Бастауыш сыныптарда дүниетануды оқушының негіздеріне технологияның талғама жасау
Кіріспе ... ... ... ... ... ... .3
І тарау. Дүниетануды оқытудың теориялық негізі
1.1. Дүниетану ғылымының ғылыми негізі
1.2. Педагогикалық.психологиялық еңбектердегі дүниетану ... ... ... ... ... ... ...13
1.3. Қазақ ағартушыларының дүниетану туралы көзқарастары ... ... ... ... ... ..19
ІІ тарау. Бастауыш сыныптарда дүниетануды оқыту негіздері
2.1. Оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру, оның құралдары мен жолдары
2.2. Бастауыш сыныптарда дүниетанымды оқытудың негізі ... ... ... ... ... ... ... 35
Қорытынды ... ... ... ... ... ..42
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ..
Қосымшалар
І тарау. Дүниетануды оқытудың теориялық негізі
1.1. Дүниетану ғылымының ғылыми негізі
1.2. Педагогикалық.психологиялық еңбектердегі дүниетану ... ... ... ... ... ... ...13
1.3. Қазақ ағартушыларының дүниетану туралы көзқарастары ... ... ... ... ... ..19
ІІ тарау. Бастауыш сыныптарда дүниетануды оқыту негіздері
2.1. Оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру, оның құралдары мен жолдары
2.2. Бастауыш сыныптарда дүниетанымды оқытудың негізі ... ... ... ... ... ... ... 35
Қорытынды ... ... ... ... ... ..42
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ..
Қосымшалар
Бүгінгі кезеңде Қазақстан Республика экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында, “Қазақстан өз азаматтары үшін өмір сүрудің жоғарғы стандарттарының жасай отырып, әлемнің тиімді дамып келе жатқан елдердің қатарына қосылуға тиіс”-деген ой Елбасының 2005 жылғы Қазақстан халқына жолдауында айтылған, оның жалғасында “Біз мұны ұлтымыз бен экономикалық бәсекеге қабілетті болған жағдайда ғана істей аламыз ” деп жалғастырған (Егемен Қазақстан, 2005 жылдың 19 ақпан ). Жеке тұлғаны қалыптастыру және бәсекеге қабілетті, барынша дамыған ел қатарына болу үшін білім беру жүйесіне қойылатын талаптар күшейе түсуде. Сол талаптардың бірі оқушының дүниетанымын қалыптастыруда елеулі ықылас жасайтын білім мазмұнын жетілдіру. Білім – дүниетанудың кәусар бұлағы, бастауыш сынып оқушылары ертеңгі болашағымыз, сол болашақты жасауына терең білім, саналы тәрбиелеуді жүзеге асыру міндетіміз. Білім негізі – бастауышта, ұлтымыздың тірегі де, тілегі де партада отырған шәкірттерде болады, білім бастауы – бастауышта деп мән береді. Жас ұрпақ тәрбиесінің бастауында бұлақ көздерін ашуға елеулі үлес қосудың бір бұлағы дүниетанымдарын қалыптастыруда сапалы бастау.
1 . Ж . Әбиев , С . Бабаев , А , Құдиярова “ Педагогика” Алматы , Дарын 2004- 428 б .
2 . С . Әбенбаев “ Тәрбие теориясы мен әдістері” Алматы , Дарын 2004- 98 б.
3 . Ж. Б. Қоянбаев “ Педагогика” Алматы 2000 – 258 б.
4 . Ж . Шілдебаев “ Қазақстан мектебі ” Алматы 2006 – 53 – 55 б .
5 . С . С. Тілеуов , А. З . Әліпбек “ Педагогика” Шымкент 2006 – 58 б.
6 . Ж . Тілепов , Б . Тыныбаев “ Бастауыш мектеп ” Алматы 2006 – 11 б .
7 . Ушинский К . Д . Соч , 3 – том , М-Л, 1948 .
8 . Макаренко А . С. “Цель воспитания” . Соч, в семи томах. 5 – том , М . , 1958.
9 . Сухомлинский В. А. “Духовный мир школьников” . М., 1961
10 . Педагогика Под. Ред. Ю.К.Бабанского М., “Просвещение” 1988.
11 . Гұзылхан А. “Қазақстанның дүниетанымы” Алматы , Қазақ университеті,
1939.
12 . Қалиев С . , Оразов М . , Смайлова М. “Қазақ халқының салт – дәстүрлері” , Алматы “ Рауан ”1994.
13 . Н . Ә . Назарбаев “ Қазақстан - 2030”
14 . С . Мұқанов Таңдамалы шығармалары 16 – том “Жарқын жұмбақтар” Алматы “Жазушы ” 1980, 412 б.
15 . М .Әуезов Таңдамалы шығармалары 11 том Алматы 1969 – 479 б.
16 . Ә . Сыздықов, “Ы. Алтынсариннің педагогикалық идеялары мен ағартушылық қызметі ” Алматы “ Мектеп ”1969 – 156 б.
17 . В. Ф. Зуев . “ Табиғат тарихы ” Алматы Оқ.Б. 1934 – 116 б.
18. С. Байқанұлы “ Бастауыш мектептерде жаратылыс тануды оқыту ” Оқ.Б.- Қызылорда , 1934 – 117 б.
19. О. Сарыбатырұлы “Бастауыш мектептегі жаратылыстану сабағы” Ауыл мұғалімі – 1931. 8 – 28 б.
20 . Ш. Уалиханов “ Таңдамалы ” 2 – том , Алматы “Жазушы” 1980 – 560 б.
21. Қ. Аймағанбетова “ Аз комплектілі бастауыш мектептерде табиғаттануды оқыту ” Алматы “ Мектеп ” ”1953 – 152 б.
22 . А .А. Бейсенбаева “Пән аралық байланыс негізінде оқу процесін ұйымдастыру ” Алматы 1995- 116 б .
23 . Т .Тәжібаев “ Жалпы психология ” - Алматы , Қазақ университеті,
1995 - 116 б .
24 . Қ. Жарықбаев “ Психология ” Алматы “ Мектеп ”1982 – 230 б.
25 . Қ. Жүнісова , Қ. Аймағанбетова, З. Ф. Олейник “ Дүниетану оқыту әдістемесі ” Алматы 1998 – 135 б .
2 . С . Әбенбаев “ Тәрбие теориясы мен әдістері” Алматы , Дарын 2004- 98 б.
3 . Ж. Б. Қоянбаев “ Педагогика” Алматы 2000 – 258 б.
4 . Ж . Шілдебаев “ Қазақстан мектебі ” Алматы 2006 – 53 – 55 б .
5 . С . С. Тілеуов , А. З . Әліпбек “ Педагогика” Шымкент 2006 – 58 б.
6 . Ж . Тілепов , Б . Тыныбаев “ Бастауыш мектеп ” Алматы 2006 – 11 б .
7 . Ушинский К . Д . Соч , 3 – том , М-Л, 1948 .
8 . Макаренко А . С. “Цель воспитания” . Соч, в семи томах. 5 – том , М . , 1958.
9 . Сухомлинский В. А. “Духовный мир школьников” . М., 1961
10 . Педагогика Под. Ред. Ю.К.Бабанского М., “Просвещение” 1988.
11 . Гұзылхан А. “Қазақстанның дүниетанымы” Алматы , Қазақ университеті,
1939.
12 . Қалиев С . , Оразов М . , Смайлова М. “Қазақ халқының салт – дәстүрлері” , Алматы “ Рауан ”1994.
13 . Н . Ә . Назарбаев “ Қазақстан - 2030”
14 . С . Мұқанов Таңдамалы шығармалары 16 – том “Жарқын жұмбақтар” Алматы “Жазушы ” 1980, 412 б.
15 . М .Әуезов Таңдамалы шығармалары 11 том Алматы 1969 – 479 б.
16 . Ә . Сыздықов, “Ы. Алтынсариннің педагогикалық идеялары мен ағартушылық қызметі ” Алматы “ Мектеп ”1969 – 156 б.
17 . В. Ф. Зуев . “ Табиғат тарихы ” Алматы Оқ.Б. 1934 – 116 б.
18. С. Байқанұлы “ Бастауыш мектептерде жаратылыс тануды оқыту ” Оқ.Б.- Қызылорда , 1934 – 117 б.
19. О. Сарыбатырұлы “Бастауыш мектептегі жаратылыстану сабағы” Ауыл мұғалімі – 1931. 8 – 28 б.
20 . Ш. Уалиханов “ Таңдамалы ” 2 – том , Алматы “Жазушы” 1980 – 560 б.
21. Қ. Аймағанбетова “ Аз комплектілі бастауыш мектептерде табиғаттануды оқыту ” Алматы “ Мектеп ” ”1953 – 152 б.
22 . А .А. Бейсенбаева “Пән аралық байланыс негізінде оқу процесін ұйымдастыру ” Алматы 1995- 116 б .
23 . Т .Тәжібаев “ Жалпы психология ” - Алматы , Қазақ университеті,
1995 - 116 б .
24 . Қ. Жарықбаев “ Психология ” Алматы “ Мектеп ”1982 – 230 б.
25 . Қ. Жүнісова , Қ. Аймағанбетова, З. Ф. Олейник “ Дүниетану оқыту әдістемесі ” Алматы 1998 – 135 б .
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І тарау. Дүниетануды оқытудың теориялық негізі
1.1. Дүниетану ғылымының ғылыми негізі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Педагогикалық-психологиялық еңбектердегі
дүниетану ... ... ... ... ... ... .. .13
1.3. Қазақ ағартушыларының дүниетану туралы көзқарастары
... ... ... ... ... ..19
ІІ тарау. Бастауыш сыныптарда дүниетануды оқыту негіздері
2.1. Оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру, оның құралдары мен жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.2. Бастауыш сыныптарда дүниетанымды оқытудың
негізі ... ... ... ... ... ... ... 3 5
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 44
Қосымшалар:
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Бүгінгі кезеңде Қазақстан Республика
экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында, “Қазақстан өз
азаматтары үшін өмір сүрудің жоғарғы стандарттарының жасай отырып, әлемнің
тиімді дамып келе жатқан елдердің қатарына қосылуға тиіс”-деген ой
Елбасының 2005 жылғы Қазақстан халқына жолдауында айтылған, оның жалғасында
“Біз мұны ұлтымыз бен экономикалық бәсекеге қабілетті болған жағдайда ғана
істей аламыз ” деп жалғастырған (Егемен Қазақстан, 2005 жылдың 19 ақпан ).
Жеке тұлғаны қалыптастыру және бәсекеге қабілетті, барынша дамыған ел
қатарына болу үшін білім беру жүйесіне қойылатын талаптар күшейе түсуде.
Сол талаптардың бірі оқушының дүниетанымын қалыптастыруда елеулі ықылас
жасайтын білім мазмұнын жетілдіру. Білім – дүниетанудың кәусар бұлағы,
бастауыш сынып оқушылары ертеңгі болашағымыз, сол болашақты жасауына терең
білім, саналы тәрбиелеуді жүзеге асыру міндетіміз. Білім негізі –
бастауышта, ұлтымыздың тірегі де, тілегі де партада отырған шәкірттерде
болады, білім бастауы – бастауышта деп мән береді. Жас ұрпақ тәрбиесінің
бастауында бұлақ көздерін ашуға елеулі үлес қосудың бір бұлағы
дүниетанымдарын қалыптастыруда сапалы бастау.
Дүниетанымның қалыптасуына адам, табиғат, қоғам туралы білімде тірек
болады. Адам, табиғат, қоғам – біртұтас дүние. Адам, табиғат, қоғам
арасындағы байланыстарда және оларды үнемі бірлікте дамитынын оқушылар
бастауыш сыныптан бастап оқып, түсінуі маңызды. Өйткені дүниетануда
бастауыш сыныпта оқытудың барысында оқушының таным үрдісі дамиды.
Танымға жәрдемін беретін шәкірттің сезім мүшесінің жұмысы арқылы олар
сыртқы дүниені қабылдайды. Әр түрлі оқу әрекеттері үрдісінде олар дүниені
біртұтас бірлікте сезініп, қабылдау негізінде санасында білім қоры жиналып,
ой - өрісі кеңейеде.
“Дүниетаным”, “таным”, “қазақ дүниетанымы” саласында көптеген құнды
ой пікірлер мен көзқарастар философ ғалымдардың: Ә.Нысанбаев, Д.Кішібеков,
А.Қосабеков, Ғ. Есімов, М. Орынбеков, Ж. Алтаев және т.б. еңбегінде жан-
жақты талқыланып келеді.
Оқушылардың танымдық әрекеттерінің түрлері бірқатар психологтар мен
педогогтардың: Қ.Жарықбаев Т.Тәжібаев, Ж.Аймауытов, А.А.Бейсенбаева
Г.Нұрғалиев, С.И.Қалиева, А.Ғ.Қазмағанбетов, Г.Қ.Меңдіғалиева,
Қ.Аймағанбетов және т.б. еңбектерінде зерттеу нысанына байланысты жүйелі
талданған.
Бүгінгі таңда білім мазмұнын кіріктіріп оқыту арқылы оның ғылыми
деңгейін көтеру мәселелерін бастауыш сыныпта оқушыларға табиғат, адам,
қоғам жайында берілетін білім бойынша олардың дүниетанымдары қалыптастырады
сыныптан дүниетануда оқуды сапаландыруды оқыту арқылы, 1- сыныпта
“Айналамен таныстыру”, 2- сыныпта “табиғаттану” пәндері арқылы меңгерілген,
соңғы жылдары мазмұны да, мақсаты да жаңа “ Дүниетану” пәні еліміздің
барлық бастауыш сыныптарында енгізіледі.
Бұл пән бойынша оқушыларға еліміздің табиғаты, табиғи байлығы, ғылым
мен мәдениеті, этика, әдеп, эдатика, адам-адам, адам-қоғам, адам-табиғат
арасындағы қарым-қатынас түрлері жайында ғылыми- сарамандық ұғымдар
беріледі, міне тақырыптың өзектілігі мақсаты. Пәнді оқып меңгеру
барысында оқушылар дүниенің үш құрамдас бөлігі адам, қоғам, табиғат
саласынан білім негіздерін алуы оның өзектілігін білдіреді. Биология,
химия, география, физика пәндерінің басқаша негіздері қаланады, мәні
осында. Табиғаттың өзектілігі дүниетанудан алғаш білімдері мен ұғымдары
басқа пәндермен кіріктіре оқу арқылы дүниенің тұтастығы жайында жүйелі
білім негізін қалыптастыратындығында.
Зерттеу мақсаты: бастауыш сыныптарда дүниетануды оқушының негіздеріне
технологияның талғама жасау.
Зерттеу міндеттері:
1. Бастауыш сыныптарында дүниетанымды оқыту арқылы оқу- түсіну
процессін жетілдірудің мәнін анықтау;
2. Бастауыш мектепте дүниетануды оқудың негізінде қажетті
педогогикалық шарттарды оқыту.
3. Дүниетану оқыту технологиясына талғама жасау.
Зерттеу нысаны: бастауыш сыныптардағы дүниетануды оқыту үдерісі.
Зерттеу пәні: бастауыш сыныптарда дүниетануды оқыту негіздерін,
құралдарын, жолдастарын анықтау.
Зерттеу әдістері:
а) педогогикалық бақылау;
ә) мұғалімдерді және оқушылармен пікірлесу;
б) дүниетану сабағын оқытуда зерттеу;
в) дүниетану сабағына қатысты зерттеулер және педагогикалық негіздерді
қорытындылау;
г) педогогиканың сынау-тәжірибе.
Бітіру жұмысы: Кіріспеден, екі тараудан, қорытынды, қосымшадан тұрады.
Бітіру жұмысында психология, педогогика, дүниетану жайлы әдебиеттер, соңғы
жылдардағы зерттеу материялдары, Қазақстан Республикасының Президентінің
Қазақстан халқына жолдауларын негізге алдым.
І тарау. Дүниетануды оқытуды теориялық негіздері.
1.1 “Дүниетану” ұғымының ғылыми негізі.
Еліміздің тәуелсіз Қазақстан Республикасы болып, егемендікке ие болған
кезеңнен бастап білім беру мәселесін сапаландыру арқылы әлемдегі бәсекеге
барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы бойынша Қазақстан өз
дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында екендігін сеземіз. Білім беру
барысында бастауыш сынып оқушыларынан бастап, оларды жан-жақты жетілдіруге,
олардың танымдық әрекеттерін дамытуға, ой-санасын қалыптастыруға ерекше
зейін аударылуда.
“Біздің балаларымыз білігі жоғары жұмысында, инжинерде, банкирде, және
онда дәрігерлер, зауыттар мен фабрикалардың иелері, биржа делдалдары және
спортшылары болады. Олар мұнай, газ бен электор қуатын, тамақ өнімдерін
өндіретін өндірістерін, әрі олармен әлемдік экономиканы қамтамассыз ететін
болады”- деп Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев
“Қазақстан-2030” атты Қазақстан халқына Жолдауында болашақ қоғам мүшелері
– оқушылардың, жастардың алдында тұрған міндеттерді баяндады. Бастауыш
сынып оқушысынан бастап болашақ өмірге отбасынан алған тәрбиесін одан әрі
жалғастырып, өзі бүкіл қоршаған дүние ортасынанда қалыптасады. Еліміз
осының бәрін ескеріп, білім беру жүйесін баса дамытуға, оның дүние жүзілік
деңгейге көрінуіне аса мән беруде. Білімнің сапалы болуы, саналы игерілуі,
білімнің әрбір бөлігі, бастауыш сыныптан бастап оқушы дүниетанымына
қалыптастыруға септігін тигізіп олардың әлем туралы ой жүйесін дамытуға
негіз салуы тиіс. Орта білім беру стандартына “Мектептің әрбір саласында
және тұлғаны дамыту міндетінде сай білім мазмұнының толық жүйеге асуын
қамтамассыз ету ”талабы қойылып отыр. Мұнда әсіресе, оқушылардың
дүниетанымын қалыптастыру мәселесі басты орында алмақ.
“ Дүниетаным, дүниеде көзқарас дегеніміз – айнала қоршаған орта, бүкіл
әлем, тұтас дүние туралы, ондағы адамның орны тіршіліктің мәні мағынасы
туралы көзқарастың, пікірлер мен түсініктердің жүйеленген жиынтығы ”.
Дүниетанымның көзі – білім. Бастауыш сыныптан бастап жүйелі оқып, білім,
ғылым негіздері қаланып, мектепте алған білімнің ақиқаттығы мен ғылымилығы
іс – тәжірибеде қолдану барысында шамасы белгілі болып, айқындала бастайды.
Осы негізінде адам, заттар, құбылыстар – қоршаған әлеммен қарым – қатынас
туындайды. “Адамның, қоғамның пайда болып қалыптасуы қоршаған табиғи
ортаның қажетті алғы шарттарының, жағдайлардың болуына байланысты ...” , “
... адамның өмірі тіршілігінің қызмет әрекетінің негізі табиғат заттары мен
табиғи процестер”- дейді философтар Д. Кішібаев пен Ұ. Сыздықов.
Табиғатты танып, білу, игеру барысында адам қоршаған ортаға ауқымды ,
қуатты ықпал ете алмайтын күш екенін және осы қарым – қатынас
барысында дүниетаным қалыптасатынын ғалымдардың еңбектері де әр
саладан дәлелдейді Адам тіршіліктің көзі – табиғат. Табиғат заттарын оқып
білу арқылы адам табиғат байлылығын керегіне пайдаланады . Сонымен бірге
бар білілік, іскерлігін, тәжірбиесін жұмысын, оны өндіру үшін еңбек етеді.
Ғылым мен техника дамыған сайын әлеуметтік өмір деңгейі де өзгереді. Осының
бәрі табиғат байлығын игерудегі адам ақылы – тәжірбиесі – білімі мен
күшінің жұмысы. Адам, табиғат, қоғам – біртұтас дүние. Тұтас дүниені өз
мәнінде бір – бірімен байланысты қабылдау таным үрдісі арқылы жүзеге асады.
Дүние тану ұғымы диалектикалық дамудың қарама – қарсылығы мен бір
тұтастығына негізделіп, дамиды. Дүние – ол тек біздің қоршаған табиғат қана
емес, ол адам, адам мен адамның қарым – қатынастары, ол табиғат, табиғат
заттары, табиғат құрылыстары, ол – қоғам.
Дүниетану - “дүние” және “тану” деп аталатын екі бөліктен тұрады.
Алдымен, дүние – ол қоршаған орта, табиғат, бүкіл әлем, олай болса, оған
енбейтін, оның құрамына кірмейтін бірде бір зат не құрылыс жоқ. Адам
дүниені өмір бойы танып, білумен, оның сарқылмас ерекшеліктерін бақылап,
байқаумен айналысатыны анық. Дүниені өз дәрежесінде танып – білу әр
адамның меңгерген білім деңгейі мен оның мазмұнын байланысты жүзеге асады.
Дәстүрлі педагогика тұлғаның базалық мәдениетін қалыптастыруға орай
жүргізілетін тәжірбиелік іс - әрекеттердің бір қанша бағыттары аталады.
Ғылымдардың көбі тәрбиелік істердің келесідей бағыттарын ұсынады.
- ғылыми дүниетанымын қалыптастыру;
- азаматтық тәрбие
- еңбек тәрбиесі
- адамгершілік тәрбиесі
- эстетикалық тәрбие
- дене тәрбиесі
Тәрбиелік істердің кейбір жетекші бағыттарының мазмұнын ашайық.
Дүниетаным негізгі - әлемді түсіну, яғни қоршаған болмыс жөніндегі білімдер
тобын меңгеру. Бұл білімдер мен ұғымдар ертеңге де, бүгінге де, алыс
болашақта да қатысты. Олардың бәрі адамдардың рухани дүниесінің кәусар
көзі. Дүниетаным құрамы күнделікті өмір барысында, өнерде, әдебиетте, ғылым
мен дінде қалыптасатын белгілі мұраттар мен шындық бейнелерінде көрінген
болмыстық қабылдауларын құралады. Дүниетаным көзқарастары адамның ұзақ
уақыт айналысқан күрделі ақыл – ес жұмыстарының негізінде орнығады. Бұл
көзқарастар тұлғаның рухани өмірінің тұғырына, оның “ Мен ” мәніне айналып,
өмірлік ұстанымен айқындауға негіз болады.
Еліміздегі өніп жатқан күрделі де мокрапиялық өзгерістер, осы
кезеңдегі әлеуметтік, экономикалық, саяси жедел жаңартуларға қатысты және
тұлғаны қалыптастырады, көздегендрімен білім беру жүйесіне қойылатын
талаптар арта түсуде. Басты талаптың бірі білім мазмұн жетілдіру арқылы
оқушының дүние танымын қалыптастыру. Білім, ол дүниенанымның іргетасы,
сөзсіз – көзі. Білім терең, тиянақты болса, онда дүниетанымнан берік ғылыми
қалыптасады.
Дүние таным дегеніміз – нысанды дүниеге ондағы адамның алатын
орнына, адамның өзінің қоршаған әлемнің ақиқатына, адамның мұраттарына,
нанымына, сенімдеріне, мақсаттарына, іс-әрекеттеріне, әлемдік
құндылықтарына деген көзқарастар жүйесі. Педагогика ғылымы оқушы
тәрбиесінің мазмұнына енетін ғылыми дүниетанымды қалыптастыру мәселесін
шешуге оның құрамдас бөліктерін ажыратып қарайды. Педагогикалық ғылыми
еңбектерде дүниетанымның 4 құрамдас бөлігін айтады. Олар:
1) Ғылыми білімдер жүйесі
2) Таным дүниетаным
3) Сенім
4) Адам мұраты
Ақиқат нысанды дүниені нақты бейнелейтін адамзаттың жинақталған
іс – тәжірбиесінен сараланған теориялық іс – тәжірбиесін негіздер
түсіндірілген процесті, құбылыстарды негізге алып беруді, зерделеуді
қорытындылаған ойды дүниетаным деп атаймыз. Ұлы Абай тегінде адам баласынан
4 нәрселермен озады:
1) ақыл
2) ғылым
3) ар
4) мінез
Одан басқа нәрсемен оздым ғой дегеннің бәрі ақымақтық. Білім арқылы
жеке адам табиғатының және қоғам құбылыстарының нысанды жақтарын зерттейді,
түсінеді, ұғады, игереді.
Ғылыми бірліктер жүйесі қалыптасуының дүниетанымының дамуының негізгі
тірегі. Осының нәтижесінде білім әр адамның көзқарасына , сеніміне
айналады. Дүниетаным және адамның табиғи және әлеуметтік құбылыстарды
түсінулері, түсіндіру туралы пайымдаулары, басты ой – тұжырымдар бар.
Материалдар адамзаттың пайда болуын дәлелдейді. Дүниетаным бойынша
түсіндіреді, алайда дін ілімінің өкілдері, тәңірдің жаратуымен деп
тұжырымдарды, осы екі ой біріге алмай, сондықтан да дүниенің зерттеулерінің
шексіздігін көрсетеді. Білім мен біліктілігін байқатады. Білім
мен тәрбие алуда теориялық, іс – тәжірибелік процестер арқылы зерттеулер
жұмысының нәтижесінде өмірлік тәжірбиеден сенім пайда болды.
Дүниетаным бойынша түсіндіріледі, түсінеді, түрлі ойлар мен
пікірлер, көзқарастар шындықты білу сенімді арттырады. Кеңес сұрау,
сенімдікті білдіреді. Адам мұраты, сенімдікті білдіреді, адам баласының
мақсаттары өмірдегі міндеттерін орындау жөніндегі табыстары, бағалаулары,
кемелденді, мұратымыз қоршаған ортаны жетілдіруде, қоғамның әлеуметтік
экономикалық қордың шапшаңдатуда адамның сезімін ұштайды, жігерлендіреді.
Дүниетаным қалыптасуы, өнуі бойынша күрделі процесс. Олар жеке адамның
басшылық арқылы әрекет жасауына мүмкіндік береді. Дүниетаным процесіне әр
түрлі факторлар, әлеуметтік микроорта, тәрбие бұқаралық ақпарат құралдары
әсер етеді . Дүниетаным идеясы білім мен ғылымның игеруіне әркімнің
түсінуіне байланысты. Дүниетаным идеясы білім мен ғылымның игеруіне
әркімнің түсінуіне байланысты . Дүниетаным білімін оқушылар дене, ақыл – ой
күшінің дамуына білім деңгейіне сәйкес бірден – бір , игереді. Дүниетаным
көзқарасы ұлғая береді. Сондықтан ол дүниетаным ол адамның жаралуы ,
әлемдегі табиғат құбылыстары қоғамдағы формациялар өзгерістері, оның
зерделеу, адамдарға өзіндік көзқарастарды, түсініктерді туындатады. Адамдар
табиғатының таңғажайып тылсымына терең талдаулар арқылы оны танып білуде.
Адамзат дүниені тануда мол тәжірбие жинақтап, оның негізінде ақыл –ойдың
талдаулары мен түсінуде, игеруде. Қазақ халқының танымдық мұрасының
молдығын қысқаша баяндап көрейік:
1) Ең көне ескерткіштер – тас бетіне ойларын түсірген бейнелі
көріністер, пиктограммалар, яғни еркін туындылар. Пиктограммалар – тылсым
табиғатпен табысқан көне замандағы білімдер мен танымның биік парасаты мен
ақыл – ойларымен, зердесімен іскерлігінің тас бетіне, таңбалаған
еңбектері. Өткен өмірлерінің белестері Алтын адам , Тайқазан, Әзірет –
сұлтан кесенесі, Айша – Бибі , Қозы – Көрпеш , сәулет өнерлері, таңғажайып
туындылары, тастан жасалған тоғызқұмалақ орны. Сонымен бірге тас бетіндегі
белгі бедерлер түсіру , ою , жазу тағы да басқа жасау үшін арнайы аспаптар
, құрал - саймандар, сонымен бірге тас бетіндегі бедерлер түсіру, ою жазу
тағы басқа жасау үшін арнайы аспаптар, құрал – саймандар, сонымен бірге
тастардың түрлері қасиеттерін білу қажет, ол дүние танымға негізделеді.
Еліміздегі сәулет өнерінің тарихы мұралары, кесенелер, қорымдар, тарихтың
куәгерлері, тастағы таңбалар, үйілген обалар, оларды зерттеу ,
обсерваториялар;
Дала данышпанының еңбектері , сан ғасырлық шығармашылық еңбектің
көрінісі. Қазақ үйі, қазақ халқының ақыл – ойының өмірлік тәжірбиесінің,
талғам мен географиялық өзгерістерге лайықты тұжырымдар шығарып озық
үлгілерін жасап, геометриялық талдаулар жасаған. Аспан әлеміндегі задиактың
шеңбер, шаңырақ, көк күнбездің кішірейтілген бейнесі, көк күмбездің, түндік
- әлемнің төрт бағытын құрайды. Уықтың саны дұрыс анықтауда шаңырақтан
күн сәулесінің жолын дәл есептеген және уақыт өлшемдеріне алған. Мысалы:
сүт пісірім, ет пісірім, арқан бойы көтерілді. Күннің арбиталық қозғалысын,
аспан әлемінің түсінігінің өзгерістері арқылы есептеулермен анықталған.
Адам баласының ізгі бейнелер оның жинақталған білімдері мен
тәжірбиесінің негізінде адам бағаланады.
Сондықтан, жоғарыда айтылған жағдайлардың нәтижесінде мынадай
қорытындыға келеміз. – Қазіргі таңдағы дүниетану философиялық ойлар
әлеуметтік, халықтық, ұлттық, соның ішінде қазақ халықның сана – сезімінің,
ой - өрісінің, білімі мен мәдениетінің деңгейлерінің дамуды тұлғасынан
талғамын, танылып отыр;
- адамға дүниенің бір бөлігі бала тура сол дүние ортасында дамитын,
дүниенің дамуында әсер ететін, өзінің іс - әрекетін саналы
реттейтін субъект ретінде қарау қағидалы жолға қойылады;
дүниені саналы түрде тануды, оның меңгерілуі арқылы адам басқа тіршіліктен
жоғары тұрады. Сондықтан оның дүниедегі іс - әрекеттері де ерекше. Ол
дүниені сезініп, көріп, танып, қабылдап қанша қыймай, оны зерттейді,
ізденеді, қажетіне қарай өзгертеді, пайдаланады. Пайдалану саналылық,
ізгілік, адамгершілік, білімділікпен орындалады;
- дүниеге саналы қатынас жасау жүйелі берілген білім мен тәжірбиенің
нәтижесінде жүзеге асады. Рухани дүниесі бай , білімді, ой - өрісі
дамыған адамның дүниетанымы да дұрыс дамиды.
- жүйелі алған білім мен тәрбие негізінде адам өмірге белсенді
қатысатын жеке басы жетілген тұлға деңгейіне көріледі. Мұндай деңгейге
жеткізу елімізде “ Орта білімнің мемлекеттік стандартының ” жүзеге асыру
барысында орындалады, бастауыштан адамның санасы, ой – пікірі білім деңгейі
дамуы маңызды.
1.2 Педагогикалық – психологиялық еңбектердегі дүниетану
“Дүниетану” деп оның, толық айтылмағанымен бастауыш сынып оқушыларына
қоршаған орта, табиғат, адам еңбегі, тұрмысы жайлы білім негіздері
мәліметтер беріліп келеді. Қоршаған орта, ауа райына бақылау жасау, білім
мен тәжірбие арқылы оқушылардың оның тілін қамту осы қоршаған орта
материалдарын оқытып, білім беру барысында жүзеге асырады.
Қазан төңкерілісінен кейін негізінде халық ағарту ісінің жай – күйін
зерттеуге арналған еңбектерде (Т.Т.Тәжібаев, Ә.У.Сембаев, Қ.Бержанов,
Ә.С.Сыдықов) Қазақ мектептерінде орыс тіліндегі бағдарламалар мен
оқулықтарының аударма нұсқалары пайдаланып келгендігі көрсетіледі. Соның
бірі ретінде 1921 жылғы Петроград қаласындағы әдіскерлер бірлестігі
дайындаған бастауыш сыныптың оқу бағдарламасын атауға болады. Бағдарлама
мазмұнына “Дүниетану” бөлімі енгізіліп, оқушыларға табиғаттан, қоғамнан
білім беру қарастырылған. Бұл құжаттың “Түсінік хатында” бағдарлама
мазмұнына қарай икемделуге мүмкіндік деген ұсыныс бар.
1922 жылы оқу халық камисарияты жеті жылдық мектепке арналған оқу
жоспарын қабылдады.
Бұл жоспар бойынша:
отантану (родинаведение);
жаратылыстану,
география,
Дүниетану бастауыш сыныптарда және пән ретінде оқытылатын болды.
Бастауыш сыныптарда оқушыларға табиғаттан, қоғамнан білім беру, олардың
дүниетанымын кеңейту мәселесі енді дами бастаған қазақ мектептеріне енді.
Бұл оқушылардың дүниетанымын қалыптастыруын пәндердің оқу бағдарламаларынан
тұрақты орын алып нығая бастады.
Төңкеріліске дейін қазақ бастауыш мектептерінде арналған төл
сұрақтармен оқу құралдарыболмады, аудармалы оқулықтар мен әдістемелік
нұсқаулар қазақ тіліне аударылып пайдаланды. Мәселен, 1886 жылдың өзінде
В.Ф.Зуевтің орта мектепке арналған “Табиғат тарихы” оқулығын қолданды.
К.Д.Ушинский бастауыш сабағында жаратылыстану мен географияны
оқытуға мән берген әдіскердің бірі. 1932 – 1933 жылдары қазақ тіліне
бірнеше оқулықтар: “ Жаратылыстану”, “ Жаратылыстану сабағы” 2 сағатқа
және 1 басқыш мектептің 3 бөлімінде арналған, авторларды О.Сарыбайұлы,
Ж. Құлымбетұлы.
Педагогиканың, психологияның еңбектерден мынадай ой түюге болады:
1) Оқушыларға бастауыш сыныпта өздерін дүниеден жан – жақты
білім беру міндет;
2) Қоршаған орта, табиғат, қоғам тынысын білдіретін
ақпараттарды сабақ беруде пайдалану ;
3) Ақпараттарды өзара саралап жіктей тақырыптан, жас
ерекшеліктеріне сай өңдеп, ақиқат мәліметтерді пайдалану
маңызды.
Бастауыш сынып шағы бала өмірінің жеті жастан он бір – он екі
жасқа дейінгі кезеңін қамтиды. Жеті жасар бала мектеп табалдырығынан
аттасымен – ақ оқушы болады. Оның өмірінде ойын әлі маңызды орын алғанымен
осы уақыттан бастап ол біртіндеп басымдылық ролін жоғалта бастайды.
Бастауыш сынып оқушысының жетекші іс - әрекетін оның мінез – құлық
мотивтерін елеулі түрде өзгертетін, оның танымдық және адамгершілік
күштерін дамытудың жаңа көздерін ашатын оқу болады. Мұндай қайта өзгеріс
процесінің бірнеше кезеңдері бар.
Әсіресе баланың мектеп өмірінің жаңа жағдайларына алғаш енуі айқын
аңғарылады. Балалардың көпшілігі бұған психологиялық жағынан даярланған .
Олар бұл жерде үймен немесе балбақшамен салыстырғанда , әдеттен тыс
бірдеңелнр кездестіруді күте отырып , мектепке қуана барады. Баланың бұл
ішкі позициясы екі жағдайда маңызды. Алдымен мектеп өмірдің жаңалығын алдын
ала сезіну және қалау баланың сыныптағы мінез – құлық ережелеріне,
жолдастарымен ерекше қарым – қатынас нормаларына , күн тәртібіне қатысты
мұғалімнің талаптарын жылдам қабылдауға көмектеседі. Бұл таппаптарды бала
қоғамдық маңызды және орындамауға болмайтын талаптар деп қабылдайды .
балаға оның жаңа көзқарастарының , міндеттерінің және правосының бұрынғы ол
әдебиеттенген жағдайлардан айырмашылығын дереу түсіндіру маңызды. Жаңа
ережелер мен нормаларға сөзсіз орындауды талап ету – бірінші сынып
оқушысына орынсыз қаталдық жасау емес, мектепке баруға даярланған
балалардың өз түсініктеріне сәйкес олардың тіршілігін ұйымдастыруға қажетті
шарт.
Баланың ішкі позициясының екінші жағы оның білім мен іскерлікті
игеру процестеріне ортақ дұрыс қарым – қатынасына байланысты. Ойын кезінде
өзі қалған адам ( ұшқыш, аспаз , т.б. ) болуы үшін, оқудың қажет екендігі
туралы пікірге , оның мектепке дейін – ақ бойы үйрене бастайды. Ол жалпы
білімге, қоғамдық мәнді және құнды деп ойлайтын білімдерге ұмтылады.
Алғашқы кезде оқушы нақтылы оқу пәндерінің мазмұнынан шын мәнінде әлі
таныс емес . Олардың оқу материялдарына танымдық ынтасы әзірге жоқ . Олар
тек математиканы, грамматиканы және басқа пәндерді тереңдеп оқу кезінде
қалыптасады. Әйтсе де бала алғашқы сабақтардан бастап – ақ тиісті
мағұлматтар ала бастайды. Бұл ретте оның оқу жұмысы жалпы білім деген
ынтаға сүйенеді. Ынталықтың жеке – дара көрініс бұл жағдай математикада
немесе грамматикада байқалады. Мұғалімдер бұл ынталықты алғашқы сабақтарда
дереу пайдаланады . Осының арқасында бала үшін сандардаң тіркестілігі,
әріптердің реттілігі және т.б. сияқты шын мәнінде ұзын – сонар, дерексіз
жайлар туралы мағұлмат алу қажетті де маңызды бола бастайды.
Баланың білім қазыналарын интуициялық қабылдауын мектептегі оқудың
алғашқы күнінен бастап, ендігі жерде математика, грамматика және басқа
пәндердің өздерінің күтпеген, таңқаларлық, қызықты жағдайын паш ету жолымен
қолдап, дамытып отыру керек. Бұл оқу іс - әрекетінің негізгі ретінде
балалардың шын мәніндегі танымдық ықпалдарын қалыптастыруға мүмкіндік
береді.
Осылайша, мектеп өмірінің алғашқы кезеңінде баланың сыныптағы және
үйдегі мінез – құлқын реттеп отыратын мұғалімнің жаңа талаптарына баланың
бағынуы, сондай – ақ оқу пәндерінің мазмұнына қызыға бастауы тән. Баланың
бұл кезеңнен қиналмай өтуі – оның мектепке жақсы даярлықпен келгендігінің
белгісі. Бірақ жеті жасар баланың барлығы мұндай емес. Олардың көпшілігі
бастапқыда қандай да бір қиыншылықтарға кездеседі және бірден мектеп
өміріне етене араласып кете алмайды.
Бастауыш сынып оқушылары психологиясының дамуы басты жағдайды олар
үшін жетекші оқу іс - әрекетінің негізінде өтеді. Оқу ісінде араласа
отырып, балалар біртіндеп оның талаптарына бағынады, ал бұл талаптарды
орындау мектеп жасына дейінгі балаларды жоқ жаңа қасиеттердің пайда болуын
жорамалдайды. Бастауыш сынып оқушыларының жаңа қасиеттері оқу қызметінің
қалыптасу шамасына қарай туып, дамиды.
Егер балалар бірі бірдей мұғалімді тыңдаса және оның айтқандарын
істесе ғана класта жалпылама сабақтарда ұйымдастыру мүмкін болады.
Сондықтан әрбір оқушы осындай сабақтардың талаптарына сәйкес өз зейінін
басқаруды үйренеді. Бала көгершіндер тынымсыз құрқылдап жатқан терезеге
қарағысы келеді, бірақ есепші шығарудың жаңа әдісін түсіндіруді таңдау
қажет жай ғана тыңдау емес, ертеңгі бақылау жұмысын дұрыс орындау үшін бұл
әдістің барлық егжей – тегжейін жақсы емес орындау үшін (бұл әдістің
барлық) есте сақтау керек . Осындай “ қажеттігі” әрдайым ілесу, берілген
үлгі негізінде өз мінез – құлқын басқару балалардың психологиялық
процестердің ерекше қажеті ретіндегі еркіндікті дамытуға көмектеседі. Ол іс
-әрекет мақсатын саналы түрде қойып, оларға жетудің қиындықтары мен
бөгеттерін жеңудің құралдарын алдын ала ойластыра зерттеп таба білуден
көрінеді .
Әр түрлі пәндермен қандайда бір тапсырманы орындауда әдетте балалар
оларды шешудің ең жақсы жолдарын іздеп табады, іс - әрекеттер варианттарын
таңдап оларды да салыстырады, оларды іске асырудың реттілігі мен құралдарын
жоспарлайды. Бала өз іс-әрекетінің “қадамдарынан ” неғұрлым көбірек
жорамалдай алатын болса және олардың әр алуан варианттарын неғұрлым
мұқиат салыстыра алатын болса, ол есептің нақты шығаруын соғұрлым
ойдағыдай бақылайтын болады . Оқу іс - әрекетінде , осындай – ақ оның
басқа да бірқатар ерекшеліктеріне ( мысал , сөз жүзінде есеп беру,
бағалау) бақылау жасау және өзін - өзі бақылау қажеттілігі бастауыш сынып
оқушыларында іс - әрекетті өздігінен, іштей жоспарлау және орындау
қабілетінің қалыптасуына қолайлы жағдай жасайды .
Оқу іс әрекетінің маңызды талаптарының бірі – балалар өзінің
айтқандары мен іс - әрекеттерінің әділдігін кең көлемде негіздеуде . Мұндай
негіздеудің көптеген тәсілдерін мұғалім көрсетіп береді. Пайымдау үлгілерін
ажырата білу қажеттілігі мен ол үлгілерді жасауға өздігінен іс - әрекет
жасау бастауыш сынып оқушыларының өзінің ой мен іс - әрекетін бейне бір
сырттан қарап , бағалау іскерлігін қалыптастыруды көздейді . Бұл іскерлік
рефлекция негізінде маңызды қасиет ретінде жатады , ол өз пайымдаулары
мен қалыптарын олардың түпкі ойлау және іс - әрекет шарттарына сәйкес
келуі тұрғысынан ақылды да әділетті талдауға мүмкіндік береді .
Қазан төңкерілісінен кейін мектептерде дүниетану матариалдарын оқыту
деңгейін бірнеше кезеңге бөліп қарауға болады:
1. Қазақстанда оқу ісінің дамуы төмен ының себебі тұрақты
бағдарламалары, оқулықтар, оқу құралдары, оқу әдістемелік құралдар
аударылған, әл жеткіліксіз, мұғалімдер қауымының білім тәжірбиесі, деңгейі
төмен ;
2. Ыбырай Алтынсаринің еңбектері жарық көріп , қазақ
мектептерінде жаңа серпіліс пайда болып , алдыңғы қатарғы педагогтар оқу
ісін де бет бұрады.
3. 1930 – 1948 жылдары ішінде оқушылар табиғат, адам, қоғам
жайында білім беру әдістерін біраз қолға алып, дами бастаған кезең.
Оқулықтар мен оқу әдістерімен құралдар жарық көрді, олардың авторлары:
Ж.Құлымбетұлы, Т. Жүргенұлы, С. Байқанұлы, О. Сарыбатырұлы, Т.Мұсақұлов
.
4. 1948 – 1958 жылдар аралығында оқу бағдарламалы жеңілдеп ,
дүниетанудан алатын білімде көлемі азайды . Бұл кезеңде табиғат қоғам және
адам туралы берілетін білім негіздері ана тілінің құрамына еніп мазмұны
жүйесіз жеке – жеке әдеби көркем тақырыптары бөлшектенді .
5. Келесі кезеңдеріне дүниетану материалдарын оқуда сөдік
әдістерден гөрі практикалық зерттеу әдістерінің басым болу ескерілмеді .
Қазіргі кезеңде ғылыми талдаулар, бәсекеге лайықты болу мақсатымен
, елімізде дамыған психологиялық және педагогикалық ой – талаптарға,
олардың жетістіктеріне сәйкестендіруде, сондай талаптарымен жетілдіруінде.
1.3 Қазақ ағартушыларының дүниетау туралы көзқарастары
Қазақстан ойшылдары, ағартушылары табиғатқа мән беріп, қоршаған
әлемді орнынан бағалап, оның сырын ашуды ойластырып, өзінің көзқарастарын
байқатқан. Қазақ ағартушылары табиғат пен адам сырларын түсінуге ұмтылыстар
жасап, табиғат пен қоршаған дүниені танып, сырын, халқына танытып, оларды
игеру мәселелерін, жер қадірін білуге ұштастырып сан қырларын жеткілікті :
Адам баласы табиғат аясында өмір сүріп, оның терең сырын біліп,
тарихын, таңғажайып өзгерістерінің бақылап, Жер - Ана - жер ұғымына мән
берген. Табиғат өз ерекшелігі, сұлулығы, құпиялығымен адамды еліктіріп,
ғажап көріністермен көңіл – күйді талқылатып, терең сезімдегі әсер етеді .
Қазақстан неткен байтақ , неткен шырайлы, шғылылы жер . Тауға, таста,
көлде, шолулар, жаратушыларының шексіз рахымына бөленген жан келерсіздер.
Ал оны ғасырлар бойы көзінің қарашығындай сақтап, көсіле мекендеген қазақ
халқының жаратылысты ғажап: қарапайым, моп – момақан, қай аузынан шөп алмас
кішік мінезін көрер едіңіз. Шексіз мол қазынаға жерінің байлығы, елімнің
кең пейілдігі, халқының жарасымдылығы, халықтың жауынгерін рухын тым асқақ,
ойынды, найзалына үй байлап, бейбіт, ынтымақтастықпен ұлылығын жай ғана
білдіреді .
Табиғатқа, қоршаған дүниеге тікелей байланыстарын байқатқан , терең
түсініп дүниені тануға көзқарастары жоғары түсініп сезімдермен көңіл
күйлерін сездірген ағартушылардың Шоқан Уалиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай
Құнанбаев т.б. болды. Дүниетанымдық мазмұн адам, табиғат, қоғам
тақырыптарына жинақталған үш ірі блоктан тұратын болса, осы үш мәселе
бойынша Ш. Уалиханов ой – пікірлерін орнаған Ш. Уалиханов еңбектеінде
даланың таңқаларлық табиғаты мен сыры қазақ халқының ақындық қабілетінің
басты себебі ретінде бағаланды. Ол мақал – мәтелдердің пайдасы адам мінез –
құлқына орай ой салатындығы жайлы мағлұмат беруінде. Сол сияқты
Ш.Уалиханов Ыстықкөл экспедициясы кезінде Тарбағатай өңірі, Балқаш бойы
және Іле алқабының табиғаты туралы өзінің зерттеулерін жанды баяндалған .
Ш.Уалиханов Қазақстан табиғаты суреттегенде өзі зерттеген аймақтарының
жер бедерін, ішкі суларын, ауа – райын сипаттаған, бұл өңірде өсетін
өсімдіктер мен жануарларды, сондай – ақ олардың кейбіреулерінің суреттерін
үлкен шеберлікпен салып, танымдық ізденіс, шығармашылық ізденіс,
шығармашылығының амалдарын танытқан.
Сондықтан Ш. Уалиханов шығармалары оқушылардың дүниетанымын
қалыптастыруға сарқылмас үлесін қосады . Өзінің бүкіл еңбегін халқының
болашағы жастарға тәрбие мен білім беруге Арналған Ыбырай Алтынсариннің
дүниетанымының қөзқарасы мол , табиғат пен адам жайлы, олардың өзара
байланыстары ұтымды, нанымды, ойлы баяндалған
Ыбырай Алтынсарин үнемі жастардың табалыққа, әділдікке парасаттылыққа
шақырды. Білімсіздіктің күні қараң екендігін әйгілі ағартушының шығармасы
еске салады. Ыбырай Алтынсарин табиғат көріністерін сипаттауға арналған
жырлары қазақ жерінің табиғаты мен тұрмысының байланыстырып көркем
бейнелейді.
Ыбырай Алтынсарин өзінің христаматиясының алғы сөзінде “...
қазақ халқы азбаған халық оның талабы біреу салып берген тар шеңбердің
қыспағына сия алмайды : оның ой – пікірі еркін; оның келешегі үшін оған
тек қана сезім жағынан жалпы білім мен пайдалы өнерді үйрету керек болып
отыр ”, - дей келіп, “Жалпы бастауыш оқу құралдары, хрестаматиялар сияқты
кітаптар шын білім беретін, пайдалы мәліметтер беретін ғылыми, күрделі оқу
құралдарына жол салып беретіндігін, ол мұндай жалпы білім беретін
кітаптардың Азия халықтарының ешбірінде жоқ екенін еске алып, біз мұндай
жетекші оқу құралдарын жақын жерден орыс тілінен іздеуге мәжбүр болдық ”
дейді.
Ыбырай Алтынсарин халықтың салт – дәстүрін жақсы жақтарын әсерлей
баяндап, оған қызығушылық тудыруға әрекеттер жасайды, ал жағымсыз әдет –
ғұрыптарын сынай бағалайды. Көзге түскендердің бәрін қабылдауға емес, оның
жарамды, тиімді, жарасымы жақтарына таңдай біліп, бойға сіңіруге үндейді.
Еліңнің әдет – ғұрыпын, табиғатын дәріптей білген адам Отан сүйеді. Осы
қағида - Ыбырай Алтынсариннің еңбектерінде өзекті мәселе екендігі
байқалады.
Бастауыш сыныпта дүниетануды оқытуда Ыбырай Алтынсаринның табиғат
сұлулығы мен байлығын танып, үйрете білу, адамды тану, бағалау жайлы
педагогтың , шығармашылық еңбектерінің үслесі мол.
Ғұлама ұлы Абайдың дүниетанымдық көзқарастығы өлеңдерң мен қара
сөздерінен тәлім – тәрбиелік әсері, философиялық мәні, психологиялық
түйіндері, оқу – танымдық ақпараттары өсиеттерге толы, барша халықты
өнерге, білімге үндейді, әсіресе жас жеткіншектерді тіл үйретуге, көркем
сөйлеуге , тәрбиелі болуға жетелейді.
М. Әуезов Абай өлеңдерін мазмұнына, мәніне қарай жіктеп, бірнеше салаға
бөліп, бірінші “ ... қазақтың сол күнгі қоғамдық тіршілігі ... бұл
әлеуметтік тұрмыстың құралы есепті болған өлеңдер, ... екінші бір жігі ...
табиғат, жаратылыс тақырыбына арналады ”, дей келіп, мұнан әрі ақынның
тікелей жастарға ғылымға ұмтылуға, надандықпен күресуге арналған
шығармаларын атайды.
Абай табиғат көрінісінде қатысты жылдың төрт мезгілін түгел
суреттейді, оның мәнін түсінуге ерекше әсер береді, бастауыш сыныптарда
дүниетануды оқытуда білім негіздерін беріп қалуға берері жеткілікті .
Абайдың дүниетанымының ой – пікірлеріне зер салсақ, тіл мен ойдың
бірлігін, сөз қолдануда үлкен білімділіктің керектігін, көргені мен ойға
тоқығаны мол адам ғана жүйелі пікір айта алатындығын ұнамсыз.
“Көркем шығарманың дүниетануда жәрдем болатын себебі: оның авторы
, дүниені көріп қана , көргенін сол күйінде айтып қана қоймайды , сол
берген бейненің ішінде үңіліп, өзінің ой - өрісі жеткенше талдауға,
талқылауға, көргенін өзінің ой өрісі жеткенше талдауға, талқылауға,
игергенін өзінің сезім елегінен ғана емес, сана елегінен де өткізуге
тырысады ” деген тұжырымын С . Мұқанов жасайды .
Абайдың бүкіл шығармашылығы оқушыларға дүниетанудан білім беруде
тікелей басшылыққа алуды керек ететін ұстаным. Ағартушы ойшылдардың ұлағаты
дүниетануға байланысты пікірлері мол, олар дүниетанымды кеңейтеді. Бүгінгі
таңда білім беру саласының басты міндеттерінің бірі – келешек ұрпақтың
дүниетанымын дұрыс қалыптастыру және оны дамыту. Соған сәйкес мектептегі
оқу – тәрбие үрдісінде бұл міндет ерекше назарда болды. Әрбір жеке
тұлғаның дүниетанымын қалыптастыру ұзақ және күрделі үрдіс. Сондықтан бұл
мәселені бастауыш мектептің оқыту, тәрбиелеу жүйесінде кеңінен қарап шешуге
және жүзеге асыруға мүдделіміз . Бастауыш мектеп оқушыларының дамуындағы
негізгі іргетас болғандықтан олардың дүниетаным негіздерінің қалыптасуы да
осы кезеңді қамтиды. Дүниетанымды қалыптастыруға әр түрлі факторлар әсер
етеді. Олардың ішінде адамның өмір сүру ортасы, материалдық жағдайлары,
көпшілік хабарларды тарату құралдары , оқыту және тәрбиелеу бар .
Дүниетанымды қалыптастыруға, дүниеге болуы адам қоғамынан бірге
пайда болған қоғамдық тарихи құбылыс. Сонымен бірге Дүниеге көзқарас
адамзат санасының, дүниетанымының қажетті бөлігі болып табылады . Бұл
жайында Р. Қоянбаев “ Дүниетаным дегеніміз және ондағы адамның алатын
орнынан, адамның өзін қоршаған шындыққа және өзіне қатынасы туралы
көзқарастар жүйесі, сонымен қатар осы көзқарастарға тәуелді адамдардың
өмірлік пазициясын, олардың сенімдері мұраттары, таным және іс - әрекет
ұстанымдары құндылық бағдарлары ” дейді . Ал Л. Вигодский дүниетаным
адамның сыртқы дүниеге қатынасы бойынша мәдени тұрғыдағы оның бүкіл мінез
құлқын сипаттайтындығын жазады. Қазақтың атақты психологы Қ.Жарықбаев
дүниетаным мен сенімді, мотивтерді , мотивтер мен қажеттерді, бейімділік
пен қызығуларды, мұрат пен талғамды және тұлғаның өмірлік бағытын
көрсететін бөліктер екендігін атап өтеді. Ол дүниетанымға адамның табиғат,
қоғамдық өмір туралы білімдерінің жүйесі деген анықтама береді .
Осындай анықтама, тұжырымдамалардан дүниетаным мен және тұлға дамуының
өзара тығыз байланысты анық көрінеді . Оқушыны жеке тұлға дәрежесінде
қарай дамыту – бастауыш мектептің ең маңызды міндеті . Бастауыш сыныптарда
оқыту тәрбиелеу кезеңіндегі оқушылардың жинаған , нақты көре білу қабілеті
арқылы анықталған тәжірбиесі – олардың кейінгі кезеңдерге беки түсетін,
толығатын, кеңейтетін дүниетанымның көзі. Адамның дүниетанымының
қалыптасуы ұлттық дүниетаным тармақтарымен міндетті түрде байланыста жүреді
. Яғни біздің жас буынымыз – бастауыш мектеп оқушыларының дүниеге көзқарасы
ұлттық салт – дәстүр, әдет – ғұрып, ұлттық мәдениет, ұлттық әдебиет, тіл
сияқты күрделі – күрделі салалардың көмегімен қалыптасып дамиды . Осы
орайда , қазақ халқының сан ғасырлар бойы халық ауыз әдебиетінің, мол
шаруашылығының, кол өнерінің т.б. күрделі әрі ерекше даму ұрпақтан
ұрпаққа беріліп келе жатқан маңызды дүниетанымдық құралдар деп атауға
болады. Халқымыздың ұлттық дүниетанымында ұзақ ғасырлар бойы көшпелі өмір
салтын анықталып, сонымен үйлесім тапқан сай сананың, әдет ғұрпының, талғам
– түсініктің нанымдар мен сенімдердің айқын сипаттағы белгілері
сіңірілген. Осының дәлелі ретінде Д. Кішібекованың мұндай тұжырымдамасы
алға тартуға болады : “Сан ғасырлар бойы халқымыздың табиғат аясында
тіршілік етіп, тұрмыс қра жүріп, оның сан алуан құпия сырларына көңіл
бөлді және қазақ халқының мінез – құлқы оны қоршаған ортаға – кең далалық
кеңістікке, географиялық жағдайға, баққан малға, оның шаруашылығына
қалыптасты ”.
Ә.Табылдиевтің пікірінше, ұлттық мәдениет тәрбие арқылы қалыптасады.
Ал тәрбие дүниетанымен, өмір заңдылықтармен тығыз байланысты. Қазақтың
ұлттық тәрбие негіздері, халық педагогикасы ең әуелі дүниетануды, содан
кейін тәрбиелеуді, ол үшін өмір заңдылықтарымен үйретуді көздейді. Ұлттық
дүниетанымның қалыптасып дамуына қазақтың Шоқан Уалиханов, Ыбырай
Алтынсарин, Абай Құнанбаев сынды ақын, ғалым ағартушылары өте үлкен үлес
қосты . Олардың бастауыш мектеп оқушыларының дүниетанымын қалыптастыруға
бағытталған еңбектерінің мәні мен маңыздылығы ұшан теңіз. Ахмет
Байтұрсыновтың бүкіл педагогикалық тұжырымдамаларының, идеяларының дені
бастауыш мектеп оқушыларының дүниетанымын дұрыс әрі бай етіп құруға
негізделген. Ғалым ұлттық дүниетанымының қалыптасу негізі бастауыш
мектепте басталатын түсіндірді. Осыған дәлел ретінде өлеңдер мен
ертегілерді оқыту бала дүниетанымын қалыптастыруының қайнар көзінің бірі
екендігін жазады .
Ахмет Байтұрсынов шығармаларындағы дүниетанымдық бағыттарының
негізгі мазмұны ұлттық рух , ата – баба тағлымы , халықтық дәстүр – салт
, ұрпақтар сабақтастығын қамтиды. Бастауыш мектептігі оқушылардың дүние
танымы көптеген қозғаушы , бағыттаушы ықпал етуші факторларға тәуелді
болады. Мәселен, сол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І тарау. Дүниетануды оқытудың теориялық негізі
1.1. Дүниетану ғылымының ғылыми негізі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Педагогикалық-психологиялық еңбектердегі
дүниетану ... ... ... ... ... ... .. .13
1.3. Қазақ ағартушыларының дүниетану туралы көзқарастары
... ... ... ... ... ..19
ІІ тарау. Бастауыш сыныптарда дүниетануды оқыту негіздері
2.1. Оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру, оның құралдары мен жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.2. Бастауыш сыныптарда дүниетанымды оқытудың
негізі ... ... ... ... ... ... ... 3 5
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 44
Қосымшалар:
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Бүгінгі кезеңде Қазақстан Республика
экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында, “Қазақстан өз
азаматтары үшін өмір сүрудің жоғарғы стандарттарының жасай отырып, әлемнің
тиімді дамып келе жатқан елдердің қатарына қосылуға тиіс”-деген ой
Елбасының 2005 жылғы Қазақстан халқына жолдауында айтылған, оның жалғасында
“Біз мұны ұлтымыз бен экономикалық бәсекеге қабілетті болған жағдайда ғана
істей аламыз ” деп жалғастырған (Егемен Қазақстан, 2005 жылдың 19 ақпан ).
Жеке тұлғаны қалыптастыру және бәсекеге қабілетті, барынша дамыған ел
қатарына болу үшін білім беру жүйесіне қойылатын талаптар күшейе түсуде.
Сол талаптардың бірі оқушының дүниетанымын қалыптастыруда елеулі ықылас
жасайтын білім мазмұнын жетілдіру. Білім – дүниетанудың кәусар бұлағы,
бастауыш сынып оқушылары ертеңгі болашағымыз, сол болашақты жасауына терең
білім, саналы тәрбиелеуді жүзеге асыру міндетіміз. Білім негізі –
бастауышта, ұлтымыздың тірегі де, тілегі де партада отырған шәкірттерде
болады, білім бастауы – бастауышта деп мән береді. Жас ұрпақ тәрбиесінің
бастауында бұлақ көздерін ашуға елеулі үлес қосудың бір бұлағы
дүниетанымдарын қалыптастыруда сапалы бастау.
Дүниетанымның қалыптасуына адам, табиғат, қоғам туралы білімде тірек
болады. Адам, табиғат, қоғам – біртұтас дүние. Адам, табиғат, қоғам
арасындағы байланыстарда және оларды үнемі бірлікте дамитынын оқушылар
бастауыш сыныптан бастап оқып, түсінуі маңызды. Өйткені дүниетануда
бастауыш сыныпта оқытудың барысында оқушының таным үрдісі дамиды.
Танымға жәрдемін беретін шәкірттің сезім мүшесінің жұмысы арқылы олар
сыртқы дүниені қабылдайды. Әр түрлі оқу әрекеттері үрдісінде олар дүниені
біртұтас бірлікте сезініп, қабылдау негізінде санасында білім қоры жиналып,
ой - өрісі кеңейеде.
“Дүниетаным”, “таным”, “қазақ дүниетанымы” саласында көптеген құнды
ой пікірлер мен көзқарастар философ ғалымдардың: Ә.Нысанбаев, Д.Кішібеков,
А.Қосабеков, Ғ. Есімов, М. Орынбеков, Ж. Алтаев және т.б. еңбегінде жан-
жақты талқыланып келеді.
Оқушылардың танымдық әрекеттерінің түрлері бірқатар психологтар мен
педогогтардың: Қ.Жарықбаев Т.Тәжібаев, Ж.Аймауытов, А.А.Бейсенбаева
Г.Нұрғалиев, С.И.Қалиева, А.Ғ.Қазмағанбетов, Г.Қ.Меңдіғалиева,
Қ.Аймағанбетов және т.б. еңбектерінде зерттеу нысанына байланысты жүйелі
талданған.
Бүгінгі таңда білім мазмұнын кіріктіріп оқыту арқылы оның ғылыми
деңгейін көтеру мәселелерін бастауыш сыныпта оқушыларға табиғат, адам,
қоғам жайында берілетін білім бойынша олардың дүниетанымдары қалыптастырады
сыныптан дүниетануда оқуды сапаландыруды оқыту арқылы, 1- сыныпта
“Айналамен таныстыру”, 2- сыныпта “табиғаттану” пәндері арқылы меңгерілген,
соңғы жылдары мазмұны да, мақсаты да жаңа “ Дүниетану” пәні еліміздің
барлық бастауыш сыныптарында енгізіледі.
Бұл пән бойынша оқушыларға еліміздің табиғаты, табиғи байлығы, ғылым
мен мәдениеті, этика, әдеп, эдатика, адам-адам, адам-қоғам, адам-табиғат
арасындағы қарым-қатынас түрлері жайында ғылыми- сарамандық ұғымдар
беріледі, міне тақырыптың өзектілігі мақсаты. Пәнді оқып меңгеру
барысында оқушылар дүниенің үш құрамдас бөлігі адам, қоғам, табиғат
саласынан білім негіздерін алуы оның өзектілігін білдіреді. Биология,
химия, география, физика пәндерінің басқаша негіздері қаланады, мәні
осында. Табиғаттың өзектілігі дүниетанудан алғаш білімдері мен ұғымдары
басқа пәндермен кіріктіре оқу арқылы дүниенің тұтастығы жайында жүйелі
білім негізін қалыптастыратындығында.
Зерттеу мақсаты: бастауыш сыныптарда дүниетануды оқушының негіздеріне
технологияның талғама жасау.
Зерттеу міндеттері:
1. Бастауыш сыныптарында дүниетанымды оқыту арқылы оқу- түсіну
процессін жетілдірудің мәнін анықтау;
2. Бастауыш мектепте дүниетануды оқудың негізінде қажетті
педогогикалық шарттарды оқыту.
3. Дүниетану оқыту технологиясына талғама жасау.
Зерттеу нысаны: бастауыш сыныптардағы дүниетануды оқыту үдерісі.
Зерттеу пәні: бастауыш сыныптарда дүниетануды оқыту негіздерін,
құралдарын, жолдастарын анықтау.
Зерттеу әдістері:
а) педогогикалық бақылау;
ә) мұғалімдерді және оқушылармен пікірлесу;
б) дүниетану сабағын оқытуда зерттеу;
в) дүниетану сабағына қатысты зерттеулер және педагогикалық негіздерді
қорытындылау;
г) педогогиканың сынау-тәжірибе.
Бітіру жұмысы: Кіріспеден, екі тараудан, қорытынды, қосымшадан тұрады.
Бітіру жұмысында психология, педогогика, дүниетану жайлы әдебиеттер, соңғы
жылдардағы зерттеу материялдары, Қазақстан Республикасының Президентінің
Қазақстан халқына жолдауларын негізге алдым.
І тарау. Дүниетануды оқытуды теориялық негіздері.
1.1 “Дүниетану” ұғымының ғылыми негізі.
Еліміздің тәуелсіз Қазақстан Республикасы болып, егемендікке ие болған
кезеңнен бастап білім беру мәселесін сапаландыру арқылы әлемдегі бәсекеге
барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы бойынша Қазақстан өз
дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында екендігін сеземіз. Білім беру
барысында бастауыш сынып оқушыларынан бастап, оларды жан-жақты жетілдіруге,
олардың танымдық әрекеттерін дамытуға, ой-санасын қалыптастыруға ерекше
зейін аударылуда.
“Біздің балаларымыз білігі жоғары жұмысында, инжинерде, банкирде, және
онда дәрігерлер, зауыттар мен фабрикалардың иелері, биржа делдалдары және
спортшылары болады. Олар мұнай, газ бен электор қуатын, тамақ өнімдерін
өндіретін өндірістерін, әрі олармен әлемдік экономиканы қамтамассыз ететін
болады”- деп Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев
“Қазақстан-2030” атты Қазақстан халқына Жолдауында болашақ қоғам мүшелері
– оқушылардың, жастардың алдында тұрған міндеттерді баяндады. Бастауыш
сынып оқушысынан бастап болашақ өмірге отбасынан алған тәрбиесін одан әрі
жалғастырып, өзі бүкіл қоршаған дүние ортасынанда қалыптасады. Еліміз
осының бәрін ескеріп, білім беру жүйесін баса дамытуға, оның дүние жүзілік
деңгейге көрінуіне аса мән беруде. Білімнің сапалы болуы, саналы игерілуі,
білімнің әрбір бөлігі, бастауыш сыныптан бастап оқушы дүниетанымына
қалыптастыруға септігін тигізіп олардың әлем туралы ой жүйесін дамытуға
негіз салуы тиіс. Орта білім беру стандартына “Мектептің әрбір саласында
және тұлғаны дамыту міндетінде сай білім мазмұнының толық жүйеге асуын
қамтамассыз ету ”талабы қойылып отыр. Мұнда әсіресе, оқушылардың
дүниетанымын қалыптастыру мәселесі басты орында алмақ.
“ Дүниетаным, дүниеде көзқарас дегеніміз – айнала қоршаған орта, бүкіл
әлем, тұтас дүние туралы, ондағы адамның орны тіршіліктің мәні мағынасы
туралы көзқарастың, пікірлер мен түсініктердің жүйеленген жиынтығы ”.
Дүниетанымның көзі – білім. Бастауыш сыныптан бастап жүйелі оқып, білім,
ғылым негіздері қаланып, мектепте алған білімнің ақиқаттығы мен ғылымилығы
іс – тәжірибеде қолдану барысында шамасы белгілі болып, айқындала бастайды.
Осы негізінде адам, заттар, құбылыстар – қоршаған әлеммен қарым – қатынас
туындайды. “Адамның, қоғамның пайда болып қалыптасуы қоршаған табиғи
ортаның қажетті алғы шарттарының, жағдайлардың болуына байланысты ...” , “
... адамның өмірі тіршілігінің қызмет әрекетінің негізі табиғат заттары мен
табиғи процестер”- дейді философтар Д. Кішібаев пен Ұ. Сыздықов.
Табиғатты танып, білу, игеру барысында адам қоршаған ортаға ауқымды ,
қуатты ықпал ете алмайтын күш екенін және осы қарым – қатынас
барысында дүниетаным қалыптасатынын ғалымдардың еңбектері де әр
саладан дәлелдейді Адам тіршіліктің көзі – табиғат. Табиғат заттарын оқып
білу арқылы адам табиғат байлылығын керегіне пайдаланады . Сонымен бірге
бар білілік, іскерлігін, тәжірбиесін жұмысын, оны өндіру үшін еңбек етеді.
Ғылым мен техника дамыған сайын әлеуметтік өмір деңгейі де өзгереді. Осының
бәрі табиғат байлығын игерудегі адам ақылы – тәжірбиесі – білімі мен
күшінің жұмысы. Адам, табиғат, қоғам – біртұтас дүние. Тұтас дүниені өз
мәнінде бір – бірімен байланысты қабылдау таным үрдісі арқылы жүзеге асады.
Дүние тану ұғымы диалектикалық дамудың қарама – қарсылығы мен бір
тұтастығына негізделіп, дамиды. Дүние – ол тек біздің қоршаған табиғат қана
емес, ол адам, адам мен адамның қарым – қатынастары, ол табиғат, табиғат
заттары, табиғат құрылыстары, ол – қоғам.
Дүниетану - “дүние” және “тану” деп аталатын екі бөліктен тұрады.
Алдымен, дүние – ол қоршаған орта, табиғат, бүкіл әлем, олай болса, оған
енбейтін, оның құрамына кірмейтін бірде бір зат не құрылыс жоқ. Адам
дүниені өмір бойы танып, білумен, оның сарқылмас ерекшеліктерін бақылап,
байқаумен айналысатыны анық. Дүниені өз дәрежесінде танып – білу әр
адамның меңгерген білім деңгейі мен оның мазмұнын байланысты жүзеге асады.
Дәстүрлі педагогика тұлғаның базалық мәдениетін қалыптастыруға орай
жүргізілетін тәжірбиелік іс - әрекеттердің бір қанша бағыттары аталады.
Ғылымдардың көбі тәрбиелік істердің келесідей бағыттарын ұсынады.
- ғылыми дүниетанымын қалыптастыру;
- азаматтық тәрбие
- еңбек тәрбиесі
- адамгершілік тәрбиесі
- эстетикалық тәрбие
- дене тәрбиесі
Тәрбиелік істердің кейбір жетекші бағыттарының мазмұнын ашайық.
Дүниетаным негізгі - әлемді түсіну, яғни қоршаған болмыс жөніндегі білімдер
тобын меңгеру. Бұл білімдер мен ұғымдар ертеңге де, бүгінге де, алыс
болашақта да қатысты. Олардың бәрі адамдардың рухани дүниесінің кәусар
көзі. Дүниетаным құрамы күнделікті өмір барысында, өнерде, әдебиетте, ғылым
мен дінде қалыптасатын белгілі мұраттар мен шындық бейнелерінде көрінген
болмыстық қабылдауларын құралады. Дүниетаным көзқарастары адамның ұзақ
уақыт айналысқан күрделі ақыл – ес жұмыстарының негізінде орнығады. Бұл
көзқарастар тұлғаның рухани өмірінің тұғырына, оның “ Мен ” мәніне айналып,
өмірлік ұстанымен айқындауға негіз болады.
Еліміздегі өніп жатқан күрделі де мокрапиялық өзгерістер, осы
кезеңдегі әлеуметтік, экономикалық, саяси жедел жаңартуларға қатысты және
тұлғаны қалыптастырады, көздегендрімен білім беру жүйесіне қойылатын
талаптар арта түсуде. Басты талаптың бірі білім мазмұн жетілдіру арқылы
оқушының дүние танымын қалыптастыру. Білім, ол дүниенанымның іргетасы,
сөзсіз – көзі. Білім терең, тиянақты болса, онда дүниетанымнан берік ғылыми
қалыптасады.
Дүние таным дегеніміз – нысанды дүниеге ондағы адамның алатын
орнына, адамның өзінің қоршаған әлемнің ақиқатына, адамның мұраттарына,
нанымына, сенімдеріне, мақсаттарына, іс-әрекеттеріне, әлемдік
құндылықтарына деген көзқарастар жүйесі. Педагогика ғылымы оқушы
тәрбиесінің мазмұнына енетін ғылыми дүниетанымды қалыптастыру мәселесін
шешуге оның құрамдас бөліктерін ажыратып қарайды. Педагогикалық ғылыми
еңбектерде дүниетанымның 4 құрамдас бөлігін айтады. Олар:
1) Ғылыми білімдер жүйесі
2) Таным дүниетаным
3) Сенім
4) Адам мұраты
Ақиқат нысанды дүниені нақты бейнелейтін адамзаттың жинақталған
іс – тәжірбиесінен сараланған теориялық іс – тәжірбиесін негіздер
түсіндірілген процесті, құбылыстарды негізге алып беруді, зерделеуді
қорытындылаған ойды дүниетаным деп атаймыз. Ұлы Абай тегінде адам баласынан
4 нәрселермен озады:
1) ақыл
2) ғылым
3) ар
4) мінез
Одан басқа нәрсемен оздым ғой дегеннің бәрі ақымақтық. Білім арқылы
жеке адам табиғатының және қоғам құбылыстарының нысанды жақтарын зерттейді,
түсінеді, ұғады, игереді.
Ғылыми бірліктер жүйесі қалыптасуының дүниетанымының дамуының негізгі
тірегі. Осының нәтижесінде білім әр адамның көзқарасына , сеніміне
айналады. Дүниетаным және адамның табиғи және әлеуметтік құбылыстарды
түсінулері, түсіндіру туралы пайымдаулары, басты ой – тұжырымдар бар.
Материалдар адамзаттың пайда болуын дәлелдейді. Дүниетаным бойынша
түсіндіреді, алайда дін ілімінің өкілдері, тәңірдің жаратуымен деп
тұжырымдарды, осы екі ой біріге алмай, сондықтан да дүниенің зерттеулерінің
шексіздігін көрсетеді. Білім мен біліктілігін байқатады. Білім
мен тәрбие алуда теориялық, іс – тәжірибелік процестер арқылы зерттеулер
жұмысының нәтижесінде өмірлік тәжірбиеден сенім пайда болды.
Дүниетаным бойынша түсіндіріледі, түсінеді, түрлі ойлар мен
пікірлер, көзқарастар шындықты білу сенімді арттырады. Кеңес сұрау,
сенімдікті білдіреді. Адам мұраты, сенімдікті білдіреді, адам баласының
мақсаттары өмірдегі міндеттерін орындау жөніндегі табыстары, бағалаулары,
кемелденді, мұратымыз қоршаған ортаны жетілдіруде, қоғамның әлеуметтік
экономикалық қордың шапшаңдатуда адамның сезімін ұштайды, жігерлендіреді.
Дүниетаным қалыптасуы, өнуі бойынша күрделі процесс. Олар жеке адамның
басшылық арқылы әрекет жасауына мүмкіндік береді. Дүниетаным процесіне әр
түрлі факторлар, әлеуметтік микроорта, тәрбие бұқаралық ақпарат құралдары
әсер етеді . Дүниетаным идеясы білім мен ғылымның игеруіне әркімнің
түсінуіне байланысты. Дүниетаным идеясы білім мен ғылымның игеруіне
әркімнің түсінуіне байланысты . Дүниетаным білімін оқушылар дене, ақыл – ой
күшінің дамуына білім деңгейіне сәйкес бірден – бір , игереді. Дүниетаным
көзқарасы ұлғая береді. Сондықтан ол дүниетаным ол адамның жаралуы ,
әлемдегі табиғат құбылыстары қоғамдағы формациялар өзгерістері, оның
зерделеу, адамдарға өзіндік көзқарастарды, түсініктерді туындатады. Адамдар
табиғатының таңғажайып тылсымына терең талдаулар арқылы оны танып білуде.
Адамзат дүниені тануда мол тәжірбие жинақтап, оның негізінде ақыл –ойдың
талдаулары мен түсінуде, игеруде. Қазақ халқының танымдық мұрасының
молдығын қысқаша баяндап көрейік:
1) Ең көне ескерткіштер – тас бетіне ойларын түсірген бейнелі
көріністер, пиктограммалар, яғни еркін туындылар. Пиктограммалар – тылсым
табиғатпен табысқан көне замандағы білімдер мен танымның биік парасаты мен
ақыл – ойларымен, зердесімен іскерлігінің тас бетіне, таңбалаған
еңбектері. Өткен өмірлерінің белестері Алтын адам , Тайқазан, Әзірет –
сұлтан кесенесі, Айша – Бибі , Қозы – Көрпеш , сәулет өнерлері, таңғажайып
туындылары, тастан жасалған тоғызқұмалақ орны. Сонымен бірге тас бетіндегі
белгі бедерлер түсіру , ою , жазу тағы да басқа жасау үшін арнайы аспаптар
, құрал - саймандар, сонымен бірге тас бетіндегі бедерлер түсіру, ою жазу
тағы басқа жасау үшін арнайы аспаптар, құрал – саймандар, сонымен бірге
тастардың түрлері қасиеттерін білу қажет, ол дүние танымға негізделеді.
Еліміздегі сәулет өнерінің тарихы мұралары, кесенелер, қорымдар, тарихтың
куәгерлері, тастағы таңбалар, үйілген обалар, оларды зерттеу ,
обсерваториялар;
Дала данышпанының еңбектері , сан ғасырлық шығармашылық еңбектің
көрінісі. Қазақ үйі, қазақ халқының ақыл – ойының өмірлік тәжірбиесінің,
талғам мен географиялық өзгерістерге лайықты тұжырымдар шығарып озық
үлгілерін жасап, геометриялық талдаулар жасаған. Аспан әлеміндегі задиактың
шеңбер, шаңырақ, көк күнбездің кішірейтілген бейнесі, көк күмбездің, түндік
- әлемнің төрт бағытын құрайды. Уықтың саны дұрыс анықтауда шаңырақтан
күн сәулесінің жолын дәл есептеген және уақыт өлшемдеріне алған. Мысалы:
сүт пісірім, ет пісірім, арқан бойы көтерілді. Күннің арбиталық қозғалысын,
аспан әлемінің түсінігінің өзгерістері арқылы есептеулермен анықталған.
Адам баласының ізгі бейнелер оның жинақталған білімдері мен
тәжірбиесінің негізінде адам бағаланады.
Сондықтан, жоғарыда айтылған жағдайлардың нәтижесінде мынадай
қорытындыға келеміз. – Қазіргі таңдағы дүниетану философиялық ойлар
әлеуметтік, халықтық, ұлттық, соның ішінде қазақ халықның сана – сезімінің,
ой - өрісінің, білімі мен мәдениетінің деңгейлерінің дамуды тұлғасынан
талғамын, танылып отыр;
- адамға дүниенің бір бөлігі бала тура сол дүние ортасында дамитын,
дүниенің дамуында әсер ететін, өзінің іс - әрекетін саналы
реттейтін субъект ретінде қарау қағидалы жолға қойылады;
дүниені саналы түрде тануды, оның меңгерілуі арқылы адам басқа тіршіліктен
жоғары тұрады. Сондықтан оның дүниедегі іс - әрекеттері де ерекше. Ол
дүниені сезініп, көріп, танып, қабылдап қанша қыймай, оны зерттейді,
ізденеді, қажетіне қарай өзгертеді, пайдаланады. Пайдалану саналылық,
ізгілік, адамгершілік, білімділікпен орындалады;
- дүниеге саналы қатынас жасау жүйелі берілген білім мен тәжірбиенің
нәтижесінде жүзеге асады. Рухани дүниесі бай , білімді, ой - өрісі
дамыған адамның дүниетанымы да дұрыс дамиды.
- жүйелі алған білім мен тәрбие негізінде адам өмірге белсенді
қатысатын жеке басы жетілген тұлға деңгейіне көріледі. Мұндай деңгейге
жеткізу елімізде “ Орта білімнің мемлекеттік стандартының ” жүзеге асыру
барысында орындалады, бастауыштан адамның санасы, ой – пікірі білім деңгейі
дамуы маңызды.
1.2 Педагогикалық – психологиялық еңбектердегі дүниетану
“Дүниетану” деп оның, толық айтылмағанымен бастауыш сынып оқушыларына
қоршаған орта, табиғат, адам еңбегі, тұрмысы жайлы білім негіздері
мәліметтер беріліп келеді. Қоршаған орта, ауа райына бақылау жасау, білім
мен тәжірбие арқылы оқушылардың оның тілін қамту осы қоршаған орта
материалдарын оқытып, білім беру барысында жүзеге асырады.
Қазан төңкерілісінен кейін негізінде халық ағарту ісінің жай – күйін
зерттеуге арналған еңбектерде (Т.Т.Тәжібаев, Ә.У.Сембаев, Қ.Бержанов,
Ә.С.Сыдықов) Қазақ мектептерінде орыс тіліндегі бағдарламалар мен
оқулықтарының аударма нұсқалары пайдаланып келгендігі көрсетіледі. Соның
бірі ретінде 1921 жылғы Петроград қаласындағы әдіскерлер бірлестігі
дайындаған бастауыш сыныптың оқу бағдарламасын атауға болады. Бағдарлама
мазмұнына “Дүниетану” бөлімі енгізіліп, оқушыларға табиғаттан, қоғамнан
білім беру қарастырылған. Бұл құжаттың “Түсінік хатында” бағдарлама
мазмұнына қарай икемделуге мүмкіндік деген ұсыныс бар.
1922 жылы оқу халық камисарияты жеті жылдық мектепке арналған оқу
жоспарын қабылдады.
Бұл жоспар бойынша:
отантану (родинаведение);
жаратылыстану,
география,
Дүниетану бастауыш сыныптарда және пән ретінде оқытылатын болды.
Бастауыш сыныптарда оқушыларға табиғаттан, қоғамнан білім беру, олардың
дүниетанымын кеңейту мәселесі енді дами бастаған қазақ мектептеріне енді.
Бұл оқушылардың дүниетанымын қалыптастыруын пәндердің оқу бағдарламаларынан
тұрақты орын алып нығая бастады.
Төңкеріліске дейін қазақ бастауыш мектептерінде арналған төл
сұрақтармен оқу құралдарыболмады, аудармалы оқулықтар мен әдістемелік
нұсқаулар қазақ тіліне аударылып пайдаланды. Мәселен, 1886 жылдың өзінде
В.Ф.Зуевтің орта мектепке арналған “Табиғат тарихы” оқулығын қолданды.
К.Д.Ушинский бастауыш сабағында жаратылыстану мен географияны
оқытуға мән берген әдіскердің бірі. 1932 – 1933 жылдары қазақ тіліне
бірнеше оқулықтар: “ Жаратылыстану”, “ Жаратылыстану сабағы” 2 сағатқа
және 1 басқыш мектептің 3 бөлімінде арналған, авторларды О.Сарыбайұлы,
Ж. Құлымбетұлы.
Педагогиканың, психологияның еңбектерден мынадай ой түюге болады:
1) Оқушыларға бастауыш сыныпта өздерін дүниеден жан – жақты
білім беру міндет;
2) Қоршаған орта, табиғат, қоғам тынысын білдіретін
ақпараттарды сабақ беруде пайдалану ;
3) Ақпараттарды өзара саралап жіктей тақырыптан, жас
ерекшеліктеріне сай өңдеп, ақиқат мәліметтерді пайдалану
маңызды.
Бастауыш сынып шағы бала өмірінің жеті жастан он бір – он екі
жасқа дейінгі кезеңін қамтиды. Жеті жасар бала мектеп табалдырығынан
аттасымен – ақ оқушы болады. Оның өмірінде ойын әлі маңызды орын алғанымен
осы уақыттан бастап ол біртіндеп басымдылық ролін жоғалта бастайды.
Бастауыш сынып оқушысының жетекші іс - әрекетін оның мінез – құлық
мотивтерін елеулі түрде өзгертетін, оның танымдық және адамгершілік
күштерін дамытудың жаңа көздерін ашатын оқу болады. Мұндай қайта өзгеріс
процесінің бірнеше кезеңдері бар.
Әсіресе баланың мектеп өмірінің жаңа жағдайларына алғаш енуі айқын
аңғарылады. Балалардың көпшілігі бұған психологиялық жағынан даярланған .
Олар бұл жерде үймен немесе балбақшамен салыстырғанда , әдеттен тыс
бірдеңелнр кездестіруді күте отырып , мектепке қуана барады. Баланың бұл
ішкі позициясы екі жағдайда маңызды. Алдымен мектеп өмірдің жаңалығын алдын
ала сезіну және қалау баланың сыныптағы мінез – құлық ережелеріне,
жолдастарымен ерекше қарым – қатынас нормаларына , күн тәртібіне қатысты
мұғалімнің талаптарын жылдам қабылдауға көмектеседі. Бұл таппаптарды бала
қоғамдық маңызды және орындамауға болмайтын талаптар деп қабылдайды .
балаға оның жаңа көзқарастарының , міндеттерінің және правосының бұрынғы ол
әдебиеттенген жағдайлардан айырмашылығын дереу түсіндіру маңызды. Жаңа
ережелер мен нормаларға сөзсіз орындауды талап ету – бірінші сынып
оқушысына орынсыз қаталдық жасау емес, мектепке баруға даярланған
балалардың өз түсініктеріне сәйкес олардың тіршілігін ұйымдастыруға қажетті
шарт.
Баланың ішкі позициясының екінші жағы оның білім мен іскерлікті
игеру процестеріне ортақ дұрыс қарым – қатынасына байланысты. Ойын кезінде
өзі қалған адам ( ұшқыш, аспаз , т.б. ) болуы үшін, оқудың қажет екендігі
туралы пікірге , оның мектепке дейін – ақ бойы үйрене бастайды. Ол жалпы
білімге, қоғамдық мәнді және құнды деп ойлайтын білімдерге ұмтылады.
Алғашқы кезде оқушы нақтылы оқу пәндерінің мазмұнынан шын мәнінде әлі
таныс емес . Олардың оқу материялдарына танымдық ынтасы әзірге жоқ . Олар
тек математиканы, грамматиканы және басқа пәндерді тереңдеп оқу кезінде
қалыптасады. Әйтсе де бала алғашқы сабақтардан бастап – ақ тиісті
мағұлматтар ала бастайды. Бұл ретте оның оқу жұмысы жалпы білім деген
ынтаға сүйенеді. Ынталықтың жеке – дара көрініс бұл жағдай математикада
немесе грамматикада байқалады. Мұғалімдер бұл ынталықты алғашқы сабақтарда
дереу пайдаланады . Осының арқасында бала үшін сандардаң тіркестілігі,
әріптердің реттілігі және т.б. сияқты шын мәнінде ұзын – сонар, дерексіз
жайлар туралы мағұлмат алу қажетті де маңызды бола бастайды.
Баланың білім қазыналарын интуициялық қабылдауын мектептегі оқудың
алғашқы күнінен бастап, ендігі жерде математика, грамматика және басқа
пәндердің өздерінің күтпеген, таңқаларлық, қызықты жағдайын паш ету жолымен
қолдап, дамытып отыру керек. Бұл оқу іс - әрекетінің негізгі ретінде
балалардың шын мәніндегі танымдық ықпалдарын қалыптастыруға мүмкіндік
береді.
Осылайша, мектеп өмірінің алғашқы кезеңінде баланың сыныптағы және
үйдегі мінез – құлқын реттеп отыратын мұғалімнің жаңа талаптарына баланың
бағынуы, сондай – ақ оқу пәндерінің мазмұнына қызыға бастауы тән. Баланың
бұл кезеңнен қиналмай өтуі – оның мектепке жақсы даярлықпен келгендігінің
белгісі. Бірақ жеті жасар баланың барлығы мұндай емес. Олардың көпшілігі
бастапқыда қандай да бір қиыншылықтарға кездеседі және бірден мектеп
өміріне етене араласып кете алмайды.
Бастауыш сынып оқушылары психологиясының дамуы басты жағдайды олар
үшін жетекші оқу іс - әрекетінің негізінде өтеді. Оқу ісінде араласа
отырып, балалар біртіндеп оның талаптарына бағынады, ал бұл талаптарды
орындау мектеп жасына дейінгі балаларды жоқ жаңа қасиеттердің пайда болуын
жорамалдайды. Бастауыш сынып оқушыларының жаңа қасиеттері оқу қызметінің
қалыптасу шамасына қарай туып, дамиды.
Егер балалар бірі бірдей мұғалімді тыңдаса және оның айтқандарын
істесе ғана класта жалпылама сабақтарда ұйымдастыру мүмкін болады.
Сондықтан әрбір оқушы осындай сабақтардың талаптарына сәйкес өз зейінін
басқаруды үйренеді. Бала көгершіндер тынымсыз құрқылдап жатқан терезеге
қарағысы келеді, бірақ есепші шығарудың жаңа әдісін түсіндіруді таңдау
қажет жай ғана тыңдау емес, ертеңгі бақылау жұмысын дұрыс орындау үшін бұл
әдістің барлық егжей – тегжейін жақсы емес орындау үшін (бұл әдістің
барлық) есте сақтау керек . Осындай “ қажеттігі” әрдайым ілесу, берілген
үлгі негізінде өз мінез – құлқын басқару балалардың психологиялық
процестердің ерекше қажеті ретіндегі еркіндікті дамытуға көмектеседі. Ол іс
-әрекет мақсатын саналы түрде қойып, оларға жетудің қиындықтары мен
бөгеттерін жеңудің құралдарын алдын ала ойластыра зерттеп таба білуден
көрінеді .
Әр түрлі пәндермен қандайда бір тапсырманы орындауда әдетте балалар
оларды шешудің ең жақсы жолдарын іздеп табады, іс - әрекеттер варианттарын
таңдап оларды да салыстырады, оларды іске асырудың реттілігі мен құралдарын
жоспарлайды. Бала өз іс-әрекетінің “қадамдарынан ” неғұрлым көбірек
жорамалдай алатын болса және олардың әр алуан варианттарын неғұрлым
мұқиат салыстыра алатын болса, ол есептің нақты шығаруын соғұрлым
ойдағыдай бақылайтын болады . Оқу іс - әрекетінде , осындай – ақ оның
басқа да бірқатар ерекшеліктеріне ( мысал , сөз жүзінде есеп беру,
бағалау) бақылау жасау және өзін - өзі бақылау қажеттілігі бастауыш сынып
оқушыларында іс - әрекетті өздігінен, іштей жоспарлау және орындау
қабілетінің қалыптасуына қолайлы жағдай жасайды .
Оқу іс әрекетінің маңызды талаптарының бірі – балалар өзінің
айтқандары мен іс - әрекеттерінің әділдігін кең көлемде негіздеуде . Мұндай
негіздеудің көптеген тәсілдерін мұғалім көрсетіп береді. Пайымдау үлгілерін
ажырата білу қажеттілігі мен ол үлгілерді жасауға өздігінен іс - әрекет
жасау бастауыш сынып оқушыларының өзінің ой мен іс - әрекетін бейне бір
сырттан қарап , бағалау іскерлігін қалыптастыруды көздейді . Бұл іскерлік
рефлекция негізінде маңызды қасиет ретінде жатады , ол өз пайымдаулары
мен қалыптарын олардың түпкі ойлау және іс - әрекет шарттарына сәйкес
келуі тұрғысынан ақылды да әділетті талдауға мүмкіндік береді .
Қазан төңкерілісінен кейін мектептерде дүниетану матариалдарын оқыту
деңгейін бірнеше кезеңге бөліп қарауға болады:
1. Қазақстанда оқу ісінің дамуы төмен ының себебі тұрақты
бағдарламалары, оқулықтар, оқу құралдары, оқу әдістемелік құралдар
аударылған, әл жеткіліксіз, мұғалімдер қауымының білім тәжірбиесі, деңгейі
төмен ;
2. Ыбырай Алтынсаринің еңбектері жарық көріп , қазақ
мектептерінде жаңа серпіліс пайда болып , алдыңғы қатарғы педагогтар оқу
ісін де бет бұрады.
3. 1930 – 1948 жылдары ішінде оқушылар табиғат, адам, қоғам
жайында білім беру әдістерін біраз қолға алып, дами бастаған кезең.
Оқулықтар мен оқу әдістерімен құралдар жарық көрді, олардың авторлары:
Ж.Құлымбетұлы, Т. Жүргенұлы, С. Байқанұлы, О. Сарыбатырұлы, Т.Мұсақұлов
.
4. 1948 – 1958 жылдар аралығында оқу бағдарламалы жеңілдеп ,
дүниетанудан алатын білімде көлемі азайды . Бұл кезеңде табиғат қоғам және
адам туралы берілетін білім негіздері ана тілінің құрамына еніп мазмұны
жүйесіз жеке – жеке әдеби көркем тақырыптары бөлшектенді .
5. Келесі кезеңдеріне дүниетану материалдарын оқуда сөдік
әдістерден гөрі практикалық зерттеу әдістерінің басым болу ескерілмеді .
Қазіргі кезеңде ғылыми талдаулар, бәсекеге лайықты болу мақсатымен
, елімізде дамыған психологиялық және педагогикалық ой – талаптарға,
олардың жетістіктеріне сәйкестендіруде, сондай талаптарымен жетілдіруінде.
1.3 Қазақ ағартушыларының дүниетау туралы көзқарастары
Қазақстан ойшылдары, ағартушылары табиғатқа мән беріп, қоршаған
әлемді орнынан бағалап, оның сырын ашуды ойластырып, өзінің көзқарастарын
байқатқан. Қазақ ағартушылары табиғат пен адам сырларын түсінуге ұмтылыстар
жасап, табиғат пен қоршаған дүниені танып, сырын, халқына танытып, оларды
игеру мәселелерін, жер қадірін білуге ұштастырып сан қырларын жеткілікті :
Адам баласы табиғат аясында өмір сүріп, оның терең сырын біліп,
тарихын, таңғажайып өзгерістерінің бақылап, Жер - Ана - жер ұғымына мән
берген. Табиғат өз ерекшелігі, сұлулығы, құпиялығымен адамды еліктіріп,
ғажап көріністермен көңіл – күйді талқылатып, терең сезімдегі әсер етеді .
Қазақстан неткен байтақ , неткен шырайлы, шғылылы жер . Тауға, таста,
көлде, шолулар, жаратушыларының шексіз рахымына бөленген жан келерсіздер.
Ал оны ғасырлар бойы көзінің қарашығындай сақтап, көсіле мекендеген қазақ
халқының жаратылысты ғажап: қарапайым, моп – момақан, қай аузынан шөп алмас
кішік мінезін көрер едіңіз. Шексіз мол қазынаға жерінің байлығы, елімнің
кең пейілдігі, халқының жарасымдылығы, халықтың жауынгерін рухын тым асқақ,
ойынды, найзалына үй байлап, бейбіт, ынтымақтастықпен ұлылығын жай ғана
білдіреді .
Табиғатқа, қоршаған дүниеге тікелей байланыстарын байқатқан , терең
түсініп дүниені тануға көзқарастары жоғары түсініп сезімдермен көңіл
күйлерін сездірген ағартушылардың Шоқан Уалиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай
Құнанбаев т.б. болды. Дүниетанымдық мазмұн адам, табиғат, қоғам
тақырыптарына жинақталған үш ірі блоктан тұратын болса, осы үш мәселе
бойынша Ш. Уалиханов ой – пікірлерін орнаған Ш. Уалиханов еңбектеінде
даланың таңқаларлық табиғаты мен сыры қазақ халқының ақындық қабілетінің
басты себебі ретінде бағаланды. Ол мақал – мәтелдердің пайдасы адам мінез –
құлқына орай ой салатындығы жайлы мағлұмат беруінде. Сол сияқты
Ш.Уалиханов Ыстықкөл экспедициясы кезінде Тарбағатай өңірі, Балқаш бойы
және Іле алқабының табиғаты туралы өзінің зерттеулерін жанды баяндалған .
Ш.Уалиханов Қазақстан табиғаты суреттегенде өзі зерттеген аймақтарының
жер бедерін, ішкі суларын, ауа – райын сипаттаған, бұл өңірде өсетін
өсімдіктер мен жануарларды, сондай – ақ олардың кейбіреулерінің суреттерін
үлкен шеберлікпен салып, танымдық ізденіс, шығармашылық ізденіс,
шығармашылығының амалдарын танытқан.
Сондықтан Ш. Уалиханов шығармалары оқушылардың дүниетанымын
қалыптастыруға сарқылмас үлесін қосады . Өзінің бүкіл еңбегін халқының
болашағы жастарға тәрбие мен білім беруге Арналған Ыбырай Алтынсариннің
дүниетанымының қөзқарасы мол , табиғат пен адам жайлы, олардың өзара
байланыстары ұтымды, нанымды, ойлы баяндалған
Ыбырай Алтынсарин үнемі жастардың табалыққа, әділдікке парасаттылыққа
шақырды. Білімсіздіктің күні қараң екендігін әйгілі ағартушының шығармасы
еске салады. Ыбырай Алтынсарин табиғат көріністерін сипаттауға арналған
жырлары қазақ жерінің табиғаты мен тұрмысының байланыстырып көркем
бейнелейді.
Ыбырай Алтынсарин өзінің христаматиясының алғы сөзінде “...
қазақ халқы азбаған халық оның талабы біреу салып берген тар шеңбердің
қыспағына сия алмайды : оның ой – пікірі еркін; оның келешегі үшін оған
тек қана сезім жағынан жалпы білім мен пайдалы өнерді үйрету керек болып
отыр ”, - дей келіп, “Жалпы бастауыш оқу құралдары, хрестаматиялар сияқты
кітаптар шын білім беретін, пайдалы мәліметтер беретін ғылыми, күрделі оқу
құралдарына жол салып беретіндігін, ол мұндай жалпы білім беретін
кітаптардың Азия халықтарының ешбірінде жоқ екенін еске алып, біз мұндай
жетекші оқу құралдарын жақын жерден орыс тілінен іздеуге мәжбүр болдық ”
дейді.
Ыбырай Алтынсарин халықтың салт – дәстүрін жақсы жақтарын әсерлей
баяндап, оған қызығушылық тудыруға әрекеттер жасайды, ал жағымсыз әдет –
ғұрыптарын сынай бағалайды. Көзге түскендердің бәрін қабылдауға емес, оның
жарамды, тиімді, жарасымы жақтарына таңдай біліп, бойға сіңіруге үндейді.
Еліңнің әдет – ғұрыпын, табиғатын дәріптей білген адам Отан сүйеді. Осы
қағида - Ыбырай Алтынсариннің еңбектерінде өзекті мәселе екендігі
байқалады.
Бастауыш сыныпта дүниетануды оқытуда Ыбырай Алтынсаринның табиғат
сұлулығы мен байлығын танып, үйрете білу, адамды тану, бағалау жайлы
педагогтың , шығармашылық еңбектерінің үслесі мол.
Ғұлама ұлы Абайдың дүниетанымдық көзқарастығы өлеңдерң мен қара
сөздерінен тәлім – тәрбиелік әсері, философиялық мәні, психологиялық
түйіндері, оқу – танымдық ақпараттары өсиеттерге толы, барша халықты
өнерге, білімге үндейді, әсіресе жас жеткіншектерді тіл үйретуге, көркем
сөйлеуге , тәрбиелі болуға жетелейді.
М. Әуезов Абай өлеңдерін мазмұнына, мәніне қарай жіктеп, бірнеше салаға
бөліп, бірінші “ ... қазақтың сол күнгі қоғамдық тіршілігі ... бұл
әлеуметтік тұрмыстың құралы есепті болған өлеңдер, ... екінші бір жігі ...
табиғат, жаратылыс тақырыбына арналады ”, дей келіп, мұнан әрі ақынның
тікелей жастарға ғылымға ұмтылуға, надандықпен күресуге арналған
шығармаларын атайды.
Абай табиғат көрінісінде қатысты жылдың төрт мезгілін түгел
суреттейді, оның мәнін түсінуге ерекше әсер береді, бастауыш сыныптарда
дүниетануды оқытуда білім негіздерін беріп қалуға берері жеткілікті .
Абайдың дүниетанымының ой – пікірлеріне зер салсақ, тіл мен ойдың
бірлігін, сөз қолдануда үлкен білімділіктің керектігін, көргені мен ойға
тоқығаны мол адам ғана жүйелі пікір айта алатындығын ұнамсыз.
“Көркем шығарманың дүниетануда жәрдем болатын себебі: оның авторы
, дүниені көріп қана , көргенін сол күйінде айтып қана қоймайды , сол
берген бейненің ішінде үңіліп, өзінің ой - өрісі жеткенше талдауға,
талқылауға, көргенін өзінің ой өрісі жеткенше талдауға, талқылауға,
игергенін өзінің сезім елегінен ғана емес, сана елегінен де өткізуге
тырысады ” деген тұжырымын С . Мұқанов жасайды .
Абайдың бүкіл шығармашылығы оқушыларға дүниетанудан білім беруде
тікелей басшылыққа алуды керек ететін ұстаным. Ағартушы ойшылдардың ұлағаты
дүниетануға байланысты пікірлері мол, олар дүниетанымды кеңейтеді. Бүгінгі
таңда білім беру саласының басты міндеттерінің бірі – келешек ұрпақтың
дүниетанымын дұрыс қалыптастыру және оны дамыту. Соған сәйкес мектептегі
оқу – тәрбие үрдісінде бұл міндет ерекше назарда болды. Әрбір жеке
тұлғаның дүниетанымын қалыптастыру ұзақ және күрделі үрдіс. Сондықтан бұл
мәселені бастауыш мектептің оқыту, тәрбиелеу жүйесінде кеңінен қарап шешуге
және жүзеге асыруға мүдделіміз . Бастауыш мектеп оқушыларының дамуындағы
негізгі іргетас болғандықтан олардың дүниетаным негіздерінің қалыптасуы да
осы кезеңді қамтиды. Дүниетанымды қалыптастыруға әр түрлі факторлар әсер
етеді. Олардың ішінде адамның өмір сүру ортасы, материалдық жағдайлары,
көпшілік хабарларды тарату құралдары , оқыту және тәрбиелеу бар .
Дүниетанымды қалыптастыруға, дүниеге болуы адам қоғамынан бірге
пайда болған қоғамдық тарихи құбылыс. Сонымен бірге Дүниеге көзқарас
адамзат санасының, дүниетанымының қажетті бөлігі болып табылады . Бұл
жайында Р. Қоянбаев “ Дүниетаным дегеніміз және ондағы адамның алатын
орнынан, адамның өзін қоршаған шындыққа және өзіне қатынасы туралы
көзқарастар жүйесі, сонымен қатар осы көзқарастарға тәуелді адамдардың
өмірлік пазициясын, олардың сенімдері мұраттары, таным және іс - әрекет
ұстанымдары құндылық бағдарлары ” дейді . Ал Л. Вигодский дүниетаным
адамның сыртқы дүниеге қатынасы бойынша мәдени тұрғыдағы оның бүкіл мінез
құлқын сипаттайтындығын жазады. Қазақтың атақты психологы Қ.Жарықбаев
дүниетаным мен сенімді, мотивтерді , мотивтер мен қажеттерді, бейімділік
пен қызығуларды, мұрат пен талғамды және тұлғаның өмірлік бағытын
көрсететін бөліктер екендігін атап өтеді. Ол дүниетанымға адамның табиғат,
қоғамдық өмір туралы білімдерінің жүйесі деген анықтама береді .
Осындай анықтама, тұжырымдамалардан дүниетаным мен және тұлға дамуының
өзара тығыз байланысты анық көрінеді . Оқушыны жеке тұлға дәрежесінде
қарай дамыту – бастауыш мектептің ең маңызды міндеті . Бастауыш сыныптарда
оқыту тәрбиелеу кезеңіндегі оқушылардың жинаған , нақты көре білу қабілеті
арқылы анықталған тәжірбиесі – олардың кейінгі кезеңдерге беки түсетін,
толығатын, кеңейтетін дүниетанымның көзі. Адамның дүниетанымының
қалыптасуы ұлттық дүниетаным тармақтарымен міндетті түрде байланыста жүреді
. Яғни біздің жас буынымыз – бастауыш мектеп оқушыларының дүниеге көзқарасы
ұлттық салт – дәстүр, әдет – ғұрып, ұлттық мәдениет, ұлттық әдебиет, тіл
сияқты күрделі – күрделі салалардың көмегімен қалыптасып дамиды . Осы
орайда , қазақ халқының сан ғасырлар бойы халық ауыз әдебиетінің, мол
шаруашылығының, кол өнерінің т.б. күрделі әрі ерекше даму ұрпақтан
ұрпаққа беріліп келе жатқан маңызды дүниетанымдық құралдар деп атауға
болады. Халқымыздың ұлттық дүниетанымында ұзақ ғасырлар бойы көшпелі өмір
салтын анықталып, сонымен үйлесім тапқан сай сананың, әдет ғұрпының, талғам
– түсініктің нанымдар мен сенімдердің айқын сипаттағы белгілері
сіңірілген. Осының дәлелі ретінде Д. Кішібекованың мұндай тұжырымдамасы
алға тартуға болады : “Сан ғасырлар бойы халқымыздың табиғат аясында
тіршілік етіп, тұрмыс қра жүріп, оның сан алуан құпия сырларына көңіл
бөлді және қазақ халқының мінез – құлқы оны қоршаған ортаға – кең далалық
кеңістікке, географиялық жағдайға, баққан малға, оның шаруашылығына
қалыптасты ”.
Ә.Табылдиевтің пікірінше, ұлттық мәдениет тәрбие арқылы қалыптасады.
Ал тәрбие дүниетанымен, өмір заңдылықтармен тығыз байланысты. Қазақтың
ұлттық тәрбие негіздері, халық педагогикасы ең әуелі дүниетануды, содан
кейін тәрбиелеуді, ол үшін өмір заңдылықтарымен үйретуді көздейді. Ұлттық
дүниетанымның қалыптасып дамуына қазақтың Шоқан Уалиханов, Ыбырай
Алтынсарин, Абай Құнанбаев сынды ақын, ғалым ағартушылары өте үлкен үлес
қосты . Олардың бастауыш мектеп оқушыларының дүниетанымын қалыптастыруға
бағытталған еңбектерінің мәні мен маңыздылығы ұшан теңіз. Ахмет
Байтұрсыновтың бүкіл педагогикалық тұжырымдамаларының, идеяларының дені
бастауыш мектеп оқушыларының дүниетанымын дұрыс әрі бай етіп құруға
негізделген. Ғалым ұлттық дүниетанымының қалыптасу негізі бастауыш
мектепте басталатын түсіндірді. Осыған дәлел ретінде өлеңдер мен
ертегілерді оқыту бала дүниетанымын қалыптастыруының қайнар көзінің бірі
екендігін жазады .
Ахмет Байтұрсынов шығармаларындағы дүниетанымдық бағыттарының
негізгі мазмұны ұлттық рух , ата – баба тағлымы , халықтық дәстүр – салт
, ұрпақтар сабақтастығын қамтиды. Бастауыш мектептігі оқушылардың дүние
танымы көптеген қозғаушы , бағыттаушы ықпал етуші факторларға тәуелді
болады. Мәселен, сол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz