтайтын тұлғаның ақпараттық
қорын құрайтын қоғамдық-тарихи үрдіс философиялық категория болып табылады.
Философиялық сөздікте: таным – заттардың эмоциялық мазмұнын немесе ақиқатты
табу мақсатындағы заттардың күйін, жағдайын меңгеру болып табылады [108].
Психологиялық сөздікте таным Педагогикалық сөздікте таным – әлем туралы
шынайы білімдерді алуға деген субъектінің шығармашылық іс-әрекеті деп
жазылып [109], сыртқы орта туралы ақпарат алу тұрғысынан берілген.
Бірқатар философиялық еңбектерде танымның әдіснамалық негіздері
нақтыланған. В.А.Жуковтың пайымдауынша, таным:
- адам өзінше жаратылған, қайталанбайтын, өзіндік құндылық ретінде
өмірлік мағына кеңістігінде қабылданатын тұлға, бұдан бұл мәселе
адамның тұлға ретіндегі қалыптасуына алмасады;
- адам мәдениет кеңістігінде рухани құндылықтарды құрайтын серік ретінде
қарастырылады, бұдан тұтасымен алғандағы жеке тұлға мен қоғамның
интеллектуалдық құндылықтар жүйесіндегі әрекеті пайда болады;
- әлеуметтік кеңістікте адам әлеуметтік рөлді тасымалдаушы ретінде
қарастырылады, бұдан қоғамдық қызметке деген әрекеті пайда болады;
- жағдаят тұрғысынан алғанда, адам жеке мақсаттарға жету құралы ретінде
қарастырылады, бұдан нақты жағдайлардағы олардың өзара қарым-қатынас
ретіндегі іс-әрекетте туындайды [13]. Автордың көзқарасы бойынша, танымдың
іс-әретпен байланысы болған жағдайда ғана ақиқатты таниды.
Ә.Нысанбаев[14], Д.Кішібеков[15], Ұ.Сыдықов[16], Г.Нұрышева[113]
танымға сыртқы заттар мен құбылыстардың, олардың қатынастарының адам
санасында идеалды образдар жүйесі ретінде бейнелеуінің қайшылыққа толы
күрделі үдерісі деп анықтама берген. Ғалымның таным барысында адам өзін
қоршаған ортаны игереді, ол туралы білімі кеңейіп, тереңдей түседі, адамның
заттар мен құбылыстар туралы жалпы мәліметі ішкі мәнге қарай ұмтылып,
жүйелі, шынайы білімге айналады, сондықтан танымды адамның жаңа әрі тың
білімді игеріп, рухани баюы деп те есептеуге болады деген құнды пікірімен
де келісуге болады. Бейнелеудің философиялық теориясы тұрғысынан алғанда
танымның үш түрі: сезімдік, логикалық және прагматикалық жағынан
ерекшеленеді [113]. Сонымен, бастауыш сынып оқушыларының танымын дамытуда
сезімдік, логикалық және практикалық түрі ұйымдастырылуы шарт деп санаймыз.
Таным теориясында танымның маңызды жақтары ретінде бейнелену көрінеді.
Мұнда бейнеленудің бірнеше деңгейлері ерекшеленген:
1) өлі табиғатта бейнеленуі;
2) тірі табиғатта бейнеленуі;
3) әлеуметтік деңгейдегі бейнеленуі;
а) жеке санамен сезінуі;
ә) қоғамдық санамен сезінуі.
Біздің мәселемізді талдау үшін жеке деңгейдегі бейнеленуі маңызды болып
табылады. Танымды адамның ерекше бейнеленуі, объектінің маңызды
сипаттамаларын көрсетуі ретінде жүзеге асыру, тек қана белсенді іс-әрекетті
ғана емес, сонымен қатар адамның ерекше жүйені жасанды заттарды жасауын
ұсынады [226, c.90]. П.В.Копнин танымды нақтылықты ойлау формасында,
алдыңғы қатарлы идеяларды, практикалық іс-әрекетті тануды адам
қажеттіліктеріне сәйкес заттар әлемін жасау ретінде анықтайды [126,
c.123]. Ғалымдарыдың пікірінен таным ақиқатқа жетуге бағытталып, білімді
үйрету деп тұжырымдаймыз. Білім ақиқат болуы тиіс деген пікір күмән
туғызбайды. Б.И.Липский ақиқатқа объективті нақтылыққа сәйкес келетін және
субъективті мақсатқа жету үшін оны түрлендірудің теориялық негізі ретінде
көрінетін адам санасының мазмұны ретінде түсіндіреді, яғни ақиқат- субъект
іс-әрекетінің мақсатының негізі, оның мәні объективті нақтылықты
түрлендірумен қорытындылады [5, c.96]. Сонымен, жаңаны тану – адамның
санасын дамыту мен қалыптастыруды білдіреді. Мұнда авторының логикасына
сүйенетін болсақ, адамның санасы туралы келесідей тұжырым жасауға болады:
1) объектілердің, таным заттарының барылығын саналы түрде түсіну;
2) адамның өзін таным субъектісі ретінде сезінуі;
адамның өзінің мүмкіндіктерін сезінуі бұрыннан бар білім негізінде
орындалады.
Біздің көзқарасымызша, бұл тұжырым оқушылардың оқу-танымдық іс-әректін
ұйымдастыру үшін маңызы бар. Соның ішінде іс-әрекетте сананың негізгі
қызметін жүзеге асыруда:
- бейнелік-ақпараттық;
- бағдарланушылық;
- коммуникативтік [5, c.100].
Сонда сана – сыртқы әлемнің мақсатқа бағытталған бейнесі, алдын-ала
әрекеттің құрылымын ойлау және олардың нәтижелерін көре білуі, адамның
нақтылықпен өзара қарым-қатынасын дұрыс реттеуі және бақылауы [5, c.78-
83]. Бірақ ақиқат, таным үдерісі, санадан іс-әрекет дамиды. Таным
теориясы кітабында (В.А.Лекторский және Т.Н.Ойзерманның редакциясымен)
бейненің даму үдерісі қарастырылады. Мұнда дамудың бірінші кезеңі
белсенділіктің бағдары із болып табылады, сонда бейне әрекеттік сипатқа ие
болады. Дамудың келесі кезеңі – нервтік және нервтік-психикалық бейнелеу.
Бұл кезеңде белсенділіктен мінез-құлыққа ауысу пайда болады. Осылайша,
тұлғаның дамуын бір бейнеден екінші деңгей ауысу арқылы, яғни
белсенділіктен мінез-құлыққа, бейнеленуден ойлауға, сезімдік-сензитивтік
бейнеленуден абстрактылы-ойлауға көшу ретінде түсіндіруге болады. Бұл
кезеңдер тұлғаның дамуы мен іс-әрекетінде жүзеге асырылады. Бізге қызықты
кезең бейнеленудің даму кезеңі – ойлаудың қалыптасу кезеңі. Ойлау –
объективтік әлемнің ұғымдағы, пікірдегі, теориядағы және т.б.
бейнеленуіндегі белсенді үдеріс, ол кез келген тапсырманың шешімімен,
жалылауымен және әлемді тану тәсілдерімен байланысты [246, c.295]. біз
баладан бейнеленудің дамуының ең жоғарғы деңгейін – ойлауды күтіп отыруға
құқығымыз жоқ, егер балада бейнеленудің алдыңғы деңгейлері қалыптаспаса,
оның дамуының бірінші кезеңі жүзеге асырылмаған. Өкінішке орай, біздің
мектептеріміз ойлауы толықтай қалыптаспаған, ұғым, пікір, ой қорыту тәрізді
ойлау формаларының толықтау немесе бөлшектей дамымаған оқушыларға бай
екендігі туралы бақылауымыз қажет. Егер анықтамаға сүйенсек: Ойлаудың
жалпы мағынасын заттардың сезімдік және түсіндірмелік бейнесімен операция
жасау үдерісі ретінде анықтауға болады [5, c. 158], онда мектептің
оқушылары заттардың сезімдік және түсіндірмелік бейнелерімен операция
жасай алмайды деген сөз.
Тұлға және танымның дамуы, сонымен қатар өзін-өзі саналы түсіну –
адамның өзінің Менін сезінуін білдіреді. Таным актысының пайда болуы
субъектінің танылған объектіден айырмашылығын ұсынады, онда дербес алғанда,
анқыт заттардың және сананың субъективті жағдайын ажырату да қамтылады
[226, c.91]. Тұлғаның даму және таным дамуының үдерісі, көп жағынан сәйкес
келеді, атап айтқанда: Ойлаудың объектімен сәйкес келуі үдеріс болып
табылады: ойлау (адам) өлі тыныштық, қарапайым сурет (бейне), ашық-түсті,
ұмтылыссыз, қозғалыссыз ... түріндегі ақиқат ретінде көрінбеуі керек. Таным
ол мәңгілік, ойлаудың объектіге шексіз жақындауы. Табиғатың адам
санасындағы бейнесін өлі емес, абстрактылы емес, қозғалыссыз, қарама-
қайшылықсыз ретінде түсінбеу керек, оның қозғалысының мәңгілік үдерісінде,
олардың қарама-қайшылығы мен шешімінің туындауында екендігін түсіну қажет
[141, c.176-177]. Сана, таным үдерісі, тұлғаның таным субъектісі ретінде
дамуымен бірге, іс-әрекет дамиды. Мұнда бірінші не дамитындығын, қандай
даму себебі, қайсысы салдары болатындығын тұжырымдау қиын. Жоғарыдағы таным
туралы талдауларды ескерсек мынандай қорытынды жасауға болады: таным-
объективті әлем заңдылықтарын түсінуге, білімді меңгеруге бағыталған іс-
әрекет.
Қазіргі философияда іс-әрекет ұғымының анықтамасын тұжырымдауда бірдей
көзқарас жоқ. Философиялық сөздікте іс-әрекетке келесідей жалпылама
анықтама беріледі: Іс-әрекет – бұл үдеріс, оның барысында адам табиғатты
шығармашылық түрде түрлендіріп, өзгертеді. Мұнда адам субъект, ал табиғат
іс-әрекет объектісі болып табылады [246, c. 91]. Бұл ұғымның басқаша
тұжырымдамасын Э.Г.Юдин Философиялық энциклопедиялық сөздікте келесідей
келтірген: Іс-әрекет адамның қоршаған әлемге белсенді қарым-қатынасының
ерекше формасы, оның мазмұны осы әлемді мәдениеттің жеке формаларын дамыту
мен меңгеру негізінде мақсатқа сай өзгерту мен түрлендіруден құралады
[247, c.267-268].
Іс-әрекет, осылайша объект мен субъектінінің белсенді қарым-қатынасының
формасы бола отырып, оларды өзара байланыстырады. Бұл қарым-қатынастың
мақсаты әлемді, басқаша айтқанда іс-әрекет объектісін өзгерту мен
түрлендіру болып табылады. Мұнда автор, сонымен қатар басқа философтар іс-
әрекетті формалардың (сезімдік-практикалық және теориялық), түрлердің
(ойын, оқу, еңбек, таным), тәсілдері мен әдістері және т.б. бүтіндей
бірлігі ретінде түсіндіреді. Философтардың пайымдауынша, іс-әрекет – бұл
адамдардың қоршаған дүниедегі ақиқатты жаңадан жасауы. Адамның барлық
материалдық және рухани іс-әрекетінің түрлерімен орындалады, оның басты
белгісі – қоршаған әлемді шығармашылықпен қайта жасауы. Ж.М.Әбділдин [221],
М. Б.Демин [222], Н.А.Бердияевтің [16] философиялық еңбектерінде іс-әрекет
адамның қоршаған болмысқа деген белсенді қатынасының маңызды формасы
ретінде анықталады. Қазақстандық философ Т.Ғабитовтың пікірінше, адам іс-
әрекеті саналығымен ерекшеленетіндігі белгілі. Өйткені іс-әрекет басталмай
тұрып, оның қалаулы нәтижелері субъекті санасында туады, қалыптасады және
нақтыланады. Мұнда алдын ала жинақталған тәжірибе, әлеуметтік-психологиялық
стеротип үлкен рөл атқарып, қойылған мақсатына тікелей байланысты болады.
Психологиялық – педагогикалық әдебиеттердегi талдауда көрсетiлгендей
оқу-танымдық іс-әрекет терминiнiң негiзiнде іс-әрекет жөнiнде түсiнiк
жатыр. Ол әр түрлi салада талдауды талап етушi көп аспектiлi феномен
ретiнде көрiнедi:
- биологиялық (П.К.Анохин, В.М. Бехтерев, Н.А.Бернштейiн, А.Илиади, И.М.
Сеченок т.б.);
- психологиялық (Б.Г. Ананьев, М.Я. Басов, Л.С. Выготский, Б.Ф. Ломов
т.б.);
- педагогикалық (Ш.А. Амоношвили, Я.А. Коменский, Д. Локк, Ж.Ж. Руссо,
К.Д. Ушинский, Г.И. Щукина т.б.).
Биологиялық аспект – іс-әрекет мәселелерi түсiнiгiмен байланысты
белсендi бастама адамда энергияның жиналуының нәтижесi болып табылатындығы
жөнiнде түсiнiкпен тығыз байланысты. Ол өзiн-өзi ретке келтiрумен
негiзделедi. Биологиялық іс-әрекет адамның ортаға бейiмделуiн қамтамасыз
ететiн оған тән тұқым қуалау қасиетi. Оны өзара қарым – қатынас кезiнде
ағза мен оның тiршiлiк ету шарттарымен аралығында туатын қарама –
қайшылықты жоюға бағытталған физиологиялық механизмдер ғана туып қоймайды,
сонымен қатар осы әсердi жоюға мүмкiндiк беретiн және мiнез–құлық құруға
өткен оқиға емес, алдағы оқиғаға бағытталған мүмкiндiк беретiн
физиологиялық механизмдер де туып отырады (П.К. Анохин). Мұнда іс-әрекет
бейне белгiсiн тұрақтандырушы сапа болып табылады, бұл тiрi материяның
iштей детерминацияланған iс – әрекетiнiң бiр түрi болып табылады. Адам
өзiндiк табиғи сапаларының күшiмен, әлеуметтiк мәндiлiк күшiмен де белсендi
келедi.
Психологиялық аспект - тұрғысынан іс-әрекет С.Л.Рубинштейн
көзқарасындағы жалпы психика жөнiндегi детерминистiк түсiнiк беру сұрағының
бiр бөлiгi ретiнде қарастырылады. Мұнда іс-әрекет iшкi шарттар арқылы
болатын сыртқы себептерiнiң әрекетiнде көрiнедi, сыртқы шарттардың нәтижесi
және ол iшкi сапаларға тәуелдi. Iшкi мен сыртқының қарым – қатынасы
өзбеттiлiктiң және сыртқы әсер жауап беру белсендiлiгiнiң өсуiнде көрiнетiн
күрделi шарттардың жоғарылауына сай өзгерiп отырады. Іс-әрекет адамның жаңа
қарым – қатынасына айналады, бұл – адам жеке тұлға ретiнде көрiнгенде және
белсендi әрекет қарым – қатынас иесi болған жағдайда болады.
С.Л.Рубинштейн адамның іс-әрекетін былай түсiндiредi: Сыртқы себептер
мен сыртқы әсерлер әрқашан iшкi шарттар арқылы әрекет жасайды. Іс-әрекет
субъектiнiң объектiге қатынасын қарастырады. Ол қатынас мына сәттердiң
болуын қалайды:
- объектiлерге бағытталған ыңғайлы таңдаушылық,
- объектiнi таңдаудан кейiнгi мақсаты,
- тапсырмаларды қою,
- iс-әрекетке объектiнiң қалыптасуы,
- мәселенi шешуге бағытталуы.
Практикалық әрекеттiң жүру барысында субъект қоршаған әлемге әсер етедi,
таниды, өз қажеттiлiктерiмен мақсаттарына сәйкес құрады.
Әлеуметтiк тұлғалық аспект мәселелерi iс – әрекет кезiндегi тұлғаның
белсендiлiгiн зерттеумен байланысты. Тұлғалық іс-әрекет – адамның тек
табиғи қасиетi ғана емес дегенге сүйенедi. Бұл орайда субъект белсендiлiгi
сыртқы материалды iшкi психикалық әрекетi өз қатарына қосатын iс -
әрекеттiң бiрдей жүйесi болып табылады (Б.Г.Ананьев, В.М.Бехтерев,
Л.С.Выготский, С.Л.Рубенштейн). Тұлға іс-әректеттің өзiне ғана тән түрiне
ие – әлеуметтiк өзiндiк әрекет, мұнда ол белгiлi әнтижеге жетедi. Бұл
әрекет өз жеке тұлғасының өзгеруiмен және әлеуметтiк ортаның өзгеруiмен
байланысты өзгеруi мүмкiн. Психолог Б.Г.Ананьев іс-әрекеттің ерекше түрі
ретінде таным деп көрсетті.
Іс-әрекет тұлғаның әлеуметтiк сапасы деп қарастырсақ, оны әрекеттiң
қысқа сипаттамасында қарастырып көрген дұрыс. Әрекет бұл адамның қоршаған
ортаның меңгеруiнiң және құрылуының бiр түрi. Жеке тұлға әрекет барысында
қалыптасады, дамиды. Тұлғаның әрекетке қарым-қатынасына байланысты, әрекет
мақсатқа жете алуы бойынша әртүрлi болуы мүмкiн. Белсендiлiк болмыстық
қоғам формаларын құруға және адамның адамның қоғамдық мәнiн жүзеге асыруға
бағытталған әрекет болып табылады.
Педагогикалық аспектiдегi іс-әрекет мәселесiн зерттеу берiлген түрлi
түсiндiрумен байланысты:
- әрекет баланың таным iс – әрекетiне (мақсатқа жетудiң тиiмдi
жолдарын таңдау, талпыныс, дайындық жүзеге асыру) деген қатынасын
сипаттайтын тұлғаның бiр белгiсi ретiнде түсiндiредi
- әрекет субъектiнiң iс – әрекетке қатынасын (қажеттiлiк, мотив, ерiк
күшi, эмоция) көрсететiн негiзгi белгiлермен қатар тұлғаның
сипаттамасы ретiнде түсiндiрiледi.
- әрекет жөнiндегi қысқаша сипаттамадағы таным мақсаты – объективтi
шындықтағы индивидтiң санасындағы бейнемен шектеледi. Әйтседе, іс-
әрекет танымның ерекшелiгi немесе байланысты екенiн түсiну үшiн,
таным үдерісiнiң болуымен, бiр – бiрiнен айырмашылығы бар
репродуктивтi және продуктивтi атты таным шындық әлемiнiң көрiнiсi
ретiнде субъект санасында екi деңгейге ие екенiн ескеру қажет. Іс-
әрекеттiң дамуы репродуктивтi деңгейден iздеу – орындау арқылы
продуктивтi деңгейге дейiнгi тұлғалық даму үдерісi қамти отырып
жүзеге асады.
Бұдан іс-әрекет ұғымы анықтамасы көрсеткеніндей, оның мақсаты бірнеше
жағынан көрінеді:
- іс-әрекеттің объектісі ретінде нақтылықты түрлендіру мен өзгерту;
- қажеттіліктерді қанағаттандыру;
- іс-әрекет субъектісін қалыптастыруды өзгерту, бұдан тұлғаны дамыту
мен білім беруді өзгерту туындайды.
Іс-әрекет үдерісінде субъект нақты затты, алғашқы кезде субъективті
мақсатқа, білімге, жоспарға айналдырады. Олар жасаған зат адами мағынаға ие
болады және адамның іс-әрекеті жүйесі аясында қызмет атқарады, сондай-ақ
субъектінің қызмет органы ретінде көрінеді [226, c.89].
Екінші және үшінші кезеңдер қажеттіліктер- тұлғаның бір қасиеті болып
табылатындықтан біріктірілуі мүмкін. Сондықтан, біз жоғарыда іс-әрекет
мақсатының екі жақтылығы туралы айтқан болатынбыз. Сонымен іс-әрекет,
бірінші кезекте, адамның қоршаған әлемге және қоршаған әлемнің адамға әсер
ету үдерісі болып табылады. Бұл өзара әрекет үдерісі болып есептелінеді. Іс-
әрекет ұғымына біз үш негізгі элементті ерекшеледік: адам іс-әрекеттің
субъектісі ретінде; қоршаған нақтылық іс-әрекеттің объектісі ретінде;
олардың арасындағы өзара әрекет. Мұны шартты түрде келесі суреттен көруге
болады (1-сурет).
1-сурет. Іс-әрекет ұғымы элементтері
Бірқатар зерттеушілер іс-әрекетті адамның қоршаған нақытылыққа қарым-
қатынасын жүзеге асыру үдерісі ретінде анықтайды. Адамның қоршаған
нақтылықпен қарым-қатыаныс әртүрлі формада көрінетін болғандықтан, іс-
әрекет әртүрлі формадаға, түрде ұйымдастырылуы мүмкін. Іс-әрекетті түрлерге
бөлу, адамның қоршаған әлеммен қарым-қатынасының сипатына тәуелді жүзеге
асырылады. Қарым-қатынасты жүзеге асыру іс-әрекеттің кез келген мысалы,
танымдық түрінде, іске асырылады. Бұдан, біз іс-әрекетті адамның қоршаған
нақтылықпен өзара әрекеті үдерісі ретінде анықтай аламыз, онда адам да,
қоршаған орта да өзгереді, түрленеді. Өзара әрекет арнайы мақсатпен жүзеге
асырылады, соның ішінде осы ұғымды кеңінен қарастырғанда адамның кез келген
қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсаты арқылы жүзеге асырылады. Біз,
зерттеу мәселемізге әдіснамалық талдау жүргізе отырып, таныммен байланысты
өзара әрекетті, қажеттіліктерді ескеруіміз қажет.
Таным үдерісінде субъект-объект қарым-қатынасы маңызды. Сонымен қатар,
қарым-қатынас негізінде затық-практикалық сипаттағы өзара әрекет жатыр.
Таным субъект мен объектінің өзара әрекеті ретінде олардың заттық-
практикалық өзара әрекеті негізінен туындайды [226, c.89]. Танымдық
-заттық-практикалық іс-әрекет деп есептеуге болады ма? деген сұраққа,
философия былай жауап береді: жоқ, таным күрделі, көлемді. Адамның
санамен сезіну үдерісін меңгеруін заттық-практикалық әрекетті меңгерумен
сәйкестендіруге болмайды.
Танымдық іс-әрекет – шәкiрттiң бiлiмге деген өте белсендi ақыл – ой
әрекетi. Ол танымдық қажеттiлiктен, мақсаттан, таным қисындарынан және
әрекеттiң негiзiнде оқушыларда танымдық белсендiлiктерiнен iзденiмпаздықтың
негізінде қалыптасады. Сондықтан танымдық іс- әрекетті оқу ұғымымен
байланыстыра қарастырды жөн көрдік.
Оқыту теориясына арналған педагогикалық әдебиеттерде және авторлар
өздерінің ғылыми ізденістерінде осы ұғымды қалыптастыруға көп көңіл бөлген.
Ұғымның анықтамасы ғылыми танымда және практикалық әрекетте маңызды роль
атқарады. Ұлы философ Сократ атап өткеніндей, ұғымның дәл логикалық
анықтамасы – шынайы білімнің басты шарты. Кез келген ғылым оның мазмұнын
құрайтын барлық негізгі ұғымдардың нақты анықтамасын беруге тырысады. Оқыту
әдістерінің маңызын айқын жеткізу әрекеті, оның негізгі қасиеттері мен
белгілерін қалыптастыру педагогиканың бүкіл тарихында талданып келеді.
Педагогикалық энциклопедияда, сөздіктерде: Оқу –білімді, білікті,
дағдыны меңгеретін оқушының іс-әрекеті, және өздігімен жүзеге асыру
танымдық іс-әрекеті -деп тұжырымдалған. Жалпы және кәсіптік білім беру
жүйесіндегі кеңінен пайдаланылып жүрген И.А.Каировтың жетекшілігімен
жазылған Педагогика атты оқу кітабында: Оқу – бұл ... оқытушының
оқушылармен саналы және белсенді әрекетінің негізінде оқушыларды білім,
іскерлік, дағдылар жүйесімен қаруландыратын іс-әреті. Оқу әрекеті кіші
мектеп жасындағы балалары үшін жетекші әрекет болып табылады (В.В.Давыдов,
Д.Б.Эльконин бойынша). Оқу әрекеті деп адамның қоғамдық-тарихи тәжірибені
мақсатты түрде иемденуіне мүмкіндік беретін және соның негізінде сыртқы
және ішкі гностикалық әрекеттердің жеке тәжірибесін қалыптастыратын ерекше
әрекет түрі деп түсінеміз. Оқу әрекеті дегеніміз – мазмұны ғылыми
түсініктер саласында жинақталған тәсілдерді игеруден тұратын әрекет, мұндай
әрекеттің барабар мотивациялары болуы тиіс. Бұл жалпылама әрекет тәсілдерін
меңгеру немесе қарапайым сөзбен айтқанда, өзінің өсіп-жетілуіне ұмтылады
[43, 127-б]. Оқу әрекетінің мектеп жасында жетекші деп есептелуінің себебін
Д.Б.Эльконин былайша түсіндірген: ... біріншіден, ол арқылы баланың
қоғаммен негізгі қарым-қатынастары жүзеге асырылады; екіншіден, осы әрекет
барысында мектеп жасындағы баланың жеке тұлғалық негізгі қасиеттерімен
қатар жеке психикалық құрылымдары да қалыптасады[44, 84-б]. Сонымен бірге
оқу әрекеті саналылық, мақсаттылық, өзін-өзі реттеу бағытында
жетілдіріледі, яғни әрекеттің іс-қимылдық (операциялық) және мазмұндық тұсы
күрделенеді, түрлі өмір жағдайларында түрлі міндеттерді шешу үшін әрекет
тәсілдері айқын жіктеледі.
Оқу әрекетінің мазмұнын теориялық білімдер құрайды, осы әрекет арқылы
оларды игеру кіші мектеп жасындағы балалардың теориялық санасы мен ақыл-
ойын жетілдіреді, сонымен қатар әрекеттің практикалық түрлерін жүзеге
асырудың шығармашылық-тұлғалық деңгейін дамытады. Кіші мектеп жасындағы
балалардың оқу әрекеті субъектісі ретінде қалыптастыру проблемасы
психологиялық-педагогикалық ғылымда кеңінен зерттелген. Кіші мектеп
жасындағы балаларының оқу әрекетін қалыптастырудың негізгі бағыттары және
оларды дамыту Т.Сабыров [132], А.П.Тряпицина [72], А.Х.Аренова [236] және
т.б. ғалымдардың еңбектерінде толық сипаттама берген. Ғалым А.Х.Аренованың
пайымдауынша, бастауыш сынып оқушыларының оқу іс-әрекетін қалыптастыруды
өзіндік жұмысымен байланыстырып, оның мазмұнын және құрылымын көрсеткен.
Оқу дағдыларын қалыптастыру проблемаларымен А.Б.Вилохин [237],
И.Г.Моргунова [238] және т.б. айналысқан. С. Смаилов оқу-танымдық іс-
әрекетті белсендіру танымдық ынтаға тікелей байланысты деп есептейді. Ол:
Танымдылық ынтаның өзіндік ерекшелігі бәрінен бұрын болмыстың тек сыртында
қалмай, ішкі сырына терең үңілуді қажет деп білетін адам тенденциясында
жатыр. Бұл орайда танымдылық ынтасы оқудың да бірқатар маңызды шарттарын
талап етеді. Ол шарттардың негізі шәкірттердің білімге құштарлығын
арттыратын ықыласында. Сондай ықылас бар жерде ой еңбегі қанша қиындықпен
болса да нәтижелі қуанышқа бөлейді ... деп жазды [69].
Н.Ж. Құрманова: ...Оқушының танымдық іс-әрекеті репродуктивтік және
продуктивтік сипатқа ие. Оқу міндетіне байланысты оқушы әр-түрлі ақыл-ой
әрекеттерін жасайды (жаттап алады, қайта жаңғыртады, талдайды, қорытады,
шешеді және т.б). Оқу міндеттерін (сұрақтар қою, тапсырмалар беру және т.б)
өзгерту жағымен мұғалім оқушыларды әр түрлі ақыл-ой әрекеттеріне
ынталандырады, - дейді [72]. Бұл авторлардың еңбектерінде оқыту теориясын
оқушының жинақталған тәжірибесімен оқу міндеттерін шешу кезінде іс-әрекет
субъектісінің өзіндік өзгеруін зерттеуге талпыныс жасалған. Сонымен, оқу –
бастауыш сынып оқушыларының білім, білік, дағдыларды меңгеруге, өздігінен
танымдық іс-әрекетін жүзеге асыруға бағытталған іс-әрекет. Енгдігі мақсат
бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық іс-әрекет ұғымын талдауды жөн деп
таптық.
Оқу-танымдық іс-әрекет барысында тұлғаға білім беру мен дамыту мәселесін
зерттеудің психологиялық негізі басты рөл атқарады. Осы көзқарас
тұрғысысанан ойлау әрекеттерін кезеңмен, мазмұндық жалпылаумен
қалыптастыратын ассоциативті-рефлеторлық теория қалыптасқан. Қазіргі
уақытта психологияда білік пен дағдыны қалыптастырудың екі теориясы:
ассоциативтік-рефлекторлық (негізін салушылар И.М.Сеченов пен И.П.Павлов)
және әрекетті кезеңмен қалыптастыру (Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев,
П.Я.Гальперин, Н.Ф.Талызина) келтірілген. Ассоциативтік-рефлекторлық теория
идеясының негізі ассоциация (байланыстар) идеясы және осы ассоциациялардың
бейнеленуі идеясы болып табылады. Бұл әлемнің құбылыстары, заттары
арасындағы байланысты адамның санасында бейнелейді. Сондықтан осы негізде
адамда таным үдерісінде бұрыннан бар түсініктер мен жаңа білімдер
арасындағы ассоциативтік байланыстар орнатылады. Ассоциативтік-рефлекторлық
теорияны зерттеумен С.Л.Рубинштейн, И.А.Менчинская, Е.И.Кабанова-Меллер
және т.б. айналысты. Объективтік әлемнің бірлігін бейнелейтін байланыстар,
олардың көптүрлілігі мен күрделілігін ерекшелеу мен меңгеру – оқушылардың
оқу танымын ұйымдастырудың әдіснамалық шарты болып табылады.
Ойлау әрекеттерін кезеңмен қалыптастыру теориясының авторлары, сыртқы
әлемнің заттары, объектілері туралы білім бірден адамға тән болып
табылмайды. Л.С.Выготскийдің пікірінше, адам оларға әрекет жүйесі арқылы
келеді. Яғни, арнайы әрекеттерді орындау білім мен білікті сыртқы жоспардан
ішкіге айналдыруды қамтамасыз етеді. Мұнда ішкі іс-әрекет сыртқының бейнесі
болып табылады.
Әрекет материалдық (нақты заттармен әрекет), сыртқы сөздік (әрекет
сөзбен сипатталады) және ойлау (әрекетті ойлау арқылы орындау). Бұл
теорияның басты шарты сыртқы жоспардағы әрекет кезеңдерінен ішкі жоспарға
өту. Осымен келісе отырып, ойлау әрекетін қалыптастыру үдерісі келесі
кезеңдермен орындалады:
1) іс-әрекет объектісіне және іс-әрекеттің өзіне бағдарлану;
2) материалдық объектілермен сыртқы әрекет;
3) материалдық объектілерсіз сөзбен әрекет жасау;
4) ішкі сөз деңгейінде әрекетті орындау;
5) ойлау әрекетін орындау.
Бұл кезеңдерді, олардың мәнін түсіну С.Л.Рубинштейн және А.И.Лентьевтің
іс-әрекет тұғыры белгілерінің негізінде жүзеге асырылады. Бастауыш сынып
оқушыларының ойлау әрекеті негізгі оқу әрекеті дағдылары қалыптасқанда
үздіксіз дамиды деген. В.В.Давыдовтың пікірінше, бастауыш сынып
оқушыларының жаңа сапалық қасиеттерін былай сипаттайды: оқушы өз
әрекетінде көп қадам жасаған сайын ол тапсырмалардың түрлі нұсқаларын
салыстыра алады және есептің шешілуін бақалай алады. Оқу іс-әрекетіне
қажетті бақылау, өзін өзі бақылау, бағалау қажеттілігі ішкі жоспар бойынша
әрекеттенуге, ойша жоспар құруға қолай кезең
В.П.Беспалько, И.Я.Лернердің еңбектерінде оқу-танымдық іс-әрекетті
меңгеру деңгейі белгіленген. В.П.Беспалько, Ю.Т.Татур еңбектерінде оқу-
танымдық іс-әрекетті баспалдақпен меңгеру деңгейі қажет екендігін, кез
келген оқыту формасында қалыптастыратын нысана деп қарайды[132].
И.Я.Лернер, В.П.Беспалько пайымдауынша, оқушылардың іс-әрекетті үлгі,
аналогия, жаңа байланыстар түрінде жүзеге асады. Сонымен қатар Б.Блума
таксономиясы (білімді меңгеру деңгейінің иерархиясы) негізінде білім
меңгеру деңгейін жіктелген. Осының негізінде М.Жадрина мынандай білімді
меңгерудің иерархиялық деңгейін ұсынады 1) білім, 2) түсіну, 3) қолдану, 4)
біліктілік [126]. Сондықтан бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық іс-
әрекетін ұйымдастыруда аталған деңгейлер ескеріледі. Оқу-танымдық іс-әрекет
- оқушылардың құбылыстар мен ақпараттар туралы нақты әрі терең білуге, оны
түсініп, ұғынуға, білімді меңгерудеге нақты бағыталған іс-әрекет. Іс-
әрекеттің кез келген түрі тұлғаның белсенділігін, дербестілігін, жеке
басының еркін және қайталанбас даралығын танытатын шығармашылық процесс
болып табылады. Сайып келгенде, оқу танымдық іс-әрекет қоршаған ортаны
түрлендіруге бағытталады. Оның негізгі шартының бірі арнайы
компоненттерімен кез келген іс-әрекет құрамының болуы болып табылады.
А.Темірбеков, С.Балаубаев іс-әрекетің психологиялық негізі адамның
мүддесін, қажетін қанағаттандыруға бағытталған қимылы арқылы орындалады. Іс-
әрекетсіз тіршілік болмайды. Адам іс-әрекет атқарғанда әдейілеп мақсат
қояды, жоспарлайды, оның оның орындалу амал-тәсілдерін белгілейді, қимыл
әрекеттерден тұрады деп түйіндеген[45,128]. Психологтардың ойынша, іс-
әрекетің өзінің құрылымы, орындалу талабы, құрылымы бойынша күрделісі оқу
танымдық іс-әрекеті деп тұжырымдайды.
Кеңес заманында көп уақытқа дейін мақсат – мотив– амалы– нәтиже іс-
әрекеттің сызбасы қолданылып келді. Бұл сызба бойынша мақсат балаға сыртан
немесе жоғарыдан беріліп, тоталитарлық тәртіп байқалады. Соңғы он жылда
сызба өзгеріп мотив– мақсат– амал–нәтиже өзгертіліп қолдануда. Баланың өзі
үшін өте маңызды құнды мотиві, сонымен бірге әлеуметтік бағдары болған
жағдайда ғана оқу танымдық іс-әрекет табысты болатыны сенімді түрде
дәлелденеді. Әрине, ғалымдар кез келген жұмысты бастарда, орындау барысында
және аяқтарда жағымды эмоциялар баланы ынталандыратынын дәлелдеген, бұған
өз-өзін бағалау, бақылау қабілетінің қалыптасуы біраз себін тигізеді,
ересектердің әділ бағасының педагогикалық маңызы да зор. . Іс-әрекет
құрылымының мазмұнын аша отырып, ол компоненттерін ерекшелейді және оларға
келесідей анықтама береді:
а) аталған іс-әрекетті туғызатын қажеттілік;
ә) мотив – іс-әрекет бағытталған зат;
б) мақсат – іс-әрекет нәтижесінде қол жеткізіледі;
в) іс-әрекетке ену жағдайы;
г) іс-әрекет құралатын әрекеттер;
д) әрекет жүзеге асырылатын операциялар [251. с.196-197].
Сонымен қатар, оның пікірінше барлық алты компоненттер әрекет етсе
бастаауыш сынып оқушыларның оқу танымдық іс-әрекетін басқару тиімді
болады. Ойлау әрекеттерін кезеңмен қалыптастыру теориясы оқушыны жаңа
білім және білік алуға ұмтылдыратын оқытуды іс-әрекеттің арнайы түрлері
жүйесі ретінде қарастырады. Оқушының әрбір іс-әрекетінің түрі, өз кезегінде
жалпы мотив және іс-әрекет мақсатына жетуді қамтамасыз ететін жиынтықты
біріктіретін әрекет жүйесінен тұрады [223, c.54]. Мұндай меңгеру
үдерісінде сыртқы әрекеттен ішкіге ауысу жүреді. Бұл ауысудың мүмкіндігі,
алдында көрсетілгендей ішкі және сыртқы іс-әрекет құрылымының жалпылығымен
түсіндіріледі. Сонымен, сыртқы іс-әрекет ішкі іс-әрекеттің негізі болып
табылады. Екінші ойлау әрекетін кезеңмен қалыптастырудың маңызды шарты
әрекеттің бағдарланушы негізі, бағдарлану типі болып табылады.
Орындалатын қызметіне тәуелді, іс-әрекетте әрекеттің үш негізгі тобы –
бағдарланушы, орындаушы, бақылаушы ерекшеленеді. Теория авторлары
(И.Я.Гальперин, П.Ф.Талызина және т.б.) оқушылардың іс-әрекеті тіимді
болады, егер іс-әрекетті бағыттайтын бағдары болса, яғни іс-әрекетті
меңгеруде шешуші рөлді бағдарланушы байланыс атқарады. Оны әрекет негізін
бағдарлаушы деп атады. Әрекет негізін бағдарлаушыны түсінуде теория
авторлары оны адамдар нақты сүйенетін шарттар жүйесі түсіндірсе, біз
басқа көзқарасты ұстанамыз. Шарттарға біз іс-әрекетте бағдарлану үшін оқушы
орындайтын арнайы әрекетті жатқызамыз: шартты талдау, нәтижені талдау және
т.б. Жоғарыдағы ғылыми тұжырымдарды ескере отырып, бастауыш сынып
оқушыларының оқу-танымдық іс-әрекеті мынандай жеке әрекеттер арқылы жүзеге
асады. Іс-әрекет = БӘ+ОӘ+БӘ+ӨӘ, яғни БӘ - бағдарланған әрекет , ОӘ -
орындаушы әрекет, БӘ - бақылау әрекеті , ӨӘ - өңдеу әрекеті.
Біз үшін әрекет негізін бағдарланушының болуы оқу-танымдық іс-әрекетті
меңгерудің тиімділігін арттырады. Авторлардың бағдарлану теориясының
бірнеше түрлерін ерекшелеуге жүргізілген зерттеулер (Н.Ф.Талызина,
А.В.Усова, Л.Ф.Обухова жән т.б.) үшінші типті әрекет негізін бағдарлаушы
үшін тиімді болып табылады. Бағдарланудың үшінші типі оқушылар мұғалімнің
жетекшілігімен қатар өз бетімен іс-әрекетін талдауға үйренетін, онда тірек
кезеңдерін ерекшелеуге, іс-әрекеттің барлық жүйесімен дәл сол минутте
әрекет жасай отырып, байланыстыру арқылы іс-әрекетті ұйымдастыруды ұсынады.
Бұл күрделі үдеріс. Бірақ іс-әрекетті меңгеру осындай жағдайда ғана жоғары
деңгейде қалыптасады.
Бірақ біздің зерттеуіміз көрсеткеніндей, барлық мектептің оқушылары үшін
әрекет негізін бағдарлаушының үшінші типін қолдану мүмкін емес (жеке
сыныптардың 30-дан 82% -ға дейінгі оқушылары). Олардың бұл үшін мәліметтер
қоры жоқ. Бұл сыныптарда іс-әрекетті меңгеру үдерісінің басқа бастамасы
және оны дифферциалдық тұрғыдан қарастыру керек.
И.Я.Гальперин әдістемесінің ерекшелігі Н.А.Менчинскаяның пікірінше,
нақты бағдарланған белгілердің және мұғалім көрсететін операцияның толық
құрамы болуы болып табылады. Біздің пікірімізше, орта мектептің қазіргі
жағдайында екінші типті бағдарлану көптеген оқушылар (70%) үшін мүмкін
емес. Н.А.Менчинская еңбектерінде ойлау әрекетін кезеңмен қалыптастыру
теориясын сынай келе, оқушылардың танымында іс-әрекеттің рөлі
арттырылғандығын және білімді меңгеру үдерісіндегі талдау мен жинақтаудың
жетекші рөлін баса айта келе, көптеген іс-әрекет түрлерін негізсіз
ерекшелеуін орынсыз көреді. Ол ойлау әрекеттерін кезеңмен қалыптастыру
теориясының кемшілігін ерекшелейді – онда оқушының жеке ерекшеліктері
ескерілмейді. Оның пікірінше, бұл теорияның барлық айырмашылықтары, бала
ойлау әрекетін меңгере ме жоқ па соған әкеледі. Ол бұл теорияда таным
теориясында іс-әрекеттің рөлінің бағасы асыра көрсетілген. Атап айтқанда:
1) Адамның іс-әрекеті бейнеленудің себебі болып табылады деп есептеу
дұрыс емес. Бейнеленудің себебі – сыртқы әлем.
2) Іс-әрекет ұғымы өте кең сипатталады [158. с. 159]. Біздің
пікірімізше, екі теория да жоғары деңгейде бір-бірін жоққа шығармайды.
Д.Н.Богоявленский және Н.А.Талызина: Ұғымды және заңдылықтарды меңгеруде
ерекшелеу керек, содан соң бір белгіге біріктіру емес, бір-бірімен арнайы
қатынаста болатын белгілер жүйесіне біріктіру [51, с.57]. Сонымен, әрбір
белгіні меңгеру оқушының арнайы әрекетін талап етеді. Сонда белгілер
жүйесін меңгеру әрекет жүйесін қажет етеді, яғни әрбір элементтің күрделі
құрылымы іс-әрекеттің күрделі құрылымын көрсетеді. Егер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАРИХ ЖӘНЕ ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
ЖАЛПЫ ПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ
Педагогика және психология мамандығы
Диссертациялық жұмыс
Тақырыбы: Бастауыш сыныптарда дидактикалық ойындар арқылы оқушылардың
оқу-танымдық іс-әрекетін қалыптастыру
Орындаған: Аманжолова Ж.О.,
МПК-011 оқу тобы
Ғылыми жетекшісі, п.ғ.к.,
доцент: Кішібаева Д.
Түркістан 2011ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
1 БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ 8
ОҚУ-ТАНЫМДЫҚ ІС-ӘРЕКЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық әрекетін қалыптастырудың
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық әрекетінің ерекшеліктері35
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
65
1.3 Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық әрекетін қалыптастыруда
дидактикалық ойындардың педагогикалық
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
2 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ
ОҚУ-ТАНЫМДЫҚ ӘРЕКЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
2.1 Бастауыш сыныптарда дидактикалық ойындар арқылы оқу-танымдық 79
іс-әрекетін қалыптастырудың қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының дидактикалық ойындар арқылы 90
оқу-танымдық іс-әрекетін қалыптастыру әдістемесі
... ... ... ... ... ... .
2.3 Тәжірибелік-педагогикалық эксперимент жұмысының 102
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 112
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Пайдаланылған 113
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 120
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі. Ғасырлар тоғысында өзінің жаңа даму жолы
мен болмысын айқындап алған Қазақстан Республикасы ХХІ ғасырда болашақ буын
ұрпаққа білім беру мен тәрбиелеудің жаңа парадигмаларын қалыптастыруды
алдыңғы кезектегі міндет етіп қойып отыр. Бұл міндеттер жаңа әдіснамалық
жүйені жасауда дәстүрлі оқыту үдерісіне жаңашылдық сипатта қайта қарап,
оқытудың жаңа технологияларының табиғатын түсіне отырып, оқушылардың оқу-
танымдық іс-әрекетін қалыптастыру қажеттігін негіздейді. Айтылған мәселенің
басты ерекшелігі оқытудың нәтижесін алдын-ала болжап, оқушылардың білім
алуы барысында іздену-зерттеу және өз бетімен білім алу жүйесін, алған
білімін өмірдің жаңа жағдайларында пайдалана білу арқылы танылады. Әсіресе,
оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін қалыптастыру мәселесі қазіргі уақытта
бастауыш мектеп үшін өзекті мәселе күйінде қалып отыр. Сондықтан қазіргі
бастауыш мектептен бастап оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін қалыптастыру
маңызды міндет, ғылыми мәселе.
Бастауыш мектеп оқушыларының ойлау дәрежесі мен дербес іс-әрекеттегі
белсенділігінің қалыптасуына жан-жақты жағдай жасап, мектепте берілетін
ғылыми білім сапасын жаңа заман талаптарына сай іріктеу мен меңгерту
міндеттері олардың оқу-танымдық іс-әрекетін қалыптастыруға тікелей
байланысты. Осы күнге дейін, негізінен эмперикалық деңгейде қалып келген
дәстүрлі оқыту жүйесі мен заман талаптары арасында пайда болған
диалектикалық қарама-қайшылық бастауыш мектепте оқытудың жаңа сапалық
деңгейін қажет етуде. Оқушыны даяр білімді қабылдаушы объект емес, білімді
өз бетімен ізденуші субъект ретіне қарау мақсатында оқыту жүйесін
лайықтаудың қажеттігі артуда.
“Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында” әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырылған және жеке
тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын білім берудің ұлттық
моделін қалыптастыруға бағытталған міндеттер белгіленген. Әсіресе,
Қазақтанның халықаралық білім кеңістігіне енуге бағытталған шарттары
ретінде 12 жылдық білім беруге көшуді басты фактор деп қарастырады. Аталған
міндеттердің толық жүзеге асуы оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін
қалыптастыруға тікелей байланысты десек қателеспейміз. Сондықтан, жеке
тұлғаға өзіндік құндылық ретінде қарап, бастауыш мектептен бастап
оқушылардың оқу-танымдық әрекетін қалыптастыруда дәстүрлі оқыту әдістерін
әлемдік білім кеңістігіндегі оқытудың озық технологияларын толықтыра отырып
оқу үдерісін жетілдіру міндетіміз.
Осыған орай бастауыш мектепте берілетін білім мазмұнын жаңарту, оқытуды
белсендірудің жаңа әдістемелік жүйесін жасау, ең алдымен, әрбір оқушының
жан-жақты жетілуіне, ойлау белсенділігі мен ізденімпаздығының қалыптасуына,
нәтижесінде шығармашыл жеке тұлғасының оқу-танымдық әрекетінің қалыптасуына
қызмет етуі тиіс.
Тарихи тұлғалар, ғұлама ғалымдар Әл-Фараби, Ж.Баласағұн білім, тәрбие
мәселелері жайлы ілімдері мол рухани мұра. Әл-Фараби алған білімнің
философиялық негізін салып, ол білімді-философиялық категория және бүкіл
танымның даму үдерісінде қалыптасқан адамзат мәдениетінің рухани
қазынасының жиынтығы деп қарастырады.
Оқу-танымдық және ойын іс-әрекеттінің психологиялық негізін
Л.С.Выготский, П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов, Е.И.Машбица, С.Л.Рубинштейн,
Н.Ф.Тализина, М.Мұқанов, Қ.Жарықбаев, Ә.Алдамұратов, Г.М.Қасымова және
т.б. зерттеулерінде түрлі аспектілері, психологиялық тетігі қарастырылған.
М.А.Данилов, Б.П.Есипов, П.И.Пидкасистый, М.Н.Скаткин, В.А.Сластенин,
И.Ф.Исаев, Е.Н.Шиянов, Т.И.Шамова, Г.И.Щукина, А.К.Маркова және т.б.
еңбектерінде оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін ұйымдастырудың
педагогикалық мүмкіндіктері мен технологиясы анықталған.
Елімізде оқушылардың оқу-танымдық әрекетін қалыптастыру мәселесіне
байланысты соңғы кездері зерттеулердің мынадай бағыттары дамып келе
жатқанын атап көрсетуге болады: оқыту үдерісінде оқушылардың танымдық
қабілеттерін жетілдіру мәселелері (А.Х.Аренова, Г.Е.Алимұхамбетова,
Қ.А.Аймағамбетова, А.С.Әмірова, С.Н.Жиенбаева, Л.Х..Мәжитова,
Ә.Мұханбетжанова, Ж.А.Қараев, Г.К.Нұрғалиева, Р.С.Омарова,
Н.Қ.Тоқсанбаева, Т.С.Сабыров, С.Смаилов, Н.Н.Хан, Н.Д.Хмель т.б,); оқытуда
халықтық педагогика элементтерін пайдалану мәселесі (Қ.Бөлеев, К.Жарықбаев,
Ә.Табылдиев, Қ.Шалғынбаева т.б.); жеке тұлғаға бағытталған білім беру
(А.А.Бейсенбаева, С.Қ.Мұхамбетова т.б.); оқыту үдерісін жетілдірудің
маңызды аспектілері (Б.К.Момынбаев, О.С.Сыздықов, Ә.Ә.Жолдасбеков,
М.Н.Сарыбеков т.б.); оқу-танымдық іс-әрекетті қалыптастыру (Ш.Т.Таубаева,
С.К.Кенжебаева, Е.Ж.Рысбаев, А.С Мустояпова Л.Байсерке, Ж.Оңалбек,
Б.А.Тұрғынбаева А.К.Сариева және т.б.). Қарастырылған жұмыстар бүгінгі
таңда бастауыш мектеп оқушыларының оқу-танымдық әрекетін қалыптастыруда
маңызды болып табылады.
Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық іс-әрекетін қалыптастыруда
ойынның мәнін психологиялық негізін және т.б. жүйелеген.
Ойын дамуының тарихи аспектісі адамзат әрекетінің ерекше формасы ретінде
Е.А.Аркин, Е.А.Покровский, Р.И.Жуковская, Р.И.Меджерицкая, В.Г.Яковлева,
Т.И.Шамова және т.б еңбектерінде көрсетілген.
Оқу-танымдық әрекетті қалыптастырудың негізгі бағыты – жеке тұлғаны
қоғамның ең маңызды құндылығы ретінде танып, оның рухани дүниесінің баюына,
танымдық белсенділігінің қалыптасуы арқылы интеллектуалдық мүмкіндігінің
жоғары деңгейге жетуіне жағдай жасау.
Елімізде бастауыш сынып оқушыларының ойын әрекеті туралы оның ішінде
дидактикалық ойындарды оқу-тәрбие үдерісінде қолданудың жолдарын
Ф.Н.Блехер, Джафарлы, Г.И.Камаева, Г.А.Ляпина, Э.М.Муртазина, М.Мұхамедин,
А.К.Никифорова, Н.Н.Страздас, М.Т.Тұрыскелдина, Р.Т.Талипова,, Т.Иманбеков
зерттеуінде бастауыш сынып оқушыларының дамытушы ойындар арқылы оқу-
танымдық әрекетін қалыптастыру мәселесі ішінара қарастырылған.
Т.Ж.Бекботчаева, А.К.Айтпаева, Қ.Сағындықов, Г.М.Қасымованың
зерттеулерінде қазақтың ұлттық ойындарын дидактикалық мақсаттарына
жіктеген. Дей тұрғанмен, қазіргі бастауыш мектеп жағдайында оқушылардың
дидактикалық ойындар арқылы оқу-танымдық іс-әрекетін қалыптастырудың
қажеттігі мен бұл мәселенің теориялық тұрғыда және ғылыми-әдістемелік
жағынан қажетті зерттелмеуі, сонымен қатар бүгінгі бастауыш мектептің нақты
қалыптасқан жағдайында оқытуды белсендіру мүмкіндіктерін ескеру арқылы бұл
мәселені шешуге бағытталған зерттеу жұмыстарының жоқтығы қарама-
қайшылықтарды туындатып отыр. Осы қарама-қайшылықтардың дұрыс шешімін
іздестіру біздің зерттеу мәселемізді айқындауға және тақырыпты “Бастауыш
сыныптарда дидактикалық ойындар арқылы оқушылардың оқу-танымдық әрекетін
қалыптастыру” деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш сыныптарда дидактикалық ойындар арқылы
оқушылардың оқу-танымдық әрекетін қалыптастыруды теориялық тұрғыда
негіздеу және практика жүзінде іске асырудың әдістемесін жасау.
Зерттеу нысаны: жалпы білім беретін мектептің бастауыш сыныбындағы
педагогикалық үдеріс.
Зерттеу пәні: Бастауыш сыныптарда дидактикалық ойындар арқылы
оқушылардың оқу-танымдық әрекетін қалыптастыру үдерісі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер бастауыш сыныптардағы оқу-танымдық іс-
әрекетін қалыптастыруда дидактикалық ойындардың нақты мүмкіндіктері
анықталып, оның үлгісі мен әдістемесі жасалса, онда бүгінгі қоғам талабына
сай бейімделген, ойлау белсенділігі ұшқыр, жан-жақты, өзін-өзі үнемі
дамытуға бағыттайтын, ізденімпаздық іс-әрекетте белсенді жеке тұлғаны
қалыптастыруға болады, өйткені бұл қазіргі күнгі бастауыш мектептеріндегі
оқу үдерісінің тиімділігін арттыруға көмектеседі.
Зерттеудің міндеттері:
- бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық әрекетін қалыптастырудың
теориялық негізін айқындау;
- оқу үдерісінде дидактикалық ойынды қолдану арқылы оқушылардың оқу-
танымдық әрекетін қалыптастырудың шарттарын белгілеу;
- дидактикалық ойынды қолдану негізінде оқу-танымдық әрекетін
қалыптастыру әдістемесін жасау және оның тиімділігін тәжірибелі-эксперимент
жүзінде тексеру.
Зерттеудің жетекші идеясы: бастауыш сынып оқушыларының дидактикалық ойын
арқылы оқу-танымдық әрекетін қалыптастыру, олардың танымдық қызығушылығын,
танымдық белсенділігін, өзін-өзі дамыту және бағалау мүмкіндігіне ие
болуға негіз болады.
Зерттеудің әдіснамалық негіздерін таным теориясы, жеке тұлғаны іс-әрекет
арқылы дамыту теориясы, дамыта оқыту теориясы, ақыл-ойды сатылап
қалыптастыру теориясы және біртұтас педагогикалық үдеріс теориясы құрайды.
Тұлға дамуының жалпы әдіснамалық ұстанымдары, таным және тұтас
педагогикалық үдеріс теориясы, оқыту мен тәрбиедегі тұлғалық-бағдарлы тәсіл
тұжырымдамасы, танымдық қызығушылықты психологиялық-педагогикалық тұрғыдан
зерттеулер (Д.Б.Эльконин, В.Д.Давыдов, Г.И.Щукина, Н.Г.Морозова және т.б.),
дидактикалық ойын туралы (С.Т.Шацкий, П.П.Блонский, Д.Б.Эльконин)
теориялары басшылыққа алынды.
Зерттеудің көздері: Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы
(2007), Қазақстан Республикасындағы білім беру мекемелерінің 2006 - 2011
жылдарға арналған тәрбие жұмысының кешенді бағдарламасы (2005),
Қазақстан Республикасында Білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы, озат мұғалімдердің тәжірибелері.
Зерттеу әдістері: философиялық, әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық
және әдістемелік әдебиеттерді зерттеу мәселесі тұрғысынан талдау, жинақтау,
қорыту, бастауыш мектептің оқу бағдарламалары, әдістемелік құралдарын
талдау және жүйелеу; білім беруді ақпараттандыруға байланысты құжаттармен
танысу, ТМД елдерінің және республиканың жоғарғы оқу орындарында
жинақталған алдыңғы қатарлы тәжірибелерін зерделеу; зерттеу бойынша
мектептегі оқу-тәрбие үдерісін бақылау, сауалнама, әңгіме жүргізу,
педагогикалық үлгілеу, әдістеменің тиімділігін тәжірибелі-эксперимент
арқылы тексеру. Эмпирикалық жолмен алынған деректерді математикалық
есептеу, статистикалық өңдеу әдісі.
Зерттеудің кезеңдері:
Бірінші кезеңде (2002-2003 жж.) – зерттеу тақырыбы таңдап алынып, осы
мәселе бойынша философиялық, психологиялық, ғылыми-педагогикалық, оқу-
әдістемелік жұмыстарға талдау жасалынды, зерттеудің ғылыми аппараты
белгіленді.
Екінші кезеңде (2004-2006 жж.) - бастауыш сынып оқушыларының
дидактикалық ойын негізінде оқу-танымдық әрекетін қалыптастырудың
педагогикалық мүмкіндіктері айқындалып, оқушылардың оқу-танымдық әрекетін
қалыптастырудың көрсеткіштері, өлшемдері, деңгейлері анықталды.
Зерттеу нәтижесінде бастауыш мектептің оқу үдерісінде оқытушылардың
дидактикалық ойынды қолдану бағдарламасы және әдістемелік нұсқауы
тәжірибелік-эксперименттен өтіп, тиімділігі айқындалып, тұжырымдамалар мен
ғылыми қорытынды жасалынып, ұсыныстар берілді.
Зерттеудің ғылыми жаңалықтары және теориялық мәнділігі:
- бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық әрекетін қалыптастырудың
теориялық негізі айқындалды;
- оқу үдерісінде дидактикалық ойынды қолдану арқылы оқушылардың оқу-
танымдық әрекетін қалыптастырудың ерекшелігі белгіленді;
- дидактикалық ойынды қолдану негізінде оқушылардың оқу-танымдық
әрекетін қалыптастыру әдістемесі жасалды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі: бастауыш сынып оқушыларының
дидактикалық ойындарды математика, қазақ тілі пәндерінде қолдану арқылы оқу-
танымдық әрекетін қалыптастырудың әдістемесі ұсынылып, оның тиімділігі
тәжірибелі-эксперимент жүзінде тексерілді.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі: зерттеу нәтижелері әдіснамалық және
ғылыми-әдістемелік негіздерге сүйеніп айқындалған теориялық дәйектілігімен,
теориялық және тәжірибелік материалдар нәтижелерінің үйлесімділігімен,
кешенді әдіс-тәсілдердің қолданылуымен зерттеу жұмысының ғылыми аппаратқа
сәйкестілігімен, дидактикалық ойындарды қолдану арқылы бастауыш сынып
оқушыларының оқу-танымдық іс-әрекетінің қалыптастырылуы тәжірибелі-
эксперимент жүзінде тексерілуі, нәтижесі әдістемелік нұсқау, оқыту
бағдарламасы арқылы дәлелденуімен және жалпы білім беретін бастауыш мектеп
мұғалімдерінің іс-тәжірибесіне енгізілуімен, пайдаланылатын әдіс-
тәсілдердің тиімділігін арттырумен қамтамасыз етіледі.
Қорғауға ұсынылған қағидалар:
- философиялық, психологиялық, педагогикалық ғалымдардағы таным, іс-
әрекет, ойын теориялары бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық әрекетін
қалыптастыру ұғымының мәнін анықтауға негіз болады;
- оқушылардың оқу-танымдық әрекетін қалыптастырудың педагогикалық
шарттары, бастауыш сынып оқушыларының ерекшелігін ескерумен, дидактикалық
ойындардың репродуктивті, өнімді, ізденушілік бағытта таңдалуымен
айқындалады;
- бастауыш сынып оқушыларының дидактикалық ойындарды қолдану арқылы оқу-
танымдық іс-әрекетін қалыптастырудың әдістемесі оқу үдерісінің
табыстылығын қамтамасыз етеді.
Магистрлік диссертация құрылымы: Диссертация кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімде тақырыптың көкейкестілігі, өзектілігі, әдебиеттерге
қысқаша талдау, зерттеудің мақсаты мен нысаны, пәні мен міндеттері, ғылыми
болжамы, зерттеу әдістері, практикалық құндылығы сипатталып, қорғауға
ұсынылатын қаиғадалар, диссертация құрылымы баяндалған.
Бастауыш сыныптарда дидактикалық ойындар арқылы оқушылардың оқу-
танымдық іс-әрекетін қалыптастырудың теориялық негіздері атты тарауда
таным, оқу-танымдық әрекет, дидактикалық ойын ұғымдары және бастауыш
сынып оқушыларының оқу-танымдық әрекетін қалыптастырудың философиялық,
психологиялық, психологиялық, педагогикалық тұрғыда зерттеу деңгейі
сараланып, оның теориялық негізі анықталды.
Бастауыш сынып оқушыларының дидактикалық ойындар арқылы оқу-танымдық
әрекетін қалыптастырудың мазмұны және әдістемесі атты екінші тарауда
дидактикалық ойындарды оқу үдерісінде қолдану арқылы оқу-танымдық әрекетін
қалыптастырудың мазмұны мен әдістемесі көрсетіліп, өткізілген экспериментке
талдау жасалынды.
Қорытындыда ғылыми-педагогикалық және тәжірибелік-эксперименттік
жұмыстардың нәтижелеріне негізделген қорытындылар мен нақты ұсыныстар
берілді.
Қосымшада дидактикалық ойындардың қолданылуы, оқушылардың білімін
тексеруге арналған тест материалдары, сауалнамалар және зерттеу жұмыстарын
енгізуді растайтын құжаттар келтірілген.
1 БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ОҚУ-ТАНЫМДЫҚ
ІС-ӘРЕКЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық әрекетін қалыптастырудың
мәні
Біз таңдаған зерттеу пәні мен мәселесін әдіснамалық талдаудың
қажеттілігі – білім беру және оқушы тұлғасын дамытуда оның белсенді оқу-
танымдық іс-әрекетін ұйымдастыру арқылы қалыптастырумен түсіндіріледі.
Бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық іс-әрекетті қалыптастыру мәселесі
көп қырлы. Себебі білім беру және оқушы тұлғасын дамытуда оқу-танымдық іс-
әрекет ғылыми пәндердің кең аясын қамтитын ұғым болып табылатындығын
көрсетеді. Мұндай тұжырым бұл ұғымды философиялық, физиологиялық,
психологиялық, педагогикалық, дидактикалық тұрғыдан қарастыру қажеттігін
анықтайды. Оқу-танымдық іс-әрекетті әдіснамалық талдау диалектика
заңдарына, оның таным теориясына, сонымен қатар зерттеудің диалектикалық
әдісіне шығармашылық тұрғыдан сүйенуді ұсынады. Ғылыми еңбектерде
диалектикалық әдістің негізгі талаптары: пәннің барлық жақтарын меңгеру;
пәнді өзіндік логикалық дамуы бойынша қарастыру; барлық адамдық практиканы
пәннің толық анықтамасына енгізу; абстракциялық ақиқат жоқтығын, ақиқат
әрқашан нақты екенін ескеру [141, .290-б]. Сондықтан аталған мәселені осы
тұрғыдан талдау келесі талаптарды орындауды білдіреді:
1. Зерттеліп отырған мәселенің тірек ұғымдарын талдау олардың таным
теориясы негізінде орындалуы тиіс.
2. Ғылыми және оқу танымының байланысына негіздеп, оқу танымының маңызды
белгілерін және оны орындау кезеңдерін ерекшелеу қажет.
3. Бастауыш сынып оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекеті объективті
нақтылық және әрқашан даму үстінде болатындығын сезіну, сонымен қатар әрбір
оқушының тұлға ретінде дамуын қаматамасыз ету қажет.
4. Таным мен тұлға дамуының қозғаушы күші қарама-қайшы екендігін сезіну
қажет. Біз өз зерттеуімізде осы төрт талаптарды орындауға тырыстық.
Сонымен бірінші талапқа тоқталатын болсақ, зерттеудің нысаны мен пәні
тірек ұғымдар ретінде келесі ұғымдарды: таным, іс-әрекет, оқу деген
ұғымдарын қарастыруды қажет етеді.
Бiлiм беру жүйесi қоғамның әлеуметтiк – экономикалық дамуында жетекшi
рөл атқарады, сондай – ақ оны әрi қарай айқындай түседi. Ал бiлiмнiң
қалыптасып, дамуының жалпы шарттары философияның негiзгi мәселесi – рухтың
материяға, сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан зерттелетiн iлiм таным
теориясы деп аталады. Таным теориясының басқа ғылыми теориялардан түбiрлi
айырмашылығы – ол бiлiмнiң қалыптасуы мен негiзделуiнiң жалпы ұстанымдарын,
объективтiк қатынастарды анықтауға мүмкіндік береді.
Таным, ол әрекеттің мақсаты мен түрткісін анықтайтын тұлғаның ақпараттық
қорын құрайтын қоғамдық-тарихи үрдіс философиялық категория болып табылады.
Философиялық сөздікте: таным – заттардың эмоциялық мазмұнын немесе ақиқатты
табу мақсатындағы заттардың күйін, жағдайын меңгеру болып табылады [108].
Психологиялық сөздікте таным Педагогикалық сөздікте таным – әлем туралы
шынайы білімдерді алуға деген субъектінің шығармашылық іс-әрекеті деп
жазылып [109], сыртқы орта туралы ақпарат алу тұрғысынан берілген.
Бірқатар философиялық еңбектерде танымның әдіснамалық негіздері
нақтыланған. В.А.Жуковтың пайымдауынша, таным:
- адам өзінше жаратылған, қайталанбайтын, өзіндік құндылық ретінде
өмірлік мағына кеңістігінде қабылданатын тұлға, бұдан бұл мәселе
адамның тұлға ретіндегі қалыптасуына алмасады;
- адам мәдениет кеңістігінде рухани құндылықтарды құрайтын серік ретінде
қарастырылады, бұдан тұтасымен алғандағы жеке тұлға мен қоғамның
интеллектуалдық құндылықтар жүйесіндегі әрекеті пайда болады;
- әлеуметтік кеңістікте адам әлеуметтік рөлді тасымалдаушы ретінде
қарастырылады, бұдан қоғамдық қызметке деген әрекеті пайда болады;
- жағдаят тұрғысынан алғанда, адам жеке мақсаттарға жету құралы ретінде
қарастырылады, бұдан нақты жағдайлардағы олардың өзара қарым-қатынас
ретіндегі іс-әрекетте туындайды [13]. Автордың көзқарасы бойынша, танымдың
іс-әретпен байланысы болған жағдайда ғана ақиқатты таниды.
Ә.Нысанбаев[14], Д.Кішібеков[15], Ұ.Сыдықов[16], Г.Нұрышева[113]
танымға сыртқы заттар мен құбылыстардың, олардың қатынастарының адам
санасында идеалды образдар жүйесі ретінде бейнелеуінің қайшылыққа толы
күрделі үдерісі деп анықтама берген. Ғалымның таным барысында адам өзін
қоршаған ортаны игереді, ол туралы білімі кеңейіп, тереңдей түседі, адамның
заттар мен құбылыстар туралы жалпы мәліметі ішкі мәнге қарай ұмтылып,
жүйелі, шынайы білімге айналады, сондықтан танымды адамның жаңа әрі тың
білімді игеріп, рухани баюы деп те есептеуге болады деген құнды пікірімен
де келісуге болады. Бейнелеудің философиялық теориясы тұрғысынан алғанда
танымның үш түрі: сезімдік, логикалық және прагматикалық жағынан
ерекшеленеді [113]. Сонымен, бастауыш сынып оқушыларының танымын дамытуда
сезімдік, логикалық және практикалық түрі ұйымдастырылуы шарт деп санаймыз.
Таным теориясында танымның маңызды жақтары ретінде бейнелену көрінеді.
Мұнда бейнеленудің бірнеше деңгейлері ерекшеленген:
1) өлі табиғатта бейнеленуі;
2) тірі табиғатта бейнеленуі;
3) әлеуметтік деңгейдегі бейнеленуі;
а) жеке санамен сезінуі;
ә) қоғамдық санамен сезінуі.
Біздің мәселемізді талдау үшін жеке деңгейдегі бейнеленуі маңызды болып
табылады. Танымды адамның ерекше бейнеленуі, объектінің маңызды
сипаттамаларын көрсетуі ретінде жүзеге асыру, тек қана белсенді іс-әрекетті
ғана емес, сонымен қатар адамның ерекше жүйені жасанды заттарды жасауын
ұсынады [226, c.90]. П.В.Копнин танымды нақтылықты ойлау формасында,
алдыңғы қатарлы идеяларды, практикалық іс-әрекетті тануды адам
қажеттіліктеріне сәйкес заттар әлемін жасау ретінде анықтайды [126,
c.123]. Ғалымдарыдың пікірінен таным ақиқатқа жетуге бағытталып, білімді
үйрету деп тұжырымдаймыз. Білім ақиқат болуы тиіс деген пікір күмән
туғызбайды. Б.И.Липский ақиқатқа объективті нақтылыққа сәйкес келетін және
субъективті мақсатқа жету үшін оны түрлендірудің теориялық негізі ретінде
көрінетін адам санасының мазмұны ретінде түсіндіреді, яғни ақиқат- субъект
іс-әрекетінің мақсатының негізі, оның мәні объективті нақтылықты
түрлендірумен қорытындылады [5, c.96]. Сонымен, жаңаны тану – адамның
санасын дамыту мен қалыптастыруды білдіреді. Мұнда авторының логикасына
сүйенетін болсақ, адамның санасы туралы келесідей тұжырым жасауға болады:
1) объектілердің, таным заттарының барылығын саналы түрде түсіну;
2) адамның өзін таным субъектісі ретінде сезінуі;
адамның өзінің мүмкіндіктерін сезінуі бұрыннан бар білім негізінде
орындалады.
Біздің көзқарасымызша, бұл тұжырым оқушылардың оқу-танымдық іс-әректін
ұйымдастыру үшін маңызы бар. Соның ішінде іс-әрекетте сананың негізгі
қызметін жүзеге асыруда:
- бейнелік-ақпараттық;
- бағдарланушылық;
- коммуникативтік [5, c.100].
Сонда сана – сыртқы әлемнің мақсатқа бағытталған бейнесі, алдын-ала
әрекеттің құрылымын ойлау және олардың нәтижелерін көре білуі, адамның
нақтылықпен өзара қарым-қатынасын дұрыс реттеуі және бақылауы [5, c.78-
83]. Бірақ ақиқат, таным үдерісі, санадан іс-әрекет дамиды. Таным
теориясы кітабында (В.А.Лекторский және Т.Н.Ойзерманның редакциясымен)
бейненің даму үдерісі қарастырылады. Мұнда дамудың бірінші кезеңі
белсенділіктің бағдары із болып табылады, сонда бейне әрекеттік сипатқа ие
болады. Дамудың келесі кезеңі – нервтік және нервтік-психикалық бейнелеу.
Бұл кезеңде белсенділіктен мінез-құлыққа ауысу пайда болады. Осылайша,
тұлғаның дамуын бір бейнеден екінші деңгей ауысу арқылы, яғни
белсенділіктен мінез-құлыққа, бейнеленуден ойлауға, сезімдік-сензитивтік
бейнеленуден абстрактылы-ойлауға көшу ретінде түсіндіруге болады. Бұл
кезеңдер тұлғаның дамуы мен іс-әрекетінде жүзеге асырылады. Бізге қызықты
кезең бейнеленудің даму кезеңі – ойлаудың қалыптасу кезеңі. Ойлау –
объективтік әлемнің ұғымдағы, пікірдегі, теориядағы және т.б.
бейнеленуіндегі белсенді үдеріс, ол кез келген тапсырманың шешімімен,
жалылауымен және әлемді тану тәсілдерімен байланысты [246, c.295]. біз
баладан бейнеленудің дамуының ең жоғарғы деңгейін – ойлауды күтіп отыруға
құқығымыз жоқ, егер балада бейнеленудің алдыңғы деңгейлері қалыптаспаса,
оның дамуының бірінші кезеңі жүзеге асырылмаған. Өкінішке орай, біздің
мектептеріміз ойлауы толықтай қалыптаспаған, ұғым, пікір, ой қорыту тәрізді
ойлау формаларының толықтау немесе бөлшектей дамымаған оқушыларға бай
екендігі туралы бақылауымыз қажет. Егер анықтамаға сүйенсек: Ойлаудың
жалпы мағынасын заттардың сезімдік және түсіндірмелік бейнесімен операция
жасау үдерісі ретінде анықтауға болады [5, c. 158], онда мектептің
оқушылары заттардың сезімдік және түсіндірмелік бейнелерімен операция
жасай алмайды деген сөз.
Тұлға және танымның дамуы, сонымен қатар өзін-өзі саналы түсіну –
адамның өзінің Менін сезінуін білдіреді. Таным актысының пайда болуы
субъектінің танылған объектіден айырмашылығын ұсынады, онда дербес алғанда,
анқыт заттардың және сананың субъективті жағдайын ажырату да қамтылады
[226, c.91]. Тұлғаның даму және таным дамуының үдерісі, көп жағынан сәйкес
келеді, атап айтқанда: Ойлаудың объектімен сәйкес келуі үдеріс болып
табылады: ойлау (адам) өлі тыныштық, қарапайым сурет (бейне), ашық-түсті,
ұмтылыссыз, қозғалыссыз ... түріндегі ақиқат ретінде көрінбеуі керек. Таным
ол мәңгілік, ойлаудың объектіге шексіз жақындауы. Табиғатың адам
санасындағы бейнесін өлі емес, абстрактылы емес, қозғалыссыз, қарама-
қайшылықсыз ретінде түсінбеу керек, оның қозғалысының мәңгілік үдерісінде,
олардың қарама-қайшылығы мен шешімінің туындауында екендігін түсіну қажет
[141, c.176-177]. Сана, таным үдерісі, тұлғаның таным субъектісі ретінде
дамуымен бірге, іс-әрекет дамиды. Мұнда бірінші не дамитындығын, қандай
даму себебі, қайсысы салдары болатындығын тұжырымдау қиын. Жоғарыдағы таным
туралы талдауларды ескерсек мынандай қорытынды жасауға болады: таным-
объективті әлем заңдылықтарын түсінуге, білімді меңгеруге бағыталған іс-
әрекет.
Қазіргі философияда іс-әрекет ұғымының анықтамасын тұжырымдауда бірдей
көзқарас жоқ. Философиялық сөздікте іс-әрекетке келесідей жалпылама
анықтама беріледі: Іс-әрекет – бұл үдеріс, оның барысында адам табиғатты
шығармашылық түрде түрлендіріп, өзгертеді. Мұнда адам субъект, ал табиғат
іс-әрекет объектісі болып табылады [246, c. 91]. Бұл ұғымның басқаша
тұжырымдамасын Э.Г.Юдин Философиялық энциклопедиялық сөздікте келесідей
келтірген: Іс-әрекет адамның қоршаған әлемге белсенді қарым-қатынасының
ерекше формасы, оның мазмұны осы әлемді мәдениеттің жеке формаларын дамыту
мен меңгеру негізінде мақсатқа сай өзгерту мен түрлендіруден құралады
[247, c.267-268].
Іс-әрекет, осылайша объект мен субъектінінің белсенді қарым-қатынасының
формасы бола отырып, оларды өзара байланыстырады. Бұл қарым-қатынастың
мақсаты әлемді, басқаша айтқанда іс-әрекет объектісін өзгерту мен
түрлендіру болып табылады. Мұнда автор, сонымен қатар басқа философтар іс-
әрекетті формалардың (сезімдік-практикалық және теориялық), түрлердің
(ойын, оқу, еңбек, таным), тәсілдері мен әдістері және т.б. бүтіндей
бірлігі ретінде түсіндіреді. Философтардың пайымдауынша, іс-әрекет – бұл
адамдардың қоршаған дүниедегі ақиқатты жаңадан жасауы. Адамның барлық
материалдық және рухани іс-әрекетінің түрлерімен орындалады, оның басты
белгісі – қоршаған әлемді шығармашылықпен қайта жасауы. Ж.М.Әбділдин [221],
М. Б.Демин [222], Н.А.Бердияевтің [16] философиялық еңбектерінде іс-әрекет
адамның қоршаған болмысқа деген белсенді қатынасының маңызды формасы
ретінде анықталады. Қазақстандық философ Т.Ғабитовтың пікірінше, адам іс-
әрекеті саналығымен ерекшеленетіндігі белгілі. Өйткені іс-әрекет басталмай
тұрып, оның қалаулы нәтижелері субъекті санасында туады, қалыптасады және
нақтыланады. Мұнда алдын ала жинақталған тәжірибе, әлеуметтік-психологиялық
стеротип үлкен рөл атқарып, қойылған мақсатына тікелей байланысты болады.
Психологиялық – педагогикалық әдебиеттердегi талдауда көрсетiлгендей
оқу-танымдық іс-әрекет терминiнiң негiзiнде іс-әрекет жөнiнде түсiнiк
жатыр. Ол әр түрлi салада талдауды талап етушi көп аспектiлi феномен
ретiнде көрiнедi:
- биологиялық (П.К.Анохин, В.М. Бехтерев, Н.А.Бернштейiн, А.Илиади, И.М.
Сеченок т.б.);
- психологиялық (Б.Г. Ананьев, М.Я. Басов, Л.С. Выготский, Б.Ф. Ломов
т.б.);
- педагогикалық (Ш.А. Амоношвили, Я.А. Коменский, Д. Локк, Ж.Ж. Руссо,
К.Д. Ушинский, Г.И. Щукина т.б.).
Биологиялық аспект – іс-әрекет мәселелерi түсiнiгiмен байланысты
белсендi бастама адамда энергияның жиналуының нәтижесi болып табылатындығы
жөнiнде түсiнiкпен тығыз байланысты. Ол өзiн-өзi ретке келтiрумен
негiзделедi. Биологиялық іс-әрекет адамның ортаға бейiмделуiн қамтамасыз
ететiн оған тән тұқым қуалау қасиетi. Оны өзара қарым – қатынас кезiнде
ағза мен оның тiршiлiк ету шарттарымен аралығында туатын қарама –
қайшылықты жоюға бағытталған физиологиялық механизмдер ғана туып қоймайды,
сонымен қатар осы әсердi жоюға мүмкiндiк беретiн және мiнез–құлық құруға
өткен оқиға емес, алдағы оқиғаға бағытталған мүмкiндiк беретiн
физиологиялық механизмдер де туып отырады (П.К. Анохин). Мұнда іс-әрекет
бейне белгiсiн тұрақтандырушы сапа болып табылады, бұл тiрi материяның
iштей детерминацияланған iс – әрекетiнiң бiр түрi болып табылады. Адам
өзiндiк табиғи сапаларының күшiмен, әлеуметтiк мәндiлiк күшiмен де белсендi
келедi.
Психологиялық аспект - тұрғысынан іс-әрекет С.Л.Рубинштейн
көзқарасындағы жалпы психика жөнiндегi детерминистiк түсiнiк беру сұрағының
бiр бөлiгi ретiнде қарастырылады. Мұнда іс-әрекет iшкi шарттар арқылы
болатын сыртқы себептерiнiң әрекетiнде көрiнедi, сыртқы шарттардың нәтижесi
және ол iшкi сапаларға тәуелдi. Iшкi мен сыртқының қарым – қатынасы
өзбеттiлiктiң және сыртқы әсер жауап беру белсендiлiгiнiң өсуiнде көрiнетiн
күрделi шарттардың жоғарылауына сай өзгерiп отырады. Іс-әрекет адамның жаңа
қарым – қатынасына айналады, бұл – адам жеке тұлға ретiнде көрiнгенде және
белсендi әрекет қарым – қатынас иесi болған жағдайда болады.
С.Л.Рубинштейн адамның іс-әрекетін былай түсiндiредi: Сыртқы себептер
мен сыртқы әсерлер әрқашан iшкi шарттар арқылы әрекет жасайды. Іс-әрекет
субъектiнiң объектiге қатынасын қарастырады. Ол қатынас мына сәттердiң
болуын қалайды:
- объектiлерге бағытталған ыңғайлы таңдаушылық,
- объектiнi таңдаудан кейiнгi мақсаты,
- тапсырмаларды қою,
- iс-әрекетке объектiнiң қалыптасуы,
- мәселенi шешуге бағытталуы.
Практикалық әрекеттiң жүру барысында субъект қоршаған әлемге әсер етедi,
таниды, өз қажеттiлiктерiмен мақсаттарына сәйкес құрады.
Әлеуметтiк тұлғалық аспект мәселелерi iс – әрекет кезiндегi тұлғаның
белсендiлiгiн зерттеумен байланысты. Тұлғалық іс-әрекет – адамның тек
табиғи қасиетi ғана емес дегенге сүйенедi. Бұл орайда субъект белсендiлiгi
сыртқы материалды iшкi психикалық әрекетi өз қатарына қосатын iс -
әрекеттiң бiрдей жүйесi болып табылады (Б.Г.Ананьев, В.М.Бехтерев,
Л.С.Выготский, С.Л.Рубенштейн). Тұлға іс-әректеттің өзiне ғана тән түрiне
ие – әлеуметтiк өзiндiк әрекет, мұнда ол белгiлi әнтижеге жетедi. Бұл
әрекет өз жеке тұлғасының өзгеруiмен және әлеуметтiк ортаның өзгеруiмен
байланысты өзгеруi мүмкiн. Психолог Б.Г.Ананьев іс-әрекеттің ерекше түрі
ретінде таным деп көрсетті.
Іс-әрекет тұлғаның әлеуметтiк сапасы деп қарастырсақ, оны әрекеттiң
қысқа сипаттамасында қарастырып көрген дұрыс. Әрекет бұл адамның қоршаған
ортаның меңгеруiнiң және құрылуының бiр түрi. Жеке тұлға әрекет барысында
қалыптасады, дамиды. Тұлғаның әрекетке қарым-қатынасына байланысты, әрекет
мақсатқа жете алуы бойынша әртүрлi болуы мүмкiн. Белсендiлiк болмыстық
қоғам формаларын құруға және адамның адамның қоғамдық мәнiн жүзеге асыруға
бағытталған әрекет болып табылады.
Педагогикалық аспектiдегi іс-әрекет мәселесiн зерттеу берiлген түрлi
түсiндiрумен байланысты:
- әрекет баланың таным iс – әрекетiне (мақсатқа жетудiң тиiмдi
жолдарын таңдау, талпыныс, дайындық жүзеге асыру) деген қатынасын
сипаттайтын тұлғаның бiр белгiсi ретiнде түсiндiредi
- әрекет субъектiнiң iс – әрекетке қатынасын (қажеттiлiк, мотив, ерiк
күшi, эмоция) көрсететiн негiзгi белгiлермен қатар тұлғаның
сипаттамасы ретiнде түсiндiрiледi.
- әрекет жөнiндегi қысқаша сипаттамадағы таным мақсаты – объективтi
шындықтағы индивидтiң санасындағы бейнемен шектеледi. Әйтседе, іс-
әрекет танымның ерекшелiгi немесе байланысты екенiн түсiну үшiн,
таным үдерісiнiң болуымен, бiр – бiрiнен айырмашылығы бар
репродуктивтi және продуктивтi атты таным шындық әлемiнiң көрiнiсi
ретiнде субъект санасында екi деңгейге ие екенiн ескеру қажет. Іс-
әрекеттiң дамуы репродуктивтi деңгейден iздеу – орындау арқылы
продуктивтi деңгейге дейiнгi тұлғалық даму үдерісi қамти отырып
жүзеге асады.
Бұдан іс-әрекет ұғымы анықтамасы көрсеткеніндей, оның мақсаты бірнеше
жағынан көрінеді:
- іс-әрекеттің объектісі ретінде нақтылықты түрлендіру мен өзгерту;
- қажеттіліктерді қанағаттандыру;
- іс-әрекет субъектісін қалыптастыруды өзгерту, бұдан тұлғаны дамыту
мен білім беруді өзгерту туындайды.
Іс-әрекет үдерісінде субъект нақты затты, алғашқы кезде субъективті
мақсатқа, білімге, жоспарға айналдырады. Олар жасаған зат адами мағынаға ие
болады және адамның іс-әрекеті жүйесі аясында қызмет атқарады, сондай-ақ
субъектінің қызмет органы ретінде көрінеді [226, c.89].
Екінші және үшінші кезеңдер қажеттіліктер- тұлғаның бір қасиеті болып
табылатындықтан біріктірілуі мүмкін. Сондықтан, біз жоғарыда іс-әрекет
мақсатының екі жақтылығы туралы айтқан болатынбыз. Сонымен іс-әрекет,
бірінші кезекте, адамның қоршаған әлемге және қоршаған әлемнің адамға әсер
ету үдерісі болып табылады. Бұл өзара әрекет үдерісі болып есептелінеді. Іс-
әрекет ұғымына біз үш негізгі элементті ерекшеледік: адам іс-әрекеттің
субъектісі ретінде; қоршаған нақтылық іс-әрекеттің объектісі ретінде;
олардың арасындағы өзара әрекет. Мұны шартты түрде келесі суреттен көруге
болады (1-сурет).
1-сурет. Іс-әрекет ұғымы элементтері
Бірқатар зерттеушілер іс-әрекетті адамның қоршаған нақытылыққа қарым-
қатынасын жүзеге асыру үдерісі ретінде анықтайды. Адамның қоршаған
нақтылықпен қарым-қатыаныс әртүрлі формада көрінетін болғандықтан, іс-
әрекет әртүрлі формадаға, түрде ұйымдастырылуы мүмкін. Іс-әрекетті түрлерге
бөлу, адамның қоршаған әлеммен қарым-қатынасының сипатына тәуелді жүзеге
асырылады. Қарым-қатынасты жүзеге асыру іс-әрекеттің кез келген мысалы,
танымдық түрінде, іске асырылады. Бұдан, біз іс-әрекетті адамның қоршаған
нақтылықпен өзара әрекеті үдерісі ретінде анықтай аламыз, онда адам да,
қоршаған орта да өзгереді, түрленеді. Өзара әрекет арнайы мақсатпен жүзеге
асырылады, соның ішінде осы ұғымды кеңінен қарастырғанда адамның кез келген
қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсаты арқылы жүзеге асырылады. Біз,
зерттеу мәселемізге әдіснамалық талдау жүргізе отырып, таныммен байланысты
өзара әрекетті, қажеттіліктерді ескеруіміз қажет.
Таным үдерісінде субъект-объект қарым-қатынасы маңызды. Сонымен қатар,
қарым-қатынас негізінде затық-практикалық сипаттағы өзара әрекет жатыр.
Таным субъект мен объектінің өзара әрекеті ретінде олардың заттық-
практикалық өзара әрекеті негізінен туындайды [226, c.89]. Танымдық
-заттық-практикалық іс-әрекет деп есептеуге болады ма? деген сұраққа,
философия былай жауап береді: жоқ, таным күрделі, көлемді. Адамның
санамен сезіну үдерісін меңгеруін заттық-практикалық әрекетті меңгерумен
сәйкестендіруге болмайды.
Танымдық іс-әрекет – шәкiрттiң бiлiмге деген өте белсендi ақыл – ой
әрекетi. Ол танымдық қажеттiлiктен, мақсаттан, таным қисындарынан және
әрекеттiң негiзiнде оқушыларда танымдық белсендiлiктерiнен iзденiмпаздықтың
негізінде қалыптасады. Сондықтан танымдық іс- әрекетті оқу ұғымымен
байланыстыра қарастырды жөн көрдік.
Оқыту теориясына арналған педагогикалық әдебиеттерде және авторлар
өздерінің ғылыми ізденістерінде осы ұғымды қалыптастыруға көп көңіл бөлген.
Ұғымның анықтамасы ғылыми танымда және практикалық әрекетте маңызды роль
атқарады. Ұлы философ Сократ атап өткеніндей, ұғымның дәл логикалық
анықтамасы – шынайы білімнің басты шарты. Кез келген ғылым оның мазмұнын
құрайтын барлық негізгі ұғымдардың нақты анықтамасын беруге тырысады. Оқыту
әдістерінің маңызын айқын жеткізу әрекеті, оның негізгі қасиеттері мен
белгілерін қалыптастыру педагогиканың бүкіл тарихында талданып келеді.
Педагогикалық энциклопедияда, сөздіктерде: Оқу –білімді, білікті,
дағдыны меңгеретін оқушының іс-әрекеті, және өздігімен жүзеге асыру
танымдық іс-әрекеті -деп тұжырымдалған. Жалпы және кәсіптік білім беру
жүйесіндегі кеңінен пайдаланылып жүрген И.А.Каировтың жетекшілігімен
жазылған Педагогика атты оқу кітабында: Оқу – бұл ... оқытушының
оқушылармен саналы және белсенді әрекетінің негізінде оқушыларды білім,
іскерлік, дағдылар жүйесімен қаруландыратын іс-әреті. Оқу әрекеті кіші
мектеп жасындағы балалары үшін жетекші әрекет болып табылады (В.В.Давыдов,
Д.Б.Эльконин бойынша). Оқу әрекеті деп адамның қоғамдық-тарихи тәжірибені
мақсатты түрде иемденуіне мүмкіндік беретін және соның негізінде сыртқы
және ішкі гностикалық әрекеттердің жеке тәжірибесін қалыптастыратын ерекше
әрекет түрі деп түсінеміз. Оқу әрекеті дегеніміз – мазмұны ғылыми
түсініктер саласында жинақталған тәсілдерді игеруден тұратын әрекет, мұндай
әрекеттің барабар мотивациялары болуы тиіс. Бұл жалпылама әрекет тәсілдерін
меңгеру немесе қарапайым сөзбен айтқанда, өзінің өсіп-жетілуіне ұмтылады
[43, 127-б]. Оқу әрекетінің мектеп жасында жетекші деп есептелуінің себебін
Д.Б.Эльконин былайша түсіндірген: ... біріншіден, ол арқылы баланың
қоғаммен негізгі қарым-қатынастары жүзеге асырылады; екіншіден, осы әрекет
барысында мектеп жасындағы баланың жеке тұлғалық негізгі қасиеттерімен
қатар жеке психикалық құрылымдары да қалыптасады[44, 84-б]. Сонымен бірге
оқу әрекеті саналылық, мақсаттылық, өзін-өзі реттеу бағытында
жетілдіріледі, яғни әрекеттің іс-қимылдық (операциялық) және мазмұндық тұсы
күрделенеді, түрлі өмір жағдайларында түрлі міндеттерді шешу үшін әрекет
тәсілдері айқын жіктеледі.
Оқу әрекетінің мазмұнын теориялық білімдер құрайды, осы әрекет арқылы
оларды игеру кіші мектеп жасындағы балалардың теориялық санасы мен ақыл-
ойын жетілдіреді, сонымен қатар әрекеттің практикалық түрлерін жүзеге
асырудың шығармашылық-тұлғалық деңгейін дамытады. Кіші мектеп жасындағы
балалардың оқу әрекеті субъектісі ретінде қалыптастыру проблемасы
психологиялық-педагогикалық ғылымда кеңінен зерттелген. Кіші мектеп
жасындағы балаларының оқу әрекетін қалыптастырудың негізгі бағыттары және
оларды дамыту Т.Сабыров [132], А.П.Тряпицина [72], А.Х.Аренова [236] және
т.б. ғалымдардың еңбектерінде толық сипаттама берген. Ғалым А.Х.Аренованың
пайымдауынша, бастауыш сынып оқушыларының оқу іс-әрекетін қалыптастыруды
өзіндік жұмысымен байланыстырып, оның мазмұнын және құрылымын көрсеткен.
Оқу дағдыларын қалыптастыру проблемаларымен А.Б.Вилохин [237],
И.Г.Моргунова [238] және т.б. айналысқан. С. Смаилов оқу-танымдық іс-
әрекетті белсендіру танымдық ынтаға тікелей байланысты деп есептейді. Ол:
Танымдылық ынтаның өзіндік ерекшелігі бәрінен бұрын болмыстың тек сыртында
қалмай, ішкі сырына терең үңілуді қажет деп білетін адам тенденциясында
жатыр. Бұл орайда танымдылық ынтасы оқудың да бірқатар маңызды шарттарын
талап етеді. Ол шарттардың негізі шәкірттердің білімге құштарлығын
арттыратын ықыласында. Сондай ықылас бар жерде ой еңбегі қанша қиындықпен
болса да нәтижелі қуанышқа бөлейді ... деп жазды [69].
Н.Ж. Құрманова: ...Оқушының танымдық іс-әрекеті репродуктивтік және
продуктивтік сипатқа ие. Оқу міндетіне байланысты оқушы әр-түрлі ақыл-ой
әрекеттерін жасайды (жаттап алады, қайта жаңғыртады, талдайды, қорытады,
шешеді және т.б). Оқу міндеттерін (сұрақтар қою, тапсырмалар беру және т.б)
өзгерту жағымен мұғалім оқушыларды әр түрлі ақыл-ой әрекеттеріне
ынталандырады, - дейді [72]. Бұл авторлардың еңбектерінде оқыту теориясын
оқушының жинақталған тәжірибесімен оқу міндеттерін шешу кезінде іс-әрекет
субъектісінің өзіндік өзгеруін зерттеуге талпыныс жасалған. Сонымен, оқу –
бастауыш сынып оқушыларының білім, білік, дағдыларды меңгеруге, өздігінен
танымдық іс-әрекетін жүзеге асыруға бағытталған іс-әрекет. Енгдігі мақсат
бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық іс-әрекет ұғымын талдауды жөн деп
таптық.
Оқу-танымдық іс-әрекет барысында тұлғаға білім беру мен дамыту мәселесін
зерттеудің психологиялық негізі басты рөл атқарады. Осы көзқарас
тұрғысысанан ойлау әрекеттерін кезеңмен, мазмұндық жалпылаумен
қалыптастыратын ассоциативті-рефлеторлық теория қалыптасқан. Қазіргі
уақытта психологияда білік пен дағдыны қалыптастырудың екі теориясы:
ассоциативтік-рефлекторлық (негізін салушылар И.М.Сеченов пен И.П.Павлов)
және әрекетті кезеңмен қалыптастыру (Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев,
П.Я.Гальперин, Н.Ф.Талызина) келтірілген. Ассоциативтік-рефлекторлық теория
идеясының негізі ассоциация (байланыстар) идеясы және осы ассоциациялардың
бейнеленуі идеясы болып табылады. Бұл әлемнің құбылыстары, заттары
арасындағы байланысты адамның санасында бейнелейді. Сондықтан осы негізде
адамда таным үдерісінде бұрыннан бар түсініктер мен жаңа білімдер
арасындағы ассоциативтік байланыстар орнатылады. Ассоциативтік-рефлекторлық
теорияны зерттеумен С.Л.Рубинштейн, И.А.Менчинская, Е.И.Кабанова-Меллер
және т.б. айналысты. Объективтік әлемнің бірлігін бейнелейтін байланыстар,
олардың көптүрлілігі мен күрделілігін ерекшелеу мен меңгеру – оқушылардың
оқу танымын ұйымдастырудың әдіснамалық шарты болып табылады.
Ойлау әрекеттерін кезеңмен қалыптастыру теориясының авторлары, сыртқы
әлемнің заттары, объектілері туралы білім бірден адамға тән болып
табылмайды. Л.С.Выготскийдің пікірінше, адам оларға әрекет жүйесі арқылы
келеді. Яғни, арнайы әрекеттерді орындау білім мен білікті сыртқы жоспардан
ішкіге айналдыруды қамтамасыз етеді. Мұнда ішкі іс-әрекет сыртқының бейнесі
болып табылады.
Әрекет материалдық (нақты заттармен әрекет), сыртқы сөздік (әрекет
сөзбен сипатталады) және ойлау (әрекетті ойлау арқылы орындау). Бұл
теорияның басты шарты сыртқы жоспардағы әрекет кезеңдерінен ішкі жоспарға
өту. Осымен келісе отырып, ойлау әрекетін қалыптастыру үдерісі келесі
кезеңдермен орындалады:
1) іс-әрекет объектісіне және іс-әрекеттің өзіне бағдарлану;
2) материалдық объектілермен сыртқы әрекет;
3) материалдық объектілерсіз сөзбен әрекет жасау;
4) ішкі сөз деңгейінде әрекетті орындау;
5) ойлау әрекетін орындау.
Бұл кезеңдерді, олардың мәнін түсіну С.Л.Рубинштейн және А.И.Лентьевтің
іс-әрекет тұғыры белгілерінің негізінде жүзеге асырылады. Бастауыш сынып
оқушыларының ойлау әрекеті негізгі оқу әрекеті дағдылары қалыптасқанда
үздіксіз дамиды деген. В.В.Давыдовтың пікірінше, бастауыш сынып
оқушыларының жаңа сапалық қасиеттерін былай сипаттайды: оқушы өз
әрекетінде көп қадам жасаған сайын ол тапсырмалардың түрлі нұсқаларын
салыстыра алады және есептің шешілуін бақалай алады. Оқу іс-әрекетіне
қажетті бақылау, өзін өзі бақылау, бағалау қажеттілігі ішкі жоспар бойынша
әрекеттенуге, ойша жоспар құруға қолай кезең
В.П.Беспалько, И.Я.Лернердің еңбектерінде оқу-танымдық іс-әрекетті
меңгеру деңгейі белгіленген. В.П.Беспалько, Ю.Т.Татур еңбектерінде оқу-
танымдық іс-әрекетті баспалдақпен меңгеру деңгейі қажет екендігін, кез
келген оқыту формасында қалыптастыратын нысана деп қарайды[132].
И.Я.Лернер, В.П.Беспалько пайымдауынша, оқушылардың іс-әрекетті үлгі,
аналогия, жаңа байланыстар түрінде жүзеге асады. Сонымен қатар Б.Блума
таксономиясы (білімді меңгеру деңгейінің иерархиясы) негізінде білім
меңгеру деңгейін жіктелген. Осының негізінде М.Жадрина мынандай білімді
меңгерудің иерархиялық деңгейін ұсынады 1) білім, 2) түсіну, 3) қолдану, 4)
біліктілік [126]. Сондықтан бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық іс-
әрекетін ұйымдастыруда аталған деңгейлер ескеріледі. Оқу-танымдық іс-әрекет
- оқушылардың құбылыстар мен ақпараттар туралы нақты әрі терең білуге, оны
түсініп, ұғынуға, білімді меңгерудеге нақты бағыталған іс-әрекет. Іс-
әрекеттің кез келген түрі тұлғаның белсенділігін, дербестілігін, жеке
басының еркін және қайталанбас даралығын танытатын шығармашылық процесс
болып табылады. Сайып келгенде, оқу танымдық іс-әрекет қоршаған ортаны
түрлендіруге бағытталады. Оның негізгі шартының бірі арнайы
компоненттерімен кез келген іс-әрекет құрамының болуы болып табылады.
А.Темірбеков, С.Балаубаев іс-әрекетің психологиялық негізі адамның
мүддесін, қажетін қанағаттандыруға бағытталған қимылы арқылы орындалады. Іс-
әрекетсіз тіршілік болмайды. Адам іс-әрекет атқарғанда әдейілеп мақсат
қояды, жоспарлайды, оның оның орындалу амал-тәсілдерін белгілейді, қимыл
әрекеттерден тұрады деп түйіндеген[45,128]. Психологтардың ойынша, іс-
әрекетің өзінің құрылымы, орындалу талабы, құрылымы бойынша күрделісі оқу
танымдық іс-әрекеті деп тұжырымдайды.
Кеңес заманында көп уақытқа дейін мақсат – мотив– амалы– нәтиже іс-
әрекеттің сызбасы қолданылып келді. Бұл сызба бойынша мақсат балаға сыртан
немесе жоғарыдан беріліп, тоталитарлық тәртіп байқалады. Соңғы он жылда
сызба өзгеріп мотив– мақсат– амал–нәтиже өзгертіліп қолдануда. Баланың өзі
үшін өте маңызды құнды мотиві, сонымен бірге әлеуметтік бағдары болған
жағдайда ғана оқу танымдық іс-әрекет табысты болатыны сенімді түрде
дәлелденеді. Әрине, ғалымдар кез келген жұмысты бастарда, орындау барысында
және аяқтарда жағымды эмоциялар баланы ынталандыратынын дәлелдеген, бұған
өз-өзін бағалау, бақылау қабілетінің қалыптасуы біраз себін тигізеді,
ересектердің әділ бағасының педагогикалық маңызы да зор. . Іс-әрекет
құрылымының мазмұнын аша отырып, ол компоненттерін ерекшелейді және оларға
келесідей анықтама береді:
а) аталған іс-әрекетті туғызатын қажеттілік;
ә) мотив – іс-әрекет бағытталған зат;
б) мақсат – іс-әрекет нәтижесінде қол жеткізіледі;
в) іс-әрекетке ену жағдайы;
г) іс-әрекет құралатын әрекеттер;
д) әрекет жүзеге асырылатын операциялар [251. с.196-197].
Сонымен қатар, оның пікірінше барлық алты компоненттер әрекет етсе
бастаауыш сынып оқушыларның оқу танымдық іс-әрекетін басқару тиімді
болады. Ойлау әрекеттерін кезеңмен қалыптастыру теориясы оқушыны жаңа
білім және білік алуға ұмтылдыратын оқытуды іс-әрекеттің арнайы түрлері
жүйесі ретінде қарастырады. Оқушының әрбір іс-әрекетінің түрі, өз кезегінде
жалпы мотив және іс-әрекет мақсатына жетуді қамтамасыз ететін жиынтықты
біріктіретін әрекет жүйесінен тұрады [223, c.54]. Мұндай меңгеру
үдерісінде сыртқы әрекеттен ішкіге ауысу жүреді. Бұл ауысудың мүмкіндігі,
алдында көрсетілгендей ішкі және сыртқы іс-әрекет құрылымының жалпылығымен
түсіндіріледі. Сонымен, сыртқы іс-әрекет ішкі іс-әрекеттің негізі болып
табылады. Екінші ойлау әрекетін кезеңмен қалыптастырудың маңызды шарты
әрекеттің бағдарланушы негізі, бағдарлану типі болып табылады.
Орындалатын қызметіне тәуелді, іс-әрекетте әрекеттің үш негізгі тобы –
бағдарланушы, орындаушы, бақылаушы ерекшеленеді. Теория авторлары
(И.Я.Гальперин, П.Ф.Талызина және т.б.) оқушылардың іс-әрекеті тіимді
болады, егер іс-әрекетті бағыттайтын бағдары болса, яғни іс-әрекетті
меңгеруде шешуші рөлді бағдарланушы байланыс атқарады. Оны әрекет негізін
бағдарлаушы деп атады. Әрекет негізін бағдарлаушыны түсінуде теория
авторлары оны адамдар нақты сүйенетін шарттар жүйесі түсіндірсе, біз
басқа көзқарасты ұстанамыз. Шарттарға біз іс-әрекетте бағдарлану үшін оқушы
орындайтын арнайы әрекетті жатқызамыз: шартты талдау, нәтижені талдау және
т.б. Жоғарыдағы ғылыми тұжырымдарды ескере отырып, бастауыш сынып
оқушыларының оқу-танымдық іс-әрекеті мынандай жеке әрекеттер арқылы жүзеге
асады. Іс-әрекет = БӘ+ОӘ+БӘ+ӨӘ, яғни БӘ - бағдарланған әрекет , ОӘ -
орындаушы әрекет, БӘ - бақылау әрекеті , ӨӘ - өңдеу әрекеті.
Біз үшін әрекет негізін бағдарланушының болуы оқу-танымдық іс-әрекетті
меңгерудің тиімділігін арттырады. Авторлардың бағдарлану теориясының
бірнеше түрлерін ерекшелеуге жүргізілген зерттеулер (Н.Ф.Талызина,
А.В.Усова, Л.Ф.Обухова жән т.б.) үшінші типті әрекет негізін бағдарлаушы
үшін тиімді болып табылады. Бағдарланудың үшінші типі оқушылар мұғалімнің
жетекшілігімен қатар өз бетімен іс-әрекетін талдауға үйренетін, онда тірек
кезеңдерін ерекшелеуге, іс-әрекеттің барлық жүйесімен дәл сол минутте
әрекет жасай отырып, байланыстыру арқылы іс-әрекетті ұйымдастыруды ұсынады.
Бұл күрделі үдеріс. Бірақ іс-әрекетті меңгеру осындай жағдайда ғана жоғары
деңгейде қалыптасады.
Бірақ біздің зерттеуіміз көрсеткеніндей, барлық мектептің оқушылары үшін
әрекет негізін бағдарлаушының үшінші типін қолдану мүмкін емес (жеке
сыныптардың 30-дан 82% -ға дейінгі оқушылары). Олардың бұл үшін мәліметтер
қоры жоқ. Бұл сыныптарда іс-әрекетті меңгеру үдерісінің басқа бастамасы
және оны дифферциалдық тұрғыдан қарастыру керек.
И.Я.Гальперин әдістемесінің ерекшелігі Н.А.Менчинскаяның пікірінше,
нақты бағдарланған белгілердің және мұғалім көрсететін операцияның толық
құрамы болуы болып табылады. Біздің пікірімізше, орта мектептің қазіргі
жағдайында екінші типті бағдарлану көптеген оқушылар (70%) үшін мүмкін
емес. Н.А.Менчинская еңбектерінде ойлау әрекетін кезеңмен қалыптастыру
теориясын сынай келе, оқушылардың танымында іс-әрекеттің рөлі
арттырылғандығын және білімді меңгеру үдерісіндегі талдау мен жинақтаудың
жетекші рөлін баса айта келе, көптеген іс-әрекет түрлерін негізсіз
ерекшелеуін орынсыз көреді. Ол ойлау әрекеттерін кезеңмен қалыптастыру
теориясының кемшілігін ерекшелейді – онда оқушының жеке ерекшеліктері
ескерілмейді. Оның пікірінше, бұл теорияның барлық айырмашылықтары, бала
ойлау әрекетін меңгере ме жоқ па соған әкеледі. Ол бұл теорияда таным
теориясында іс-әрекеттің рөлінің бағасы асыра көрсетілген. Атап айтқанда:
1) Адамның іс-әрекеті бейнеленудің себебі болып табылады деп есептеу
дұрыс емес. Бейнеленудің себебі – сыртқы әлем.
2) Іс-әрекет ұғымы өте кең сипатталады [158. с. 159]. Біздің
пікірімізше, екі теория да жоғары деңгейде бір-бірін жоққа шығармайды.
Д.Н.Богоявленский және Н.А.Талызина: Ұғымды және заңдылықтарды меңгеруде
ерекшелеу керек, содан соң бір белгіге біріктіру емес, бір-бірімен арнайы
қатынаста болатын белгілер жүйесіне біріктіру [51, с.57]. Сонымен, әрбір
белгіні меңгеру оқушының арнайы әрекетін талап етеді. Сонда белгілер
жүйесін меңгеру әрекет жүйесін қажет етеді, яғни әрбір элементтің күрделі
құрылымы іс-әрекеттің күрделі құрылымын көрсетеді. Егер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz