Бастауыш сыныптардың оқу-тәрбие үрдісінде ұлттық ойындарды пайдалану
КІРІСПЕ
1. ҚАЗАҚ ЭТНОПЕДАГОГИКАСЫНДАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫ ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕГЕ БАУЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақ ағартушы.педагогтарының бастауыш мектеп оқушы
ларына ұлттық тәрбие беру туралы ой.пікірлері
1.2 Қазақ этнопедагогикасындағы оқушыларды ұлттық ойын арқылы тәрбиелеу дәстүрлері
2. ҰЛТТЫҚ ОЙЫН АРҚЫЛЫ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕГЕ БАУЛУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК МАЗМҰНЫ
2.1 Қазақ халқының ұлттық ойындарын бастауыш сыныптардың мектептің оқу.тәрбие жүйесінде пайдалану
2.2 Ұлттық ойындар арқылы бастауыш мектеп мұғалiмдерінiң оқушыларды ұлттық тәрбиеге баулу жұмыстарының әдістемелік мазмұны
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. ҚАЗАҚ ЭТНОПЕДАГОГИКАСЫНДАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫ ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕГЕ БАУЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақ ағартушы.педагогтарының бастауыш мектеп оқушы
ларына ұлттық тәрбие беру туралы ой.пікірлері
1.2 Қазақ этнопедагогикасындағы оқушыларды ұлттық ойын арқылы тәрбиелеу дәстүрлері
2. ҰЛТТЫҚ ОЙЫН АРҚЫЛЫ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕГЕ БАУЛУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК МАЗМҰНЫ
2.1 Қазақ халқының ұлттық ойындарын бастауыш сыныптардың мектептің оқу.тәрбие жүйесінде пайдалану
2.2 Ұлттық ойындар арқылы бастауыш мектеп мұғалiмдерінiң оқушыларды ұлттық тәрбиеге баулу жұмыстарының әдістемелік мазмұны
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Жас ұрпаққа ұлттық тәрбие берудің негізгі бағдарлы идеялары еліміздің тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаевтың “Қазақстан - 2030” халыққа Жолдауының “Қазақстан мұраты” бөлімінде былай баяндалған: “Ол ұрпақ тәрбиесінде дана болады: оның саулығына, біліміне және дүниеге көзқарасына қамқорлық жасайды ... Олар бабаларының игі дәстүрлерін сақтай отырып, қазіргі заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр болады. Олар ... күллі әлемге әйгілі, әрі сыйлы, өз елінің патриоттары болады” (1). Ал Қазақстан Республикасының “Білім туралы” заңында “Білім беру жүйесінің міндеттері: азаматтық пен елжандылықты, өз Отаны - Қазақ Республикасына сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баурау, қазақ халқы мен республиканың басқа халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеу, мемлекеттік тілді, орыс, шетел тілдерін меңгеру”, - деп айрықша атап көрсетілген (2).
Егер Президенттің халыққа Жолдауын ұлттық білім берудің және ұлттық тәрбиені дамытудың перспективасы десек, онда “Білім туралы” заңда білім беру жүйесінің басты міндеті - ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсібін шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау екендігі шығады.
Егер Президенттің халыққа Жолдауын ұлттық білім берудің және ұлттық тәрбиені дамытудың перспективасы десек, онда “Білім туралы” заңда білім беру жүйесінің басты міндеті - ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсібін шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау екендігі шығады.
1. Назарбаев Н.Ә. “Қазақстан - 2030”. - Алматы: Бїлїм, 1998.
2. Бiлiм туралы Қазақстан Республикасының заңы // Егемен Қазақстан, 1999 ж., 11 маусым.
3. Тәлiм-тәрбие тұжырымдамасы // Қазақстан мұғалiмi, 1993 ж., 5 ақпан.
4. Абдуллина О.А. Общепедагогическая подготовка учителя в системе высшего педагогического образования. - М.: Просвещение, 1984.
5. Кузьмина Н.В. Тихомиров С.А. Методологические проблемы вузовской педагогики. - Л.: ЛГУ, 1972.
6. Сластенин В.А. Формирование личности учителя советской школы в процессе профессиональной подготовки. - М.: Просвещение, 1976.
7. БабанскийЮ.К., Жантекеева З. Педагогика высшей школы. - Алматы: Мектеп, 1988.
8. Хмель Н.Д. Теоретические основы профессиональной подготовки учителя. - Алматы: ылым, 1998.
9. Бөлеев Қ, Жарықбаев Ұлттық педагогика мен психологиядан қорғалған диссертациялар (1937-1997 ж.ж.)/ Этнопсихология және этнопедагогика. V жинақ. - Алматы: Дарын, 1998. - 97-104 б.
10. Жарықбаев Қ, Қалиев С., Әбiлова З. "Қазақ этнопедагогикасы" дәрiсiнiң бағдарламасы. - Алматы: РБК, 1993.
11. Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. - Алматы, 1999.
12. Бөлеев Қ Қазақ халқының этнопедагогикасы. - Жамбыл: ЖОМБЖИ, 1992.
13. Узакбаева С.А., Кожахметова К.Ж. Казахская этнопедагогика. Алматы: Университет јайнар, 1997.
14. Жарықбаев Қ, Қалиев С. Қазақ тәлiм-тәрбиесi. - Алматы: Санат, 1995.
15. Жоғары бiлiм туралы Қазақстан Республикасының заңы. - Алматы
16. : РБК, 1996.
17. Тәтiмов М. Қазақ әлемi. - Алматы Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негїздерї мен тарихы. - Алматы: Рауан, 1998.
18. Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының тарихы. - Алматы: Бїлїм, 1999.
19. Әбїлова З.Ә. Этнопедагогика. - Алматы: 1997.
20. Ұзақбаева С. Тамыры терең тәрбие (қазақтың халық педагогикасындағы эстетикалық тәрбие). - Алматы: Бiлiм, 1995.
21. Қожахметова К. Мектептiң ұлттық тәрбие жүйесi: теория және практика. - Алматы: РБК, 1998.
22. Узакбаева С.А., Кожахметова К.Ж. Использование материалов казахской этнопедагогики при изучении педагогических дисциплин. - Алматы: АГУ им. Абая, 1996.
23. Куанышев Т.Ш. Подготовка будущих учителей физической культуры средствами национальных игр. Дисс. канд. - Алматы, 1992.
24. Магауова А.С. Подготовка будущих учителей к использованию прогрессивных традиций народной педагогики в учебно-воспитательном процессе общеобразовательной школы. Дис. канд. - Алматы, 1995.
25. Хасанова Ж.С. Подготовка воспитателей к использованию народной педагогики в нравственном воспитании дошкольников. Дис. канд. - Алматы, 1995.
26. Болатбаев ҚК. Болашақ бейнелеу өнерi мұғалїмдерїн дайындау процесїнде халықтық педагогиканы қолдану. Канд. дис. - Алматы, 1995.
27. Кожахметова К. Теоретико-методологические основы казахской этнопедагогики : Дис. докт. - Алматы, 1998.
28. Назарбаев Н.Ә. Елїмїздїң жаңа ғасырдағы тұрақтылығы мен қауїпсїздїгї // Егемен қазақстан, 2004 ж., 15 сәуір.
29. Байтұрсынов А. Тiл тағлымы. - Алматы: Ана тiлi, 1992.
30. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. - Алматы: Ана тiлi, 1992.
31. Байтұрсынов А. Оқу құралы. - Семей, 1922.
32. Қазақтың тәлiмдiк ой-пiкiр антологиясы. 1 том. / құраст. Қ Жарықбаев, С. Қалиев. - Алматы: Рауан, 1994.
33. Байтұрсынов А. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1989.
34. Сыздықова Р. Ахмет Байтұрсынов. - Алматы: Бїлїм, 1990.
35. Кекїлбаев Ә. Ұстаз ұлағаты // Егемен қазақстан, 1998, 25 қазан.
36. Аймауытов Ж. Тәрбиеге жетекшi. - Қызылорда, 1924.
37. Аймауытов Ж. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1989.
38. Қазақтың тәлiмдiк ой-пiкiр антологиясы. 2 том. / құраст. Қ Жарықбаев, С. Қалиев. - Алматы: Рауан, 1998.
39. Аймауытов Ж. Психология. - Алматы: Санат, 1995.
40. Дулатов М. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1991.
41. Жұмабаев М. Педагогика. - Алматы: Ана тiлi, 1992.
42. Жұмабаев М. Тандамалы. - Алматы: ғылым, 1992.
43. М.М. Мұханов. Жас және педагогикалық психология.- Алматы, 1982ж.
44. Т.Сабыров. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары. - Алматы Мектеп баспасы,1978ж.
45. Қ.Жарықбаев. Психология.- Алматы:Білім, 1993ж.
46. Д.Кішібеков. Қазақ менталитетті, кеше, бүгін, ертең.- Алматы:Ғылым, 1999ж.
47. Д.Жамбылов. Тәуелсіздік және саяси сана.- Алматы:Жеті жарғы, 1999ж.
48. Қ.Жүкеш. Ұлттық психологиялық сипаты.- Алматы, 1993ж.
49. Ы.Алтынсаринның таңдамалылары, педагогикалық мұралары. /Құрастырушы С.Қалиев. - Алматы: Рауан, 1991ж.
50. Ш.А. Амонашвили. Как живете дети. - Москва, 1989ж.
51. А.Г. Спиркин. Сознание и самосознание.- Москва, 1972ж.
52. Ж.Б. Қоянбаев. Р.М. Қоянбаев. Педагогика.- Алматы, 2000ж.
53. Қ.Р. орта білімнің дамыту тұжырымдамасы.- Алматы: Қазақстан, 1997ж.
54. Қ.Р. «Білім мемлекеттік бағдарламасы» //Қазақстан мұғалім, 2000ж. №33-34.
55. Педагогикалық ізденіс- Алматы: Рауан, 1990ж.
56. Бастауыш мектеп. 1992ж.
57. М.И. Махмутов. Мектепте проблемалық оқытуды ұйымдастыру. Алматы -Мектеп1981ж.
58. И.Ф. Харламов. Педагогика.- Москва: Высшая школа, 1990ж.
59. Е.Өтебаев. Қ.Р.мектебі // Қазақстан мектебі, №6,1996ж.
60. Т.Бегалиев. Педагогика.- Тараз: ТарМУ, 1994ж.
61. Қ.Әбдіғалиев. Осы заманғы педагогикалық технология. Қазақстан мектебі 2001ж.
62. 21.Қазақстан Республикасының «Бiлiм туралы концепциясы – 2015», 2004.
2. Бiлiм туралы Қазақстан Республикасының заңы // Егемен Қазақстан, 1999 ж., 11 маусым.
3. Тәлiм-тәрбие тұжырымдамасы // Қазақстан мұғалiмi, 1993 ж., 5 ақпан.
4. Абдуллина О.А. Общепедагогическая подготовка учителя в системе высшего педагогического образования. - М.: Просвещение, 1984.
5. Кузьмина Н.В. Тихомиров С.А. Методологические проблемы вузовской педагогики. - Л.: ЛГУ, 1972.
6. Сластенин В.А. Формирование личности учителя советской школы в процессе профессиональной подготовки. - М.: Просвещение, 1976.
7. БабанскийЮ.К., Жантекеева З. Педагогика высшей школы. - Алматы: Мектеп, 1988.
8. Хмель Н.Д. Теоретические основы профессиональной подготовки учителя. - Алматы: ылым, 1998.
9. Бөлеев Қ, Жарықбаев Ұлттық педагогика мен психологиядан қорғалған диссертациялар (1937-1997 ж.ж.)/ Этнопсихология және этнопедагогика. V жинақ. - Алматы: Дарын, 1998. - 97-104 б.
10. Жарықбаев Қ, Қалиев С., Әбiлова З. "Қазақ этнопедагогикасы" дәрiсiнiң бағдарламасы. - Алматы: РБК, 1993.
11. Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. - Алматы, 1999.
12. Бөлеев Қ Қазақ халқының этнопедагогикасы. - Жамбыл: ЖОМБЖИ, 1992.
13. Узакбаева С.А., Кожахметова К.Ж. Казахская этнопедагогика. Алматы: Университет јайнар, 1997.
14. Жарықбаев Қ, Қалиев С. Қазақ тәлiм-тәрбиесi. - Алматы: Санат, 1995.
15. Жоғары бiлiм туралы Қазақстан Республикасының заңы. - Алматы
16. : РБК, 1996.
17. Тәтiмов М. Қазақ әлемi. - Алматы Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негїздерї мен тарихы. - Алматы: Рауан, 1998.
18. Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының тарихы. - Алматы: Бїлїм, 1999.
19. Әбїлова З.Ә. Этнопедагогика. - Алматы: 1997.
20. Ұзақбаева С. Тамыры терең тәрбие (қазақтың халық педагогикасындағы эстетикалық тәрбие). - Алматы: Бiлiм, 1995.
21. Қожахметова К. Мектептiң ұлттық тәрбие жүйесi: теория және практика. - Алматы: РБК, 1998.
22. Узакбаева С.А., Кожахметова К.Ж. Использование материалов казахской этнопедагогики при изучении педагогических дисциплин. - Алматы: АГУ им. Абая, 1996.
23. Куанышев Т.Ш. Подготовка будущих учителей физической культуры средствами национальных игр. Дисс. канд. - Алматы, 1992.
24. Магауова А.С. Подготовка будущих учителей к использованию прогрессивных традиций народной педагогики в учебно-воспитательном процессе общеобразовательной школы. Дис. канд. - Алматы, 1995.
25. Хасанова Ж.С. Подготовка воспитателей к использованию народной педагогики в нравственном воспитании дошкольников. Дис. канд. - Алматы, 1995.
26. Болатбаев ҚК. Болашақ бейнелеу өнерi мұғалїмдерїн дайындау процесїнде халықтық педагогиканы қолдану. Канд. дис. - Алматы, 1995.
27. Кожахметова К. Теоретико-методологические основы казахской этнопедагогики : Дис. докт. - Алматы, 1998.
28. Назарбаев Н.Ә. Елїмїздїң жаңа ғасырдағы тұрақтылығы мен қауїпсїздїгї // Егемен қазақстан, 2004 ж., 15 сәуір.
29. Байтұрсынов А. Тiл тағлымы. - Алматы: Ана тiлi, 1992.
30. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. - Алматы: Ана тiлi, 1992.
31. Байтұрсынов А. Оқу құралы. - Семей, 1922.
32. Қазақтың тәлiмдiк ой-пiкiр антологиясы. 1 том. / құраст. Қ Жарықбаев, С. Қалиев. - Алматы: Рауан, 1994.
33. Байтұрсынов А. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1989.
34. Сыздықова Р. Ахмет Байтұрсынов. - Алматы: Бїлїм, 1990.
35. Кекїлбаев Ә. Ұстаз ұлағаты // Егемен қазақстан, 1998, 25 қазан.
36. Аймауытов Ж. Тәрбиеге жетекшi. - Қызылорда, 1924.
37. Аймауытов Ж. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1989.
38. Қазақтың тәлiмдiк ой-пiкiр антологиясы. 2 том. / құраст. Қ Жарықбаев, С. Қалиев. - Алматы: Рауан, 1998.
39. Аймауытов Ж. Психология. - Алматы: Санат, 1995.
40. Дулатов М. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1991.
41. Жұмабаев М. Педагогика. - Алматы: Ана тiлi, 1992.
42. Жұмабаев М. Тандамалы. - Алматы: ғылым, 1992.
43. М.М. Мұханов. Жас және педагогикалық психология.- Алматы, 1982ж.
44. Т.Сабыров. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары. - Алматы Мектеп баспасы,1978ж.
45. Қ.Жарықбаев. Психология.- Алматы:Білім, 1993ж.
46. Д.Кішібеков. Қазақ менталитетті, кеше, бүгін, ертең.- Алматы:Ғылым, 1999ж.
47. Д.Жамбылов. Тәуелсіздік және саяси сана.- Алматы:Жеті жарғы, 1999ж.
48. Қ.Жүкеш. Ұлттық психологиялық сипаты.- Алматы, 1993ж.
49. Ы.Алтынсаринның таңдамалылары, педагогикалық мұралары. /Құрастырушы С.Қалиев. - Алматы: Рауан, 1991ж.
50. Ш.А. Амонашвили. Как живете дети. - Москва, 1989ж.
51. А.Г. Спиркин. Сознание и самосознание.- Москва, 1972ж.
52. Ж.Б. Қоянбаев. Р.М. Қоянбаев. Педагогика.- Алматы, 2000ж.
53. Қ.Р. орта білімнің дамыту тұжырымдамасы.- Алматы: Қазақстан, 1997ж.
54. Қ.Р. «Білім мемлекеттік бағдарламасы» //Қазақстан мұғалім, 2000ж. №33-34.
55. Педагогикалық ізденіс- Алматы: Рауан, 1990ж.
56. Бастауыш мектеп. 1992ж.
57. М.И. Махмутов. Мектепте проблемалық оқытуды ұйымдастыру. Алматы -Мектеп1981ж.
58. И.Ф. Харламов. Педагогика.- Москва: Высшая школа, 1990ж.
59. Е.Өтебаев. Қ.Р.мектебі // Қазақстан мектебі, №6,1996ж.
60. Т.Бегалиев. Педагогика.- Тараз: ТарМУ, 1994ж.
61. Қ.Әбдіғалиев. Осы заманғы педагогикалық технология. Қазақстан мектебі 2001ж.
62. 21.Қазақстан Республикасының «Бiлiм туралы концепциясы – 2015», 2004.
Бастауыш сыныптардың оқу-тәрбие үрдісінде ұлттық ойындарды пайдалану
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1. ҚАЗАҚ ЭТНОПЕДАГОГИКАСЫНДАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫ ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕГЕ БАУЛУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 8
1.1 Қазақ ағартушы-педагогтарының бастауыш мектеп оқушы
ларына ұлттық тәрбие беру туралы ой-пікірлері
8
1.2 Қазақ этнопедагогикасындағы оқушыларды ұлттық ойын арқылы тәрбиелеу
дәстүрлері
30
2. ҰЛТТЫҚ ОЙЫН АРҚЫЛЫ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕГЕ БАУЛУДЫҢ
ӘДІСТЕМЕЛІК МАЗМҰНЫ
2.1 Қазақ халқының ұлттық ойындарын бастауыш сыныптардың мектептің оқу-
тәрбие жүйесінде пайдалану
2.2 Ұлттық ойындар арқылы бастауыш мектеп мұғалiмдерінiң оқушыларды ұлттық
тәрбиеге баулу жұмыстарының әдістемелік мазмұны
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Жас ұрпаққа ұлттық тәрбие берудің негізгі бағдарлы идеялары еліміздің
тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаевтың “Қазақстан - 2030” халыққа Жолдауының
“Қазақстан мұраты” бөлімінде былай баяндалған: “Ол ұрпақ тәрбиесінде дана
болады: оның саулығына, біліміне және дүниеге көзқарасына қамқорлық жасайды
... Олар бабаларының игі дәстүрлерін сақтай отырып, қазіргі заманғы
нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр болады. Олар ... күллі
әлемге әйгілі, әрі сыйлы, өз елінің патриоттары болады” (1). Ал Қазақстан
Республикасының “Білім туралы” заңында “Білім беру жүйесінің міндеттері:
азаматтық пен елжандылықты, өз Отаны - Қазақ Республикасына
сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін
қастерлеуге, әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баурау, қазақ
халқы мен республиканың басқа халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен
дәстүрлерін зерделеу, мемлекеттік тілді, орыс, шетел тілдерін меңгеру”, -
деп айрықша атап көрсетілген (2).
Егер Президенттің халыққа Жолдауын ұлттық білім берудің және ұлттық
тәрбиені дамытудың перспективасы десек, онда “Білім туралы” заңда білім
беру жүйесінің басты міндеті - ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар
негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсібін шыңдауға
бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау екендігі шығады.
Жалпы білім беретін мектептердің іс-тәжірибелерін зерттеу мұғалімдер
практикасында оқушыларға ұлттық тәрбие беру жайы төмен деңгейде екенін,
өйткені мұғалімдердің ол мәселе бойынша теориялық білімдері мен практикалық
іскерліктері жетіспейтінін көрсетті. Олай болу себебі Кеңестік дәуірде
Қазақстанда қазақтың ұлттық мектептері болған жоқ, мектептер қазақ орта
мектебі деп аталғанымен ондағы оқу-тәрбие жұмысының бағдарламалары, оқу
құралдары, әдістемелік нұсқаулар ұлттық тәрбиенің ерекшеліктерімен
санаспаған орыс тіліндегі аудармасы арқылы жүзеге асырылды. Ал педагогтік
жоғары оқу орындарында болашақ мұғалімдер ұлттық тәрбие беруге
дайындалмады, содан келіп қазіргі мектеп мұғалімдері ұлттық тәрбиенің
әдіснамалық, теориялық және практикалық мәселелерімен қаруланбады.
Сондықтан қазір қазақ мектептерінде оқушыларға ұлттық тәрбие беру жайы өте
төменгі деңгейде.
Қазақстан Республикасының Білім Министрлігінің “Тәлім-тәрбие
тұжырымдамасында”: “Үздіксіз тәрбиенің негізі - ұлттық тәлім-тәрбие, ал оны
жүзеге асыру үшін педагог кадрларды облыстық мұғалімдер білімін жетілдіру
институттарында ұлттық тәлім-тәрбие курстарынан жүйелі өткізу, сондай-ақ,
болашақ мұғалімдерді даярлайтын жоғары педагогтік оқу орындарында
этнопедагогиканы арнайы курс немесе жеке оқу пәні етіп ендіруді”, - ұсынды
(3)..
Мұғалімдерді ұлттық тәрбиеге дайындаудың негізі “Қазақ этнопедагогика”
ғылымы. Ол ғылымның құрылымы мен мазмұнын жасауға қазақ ағартушы-
педагогтары: А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, М. Дулатов және
ғалым-педагогтары: Т. Тәжібаев, М. Ғабдуллин, Қ. Жарықбаев, С. Қалиев, С.
Ұзақбаева, М. Балтабаев, А. Көбесов, Қ. Бөлеев, К. Құнантаева, З. Әбілова,
К. Қожахметова, Ж. Наурызбай, А. Ильясова, Ә. Қамақов, т. б. өз
зерттеулерімен үлкен үлестерін қосты (9). Ал Қ. Жарықбаев, С. Қалиев, З.
Әбілова, Т. Сабыров, Ә. Табылдиев, Қ. Бөлеев, С. Ұзақбаева, К. Қожахметова
“Қазақ этнопедагогикасы” атты бағдарламалары мен соларға қажетті оқу
құралдарын шығарып (10,11,12,13,14,15). болашақ мұғалімдерді ұлттық тәрбие
беруге даярлауда айрықша еңбек етуде.
Дегенмен, сол санаулы ғана жұмыстардан болашақ бастауыш мектеп
мұғалімдерін оқушыларға ұлттық тәрбие беруге дайындау проблемасының
теориясы мен практикасы әлі зерттелмегенін көруге болады. Берілген
проблема, сондай-ақ, бастауыш мектеп оқушыларына ұлттық тәрбие беру мен
оған болашақ мұғалімдерді дайындаудың психологиялық және педагогикалық
ерекшеліктерінен тікелей келіп шығады.
Жалпы бiлiм беретiн мектептiн беру мазмұнынын тұжырымдамасында атап
көрсетiлген мэселелердiн бiрi – бастауыш сынып окушыларынын бiлiм сапасын
арттыру делiнген. Бастауыш мектеп педагогикасынын басты проблемаларынын
катарына олардын танымдык кызметiн калыптастыру және жетiлдiру мiндеттерi
койылған. Бастауыш мектеп жасындагы бала психикасынын дамуындагы негiзгi
факторлардын бiрi – онын өзiндiк танымын кушейту болып табылады. Аталған
фактордын эрекеттiк және эдiстемелiк мазмұнын балалардын психофизикалык
дамуына белсендi эсер ету аркылы аныктау кажет [1,5]. Осындай белсендi
эрекетке ойын эрекетi жатады.
Ойын баланың психикасында сапалы өзгерістер туғызады. Балалардың
ересектермен бірлесіп өмір сүруге ұмтылысы бірлескен еңбек негізінде
қанағаттандырылмайтыны белгілі. Бұл қажеттілігін балалар ойын арқылы
өздеріне ересектер ролін алып, еңбектік өмірді ғана емес, сол сияқты
әлеуметтік қарым-қатынасты да нақтылап көрсетеді. Ойында ең алғаш баланың
дүниеге әсер етуді қажетсінуі қалыптасады және көрінеді, ойынның негізі,
жалпы мәні де осында[5,21].
Ойынның мәнін анықтайтын бірінші ереже, ойын мотивтерінің әртүрлі
бала үшін мәні зор күйініштерге негізделетіндігі болса, екінші ереже-ойын
әрекеті адам іс-әрекетіне тән көптеген мотивтерді жүзеге асыруы болады.
Бала белгілі бір рольді ойнағанда, ол тек басқа бір тұлғаға айналып қана
қоймайды, өзін де байытады, ой-өрісін кеңейтеді, тереңдетеді. Окыту
процесiнде ойын элементтерiн пайдалану сабактын дидактикалык мiндеттерiн
кушейтедi, ягни окыту эдiстерiнiн тиiмдiлiгiн арттырады. Сондыктан
дидактикалык ойындарды оку-тәрбие процесiнде колдану педагогикалык
процестiн кұрамдас болiгi болып табылады.
Педагогикада дидактикалық ойындарға былай анықтама беріледі:
дидактикалық ойындар дегеніміз – балаларға белгілі бір білім беріп,
іскерлік пен дағдыны қалыптастыру мақсатын көздейтін іс-әрекет[6,24].
Ендеше, бұл ойындар оқытуға арналған болып саналады.
Ойын процесінде балалардың білімі мен пайымдауы айқындалып, тереңдей
түседі. Демек, ойын балалардың соған дейінгі білімдері мен түсініктерін
баянды етіп қана қоймайды, сонымен бірге танымды белсенді іс-әрекетінің
белсенді бір формасы болып табылады. Соның барысында олар мұғалімнің
басшылығымен жаңа білімді меңгереді. Ойынды ұйымдастырып, оны басқара
жүріп, ұстаз балалар ұжымына және ұжым арқылы әр балаға ықпал жасайды.
Ойынға қатысушы бала өзінің ниеті мен әрекетін басқалармен үйлестіруге,
ойында қалыптасқан ережелерге бағынуға тиісті болады.
Педагогикалық басшылық болмаған жағдайда балалардың ойындары кейде
жарамсыз ықпал жасауы да мүмкін. Сонымен бірге дидактикалық ойын балалардың
танымдық дамуына әсер етеді, білімдерін кеңейтуге қажеттілігін туғызады.
Ойын баланың алдынан өмірдің есігін ашып, оның шығармашылық қабілетін
оятып, бүкіл өміріне ұштасады.
В.А.Сухомлинскийдің сөзімен: Ойынсыз ақыл-ойдың қалыпты дамуы да жоқ
және болуы да мүмкін емес. Ойын дүниеге қарай ашылған үлкен терезе іспетті,
ол арқылы баланың рухани сезімі жасампаз өмірмен ұштасып, өзін қоршаған
дүние түралы түсінік алады. Ойын – дегеніміз ұшқын, білімге құмарлық пен
еліктеудің маздап жанар оты - деп ойынның зор маңызын түйіндесек, ұлттық
ойындарды ойнату, сабақта пайдаланудың маңызы сөзсіз зор.
Оқушының білімінің сапасы болуы сабақ жүйесіне, әр сабақтың ішкі
мүмкіндігінде, оларды ұлттық дәстүрмен ұштастырып, оқушылардың
шығармашылықпен жұмыс істеуін білімдерін, дағдыларын, іскерлікпен дамытуға
байланысты.
Ойынның атқаратын қызметі сан алуан болады. Атқарылатын қызметіне
қарай ойын жұмбақ, жаңылтпаш, ермек, айтыс, құрақ, оралым, ою-өрнек,
мозайка, шытырман, жарыс, интермедия, дұзақ, қара есеп, сұрақ, алмастыру,
қозғалыс, жаттығу болып бөліне береді. Ойын тек баланың дене күш-қуатын
молайтып, оны шапшаңдыққа, дәлдікке және т.б. тәрбиелеп қоймай, оның ақыл-
ойының толысуына, есейіп өсуіне де пайдасын тигізеді. Баланың әртүрлі
ойынмен ойнауы және өзі туып өскен, өмір сүрген ортасына байланысты алған
әсерлері мен түйсіктері олардың қиялын қозғап, тыорчестволық шабытын оятып,
алғашқы іс-әрекетке жетелеуге, осы арқылы баланың өзін қоршаған дүниені
танып білуіне алғашқы қадам жасауға мүмкіндік береді.
Ойынды педагогикалык процеске енгiзе отырып, мұгалiм балаларды
А.С.Макаренконын сөзiмен айтканда „Жаксы ойын„ жасауга үйретедi. Сонда ғана
ойын оку-тәрбие кұралына айналады
Сонымен, қазақ мектептері практикасында ұлттық тәрбиені жүзеге асыру,
бастауыш мектеп мұғалімдерінің оқушыларға ұлттықтәрбие беруге даярлық
деңгейінің және бастауыш мектеп мұғалімдерінің этнопедагогикалық
дайындықтарының теориялық және әдістемелік негіздерінің жасалынбауы
арасында қарама-қайшылық туындап отырғаны зерттеу проблемасын айқындауға
негіз болды. Аталған проблеманың өзектілігі және оның теория жүзінде
зерттелмеуі мен практикадағы маңыздылығы бізге зерттеу тақырыбын “ Бастауыш
мектептің оқу-тәрбие үрдісінде ұлттық ойындарды пайдалану әдістемесі ” деп
таңдауға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: Қазақ халқының ұлттық ойындарының тәрбиелік
потенциялын анықтап, оның оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланудың әдістемесін
дайындау
Зерттеу объектісі : қазақ этнопедагогикасының тәрбие мазмұнын зерттеу
процесі
Зерттеу пәні – қазақ этнопедагогикасының тәрбие жүйесінің мазмұны
Зерттеу болжамы – қазақ этнопедагогикасының оқушыларды ұлттық тәрбиеге
баулу жұмыстары тиімді болар еді, егер бастауыш мектеп мұғалімдеріне
арнайы этнопедагогикалық білімдерді меңгертіп,, оларды ұйымдастыра
білудің формалары және әдістерімен қаруланса, онда олардың оқушыларға
ұлттық тәрбие беруге мүмкіндіктері артар еді Зерттеу міндеттері :
Қазақ этнопедагогикасының оқушыларға ұлттық тәрбие беру туралы ой-
пікірлеріне теориялық талдау жасау;
Қазақ халқының ұлттық ойындары және олардың тәрбиелік құзыреттерін
анықтау;
Бастауыш мектеп оқушыларын ұлттық ойындар арқылы тәрбиелеу жұмыстарының
әдістемелік кешенін анықтау және оның тиімділігін тәжірибелік эксперимент
түрінде тексеру.
Зерттеудің ғылыми-педагогикалық әдістері: философиялық, тарихи-
этнографиялық, фольклористикалық, өнертанушылық, психологиялық,
педагогикалық, этнопсихологиялық, этнопедагогикалық әдебиеттерді талдау;
жалпы білім беретін қазақ мектептері мен мұғалімдер білімін жетілдіру
институттарының оқу-тәрбие жұмыстарын бақылау; бастауыш мектеп
мұғалімдерінің халықтық педагогика, оның көздері, этнопедагогика және
олардың ұлттық тәрбие туралы түсініктерін анықтау үшін әңгімелесу және
анкеталау; жоғары педагогтік оқу орындарының болашақ бастауыш мектеп
мұғалімдерін этнопедагогикалық дайындау барысын анықтау; педагогикалық
эксперимент ұйымдастыру және олардың нәтижелерін өңдеу.
Зерттеудің мынадай негізгі қағидалары қорғауға ұсынылады :
Қазақ ағартушы-педагогтарының бастауыш мектеп оқушыларына ұлттық тәрбие
беру туралы ой-пікірлері және ұлттық ойындардың тәрбиелік мәні туралы
түсініктері;
Ұлттық ойындар арқылы оқушыларға ұлттық тәрбие берудің теориялық
негіздемесі ;
Бастауыш мектеп оқушыларын ұлттық ойындар арқылы тәрбиелеу әдістемесінің
тиімділігі..
Зерттеу нәтижесінің дәлелділігі мен негізделінуі - ұлттық тәрбие
мазмұнына әдіснамалық қараумен, философияның, психологияның, педагогиканың,
этнопсихология мен этнопедагогиканың сол саладағы жетістіктерін
пайдаланумен, қойылған мақсаттар мен міндеттерге сай әдістердің
жиынтығымен, қорытындылардың тәжірибелік-экспериментальдық жұмыстың
берілгендерінен алынуымен, зерттеу нәтижелерінің сапалық және сандық
талданылуымен, зерттеу қағидаларының практикада кең көлемде мақұлданылуы
және ендірілуімен қамтамасыз етіледі.
1. ҚАЗАҚ ЭТНОПЕДАГОГИКАСЫНДАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫ ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕГЕ БАУЛУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақ ағартушы-педагогтарының бастауыш мектеп оқушы
ларына ұлттық тәрбие беру және оған мұғалімдерді дайындау туралы ой-
пікірлері
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың 30 жылдары өмір сүріп,
қазақтың қоғамдық, әлеуметтік, мәдени, рухани, әдеби өміріне белсене
араласқан, өздері мұғалімдік қызмет атқарған қазақ ағартушы-педагогтарының
ұлттық идеялары туралы ой-пікірлерін зерттеу осы кезде ерекше маңызды
мәселе.
Еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаев 1999 жылдың 15 желтоқсанында
“Еліміздің жаңа ғасырдағы тұрақтылығы мен қауіпсіздігі” атты халыққа
Жолдауында “Жиырмасыншы ғасырдың бас жағында біздің санғасырлық тарихымызда
тұңғыш рет халықты әлемдік айдынға алып шығуға нақты мүмкіндіктер туды. Ол
мүмкіндікті тудырғандар “Алаштың” ардақты азаматтары еді”, деп сол
партияны құрып, оның бағдарламасындағы ұлттық идеялары үшін құрбан болған
А. Байтұрсыновтың, М. Жұмабаевтың, Ж. Аймауытовтың, т. б. тарихта алатын
орнына әділ баға берді (26). Сол азаматтар өздері ұстаздық етуде және тәлім-
тәрбиелік еңбектер жазуда өз ұлтының салт-санасын үңіле зерттеп,
санғасырлық тарихы бар ата-бабаларының халықтық педагогикасы мен
психологиясына терең ғылыми талдау жасады. Сөйтіп олар қазақ халқының
ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрып, салт-дәстүрі мен тәлімдік мұраларын
жас ұрпаққа ұлттық тәрбие беруде пайдалану жолдарын көрсетті. Сол мақсатта
олар бастауыш мектеп оқушылары мен мұғалімдеріне арнап оқулықтар, оқу
құралдар және әдеби шығармалар жазды.
Енді сол қазақ ағартушы-педагогтары көрсеткен ұлттық тәлім-тәрбие беру
жолдарына тоқталайық.
1. Ахмет Байтұрсынов - қазақ тілі білімінің негізін қалаушы, ақын,
әдебиет зерттеуші, ағартушы-ұстаз, қоғам қайраткері болған.
А.Байтұрсыновтың бүкіл өмір жолындағы басты идеясы қазақ халқының
ұлттық санасын ояту, тұрмыс-жағдайын жақсарту, ол үшін халықты жаппай
сауаттандыру, оқыту керек екенін айтып, өзінің ұлттық идеясын насихаттайды.
Ол “барлық саналы өмірін қазақ қоғамында білім-ғылымның дамуына, мектеп,
ағартушылық ісінің жанданып кемелденуіне бағыштады. Ол ауыл мектебінде,
семинарияда бала оқытты, оқу-тәрбие жұмысын жетілдіру саласында көп
ізденді”, - дейді профессор С. Қалиев (14).
Ол өзінің ұлттық идея туралы ой пікірлерін “Қазақ” газетінде жариялаған
мақалаларында, “Тіл туралы”, “Әдебиет танытқыш”, “Баяншы”, “Тіл ашар”,
“Әліпби”, “Сауат ашқыш”, “Әліппе астар”, “Оқу құрал” (хрестоматия), т. б.
еңбектерінде жан-жақты айтып, өзі тікелей іске асырып отырды (27,28).
Ахмет Байтұрсынов осы еңбектері арқылы Қазақстанда ұлттық білім беру
жүйесінің негізін қалады. Ол жүйенің элементтері:
Ұлттық жазу жүйесі бойынша білім беру;
Ұлттық негіздегі бағдарламалар, оқулықтар, оқу-әдістемелік құралдар;
Мектепке керек заттар;
Мектеп ісін жандандыратын мұғалімдер мен тәрбиешілер.
А. Байтұрсынов осы жүйенің барлық элементтерінде қазақтың тілін, ауыз
әдебиетін, мәдениетін, тарихын, әдет-ғұрпын, салт-дәстүрлерін бастауыш
мектепте оқытып, оқушыларға ұлттық тәрбие беру мақсатында пайдалану
жолдарын көрсетті.
А. Байтұрсынов қазақ балаларының ана тілінде сауатын ашуына ерекше күш
жұмсап, оларға арнап “Сауат ашқыш” атты оқу құралдарын жазып шығарды. 1902
жылдан бастап “Ауыл мектебі” деп аталатын үш жылдық бастауыш мектептерде
қазақ балалары сауатын алдымен орыс тілінде ашты, ресми түрде қабылданған
графикасы болмады, ал мұғалімдер өз ыңғайына қарай орыс жазуларын
пайдаланды. 1905 жылы А. Байтұрсынов бастаған қазақ зиялылары патша
үкіметіне петиция жолдап, онда “қазақ даласында оқу-ағарту дұрыс жолға
қойылсын, ол үшін ауыл мектептерінің балалары қазақша сауат ашатын болсын,
Оқу ана тілінде жүргізілсін” деп талап қойды. А. Байтұрсынов осы талаптарды
жүзеге асыру үшін 1912 жылы қазақ оқу құралы – тұңғыш әліппе “Әліпбиін”
жазды. Мұны ол “Оқу құралы” деп атады. Ол бұдан бұрын 1892 жылы “Букварь
для киргизов” деген құралын жазып, ол жеті рет қайта басылып, 1925 жылға
дейін қазақ мектептерінің оқу құралы ретінде пайдаланылып келген еді. 1926
жылы ол “Әліпбидің” жаңа түрін жазып шығарды (29).
Ахмет Байтұрсыновтың “Әліпби” қазақтың алғашқы ұлттық сипаттағы
әліппесі. Ол араб графикасымен жазылған нағыз ұлттық “Оқу құрал”. Бұл
оқулықты жазудағы оның алғы қойған мақсаты - бастауыш мектепта балалардың
сауатын ашу. Кітапта автор әр әріпті жекелеп түсіндіріп, әр әріптің жазылу
және айтылу кезіндегі ерекшеліктеріне тоқталады.
Оқу құралының ерекшелігі әріпті тегіс үйретіп біткеннен кейін оқулық
соңында сауат ашар оқушы қауым үшін тәрбиелік маңызы ерекше, идеясы құнды
өлеңдер, тақпақтар, айтыс, ұсақ әңгімелер берілген. Оларды берудегі мақсат
- оқушы әріптерді толық меңгерді ме, жоқ па, екіншіден, жаттығу үшін
берілген әдеби нұсқаулар оқушыларды адамгершілікке, адалдыққа,
еңбекқорлыққа, мәдениеттілікке тәрбиелер деген ой.
Мысалы, “Әліппедегі” жыршы сөзінен үзінді келтірелік:
Жақсыдан жаман туады,
Бір аяқ асқа алғысыз.
Жаманнан жақсы туады,
Адам айтса нанғысыз, -
- деген өлең жолдары адамның жақсы немесе жаман болуы тек тегіне ғана емес,
ол тәрбиесіне де байланысты деген қорытынды шығады.
Ал “Әліпбидегі” мына ұсақ әңгімеден: “Күн ыссы еді. Ат жүк тартып келе
жатты. Арбаның көленкесінде ит келе жатыр еді. Ол тілін салақтатып, ентігіп
былай дейді: Жүк ауыр, жол алыс, тілім шықты бір қарыс”, - өзгенің ісін
өзіне жоритын жалқау адамдарды сынға алғанын көруге болады.
Сондықтан ол “Оқу құралының” бастауыш мектеп оқушыларына ұлттық тәрбие
берудегі әсері мен ықпалы ерекше, оны қазіргі кезде әліппе жазуда
басшылыққа алу қажет деп санаймыз.
А. Байтұрсыновтың ұлттық идеясы өзі редакторы болған “Қазақ” газеті
беттерінде жариялаған мақалаларында айқын көрінеді. Мысалы, 1913 жылы
газеттің тұңғыш саны шыққанда ол тілге, әдебиетке, мәдениетке байланысты
былай деп жазған: “Өзіміздің елімізді сақтау үшін бізге мәдениетке, оқуға
ұмтылу керек. Өз алдына ел болуға, өзінің тілі, әдебиеті бар ел ғана жарай
алатындығын біз ұмытпауға тиіспіз. Бұл мәселеде біздің халіміз оңды емес.
Осы күні орыс школы мен татар мектептерінде оқып шыққандар қазақ тілін
елеусіз қылып, хат жазса елеусіз жазып, қазақ тілінен алыстап барады. Бұл
ерекше жаман әдет. Егер тілге осы көзбен қарасақ, табиғат заңына бағынбай,
біздің ата-бабаларымыз мың жасамаса, ол уақытта тілмен де, сол тілге ие
болған қазақ ұлтымен де мәңгі қоштасқанымыз деп білу керек. Егер оны
істегіміз келмесе, осы бастан тіл, әдебиет жұмысын қолға алып, өркендететін
уақытымыз жетті” (30).
Сонымен қатар, А. Байтұрсынов “Қазақ” газеті беттерінде оқу-ағарту
мәселелеріне арналып жазылған “Оқу жайы”, “Қазақша оқу жайында”, “Бастауыш
мектеп”, “Мектеп керектері”, “Қазақ арасында оқу жұмыстарын қалай жүргізу
керек?”, т. б. мақалаларында өзінің ұлттық идея туралы көзқарастарын
кеңінен насихаттады. Мысалы, ол өзінің “Оқу жайы” мақаласында қазақ
балаларына білім беру мәселесін “Оқусыз халық қанша бай болса да, бірер
жылдардан кейін оның байлығы өнерлі халықтардың қолында кетпекші. ...Бұл
заманда қолы жеткендерді теңдікке жеткізетін, әлсіздерге күш беретін өнер-
білім. Әуелі елді түзеуді бала оқыту ісін түзеуден бастауымыз керек, екінші
білім тарататын кітаптар жақсы боларға керек”, - деген талаптар айтты (30(.
А. Байтұрсынов өзінің “Бастауыш мектеп” деген мақаласында қазақ
бастауыш мектептерінде қандай пәндер оқытылу қажет деген мәселеге арнайы
тоқтап, ол пәндерді “оқу, жазу, дін, ұлт тілі, ұлт тарихы, есеп, шаруа-
кәсіп, қолөнері, жағрафия, жаратылыстану болу керек” екендігін нақтылап
көрсетеді. Сол мақаласында бастауыш мектепте оқыту тілі туралы: “ ...Қазақ
балаларын ана тілінде, төте жолмен, қолайлы құралдармен оқыту керек” деп
кесіп айтты (30(. Сол мақаласында ол туған халқының ғылым-білімге ұмтылуын,
әр қазақтың ең болмаса бастауыш білім алуын аңсады. “Адамға тіл, құлақ
қандай керек болса, бастауыш мектепте үйренетін білім де сондай керек”, -
деп жазды ол. Бірақ осындай білім беретін ауыл мектебінің сол кездегі хәл-
күйі жөнінде “Әуелі ауыл мектебінен басталық. Осы күнгі ауыл мектептерінде
оқуға керекті құрал жоқ, оқыта білетін мұғалімдер аз”, - екеніне ерекше
атап өтті.
А. Байтұрсынов “Мектеп керектері” деген мақаласында “...ең әуелі
мектепке керегі - білімді, педагогика, методикадан хабардар оқыта білетін
мұғалім. Екінші - оқыту ісіне керек құралдар қолайлы һәм сайлы болуы.
Құралсыз іс істелмейді һәм құралдар қандай болса, істеген іс те сондай
болмақшы. Үшінші - мектепке керегі белгіленген Программа. Әр іс
көңілдегідей болып шығу үшін оның үлгісі я мерзімді өлшеуі боларға керек.
Үлгісіз я өлшеусіз істелген іс - солпы я артық, я кем шықпақшы...” деп
оқытудың дидактикалық принцип-терін тұңғыш ғылыми тұрғыда нақтылы белгілеп
берді (30(.
Ахмет Байтұрсынов “Әдебиет танытқыш” атты еңбегінде қазақтың ауыз
әдебиеті-халық даналылығы, тәрбие негізі екенін ерекше бағалап, оның
түрлерін былай жіктеді: ертегі, ауыз-әңгіме, өтірік өлең, үгіт өлең, үміт
өлең, толғау, терме, ділмәр сөз, тақпақ, мақал, мәтел, той бастар, жар-жар,
неке қияр, бет ашар, жоқтау, жарапазан, бата, жын шақыру, құрт шақыру, дерт
көшіру, бесік жыры (28(. Сондай-ақ ол сол еңбегінде ұлттық әдет-ғұрыптарға
байланысты ғұрып сөзі: тойбастар, жар-жар, беташар, неке қияр, жоқтау,
жарапазан, бата т. б. жан-жақты мазмұнына, тәлімдік мүмкіндіктеріне
тоқталады. Осы ауыз әдебиетінің жанрларын А. Байтұрсынов бастауыш мектепте
оқушыларға ұлттық тәрбие беруде өзінің “Әліппе”, “Оқу құралы”
(Хрестоматия), “Сауат ашқыш”, т. б. оқу құралдарында кең пайдаланады.
А. Байтұрсыновтың “Маса” атты еңбегінде қазақ қоғамындағы әлеуметтік
ойлар, оның азаматтық және ұлттық идеялары айтылады. Онда “Қазақ қалпы”,
“Қазақ салты”, “Жұртыма”, “Туысыма”, “Оқуға шақыру”, ”Жұбату”, “Анама хат”,
“Тілек батам” өлеңдерінде туған халқын сүю, оны өнер-білімге шақыру,
халықтық салт-дәстүрлерді қастерлеу, анаға мейірімділік, бата тілектің
маңызы, қазақ халқының даналығы, оның тәрбиелік мәні туралы кең сөз болады
(31(. Сол өлеңдер бастауыш мектеп оқу бағдарламаларына ендіріліп оқытылған,
олардың оқушыларға ұлттық тәрбие берудегі маңызы ерекше болар еді.
1912 жылдан бастауыш мектепте қазақ тілі пән ретінде үйретіле
бастағандықтан А. Байтұрсынов қазақ тілінен оқулық жазуға кірісті. Бұл
оқулықтың фонетикаға арналған 1-ші бөлімі “Тіл құрал” деп аталып, алғаш рет
1915 жылы жарық көрді. Құралда сөз басы былай басталады: “Тіл - адамның
адамдық белгісінің зоры, жұмсайтын қаруының бірі. Осы дүниедегі адамдар
тілінен айрылып, сөйлеуден қалса, қандай қиындық күйге түсер еді, осы күнгі
адамдар жазудан айрылып, жаза алмайтын күйге ұшыраса, ондағы күйі де
тілінен айрылғаннан жеңіл болмас еді. Біздің заманымыз жазу заманы, жазумен
сөйлесу ауызбен сөйлесуден артық дәрежеге жеткен заман ...”.
Ғалым Р. Сыздықова А. Байтұрсынов қазақ мектептері үшін жазған
еңбектерінде ұлттық идеяны оның қалай жүзеге асырғанын былай жүйелейді: “А.
Байтұрсынов өзінің алдына жүйелі программа қойғанға ұқсайды: ол әуелі
қазақша сауат аштыруды мақсат еткен, бұл үшін әліппе - “Оқу құралды”
жазған; одан соң қазақ тілінің фонетикасы мен грамматикалық құрылымын ана
тілінде талдап, пән ретінде оқытып үйретуді мақсат еткен: бұл үш бөлімнен
тұратын “Тіл жұмсарды” жазған; төртінші - сауат аштыру, тілді оқыту
методикасын жасауды міндетіне алған, бұл үшін “Баяншыны” жазған; бесіншіден
- балалардың тілін ұстартып, оларды көркем сөзге баулуды көздеген, үлкен
хрестоматия (ол да “Оқу құралы” деп аталған) құрастырған (32(. Ал белгілі
қоғам қайраткері Ә. Кекілбаев өзінің “Ұстаз ұлағаты” атты А. Байтұрсыновтың
туғанына 125 жыл толуына байланысты салтанаттағы сөйлеген сөзінде: “Қазақ
тілінің дамуына Байтұрсынов қосқан еңбегі бір пара. Сол арқылы түріктануға
да келелі үлес қосты. Жаңа жазу, Жаңа әліппе, Тұңғыш емле, Тұңғыш фонетика,
Тұңғыш грамматика, Тұңғыш синтаксис, Тұңғыш терминология мен әдістеме, Тіл
ашарлар, Тіл танытқыштар, Тіл жұмсарлар, Ұлттық тіл біліміне түпкілікті
темір қазық болар мәңгілік үлестер”, - деп бағалады (33(.
Сонда А. Байтұрсынов өзінің ағартушылық қызметі мен педагогикалық
көзқарастарында ұлттық идеяны кеңінен насихаттап, оны нақты іске асыру
жолында бар өмірін арнаған ғұлама ұстаз, халық педагогы, “ұлттық
тарихымызда ешкіммен салыстыруға болмайтын ерекше тұлға” болған екен деп
қорытындылауға толық болады.
2. Жүсіпбек Аймауытов - жазушы, ақын, әдебиеттанушы, психолог, қоғам
қайраткері, ағартушы-педагог болған. Ол қазақ қоғамы дамуының ең бір
күрделі кезеңдерінде, әлеуметтік төңкерістер дәуірінде өмір сүріп, сол
дәуірдің қайшылықты сипаттарын көре білді. Сондықтан оның шығармаларындағы,
көзқарастарындағы ұлттық идеясы айрықша басым болып, көрінеді.
Жүсіпбектің ұлттық идеясы 1924 жылы мектеп мұғалімдері мен педагогтік
оқу орындары тыңдаушыларына арнап “Тәрбиеге жетекші”, 1926 жылы
“Психология”, “Жан жүйесі және өнер таңдау”, 1929 жылы “Жаңа ауыл” атты
еңбектерінде жан-жақты көрініс береді.
Жүсіпбек Аймауытовтың “Тәрбиеге жетекші” атты оқу құралында оқу мен
оқыту ұғымдарына қатысты ереже-шарттар, мектептегі шешуші тұлға-мұғалім
орны мен беделі, әдіс-тәсілдері кең көлемде сөз болады. Әсіресе, әрбір
мұғалім бойында өз ісіне, еңбегі мен мамандығына деген жоғары жауапкершілік
пен терең сезім, өтілген және жаңа тақырып арасындағы байланыстың болуы,
оқушы қабілеті мен зейінін жаңа сабаққа аударып, қызықты тәжірибе
салыстыруларға бару, көрнекілікке, соны дерекке назар аудару талап етіледі.
Ең негізгісі, мұғалімге оқушылар сеніп тапсырылған соң одан адамдық
қасиеттер, ізгілік иірімдері, маңыздысы - білім нәрінің сыр сипаттары талап
етіледі (34(.
Кітаптың қомақты, негізгі бөлімі - дидактикаға, оның мәні мен маңызына
арналған, ғылыми-танымдық тәжірибеге, талдауларға орын беріледі. Бұл
бөлімде, сондай-ақ дидактикаға ғылыми анықтама беріп, оның жалпы және жеке
түрлері арнайы қарастырылады. Осындағы білім беру әдістері, сабақты өтудің
ерекшеліктері, оқыту мазмұнына қатысты көзқарастардан - жас ұрпақ алдындағы
қарыз бен парыз, оны оқыту мен тәрбиелеудегі ұстаз шеберлігі, психологиясы
айрықша аталады. Ең бастысы, жас ұрпаққа ұлттық тәрбие мен білім беру
мәселелері әр қырынан сөз болады. Өркениетті елдер тәжірибесі, оқу
жүйесіндегі озық үлгі, өнегелі істер өзара салыстыру, толықтыру ретінде
баяндалады. Түпкі нәтижеде - ұлттық мүдде, ұрпақ қамы алдыңғы кезекте
көрінеді. Сонымен қатар бұл еңбекте туған тіл - ана тілінің қыры мен сыры,
маңызы ашылады. “Ана тілін жақсы меңгеріп алмай тұрып өзге пәндерге түсіну
мүмкін емес. Ана тілі халық болып жасағаннан бергі жан дүниесінің айнасы
болып, өсіп-өніп түрлене беретін, мәңгі құламайтын бәйтерегі” деп
бағаланады, әрі адамзат қоғамында қатынас құралы, ой мен сөз жүйесінің -
кілті. Тіл - құрал - өмір өзегі, адам қатынасындағы - басты кілт, тіршілік
арқауы деп табылады. Мұның ақиқатын бүгінгі күн шындыққа шығарып отыр.
Біздің елімізде, Ата заңда көрсетілгендей, “мемлекеттік тіл - қазақ тілі”.
Демек, тіл - ұлттың ұлы байлығы.
Жүсіпбектің бастауыш мектептің екінші жылы үшін жұмыс кітабы “Жаңа
ауыл” деп аталады (35). Ол мектеп жасындағы оқушыларға арналған
хрестоматиялық үлгіде жазылған еңбек. “Жаңа ауыл” атты кітап “Сөз бастар”,
“Шежіре”, “Жаз”, “Күз”, “Қыс” және “Жазғытұры” секілді бөлімдерден тұрады.
Оқу құралы адам әлемін, табиғат құбылыстарын балалардың ұлттық
психологиялық ерекшеліктерін ескеріп жазылған.
Құралға адам, қоғам, өмір, айнала-әлемнің сырын ашатын алуан өлең
әңгіме, жұмбақтар, танымдық-тәрбиелік мәні зор аударма шығармалар да енген.
Авторлар құрамына келсек, төл әдебиеттің қалыптасу, дамуына үлкен үлес
косқан қаламгер мен есімі, еңбегі сол кездегі баспасөзден таныс тұлғалар да
бар. Атап айтқанда, оқулыққа “Ж.А.” деген бүркеншік есіммен “Оқу, білім”,
“Біздің тәртіп”, “Пішен”, “Жапырақтар”, “Қала мен ауыл айырбасы”,
“Еріншек”, “Бірін-бірі жем қылу”, “Тінікейді не ойландырады” әңгімелер
енген.
Атап өтер жәйттің бірі - оқулыққа енген көптеген өлең-әңгіме, аударма,
жұмбақтар, мазмұн, маңызына орай алуан түрлі сурет, өрнек үлгілермен әсем
де бедерлі берілген. Мәселен, “Пішен” әңгімесінде қос ат жеккен арбадағы
адам орын алған, “Егін” өлеңінде - диханшы бейнесі берілген, “Жаратылыс
календары” деген тақырыпта қазан айының кестесі берілген (онда күн аттары,
ауа райы, жаратылыс пен адамдар деген бөліктер бар). Әрбір дөңгелек белгіге
түсініктеме беріліп, ауа райындағы өзгерістер (жаңбыр, жел, қар, т. т.)
көрсетіледі.
Хрестоматияда “Шежіре кестесі”, “Кілем тоқу”, “Суға кеткен адамды
тірілтуге бола ма?”, “Адам соқаны қалай ойлап шығарған?”, “Көлікте не
жүйрік?”, т. т. тақырыптарда ел өмірінің, олардың кәсіп-тірліктерінің сыры
мен қыры, бейне-белгілері әсерлі ойымен ғана емес, әсем безендірілуімен де
бедерлі. Маңыздысы - оқулықтың мұрат-міндеттері, оқушылардың жас
ерекшеліктері, таным-түсінігі, т. т. кең көлемде ескерілген.
Сол “Жаңа ауылдың” екінші басылуына 149 өлең-әңгіме, жұмбақтар,
тапсырма жұмыстар енген. Оқулықтағы өмір, болмыс, құбылыс, тұрмыс, т. т.
тақырыптардан ел өмірінің тыныс-тіршілігі, ұлттық белгі, әдет-дағды мен
дәстүр өнегелері жан-жақты танылған (35).
Сонымен, Ж. Аймауытұлының “Жаңа ауыл” оқулығына енген шығармалар
көңілді асқақтатып, табиғат тамашаларын бейнелі де бедерлі суреттеп, өмір
жырын, уақыт сырын шертеді. Бұдан сөз жоқ, жас буын ой-танымын байытып,
ұлттық тәлім-тәрбие мен бағыт-бағдар алары сөзсіз.
Ж. Аймауытовтың ұлттық идеясын оның газет пен журналдар беттерінде
жарық көрген көптеген мақалаларынан да аңғаруға болады. Бұл тақырыпта оның
көптеген мақалаларында, атап айтсақ “Тәрбие” (“Абай”, 1918, (1), “Емлені
өзгерту жобасы” (“Қазақ тілі”, 1924, (15), ”Қазақша хат таныту әдістері”
(“Жаңа мектеп”, 1929, ( 14-15), “Мектеп қандай болу керек?” (“Еңбекші
қазақ”, 1929, (21), “Ана тілінің оқыту әдістері” (“Жаңа мектеп”, 1929,
(13), т. б. ұлт тілі, мектеп ісі, сауатсыздықты жою секілді маңыз-мәнін еш
уақытта жоймайтын мәселелерге, тәрбие тағылымдарына ерекше көңіл бөледі
(36(.
Жүсіпбектің педагогикалық көзқарастары адамға, оны тәрбиелеу
мүмкіндігіне деген сенімнен басталады. 1918 жылы “Абай” журналында
жарияланған мақаласынан бастап, ол тәрбие жұмысын бірінші орынға қояды.
“Тәрбие” деп аталатын осы мақалада Жүсіпбек қалың оқырманға адамның
хайуандардан айырмашылығы жайында әңгіме қозғай отырып, адам бойындағы
ұнамсыз мінез-құлықтардың барлығы тәрбиенің кемдігінен деп қорытынды
жасайды (30). Оның ойынша, адам табиғаттың емес, тәрбиенің құлы болуы
керек. Қиянат, зорлық, бірін-бірі өлтіру тәрбие болмағандықтан, адамның тек
табиғаттың құлы болып өмір сүргендігінен. Адам өміріндегі тәрбиенің ролін
зор бағалаған ол тарихтағы ірі құбылыстардың бәрін тәрбиемен
байланыстырады.
Жүсіпбек тәрбие жөніндегі халықтық мұраға, оның озық жағына сүйенеді.
Қазақтың “Ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі”, “Сүтпен біткен мінез сүйекпен
кетеді” деген мақалдарын еске ала отырып, бала өміріндегі ата-ана
тәрбиесінің, өнегенің орнын зор бағалайды. Тәрбие берудегі оқу орындарының
маңызын атап көрсетеді. Адам өміріндегі тәрбиешінің ролін ол дәрігермен
ғана салыстырады. Соның өзінде дәрігерден жоғары қояды. “Адамдық көзбен
тереңнен тексерсе, дәрігерден де тәрбиешінің көп болғаны артық. Дәрігер
адамның денесін сауықтыратын болса, тәрбиеші адамның ақылын, мінезін, жанын
сауықтырады”. Ол “тәрбиені мемлекеттік биік дәрежеге көтеру қажеттігі де
мақалада орынды сөз болады”, - дейді. Өйткені “Ақылды адам көбейсе, отанның
күзетшісі, қорғаны”, - дейді (30).
Жүсіпбек бастауыш мектепте ана тілі, оны оқыту, жазу, еміле
мәселелеріне арнап та бірсыпыра мақала жазған. Ол кез - араб алфабитін
қазақшаға лайықтап реформалау (А. Байтұрсынов жүргізген) мен оны одан әрі
қарай жетілдіре берудің шаралары жиі сөз болып жүрген кез болатын. Өз
мақалаларында жазушы ұлттық жазу тілін жетілдіру, жалпы халықтың сауатын
көтеру мәселелерін қозғайды. Ұлттық жазуға жасалған өзгерістерді негізінен
қолдай отырып, Жүсіпбек жазу таңбаларын азайту жөнінде мәселе қояды. “Өмір,
ғылым жолы жеңілдікті тілейді, - деп жазады ол. -Көрнеу тұрған жеңілдік
болса, оны жайға қарату, “Асықпа, бірақ жарылқаймын” деу дұрыс емес.
Сондықтан, қарып азайтудың қолайлы жолын іздеу керек. Ол бұрын араб әрпінің
100 таңбасымен белгіленіп келген қазақ дыбыстарын қысқартып, 42 таңба
қалдыруды ұсынады және оның кітап басу ісіндегі жеңілдіктерін айтады (36(.
Жүсіпбектің пікірінше, “Тіл - өсіп, өнетін зат. Хат жазу, тасқа
басылып, кітапқа орнығып, ескі ережемен есептесіп, артта қалып отыратын
тартбақы зат. Дүниеде өзгермейтін зат жоқ. Тіл өзгерсе, өрлесе, сонымен
қабат артын ала болса да, хат та өзгеріп отыру керек”. Осы қағидаға сүйене
отырып, ол жазуды оңайлату үшін қалай естілсе, солай жазу керек деген
болжам айтады. “Сөздің құлақпен естілгендегі дыбысы мен көзбен көргендегі
таңбасы неғұрлым жақын болса, соғұрлым хат жазу да оңай болмақ”, - дейді
(36(.
Жүсіпбек жалпы хат таныту, ана тілін оқытудың методикалық жағына да зор
көңіл бөлген. Өзі мұғалім адамның мектеп, ғылым тәжірибесінен де мол
хабардар болғаны оның “Хат таныту әдістері” (“Жаңа мектеп”, ( 10-11, 1926),
“Ана тілін қалай оқыту керек” (сонда, ( 2, 1925) атты мақалаларынан анық
көрінеді. Алғашқы мақалада жас балаға, жалпы сауатсыз адамға хат танытуды
“буын әдісі” арқылы жүргізу туралы педагог Блонский әдісін қолдайды. Балаға
әуелі 2-3 дауысты дыбысты үйретіп, кейін оған дауыссыз дыбыстарды қосып,
буын, немесе бір-екі буындық сөз құрау әдісін ол ескі жазуды оқытудың
жолдарымен салыстыра қарайды. Мақала мектеп мұғалімдеріне кеңес, пікір
алысу үлгісінде жазылған және көп пайдалы ақыл береді.
Жүсіпбектің “Ана тілін қалай оқыту керек” атты мақаласы методикалық
тұрғыда жазғандарының ең көлемдісі және елеулісі. Онда зерттеуші сол
кездегі ұлт мектептерінде ана тілін оқытудың жүйеленген әдісі жоғын,
әркімнің ойына келген жолмен жастарға тіл үйретіп, сабақ оқытып жүргенін
сынайды. Орыс мектептерінде қолданылып жүрген оқыту әдістері жайлы мәлімет
бере отырып, соларды қазақ жағдайында пайдаланудың жолдары мен кейбір
ерекшеліктеріне тоқталады.
Жүсіпбек мектепте балаларды дыбыс, әріп үйрету арқылы сауаттандыру
әдісіне орынды дау айтады. Оны ол “өлі дыбыс, өлі қарып үйретеміз”, -
дейді. Оның ойынша, “Адам әуелі нәрсені бақыламақ. Бақылаған нәрсенің
суреті (пернесі) мида қалмақ, ол пернеге ат қойылмақ, сөз тумақ. Дыбыс
әдісімен оқытқанда, нәрсе бақыланбайды, перне қалмайды, сөз де болмайды,
шуу дегеннен дыбыстың таңбасы деген бірдеме үйретіледі. Жүсіпбектің жоғарғы
мақаласында дәлелдейтін “Буын әдісімен” оқыту туралы ойлары осыдан туған
болуы керек.
Ж. Аймауытовтың ана-тілі - тәрбие құралы, ұлттың ұлы байлығы, тарих -
халық шежіресі, ол ұлттық тәрбие құралы, тәрбиенің ұлттық сипатта болуы,
оны ұлттық мектептерде жүзеге асыру туралы ой-пікірлері, оның ұлттық
сипатта жазған оқу құралдары мен мақалаларының елімізде қазіргі кезде
ұлттық мектеп жасауда және ұлттық тәрбиені жүзеге асыруда теңдесі жоқ мол
мұралар деп бағалауға болады.
3. Міржақып Дулатов - жалынды публицист, жауынгер ақын, жазушы,
тарихшы, саяси қайраткер, ағартушы-ұстаз болған. Оның ұлттық идея туралы ой-
пікірлерін мынадай еңбектерінде баяндаған: “Есеп құралы”, “Қирағат”, “Оян,
қазақ !”, “Оқу құралы” және “Серке”, “Қазақ”, “Ақ жол”, “Айқап”, “Еңбекші
қазақ” газет-журналдарындағы көптеген мақалалары (38).
М. Дулатов мұғалімдік қызметін атқара бастасымен қазақ балаларына
арналған оқу құралдарының тапшылығына көзі жетіп өзі оларды жазуға
кіріседі. Мысалы Ы. Алтынсариннің “Хрестоматиясы” ол күнде табылмас дүниеге
айналған еді. Сондықтан да ол осы тапшылықтың орнын толтыру үшін 1911 жылы
“Қирағат” (Хрестоматия) кітабын шығарды. Оның құрылымы бастауыш мектеп
оқушыларына жеңіл, түсінікті тілде, жергілікті табиғатпен байланысты
әңгімелерден тұрады. Мысалы, жылдың төрт мезгілі, ол кездердегі жан-
жануарлар мен құстар өміріндегі ерекшеліктер, ел өмірі, тұрмыс-тіршілігі
туралы биологиядан, экологиядан, салт-дәстүрден мәлімет беру көзделген.
Жинақта автор халық ауыз әдебиетiнiң үлгiлерi, Абайдың, Ыбрайдың
шығармалары, автордың өзiнiң “Жаз”, “Жазғы кеш”, “Шiлде”, “Күз”, “Қыс”,
“Қоян”, “Қасқыр қысты қалай өткiзедi”, “Бұғы”, “Піл”, “Кит”, “Үй
хайуандары”, “Бөрі”, “Күлкі сөз”, “Оқу”, “Нұрмаш пен Дүйсен”, “Оқымысты
бала”, “Шалдың үш баласы”, “Қонақ кәде”, “Ешкімге жауыздық қылма”, “Байлық”
сияқты әңгімелері енгізілген. Әсіресе тәрбиелік мәні зор “Айқұлақ”,
“Дүмпілдек”, “Марламқаш” сияқты ұлттық ойындар балаларды ерекше
қызықтырады. Сондай-ақ жинақтағы “Қонақ кәде” атты әңгімеде қазақтың әдет-
ғұрпы “қонақ кәде” туралы сөз етілсе, “Күлмеңіздер кәріге” атты әңгімеде
әке тілін алмай өлмелі шал-кемпірді мазақтайтын әдепсіз балалардың қылығы
айтылады (38)..
Міржақып “Қирағат” кітәбінің “Мұғалімдерге” атты кіріспесінде қазақтың
ұлттық мектебі, онда оқыту, оқыту кітаптары туралы былай деп жазған: “Қәзір
біздің қазақ халқында оқудың жаңа дәуірі басталған кез. Біздің қазақта шын
қазақша мектептің керектігін біле бастаған шақ. ...Қазақ балаларын оқытуға
... қазақ тілінде оқу кітаптарын керексіне бастады. Міне, сіздер
керексінген қазақ тіліндегі оқу кітаптарының бірі осы кітап...
Енді бұл қирағат кітабын қалай пайдалану, яғни қалай оқыту жәйінде
кеңеселік. ... өзі білумен өзгелерге білдіру екі басқа. Білгенін кісіге
үйрету, яғни балаларды оқыту өз алдына бір ғылым. Ғылым педагогика”, - деп
мұғалімдерге педагогика ғылымын игеруге жол сілтейді (38(.
Сонан соң ол кирағатты оқыту әдістері туралы “Мектеп программасында
бірінші орын алған нәрсе қирағат, баяндап оқыту. Соның үшін оқытушы ең
әуелі баяндап оқытудың асыл мақсұтын жақсы білуі керек. Қирағаттың мақсұтын
түсінбеген мұғалім үміт еткен пайданы бере алмайды. Балаларға кітаптың құр
қатасын саулатып оқыта береді. Жас балаларды оқыған нәрсесі хақында
ойлауға, оның мағынасын, қасиетін сендіруге қалай үйретпек керек? Балалар
оқыған нәрсесін бір-біріне ұйқастырып ойлауына, оқып шыққаннан кейін
жадында ретті һәм толық мағынасымен қалдыруға әдеттендіру керек” деген
әдістемені ұсынған.
Міржақып Дулатов 1914 жылы, кейін 1927 және 1928 жылдары ұлттық
мазмұнды бастауыш мектеп оқушыларына арналған екі кітаптан тұратын тұңғыш
“Есеп құралы” атты оқулық шығарған. Оның “Есеп құралын” Республика халық
ағарту комиссариаты жоғары бағалап, оны қайта басып шығару туралы былай
шешім қабылдап, ол кеңестік кезеңде бастауыш мектептерде кең пайдаланылуды
ұмектепты: “Бұл оқулықтың мазмұны қазақ балалары өмір сүріп жатқан ортаның
талғамына толық сай келеді. Мысалдар қазақтардың күнделікті тіршілігінен
алынған. Кітапта балалар ұғымына ауыр келетін бірде-бір тапсырма жоқ.
Есептердің барлығы бала жанына жақын, ұғынықты да түсінікті. Бұл аталған
оқулықтың басты жетістігі. Кітаптың жаңа басылымында бүкіл үнді цифрлары
араб цифрларымен алмастырылған. Бұл кітап сапасын көтерді. Оқулықтағы
есептер оқушыларға өз беттерінше жұмыс істеуге мүмкіндік жасайды. Күрделі,
оқушыларға ауыр тиетін тапсырмалар жоққа тән. Оқулықта 344 есеп бар,
соңында ауырлау есептердің жауабы берілген ... Мұның бәрі оқу құралының
жоғары деңгейінің дәлелдері ... ” (38).
Міржақыптың осы “Есеп құралы” екі кітаптан тұрады. Бірінші кітап
бастауыш кластың бірінші жылында, ал екінші кітап екінші жылында
арифметиканы оқытуға арналған.
Бірінші кітап 4 бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде 10-ға дейінгі
сандармен танысу, екінші бөлімде толық ондықтар, үшінші бөлімде 10-20
аралығындағы сандармен амалдар қолдану, төртінші бөлімде 100-ге дейінгі
сандармен есептер.
Екінші кітап үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде 1000-ға дейінгі санау
амалдар, үшінші бөлімде төрт амалды есептер шығару. “Есеп құралындағы”
мазмұны таза ұлттық сипатта, есептер қазақ халқының күнделікті өмірінен
алынған. Тапсырмалардың шарттарында қазақ-оқушыларының жас ерекшеліктері
мен ұлттық психологиясы ескерілген, ал мазмұндары бойынша олар оқушылардың
өз бетінше дамуы мен белсенділігін арттыруға бағытталған, әсіресе
оқушылардың ұлттық санасын қалыптастыруға ерекше ықпал етеді.
Міржақып Дулатовтың сол мақалаларында мектепте оқу-тәрбие үрдісін
ұлттық сипатта жүзеге асыру туралы ой-пікірлерінің ұлттық идея тұрғысынан
алғанда маңызы мен мәні ерекше. Ол мектептің мақсаты: “Жалғыз құрғақ білім
үйрету емес, біліммен бірге жақсы тәрбиені қоса беру”; міндеті: “ ...
балқыған жас баланың бойына, ана тілін анық үйретіп шығару”; әдіс-
құралдары: “оқу кітаптары ана тілімен, өз ұлтының тұрмысымен һәм табиғаттан
жазылуы, бастауыш мектепте алған тәрбиенің әсерлі, күшті, сенімді болуы”,
нәтижесі: “ ... Мұндай балалар мектепті бітіргеннен кейін қай жұрттың
арасында жүрсе де, сүйгіне сіңген ұлт рухы жасымайды. ...қайда болса да
тіршілігінде, қандай ауырлық өзгерістер көрсе де ұлт ұлы болып қалады” деп
қоғамдық және ұлттық тәрбиенің әсерін тамаша көрсеткен (36).
Сонымен, М. Дулатов өзінің ұлттық идеясын кең насихаттап, оны мектептің
оқу-тәрбие үрдісіне ендіру мақсатында ана тілін, оның тәрбиелік және
білімділік мәнін, ашуды, оқыту мен тәрбиенің ұлттық сипатта болуын, ұлттық
мазмұнды оқу құралдарын шығару туралы еңбектерінің жас ұрпақты ұлттық рухта
тәрбиелеуде алатын орны мен маңызы ерекше.
4. Мағжан Жұмабаев - публицист, ақын, қазақ әдебиетінің негізін
қалаушылардың бірі, ағарушы-педагог.
Мағжанның ұлттық идеясы оның “Педагогика”, “Бастауыш мектептегі ана
тілі”, “Бастауыш мектепте ана тілін оқыту жөні”, “Сауатты бол” атты
еңбектерінде баяндалған (39,40).
Мағжан Жұмабаевтың “Бастауыш мектепте ана тілін оқыту жөні” деген
еңбегінің мазмұны мынадай:
1) Кеңес елінде және Қазақстандағы мектеп ісінің бұрынғы және қазіргі
жайы, революцияның ағарту мәселелеріне қоятын талабы.
2) Ана тілінің мектеп қабырғасындағы орны жайлы.
3) Бастауыш мектепте ана тілінен сабақ беруді жолға қою жолдары сөз
болады, нақты әдістемелік нұсқаулар беріледі.
Мағжанның ескі мектеп пен жаңа мектепті салыстырғаны қандай ғибарат
аларлық нәрсе. Ол ескі мектепті іске алғысыз етіп сынайды. Мұның жөні бар.
Бұрын бастауыш мектепті хат таныту мектебі деп түсініп келген. Хат таныту
мектебі білімнің басқа тарауларынан ешқандай оқу оқытпаған. Себеп - халық
ағарту ісінің сол тұстағы балаңдығы. Әсіресе, жанға бататыны - қазақ
бастауыш мектептерінің ана тіліндегі мектеп болмағандығы. Қазақ балаларын
оларға еш түсініксіз бөгде тілде - араб тілінде оқытуы. Осы өрескелдікке,
әбестікке байланысты Мағжанның аузына “жетім” деген сөз түседі. Бұрынғы
ескі мектептерді ана тілінен, демек, анасынан айрылып, жетім болып қалған
мектептер деп санайды. Сөйтіп, Мағжан “Ұлт тілі - ұлт мектебіне ана болуға
тиісті” деген білікті, қазық ой айтады (40).
Кітапшаның “Төрт жылдық бастауыш мектепте ана тілі” деген бөліміне
талдау жасап, таныстыра кеткен орынды, өйткені онда ұлттық идея нақты
көрініс береді.
Бірінші жыл.
1. Баланың тілін өркендету һәм дағдыландыру. Жандағы жерді қысылмай
сөзбен жарыққа шығару. Аздан жаттаған өлең, мысалдарын дұрыс, ашық айту,
оқи білу. Қысқа болса да дұрыс сөйлеу. Оқуға жаттығу. Өзі салған
суреттердің астына атын жаза білу. Тақтадан, кітаптан көшіру. Күн аттарын
жазу һәм барлық балалардың аттарын тізе білу. Ұғынған әңгімелерін, һәм
басынан кешкен оқиғаларды мұғалімнің жетекші сұрауларының жәрдемімен қайта
ауызекі айтып бере алу. Ертегілерді, әңгімелерді сахнаға айналдыра білу.
2. Тілді бақылау һәм еміле. Сөйлемдерді сөздерге, сөздерді буындарға
һәм дыбыстарға айыру. Дыбыстар һәм әріптер айырмасы. Сөйлемнің соңында
қойылатын нүкте.
Екінші жыл.
1. Тілді өркендету һәм дағдыландыру. Есіткені я көргені туралы
толығырақ қылып әңгіме айту. Есіткен, көрген, оқығанын сахнаға айналдару.
Біреумен дұрыс, толық сөйлесе білу. Сурет бойынша әңгіме ете білу. Бір
белгілі әңгімеге ұқсас екінші әңгімені ойдан шығарып айта білу. Әңгіменің
бір бөлімін алып тастап айта білу. Даяр әңгімені өз жанынан толықтыра білу.
Баспадан, жазбадан қысқа мақалаларды көшіру. Хат жаза білу.
2. Тілді бақылау һәм еміле. Сөздердің тұлғасына қарай бөлінуі. Түбір,
туынды, қос, қосалқы сөздер һәм қосымшалар. Жұрнақ, жалғаулар туралы жалпы
ереже. Қос һәм қосалқы сөздердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1. ҚАЗАҚ ЭТНОПЕДАГОГИКАСЫНДАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫ ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕГЕ БАУЛУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 8
1.1 Қазақ ағартушы-педагогтарының бастауыш мектеп оқушы
ларына ұлттық тәрбие беру туралы ой-пікірлері
8
1.2 Қазақ этнопедагогикасындағы оқушыларды ұлттық ойын арқылы тәрбиелеу
дәстүрлері
30
2. ҰЛТТЫҚ ОЙЫН АРҚЫЛЫ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕГЕ БАУЛУДЫҢ
ӘДІСТЕМЕЛІК МАЗМҰНЫ
2.1 Қазақ халқының ұлттық ойындарын бастауыш сыныптардың мектептің оқу-
тәрбие жүйесінде пайдалану
2.2 Ұлттық ойындар арқылы бастауыш мектеп мұғалiмдерінiң оқушыларды ұлттық
тәрбиеге баулу жұмыстарының әдістемелік мазмұны
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Жас ұрпаққа ұлттық тәрбие берудің негізгі бағдарлы идеялары еліміздің
тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаевтың “Қазақстан - 2030” халыққа Жолдауының
“Қазақстан мұраты” бөлімінде былай баяндалған: “Ол ұрпақ тәрбиесінде дана
болады: оның саулығына, біліміне және дүниеге көзқарасына қамқорлық жасайды
... Олар бабаларының игі дәстүрлерін сақтай отырып, қазіргі заманғы
нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр болады. Олар ... күллі
әлемге әйгілі, әрі сыйлы, өз елінің патриоттары болады” (1). Ал Қазақстан
Республикасының “Білім туралы” заңында “Білім беру жүйесінің міндеттері:
азаматтық пен елжандылықты, өз Отаны - Қазақ Республикасына
сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін
қастерлеуге, әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баурау, қазақ
халқы мен республиканың басқа халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен
дәстүрлерін зерделеу, мемлекеттік тілді, орыс, шетел тілдерін меңгеру”, -
деп айрықша атап көрсетілген (2).
Егер Президенттің халыққа Жолдауын ұлттық білім берудің және ұлттық
тәрбиені дамытудың перспективасы десек, онда “Білім туралы” заңда білім
беру жүйесінің басты міндеті - ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар
негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсібін шыңдауға
бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау екендігі шығады.
Жалпы білім беретін мектептердің іс-тәжірибелерін зерттеу мұғалімдер
практикасында оқушыларға ұлттық тәрбие беру жайы төмен деңгейде екенін,
өйткені мұғалімдердің ол мәселе бойынша теориялық білімдері мен практикалық
іскерліктері жетіспейтінін көрсетті. Олай болу себебі Кеңестік дәуірде
Қазақстанда қазақтың ұлттық мектептері болған жоқ, мектептер қазақ орта
мектебі деп аталғанымен ондағы оқу-тәрбие жұмысының бағдарламалары, оқу
құралдары, әдістемелік нұсқаулар ұлттық тәрбиенің ерекшеліктерімен
санаспаған орыс тіліндегі аудармасы арқылы жүзеге асырылды. Ал педагогтік
жоғары оқу орындарында болашақ мұғалімдер ұлттық тәрбие беруге
дайындалмады, содан келіп қазіргі мектеп мұғалімдері ұлттық тәрбиенің
әдіснамалық, теориялық және практикалық мәселелерімен қаруланбады.
Сондықтан қазір қазақ мектептерінде оқушыларға ұлттық тәрбие беру жайы өте
төменгі деңгейде.
Қазақстан Республикасының Білім Министрлігінің “Тәлім-тәрбие
тұжырымдамасында”: “Үздіксіз тәрбиенің негізі - ұлттық тәлім-тәрбие, ал оны
жүзеге асыру үшін педагог кадрларды облыстық мұғалімдер білімін жетілдіру
институттарында ұлттық тәлім-тәрбие курстарынан жүйелі өткізу, сондай-ақ,
болашақ мұғалімдерді даярлайтын жоғары педагогтік оқу орындарында
этнопедагогиканы арнайы курс немесе жеке оқу пәні етіп ендіруді”, - ұсынды
(3)..
Мұғалімдерді ұлттық тәрбиеге дайындаудың негізі “Қазақ этнопедагогика”
ғылымы. Ол ғылымның құрылымы мен мазмұнын жасауға қазақ ағартушы-
педагогтары: А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, М. Дулатов және
ғалым-педагогтары: Т. Тәжібаев, М. Ғабдуллин, Қ. Жарықбаев, С. Қалиев, С.
Ұзақбаева, М. Балтабаев, А. Көбесов, Қ. Бөлеев, К. Құнантаева, З. Әбілова,
К. Қожахметова, Ж. Наурызбай, А. Ильясова, Ә. Қамақов, т. б. өз
зерттеулерімен үлкен үлестерін қосты (9). Ал Қ. Жарықбаев, С. Қалиев, З.
Әбілова, Т. Сабыров, Ә. Табылдиев, Қ. Бөлеев, С. Ұзақбаева, К. Қожахметова
“Қазақ этнопедагогикасы” атты бағдарламалары мен соларға қажетті оқу
құралдарын шығарып (10,11,12,13,14,15). болашақ мұғалімдерді ұлттық тәрбие
беруге даярлауда айрықша еңбек етуде.
Дегенмен, сол санаулы ғана жұмыстардан болашақ бастауыш мектеп
мұғалімдерін оқушыларға ұлттық тәрбие беруге дайындау проблемасының
теориясы мен практикасы әлі зерттелмегенін көруге болады. Берілген
проблема, сондай-ақ, бастауыш мектеп оқушыларына ұлттық тәрбие беру мен
оған болашақ мұғалімдерді дайындаудың психологиялық және педагогикалық
ерекшеліктерінен тікелей келіп шығады.
Жалпы бiлiм беретiн мектептiн беру мазмұнынын тұжырымдамасында атап
көрсетiлген мэселелердiн бiрi – бастауыш сынып окушыларынын бiлiм сапасын
арттыру делiнген. Бастауыш мектеп педагогикасынын басты проблемаларынын
катарына олардын танымдык кызметiн калыптастыру және жетiлдiру мiндеттерi
койылған. Бастауыш мектеп жасындагы бала психикасынын дамуындагы негiзгi
факторлардын бiрi – онын өзiндiк танымын кушейту болып табылады. Аталған
фактордын эрекеттiк және эдiстемелiк мазмұнын балалардын психофизикалык
дамуына белсендi эсер ету аркылы аныктау кажет [1,5]. Осындай белсендi
эрекетке ойын эрекетi жатады.
Ойын баланың психикасында сапалы өзгерістер туғызады. Балалардың
ересектермен бірлесіп өмір сүруге ұмтылысы бірлескен еңбек негізінде
қанағаттандырылмайтыны белгілі. Бұл қажеттілігін балалар ойын арқылы
өздеріне ересектер ролін алып, еңбектік өмірді ғана емес, сол сияқты
әлеуметтік қарым-қатынасты да нақтылап көрсетеді. Ойында ең алғаш баланың
дүниеге әсер етуді қажетсінуі қалыптасады және көрінеді, ойынның негізі,
жалпы мәні де осында[5,21].
Ойынның мәнін анықтайтын бірінші ереже, ойын мотивтерінің әртүрлі
бала үшін мәні зор күйініштерге негізделетіндігі болса, екінші ереже-ойын
әрекеті адам іс-әрекетіне тән көптеген мотивтерді жүзеге асыруы болады.
Бала белгілі бір рольді ойнағанда, ол тек басқа бір тұлғаға айналып қана
қоймайды, өзін де байытады, ой-өрісін кеңейтеді, тереңдетеді. Окыту
процесiнде ойын элементтерiн пайдалану сабактын дидактикалык мiндеттерiн
кушейтедi, ягни окыту эдiстерiнiн тиiмдiлiгiн арттырады. Сондыктан
дидактикалык ойындарды оку-тәрбие процесiнде колдану педагогикалык
процестiн кұрамдас болiгi болып табылады.
Педагогикада дидактикалық ойындарға былай анықтама беріледі:
дидактикалық ойындар дегеніміз – балаларға белгілі бір білім беріп,
іскерлік пен дағдыны қалыптастыру мақсатын көздейтін іс-әрекет[6,24].
Ендеше, бұл ойындар оқытуға арналған болып саналады.
Ойын процесінде балалардың білімі мен пайымдауы айқындалып, тереңдей
түседі. Демек, ойын балалардың соған дейінгі білімдері мен түсініктерін
баянды етіп қана қоймайды, сонымен бірге танымды белсенді іс-әрекетінің
белсенді бір формасы болып табылады. Соның барысында олар мұғалімнің
басшылығымен жаңа білімді меңгереді. Ойынды ұйымдастырып, оны басқара
жүріп, ұстаз балалар ұжымына және ұжым арқылы әр балаға ықпал жасайды.
Ойынға қатысушы бала өзінің ниеті мен әрекетін басқалармен үйлестіруге,
ойында қалыптасқан ережелерге бағынуға тиісті болады.
Педагогикалық басшылық болмаған жағдайда балалардың ойындары кейде
жарамсыз ықпал жасауы да мүмкін. Сонымен бірге дидактикалық ойын балалардың
танымдық дамуына әсер етеді, білімдерін кеңейтуге қажеттілігін туғызады.
Ойын баланың алдынан өмірдің есігін ашып, оның шығармашылық қабілетін
оятып, бүкіл өміріне ұштасады.
В.А.Сухомлинскийдің сөзімен: Ойынсыз ақыл-ойдың қалыпты дамуы да жоқ
және болуы да мүмкін емес. Ойын дүниеге қарай ашылған үлкен терезе іспетті,
ол арқылы баланың рухани сезімі жасампаз өмірмен ұштасып, өзін қоршаған
дүние түралы түсінік алады. Ойын – дегеніміз ұшқын, білімге құмарлық пен
еліктеудің маздап жанар оты - деп ойынның зор маңызын түйіндесек, ұлттық
ойындарды ойнату, сабақта пайдаланудың маңызы сөзсіз зор.
Оқушының білімінің сапасы болуы сабақ жүйесіне, әр сабақтың ішкі
мүмкіндігінде, оларды ұлттық дәстүрмен ұштастырып, оқушылардың
шығармашылықпен жұмыс істеуін білімдерін, дағдыларын, іскерлікпен дамытуға
байланысты.
Ойынның атқаратын қызметі сан алуан болады. Атқарылатын қызметіне
қарай ойын жұмбақ, жаңылтпаш, ермек, айтыс, құрақ, оралым, ою-өрнек,
мозайка, шытырман, жарыс, интермедия, дұзақ, қара есеп, сұрақ, алмастыру,
қозғалыс, жаттығу болып бөліне береді. Ойын тек баланың дене күш-қуатын
молайтып, оны шапшаңдыққа, дәлдікке және т.б. тәрбиелеп қоймай, оның ақыл-
ойының толысуына, есейіп өсуіне де пайдасын тигізеді. Баланың әртүрлі
ойынмен ойнауы және өзі туып өскен, өмір сүрген ортасына байланысты алған
әсерлері мен түйсіктері олардың қиялын қозғап, тыорчестволық шабытын оятып,
алғашқы іс-әрекетке жетелеуге, осы арқылы баланың өзін қоршаған дүниені
танып білуіне алғашқы қадам жасауға мүмкіндік береді.
Ойынды педагогикалык процеске енгiзе отырып, мұгалiм балаларды
А.С.Макаренконын сөзiмен айтканда „Жаксы ойын„ жасауга үйретедi. Сонда ғана
ойын оку-тәрбие кұралына айналады
Сонымен, қазақ мектептері практикасында ұлттық тәрбиені жүзеге асыру,
бастауыш мектеп мұғалімдерінің оқушыларға ұлттықтәрбие беруге даярлық
деңгейінің және бастауыш мектеп мұғалімдерінің этнопедагогикалық
дайындықтарының теориялық және әдістемелік негіздерінің жасалынбауы
арасында қарама-қайшылық туындап отырғаны зерттеу проблемасын айқындауға
негіз болды. Аталған проблеманың өзектілігі және оның теория жүзінде
зерттелмеуі мен практикадағы маңыздылығы бізге зерттеу тақырыбын “ Бастауыш
мектептің оқу-тәрбие үрдісінде ұлттық ойындарды пайдалану әдістемесі ” деп
таңдауға себеп болды.
Зерттеу мақсаты: Қазақ халқының ұлттық ойындарының тәрбиелік
потенциялын анықтап, оның оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланудың әдістемесін
дайындау
Зерттеу объектісі : қазақ этнопедагогикасының тәрбие мазмұнын зерттеу
процесі
Зерттеу пәні – қазақ этнопедагогикасының тәрбие жүйесінің мазмұны
Зерттеу болжамы – қазақ этнопедагогикасының оқушыларды ұлттық тәрбиеге
баулу жұмыстары тиімді болар еді, егер бастауыш мектеп мұғалімдеріне
арнайы этнопедагогикалық білімдерді меңгертіп,, оларды ұйымдастыра
білудің формалары және әдістерімен қаруланса, онда олардың оқушыларға
ұлттық тәрбие беруге мүмкіндіктері артар еді Зерттеу міндеттері :
Қазақ этнопедагогикасының оқушыларға ұлттық тәрбие беру туралы ой-
пікірлеріне теориялық талдау жасау;
Қазақ халқының ұлттық ойындары және олардың тәрбиелік құзыреттерін
анықтау;
Бастауыш мектеп оқушыларын ұлттық ойындар арқылы тәрбиелеу жұмыстарының
әдістемелік кешенін анықтау және оның тиімділігін тәжірибелік эксперимент
түрінде тексеру.
Зерттеудің ғылыми-педагогикалық әдістері: философиялық, тарихи-
этнографиялық, фольклористикалық, өнертанушылық, психологиялық,
педагогикалық, этнопсихологиялық, этнопедагогикалық әдебиеттерді талдау;
жалпы білім беретін қазақ мектептері мен мұғалімдер білімін жетілдіру
институттарының оқу-тәрбие жұмыстарын бақылау; бастауыш мектеп
мұғалімдерінің халықтық педагогика, оның көздері, этнопедагогика және
олардың ұлттық тәрбие туралы түсініктерін анықтау үшін әңгімелесу және
анкеталау; жоғары педагогтік оқу орындарының болашақ бастауыш мектеп
мұғалімдерін этнопедагогикалық дайындау барысын анықтау; педагогикалық
эксперимент ұйымдастыру және олардың нәтижелерін өңдеу.
Зерттеудің мынадай негізгі қағидалары қорғауға ұсынылады :
Қазақ ағартушы-педагогтарының бастауыш мектеп оқушыларына ұлттық тәрбие
беру туралы ой-пікірлері және ұлттық ойындардың тәрбиелік мәні туралы
түсініктері;
Ұлттық ойындар арқылы оқушыларға ұлттық тәрбие берудің теориялық
негіздемесі ;
Бастауыш мектеп оқушыларын ұлттық ойындар арқылы тәрбиелеу әдістемесінің
тиімділігі..
Зерттеу нәтижесінің дәлелділігі мен негізделінуі - ұлттық тәрбие
мазмұнына әдіснамалық қараумен, философияның, психологияның, педагогиканың,
этнопсихология мен этнопедагогиканың сол саладағы жетістіктерін
пайдаланумен, қойылған мақсаттар мен міндеттерге сай әдістердің
жиынтығымен, қорытындылардың тәжірибелік-экспериментальдық жұмыстың
берілгендерінен алынуымен, зерттеу нәтижелерінің сапалық және сандық
талданылуымен, зерттеу қағидаларының практикада кең көлемде мақұлданылуы
және ендірілуімен қамтамасыз етіледі.
1. ҚАЗАҚ ЭТНОПЕДАГОГИКАСЫНДАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫ ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕГЕ БАУЛУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақ ағартушы-педагогтарының бастауыш мектеп оқушы
ларына ұлттық тәрбие беру және оған мұғалімдерді дайындау туралы ой-
пікірлері
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың 30 жылдары өмір сүріп,
қазақтың қоғамдық, әлеуметтік, мәдени, рухани, әдеби өміріне белсене
араласқан, өздері мұғалімдік қызмет атқарған қазақ ағартушы-педагогтарының
ұлттық идеялары туралы ой-пікірлерін зерттеу осы кезде ерекше маңызды
мәселе.
Еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаев 1999 жылдың 15 желтоқсанында
“Еліміздің жаңа ғасырдағы тұрақтылығы мен қауіпсіздігі” атты халыққа
Жолдауында “Жиырмасыншы ғасырдың бас жағында біздің санғасырлық тарихымызда
тұңғыш рет халықты әлемдік айдынға алып шығуға нақты мүмкіндіктер туды. Ол
мүмкіндікті тудырғандар “Алаштың” ардақты азаматтары еді”, деп сол
партияны құрып, оның бағдарламасындағы ұлттық идеялары үшін құрбан болған
А. Байтұрсыновтың, М. Жұмабаевтың, Ж. Аймауытовтың, т. б. тарихта алатын
орнына әділ баға берді (26). Сол азаматтар өздері ұстаздық етуде және тәлім-
тәрбиелік еңбектер жазуда өз ұлтының салт-санасын үңіле зерттеп,
санғасырлық тарихы бар ата-бабаларының халықтық педагогикасы мен
психологиясына терең ғылыми талдау жасады. Сөйтіп олар қазақ халқының
ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрып, салт-дәстүрі мен тәлімдік мұраларын
жас ұрпаққа ұлттық тәрбие беруде пайдалану жолдарын көрсетті. Сол мақсатта
олар бастауыш мектеп оқушылары мен мұғалімдеріне арнап оқулықтар, оқу
құралдар және әдеби шығармалар жазды.
Енді сол қазақ ағартушы-педагогтары көрсеткен ұлттық тәлім-тәрбие беру
жолдарына тоқталайық.
1. Ахмет Байтұрсынов - қазақ тілі білімінің негізін қалаушы, ақын,
әдебиет зерттеуші, ағартушы-ұстаз, қоғам қайраткері болған.
А.Байтұрсыновтың бүкіл өмір жолындағы басты идеясы қазақ халқының
ұлттық санасын ояту, тұрмыс-жағдайын жақсарту, ол үшін халықты жаппай
сауаттандыру, оқыту керек екенін айтып, өзінің ұлттық идеясын насихаттайды.
Ол “барлық саналы өмірін қазақ қоғамында білім-ғылымның дамуына, мектеп,
ағартушылық ісінің жанданып кемелденуіне бағыштады. Ол ауыл мектебінде,
семинарияда бала оқытты, оқу-тәрбие жұмысын жетілдіру саласында көп
ізденді”, - дейді профессор С. Қалиев (14).
Ол өзінің ұлттық идея туралы ой пікірлерін “Қазақ” газетінде жариялаған
мақалаларында, “Тіл туралы”, “Әдебиет танытқыш”, “Баяншы”, “Тіл ашар”,
“Әліпби”, “Сауат ашқыш”, “Әліппе астар”, “Оқу құрал” (хрестоматия), т. б.
еңбектерінде жан-жақты айтып, өзі тікелей іске асырып отырды (27,28).
Ахмет Байтұрсынов осы еңбектері арқылы Қазақстанда ұлттық білім беру
жүйесінің негізін қалады. Ол жүйенің элементтері:
Ұлттық жазу жүйесі бойынша білім беру;
Ұлттық негіздегі бағдарламалар, оқулықтар, оқу-әдістемелік құралдар;
Мектепке керек заттар;
Мектеп ісін жандандыратын мұғалімдер мен тәрбиешілер.
А. Байтұрсынов осы жүйенің барлық элементтерінде қазақтың тілін, ауыз
әдебиетін, мәдениетін, тарихын, әдет-ғұрпын, салт-дәстүрлерін бастауыш
мектепте оқытып, оқушыларға ұлттық тәрбие беру мақсатында пайдалану
жолдарын көрсетті.
А. Байтұрсынов қазақ балаларының ана тілінде сауатын ашуына ерекше күш
жұмсап, оларға арнап “Сауат ашқыш” атты оқу құралдарын жазып шығарды. 1902
жылдан бастап “Ауыл мектебі” деп аталатын үш жылдық бастауыш мектептерде
қазақ балалары сауатын алдымен орыс тілінде ашты, ресми түрде қабылданған
графикасы болмады, ал мұғалімдер өз ыңғайына қарай орыс жазуларын
пайдаланды. 1905 жылы А. Байтұрсынов бастаған қазақ зиялылары патша
үкіметіне петиция жолдап, онда “қазақ даласында оқу-ағарту дұрыс жолға
қойылсын, ол үшін ауыл мектептерінің балалары қазақша сауат ашатын болсын,
Оқу ана тілінде жүргізілсін” деп талап қойды. А. Байтұрсынов осы талаптарды
жүзеге асыру үшін 1912 жылы қазақ оқу құралы – тұңғыш әліппе “Әліпбиін”
жазды. Мұны ол “Оқу құралы” деп атады. Ол бұдан бұрын 1892 жылы “Букварь
для киргизов” деген құралын жазып, ол жеті рет қайта басылып, 1925 жылға
дейін қазақ мектептерінің оқу құралы ретінде пайдаланылып келген еді. 1926
жылы ол “Әліпбидің” жаңа түрін жазып шығарды (29).
Ахмет Байтұрсыновтың “Әліпби” қазақтың алғашқы ұлттық сипаттағы
әліппесі. Ол араб графикасымен жазылған нағыз ұлттық “Оқу құрал”. Бұл
оқулықты жазудағы оның алғы қойған мақсаты - бастауыш мектепта балалардың
сауатын ашу. Кітапта автор әр әріпті жекелеп түсіндіріп, әр әріптің жазылу
және айтылу кезіндегі ерекшеліктеріне тоқталады.
Оқу құралының ерекшелігі әріпті тегіс үйретіп біткеннен кейін оқулық
соңында сауат ашар оқушы қауым үшін тәрбиелік маңызы ерекше, идеясы құнды
өлеңдер, тақпақтар, айтыс, ұсақ әңгімелер берілген. Оларды берудегі мақсат
- оқушы әріптерді толық меңгерді ме, жоқ па, екіншіден, жаттығу үшін
берілген әдеби нұсқаулар оқушыларды адамгершілікке, адалдыққа,
еңбекқорлыққа, мәдениеттілікке тәрбиелер деген ой.
Мысалы, “Әліппедегі” жыршы сөзінен үзінді келтірелік:
Жақсыдан жаман туады,
Бір аяқ асқа алғысыз.
Жаманнан жақсы туады,
Адам айтса нанғысыз, -
- деген өлең жолдары адамның жақсы немесе жаман болуы тек тегіне ғана емес,
ол тәрбиесіне де байланысты деген қорытынды шығады.
Ал “Әліпбидегі” мына ұсақ әңгімеден: “Күн ыссы еді. Ат жүк тартып келе
жатты. Арбаның көленкесінде ит келе жатыр еді. Ол тілін салақтатып, ентігіп
былай дейді: Жүк ауыр, жол алыс, тілім шықты бір қарыс”, - өзгенің ісін
өзіне жоритын жалқау адамдарды сынға алғанын көруге болады.
Сондықтан ол “Оқу құралының” бастауыш мектеп оқушыларына ұлттық тәрбие
берудегі әсері мен ықпалы ерекше, оны қазіргі кезде әліппе жазуда
басшылыққа алу қажет деп санаймыз.
А. Байтұрсыновтың ұлттық идеясы өзі редакторы болған “Қазақ” газеті
беттерінде жариялаған мақалаларында айқын көрінеді. Мысалы, 1913 жылы
газеттің тұңғыш саны шыққанда ол тілге, әдебиетке, мәдениетке байланысты
былай деп жазған: “Өзіміздің елімізді сақтау үшін бізге мәдениетке, оқуға
ұмтылу керек. Өз алдына ел болуға, өзінің тілі, әдебиеті бар ел ғана жарай
алатындығын біз ұмытпауға тиіспіз. Бұл мәселеде біздің халіміз оңды емес.
Осы күні орыс школы мен татар мектептерінде оқып шыққандар қазақ тілін
елеусіз қылып, хат жазса елеусіз жазып, қазақ тілінен алыстап барады. Бұл
ерекше жаман әдет. Егер тілге осы көзбен қарасақ, табиғат заңына бағынбай,
біздің ата-бабаларымыз мың жасамаса, ол уақытта тілмен де, сол тілге ие
болған қазақ ұлтымен де мәңгі қоштасқанымыз деп білу керек. Егер оны
істегіміз келмесе, осы бастан тіл, әдебиет жұмысын қолға алып, өркендететін
уақытымыз жетті” (30).
Сонымен қатар, А. Байтұрсынов “Қазақ” газеті беттерінде оқу-ағарту
мәселелеріне арналып жазылған “Оқу жайы”, “Қазақша оқу жайында”, “Бастауыш
мектеп”, “Мектеп керектері”, “Қазақ арасында оқу жұмыстарын қалай жүргізу
керек?”, т. б. мақалаларында өзінің ұлттық идея туралы көзқарастарын
кеңінен насихаттады. Мысалы, ол өзінің “Оқу жайы” мақаласында қазақ
балаларына білім беру мәселесін “Оқусыз халық қанша бай болса да, бірер
жылдардан кейін оның байлығы өнерлі халықтардың қолында кетпекші. ...Бұл
заманда қолы жеткендерді теңдікке жеткізетін, әлсіздерге күш беретін өнер-
білім. Әуелі елді түзеуді бала оқыту ісін түзеуден бастауымыз керек, екінші
білім тарататын кітаптар жақсы боларға керек”, - деген талаптар айтты (30(.
А. Байтұрсынов өзінің “Бастауыш мектеп” деген мақаласында қазақ
бастауыш мектептерінде қандай пәндер оқытылу қажет деген мәселеге арнайы
тоқтап, ол пәндерді “оқу, жазу, дін, ұлт тілі, ұлт тарихы, есеп, шаруа-
кәсіп, қолөнері, жағрафия, жаратылыстану болу керек” екендігін нақтылап
көрсетеді. Сол мақаласында бастауыш мектепте оқыту тілі туралы: “ ...Қазақ
балаларын ана тілінде, төте жолмен, қолайлы құралдармен оқыту керек” деп
кесіп айтты (30(. Сол мақаласында ол туған халқының ғылым-білімге ұмтылуын,
әр қазақтың ең болмаса бастауыш білім алуын аңсады. “Адамға тіл, құлақ
қандай керек болса, бастауыш мектепте үйренетін білім де сондай керек”, -
деп жазды ол. Бірақ осындай білім беретін ауыл мектебінің сол кездегі хәл-
күйі жөнінде “Әуелі ауыл мектебінен басталық. Осы күнгі ауыл мектептерінде
оқуға керекті құрал жоқ, оқыта білетін мұғалімдер аз”, - екеніне ерекше
атап өтті.
А. Байтұрсынов “Мектеп керектері” деген мақаласында “...ең әуелі
мектепке керегі - білімді, педагогика, методикадан хабардар оқыта білетін
мұғалім. Екінші - оқыту ісіне керек құралдар қолайлы һәм сайлы болуы.
Құралсыз іс істелмейді һәм құралдар қандай болса, істеген іс те сондай
болмақшы. Үшінші - мектепке керегі белгіленген Программа. Әр іс
көңілдегідей болып шығу үшін оның үлгісі я мерзімді өлшеуі боларға керек.
Үлгісіз я өлшеусіз істелген іс - солпы я артық, я кем шықпақшы...” деп
оқытудың дидактикалық принцип-терін тұңғыш ғылыми тұрғыда нақтылы белгілеп
берді (30(.
Ахмет Байтұрсынов “Әдебиет танытқыш” атты еңбегінде қазақтың ауыз
әдебиеті-халық даналылығы, тәрбие негізі екенін ерекше бағалап, оның
түрлерін былай жіктеді: ертегі, ауыз-әңгіме, өтірік өлең, үгіт өлең, үміт
өлең, толғау, терме, ділмәр сөз, тақпақ, мақал, мәтел, той бастар, жар-жар,
неке қияр, бет ашар, жоқтау, жарапазан, бата, жын шақыру, құрт шақыру, дерт
көшіру, бесік жыры (28(. Сондай-ақ ол сол еңбегінде ұлттық әдет-ғұрыптарға
байланысты ғұрып сөзі: тойбастар, жар-жар, беташар, неке қияр, жоқтау,
жарапазан, бата т. б. жан-жақты мазмұнына, тәлімдік мүмкіндіктеріне
тоқталады. Осы ауыз әдебиетінің жанрларын А. Байтұрсынов бастауыш мектепте
оқушыларға ұлттық тәрбие беруде өзінің “Әліппе”, “Оқу құралы”
(Хрестоматия), “Сауат ашқыш”, т. б. оқу құралдарында кең пайдаланады.
А. Байтұрсыновтың “Маса” атты еңбегінде қазақ қоғамындағы әлеуметтік
ойлар, оның азаматтық және ұлттық идеялары айтылады. Онда “Қазақ қалпы”,
“Қазақ салты”, “Жұртыма”, “Туысыма”, “Оқуға шақыру”, ”Жұбату”, “Анама хат”,
“Тілек батам” өлеңдерінде туған халқын сүю, оны өнер-білімге шақыру,
халықтық салт-дәстүрлерді қастерлеу, анаға мейірімділік, бата тілектің
маңызы, қазақ халқының даналығы, оның тәрбиелік мәні туралы кең сөз болады
(31(. Сол өлеңдер бастауыш мектеп оқу бағдарламаларына ендіріліп оқытылған,
олардың оқушыларға ұлттық тәрбие берудегі маңызы ерекше болар еді.
1912 жылдан бастауыш мектепте қазақ тілі пән ретінде үйретіле
бастағандықтан А. Байтұрсынов қазақ тілінен оқулық жазуға кірісті. Бұл
оқулықтың фонетикаға арналған 1-ші бөлімі “Тіл құрал” деп аталып, алғаш рет
1915 жылы жарық көрді. Құралда сөз басы былай басталады: “Тіл - адамның
адамдық белгісінің зоры, жұмсайтын қаруының бірі. Осы дүниедегі адамдар
тілінен айрылып, сөйлеуден қалса, қандай қиындық күйге түсер еді, осы күнгі
адамдар жазудан айрылып, жаза алмайтын күйге ұшыраса, ондағы күйі де
тілінен айрылғаннан жеңіл болмас еді. Біздің заманымыз жазу заманы, жазумен
сөйлесу ауызбен сөйлесуден артық дәрежеге жеткен заман ...”.
Ғалым Р. Сыздықова А. Байтұрсынов қазақ мектептері үшін жазған
еңбектерінде ұлттық идеяны оның қалай жүзеге асырғанын былай жүйелейді: “А.
Байтұрсынов өзінің алдына жүйелі программа қойғанға ұқсайды: ол әуелі
қазақша сауат аштыруды мақсат еткен, бұл үшін әліппе - “Оқу құралды”
жазған; одан соң қазақ тілінің фонетикасы мен грамматикалық құрылымын ана
тілінде талдап, пән ретінде оқытып үйретуді мақсат еткен: бұл үш бөлімнен
тұратын “Тіл жұмсарды” жазған; төртінші - сауат аштыру, тілді оқыту
методикасын жасауды міндетіне алған, бұл үшін “Баяншыны” жазған; бесіншіден
- балалардың тілін ұстартып, оларды көркем сөзге баулуды көздеген, үлкен
хрестоматия (ол да “Оқу құралы” деп аталған) құрастырған (32(. Ал белгілі
қоғам қайраткері Ә. Кекілбаев өзінің “Ұстаз ұлағаты” атты А. Байтұрсыновтың
туғанына 125 жыл толуына байланысты салтанаттағы сөйлеген сөзінде: “Қазақ
тілінің дамуына Байтұрсынов қосқан еңбегі бір пара. Сол арқылы түріктануға
да келелі үлес қосты. Жаңа жазу, Жаңа әліппе, Тұңғыш емле, Тұңғыш фонетика,
Тұңғыш грамматика, Тұңғыш синтаксис, Тұңғыш терминология мен әдістеме, Тіл
ашарлар, Тіл танытқыштар, Тіл жұмсарлар, Ұлттық тіл біліміне түпкілікті
темір қазық болар мәңгілік үлестер”, - деп бағалады (33(.
Сонда А. Байтұрсынов өзінің ағартушылық қызметі мен педагогикалық
көзқарастарында ұлттық идеяны кеңінен насихаттап, оны нақты іске асыру
жолында бар өмірін арнаған ғұлама ұстаз, халық педагогы, “ұлттық
тарихымызда ешкіммен салыстыруға болмайтын ерекше тұлға” болған екен деп
қорытындылауға толық болады.
2. Жүсіпбек Аймауытов - жазушы, ақын, әдебиеттанушы, психолог, қоғам
қайраткері, ағартушы-педагог болған. Ол қазақ қоғамы дамуының ең бір
күрделі кезеңдерінде, әлеуметтік төңкерістер дәуірінде өмір сүріп, сол
дәуірдің қайшылықты сипаттарын көре білді. Сондықтан оның шығармаларындағы,
көзқарастарындағы ұлттық идеясы айрықша басым болып, көрінеді.
Жүсіпбектің ұлттық идеясы 1924 жылы мектеп мұғалімдері мен педагогтік
оқу орындары тыңдаушыларына арнап “Тәрбиеге жетекші”, 1926 жылы
“Психология”, “Жан жүйесі және өнер таңдау”, 1929 жылы “Жаңа ауыл” атты
еңбектерінде жан-жақты көрініс береді.
Жүсіпбек Аймауытовтың “Тәрбиеге жетекші” атты оқу құралында оқу мен
оқыту ұғымдарына қатысты ереже-шарттар, мектептегі шешуші тұлға-мұғалім
орны мен беделі, әдіс-тәсілдері кең көлемде сөз болады. Әсіресе, әрбір
мұғалім бойында өз ісіне, еңбегі мен мамандығына деген жоғары жауапкершілік
пен терең сезім, өтілген және жаңа тақырып арасындағы байланыстың болуы,
оқушы қабілеті мен зейінін жаңа сабаққа аударып, қызықты тәжірибе
салыстыруларға бару, көрнекілікке, соны дерекке назар аудару талап етіледі.
Ең негізгісі, мұғалімге оқушылар сеніп тапсырылған соң одан адамдық
қасиеттер, ізгілік иірімдері, маңыздысы - білім нәрінің сыр сипаттары талап
етіледі (34(.
Кітаптың қомақты, негізгі бөлімі - дидактикаға, оның мәні мен маңызына
арналған, ғылыми-танымдық тәжірибеге, талдауларға орын беріледі. Бұл
бөлімде, сондай-ақ дидактикаға ғылыми анықтама беріп, оның жалпы және жеке
түрлері арнайы қарастырылады. Осындағы білім беру әдістері, сабақты өтудің
ерекшеліктері, оқыту мазмұнына қатысты көзқарастардан - жас ұрпақ алдындағы
қарыз бен парыз, оны оқыту мен тәрбиелеудегі ұстаз шеберлігі, психологиясы
айрықша аталады. Ең бастысы, жас ұрпаққа ұлттық тәрбие мен білім беру
мәселелері әр қырынан сөз болады. Өркениетті елдер тәжірибесі, оқу
жүйесіндегі озық үлгі, өнегелі істер өзара салыстыру, толықтыру ретінде
баяндалады. Түпкі нәтижеде - ұлттық мүдде, ұрпақ қамы алдыңғы кезекте
көрінеді. Сонымен қатар бұл еңбекте туған тіл - ана тілінің қыры мен сыры,
маңызы ашылады. “Ана тілін жақсы меңгеріп алмай тұрып өзге пәндерге түсіну
мүмкін емес. Ана тілі халық болып жасағаннан бергі жан дүниесінің айнасы
болып, өсіп-өніп түрлене беретін, мәңгі құламайтын бәйтерегі” деп
бағаланады, әрі адамзат қоғамында қатынас құралы, ой мен сөз жүйесінің -
кілті. Тіл - құрал - өмір өзегі, адам қатынасындағы - басты кілт, тіршілік
арқауы деп табылады. Мұның ақиқатын бүгінгі күн шындыққа шығарып отыр.
Біздің елімізде, Ата заңда көрсетілгендей, “мемлекеттік тіл - қазақ тілі”.
Демек, тіл - ұлттың ұлы байлығы.
Жүсіпбектің бастауыш мектептің екінші жылы үшін жұмыс кітабы “Жаңа
ауыл” деп аталады (35). Ол мектеп жасындағы оқушыларға арналған
хрестоматиялық үлгіде жазылған еңбек. “Жаңа ауыл” атты кітап “Сөз бастар”,
“Шежіре”, “Жаз”, “Күз”, “Қыс” және “Жазғытұры” секілді бөлімдерден тұрады.
Оқу құралы адам әлемін, табиғат құбылыстарын балалардың ұлттық
психологиялық ерекшеліктерін ескеріп жазылған.
Құралға адам, қоғам, өмір, айнала-әлемнің сырын ашатын алуан өлең
әңгіме, жұмбақтар, танымдық-тәрбиелік мәні зор аударма шығармалар да енген.
Авторлар құрамына келсек, төл әдебиеттің қалыптасу, дамуына үлкен үлес
косқан қаламгер мен есімі, еңбегі сол кездегі баспасөзден таныс тұлғалар да
бар. Атап айтқанда, оқулыққа “Ж.А.” деген бүркеншік есіммен “Оқу, білім”,
“Біздің тәртіп”, “Пішен”, “Жапырақтар”, “Қала мен ауыл айырбасы”,
“Еріншек”, “Бірін-бірі жем қылу”, “Тінікейді не ойландырады” әңгімелер
енген.
Атап өтер жәйттің бірі - оқулыққа енген көптеген өлең-әңгіме, аударма,
жұмбақтар, мазмұн, маңызына орай алуан түрлі сурет, өрнек үлгілермен әсем
де бедерлі берілген. Мәселен, “Пішен” әңгімесінде қос ат жеккен арбадағы
адам орын алған, “Егін” өлеңінде - диханшы бейнесі берілген, “Жаратылыс
календары” деген тақырыпта қазан айының кестесі берілген (онда күн аттары,
ауа райы, жаратылыс пен адамдар деген бөліктер бар). Әрбір дөңгелек белгіге
түсініктеме беріліп, ауа райындағы өзгерістер (жаңбыр, жел, қар, т. т.)
көрсетіледі.
Хрестоматияда “Шежіре кестесі”, “Кілем тоқу”, “Суға кеткен адамды
тірілтуге бола ма?”, “Адам соқаны қалай ойлап шығарған?”, “Көлікте не
жүйрік?”, т. т. тақырыптарда ел өмірінің, олардың кәсіп-тірліктерінің сыры
мен қыры, бейне-белгілері әсерлі ойымен ғана емес, әсем безендірілуімен де
бедерлі. Маңыздысы - оқулықтың мұрат-міндеттері, оқушылардың жас
ерекшеліктері, таным-түсінігі, т. т. кең көлемде ескерілген.
Сол “Жаңа ауылдың” екінші басылуына 149 өлең-әңгіме, жұмбақтар,
тапсырма жұмыстар енген. Оқулықтағы өмір, болмыс, құбылыс, тұрмыс, т. т.
тақырыптардан ел өмірінің тыныс-тіршілігі, ұлттық белгі, әдет-дағды мен
дәстүр өнегелері жан-жақты танылған (35).
Сонымен, Ж. Аймауытұлының “Жаңа ауыл” оқулығына енген шығармалар
көңілді асқақтатып, табиғат тамашаларын бейнелі де бедерлі суреттеп, өмір
жырын, уақыт сырын шертеді. Бұдан сөз жоқ, жас буын ой-танымын байытып,
ұлттық тәлім-тәрбие мен бағыт-бағдар алары сөзсіз.
Ж. Аймауытовтың ұлттық идеясын оның газет пен журналдар беттерінде
жарық көрген көптеген мақалаларынан да аңғаруға болады. Бұл тақырыпта оның
көптеген мақалаларында, атап айтсақ “Тәрбие” (“Абай”, 1918, (1), “Емлені
өзгерту жобасы” (“Қазақ тілі”, 1924, (15), ”Қазақша хат таныту әдістері”
(“Жаңа мектеп”, 1929, ( 14-15), “Мектеп қандай болу керек?” (“Еңбекші
қазақ”, 1929, (21), “Ана тілінің оқыту әдістері” (“Жаңа мектеп”, 1929,
(13), т. б. ұлт тілі, мектеп ісі, сауатсыздықты жою секілді маңыз-мәнін еш
уақытта жоймайтын мәселелерге, тәрбие тағылымдарына ерекше көңіл бөледі
(36(.
Жүсіпбектің педагогикалық көзқарастары адамға, оны тәрбиелеу
мүмкіндігіне деген сенімнен басталады. 1918 жылы “Абай” журналында
жарияланған мақаласынан бастап, ол тәрбие жұмысын бірінші орынға қояды.
“Тәрбие” деп аталатын осы мақалада Жүсіпбек қалың оқырманға адамның
хайуандардан айырмашылығы жайында әңгіме қозғай отырып, адам бойындағы
ұнамсыз мінез-құлықтардың барлығы тәрбиенің кемдігінен деп қорытынды
жасайды (30). Оның ойынша, адам табиғаттың емес, тәрбиенің құлы болуы
керек. Қиянат, зорлық, бірін-бірі өлтіру тәрбие болмағандықтан, адамның тек
табиғаттың құлы болып өмір сүргендігінен. Адам өміріндегі тәрбиенің ролін
зор бағалаған ол тарихтағы ірі құбылыстардың бәрін тәрбиемен
байланыстырады.
Жүсіпбек тәрбие жөніндегі халықтық мұраға, оның озық жағына сүйенеді.
Қазақтың “Ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі”, “Сүтпен біткен мінез сүйекпен
кетеді” деген мақалдарын еске ала отырып, бала өміріндегі ата-ана
тәрбиесінің, өнегенің орнын зор бағалайды. Тәрбие берудегі оқу орындарының
маңызын атап көрсетеді. Адам өміріндегі тәрбиешінің ролін ол дәрігермен
ғана салыстырады. Соның өзінде дәрігерден жоғары қояды. “Адамдық көзбен
тереңнен тексерсе, дәрігерден де тәрбиешінің көп болғаны артық. Дәрігер
адамның денесін сауықтыратын болса, тәрбиеші адамның ақылын, мінезін, жанын
сауықтырады”. Ол “тәрбиені мемлекеттік биік дәрежеге көтеру қажеттігі де
мақалада орынды сөз болады”, - дейді. Өйткені “Ақылды адам көбейсе, отанның
күзетшісі, қорғаны”, - дейді (30).
Жүсіпбек бастауыш мектепте ана тілі, оны оқыту, жазу, еміле
мәселелеріне арнап та бірсыпыра мақала жазған. Ол кез - араб алфабитін
қазақшаға лайықтап реформалау (А. Байтұрсынов жүргізген) мен оны одан әрі
қарай жетілдіре берудің шаралары жиі сөз болып жүрген кез болатын. Өз
мақалаларында жазушы ұлттық жазу тілін жетілдіру, жалпы халықтың сауатын
көтеру мәселелерін қозғайды. Ұлттық жазуға жасалған өзгерістерді негізінен
қолдай отырып, Жүсіпбек жазу таңбаларын азайту жөнінде мәселе қояды. “Өмір,
ғылым жолы жеңілдікті тілейді, - деп жазады ол. -Көрнеу тұрған жеңілдік
болса, оны жайға қарату, “Асықпа, бірақ жарылқаймын” деу дұрыс емес.
Сондықтан, қарып азайтудың қолайлы жолын іздеу керек. Ол бұрын араб әрпінің
100 таңбасымен белгіленіп келген қазақ дыбыстарын қысқартып, 42 таңба
қалдыруды ұсынады және оның кітап басу ісіндегі жеңілдіктерін айтады (36(.
Жүсіпбектің пікірінше, “Тіл - өсіп, өнетін зат. Хат жазу, тасқа
басылып, кітапқа орнығып, ескі ережемен есептесіп, артта қалып отыратын
тартбақы зат. Дүниеде өзгермейтін зат жоқ. Тіл өзгерсе, өрлесе, сонымен
қабат артын ала болса да, хат та өзгеріп отыру керек”. Осы қағидаға сүйене
отырып, ол жазуды оңайлату үшін қалай естілсе, солай жазу керек деген
болжам айтады. “Сөздің құлақпен естілгендегі дыбысы мен көзбен көргендегі
таңбасы неғұрлым жақын болса, соғұрлым хат жазу да оңай болмақ”, - дейді
(36(.
Жүсіпбек жалпы хат таныту, ана тілін оқытудың методикалық жағына да зор
көңіл бөлген. Өзі мұғалім адамның мектеп, ғылым тәжірибесінен де мол
хабардар болғаны оның “Хат таныту әдістері” (“Жаңа мектеп”, ( 10-11, 1926),
“Ана тілін қалай оқыту керек” (сонда, ( 2, 1925) атты мақалаларынан анық
көрінеді. Алғашқы мақалада жас балаға, жалпы сауатсыз адамға хат танытуды
“буын әдісі” арқылы жүргізу туралы педагог Блонский әдісін қолдайды. Балаға
әуелі 2-3 дауысты дыбысты үйретіп, кейін оған дауыссыз дыбыстарды қосып,
буын, немесе бір-екі буындық сөз құрау әдісін ол ескі жазуды оқытудың
жолдарымен салыстыра қарайды. Мақала мектеп мұғалімдеріне кеңес, пікір
алысу үлгісінде жазылған және көп пайдалы ақыл береді.
Жүсіпбектің “Ана тілін қалай оқыту керек” атты мақаласы методикалық
тұрғыда жазғандарының ең көлемдісі және елеулісі. Онда зерттеуші сол
кездегі ұлт мектептерінде ана тілін оқытудың жүйеленген әдісі жоғын,
әркімнің ойына келген жолмен жастарға тіл үйретіп, сабақ оқытып жүргенін
сынайды. Орыс мектептерінде қолданылып жүрген оқыту әдістері жайлы мәлімет
бере отырып, соларды қазақ жағдайында пайдаланудың жолдары мен кейбір
ерекшеліктеріне тоқталады.
Жүсіпбек мектепте балаларды дыбыс, әріп үйрету арқылы сауаттандыру
әдісіне орынды дау айтады. Оны ол “өлі дыбыс, өлі қарып үйретеміз”, -
дейді. Оның ойынша, “Адам әуелі нәрсені бақыламақ. Бақылаған нәрсенің
суреті (пернесі) мида қалмақ, ол пернеге ат қойылмақ, сөз тумақ. Дыбыс
әдісімен оқытқанда, нәрсе бақыланбайды, перне қалмайды, сөз де болмайды,
шуу дегеннен дыбыстың таңбасы деген бірдеме үйретіледі. Жүсіпбектің жоғарғы
мақаласында дәлелдейтін “Буын әдісімен” оқыту туралы ойлары осыдан туған
болуы керек.
Ж. Аймауытовтың ана-тілі - тәрбие құралы, ұлттың ұлы байлығы, тарих -
халық шежіресі, ол ұлттық тәрбие құралы, тәрбиенің ұлттық сипатта болуы,
оны ұлттық мектептерде жүзеге асыру туралы ой-пікірлері, оның ұлттық
сипатта жазған оқу құралдары мен мақалаларының елімізде қазіргі кезде
ұлттық мектеп жасауда және ұлттық тәрбиені жүзеге асыруда теңдесі жоқ мол
мұралар деп бағалауға болады.
3. Міржақып Дулатов - жалынды публицист, жауынгер ақын, жазушы,
тарихшы, саяси қайраткер, ағартушы-ұстаз болған. Оның ұлттық идея туралы ой-
пікірлерін мынадай еңбектерінде баяндаған: “Есеп құралы”, “Қирағат”, “Оян,
қазақ !”, “Оқу құралы” және “Серке”, “Қазақ”, “Ақ жол”, “Айқап”, “Еңбекші
қазақ” газет-журналдарындағы көптеген мақалалары (38).
М. Дулатов мұғалімдік қызметін атқара бастасымен қазақ балаларына
арналған оқу құралдарының тапшылығына көзі жетіп өзі оларды жазуға
кіріседі. Мысалы Ы. Алтынсариннің “Хрестоматиясы” ол күнде табылмас дүниеге
айналған еді. Сондықтан да ол осы тапшылықтың орнын толтыру үшін 1911 жылы
“Қирағат” (Хрестоматия) кітабын шығарды. Оның құрылымы бастауыш мектеп
оқушыларына жеңіл, түсінікті тілде, жергілікті табиғатпен байланысты
әңгімелерден тұрады. Мысалы, жылдың төрт мезгілі, ол кездердегі жан-
жануарлар мен құстар өміріндегі ерекшеліктер, ел өмірі, тұрмыс-тіршілігі
туралы биологиядан, экологиядан, салт-дәстүрден мәлімет беру көзделген.
Жинақта автор халық ауыз әдебиетiнiң үлгiлерi, Абайдың, Ыбрайдың
шығармалары, автордың өзiнiң “Жаз”, “Жазғы кеш”, “Шiлде”, “Күз”, “Қыс”,
“Қоян”, “Қасқыр қысты қалай өткiзедi”, “Бұғы”, “Піл”, “Кит”, “Үй
хайуандары”, “Бөрі”, “Күлкі сөз”, “Оқу”, “Нұрмаш пен Дүйсен”, “Оқымысты
бала”, “Шалдың үш баласы”, “Қонақ кәде”, “Ешкімге жауыздық қылма”, “Байлық”
сияқты әңгімелері енгізілген. Әсіресе тәрбиелік мәні зор “Айқұлақ”,
“Дүмпілдек”, “Марламқаш” сияқты ұлттық ойындар балаларды ерекше
қызықтырады. Сондай-ақ жинақтағы “Қонақ кәде” атты әңгімеде қазақтың әдет-
ғұрпы “қонақ кәде” туралы сөз етілсе, “Күлмеңіздер кәріге” атты әңгімеде
әке тілін алмай өлмелі шал-кемпірді мазақтайтын әдепсіз балалардың қылығы
айтылады (38)..
Міржақып “Қирағат” кітәбінің “Мұғалімдерге” атты кіріспесінде қазақтың
ұлттық мектебі, онда оқыту, оқыту кітаптары туралы былай деп жазған: “Қәзір
біздің қазақ халқында оқудың жаңа дәуірі басталған кез. Біздің қазақта шын
қазақша мектептің керектігін біле бастаған шақ. ...Қазақ балаларын оқытуға
... қазақ тілінде оқу кітаптарын керексіне бастады. Міне, сіздер
керексінген қазақ тіліндегі оқу кітаптарының бірі осы кітап...
Енді бұл қирағат кітабын қалай пайдалану, яғни қалай оқыту жәйінде
кеңеселік. ... өзі білумен өзгелерге білдіру екі басқа. Білгенін кісіге
үйрету, яғни балаларды оқыту өз алдына бір ғылым. Ғылым педагогика”, - деп
мұғалімдерге педагогика ғылымын игеруге жол сілтейді (38(.
Сонан соң ол кирағатты оқыту әдістері туралы “Мектеп программасында
бірінші орын алған нәрсе қирағат, баяндап оқыту. Соның үшін оқытушы ең
әуелі баяндап оқытудың асыл мақсұтын жақсы білуі керек. Қирағаттың мақсұтын
түсінбеген мұғалім үміт еткен пайданы бере алмайды. Балаларға кітаптың құр
қатасын саулатып оқыта береді. Жас балаларды оқыған нәрсесі хақында
ойлауға, оның мағынасын, қасиетін сендіруге қалай үйретпек керек? Балалар
оқыған нәрсесін бір-біріне ұйқастырып ойлауына, оқып шыққаннан кейін
жадында ретті һәм толық мағынасымен қалдыруға әдеттендіру керек” деген
әдістемені ұсынған.
Міржақып Дулатов 1914 жылы, кейін 1927 және 1928 жылдары ұлттық
мазмұнды бастауыш мектеп оқушыларына арналған екі кітаптан тұратын тұңғыш
“Есеп құралы” атты оқулық шығарған. Оның “Есеп құралын” Республика халық
ағарту комиссариаты жоғары бағалап, оны қайта басып шығару туралы былай
шешім қабылдап, ол кеңестік кезеңде бастауыш мектептерде кең пайдаланылуды
ұмектепты: “Бұл оқулықтың мазмұны қазақ балалары өмір сүріп жатқан ортаның
талғамына толық сай келеді. Мысалдар қазақтардың күнделікті тіршілігінен
алынған. Кітапта балалар ұғымына ауыр келетін бірде-бір тапсырма жоқ.
Есептердің барлығы бала жанына жақын, ұғынықты да түсінікті. Бұл аталған
оқулықтың басты жетістігі. Кітаптың жаңа басылымында бүкіл үнді цифрлары
араб цифрларымен алмастырылған. Бұл кітап сапасын көтерді. Оқулықтағы
есептер оқушыларға өз беттерінше жұмыс істеуге мүмкіндік жасайды. Күрделі,
оқушыларға ауыр тиетін тапсырмалар жоққа тән. Оқулықта 344 есеп бар,
соңында ауырлау есептердің жауабы берілген ... Мұның бәрі оқу құралының
жоғары деңгейінің дәлелдері ... ” (38).
Міржақыптың осы “Есеп құралы” екі кітаптан тұрады. Бірінші кітап
бастауыш кластың бірінші жылында, ал екінші кітап екінші жылында
арифметиканы оқытуға арналған.
Бірінші кітап 4 бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде 10-ға дейінгі
сандармен танысу, екінші бөлімде толық ондықтар, үшінші бөлімде 10-20
аралығындағы сандармен амалдар қолдану, төртінші бөлімде 100-ге дейінгі
сандармен есептер.
Екінші кітап үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде 1000-ға дейінгі санау
амалдар, үшінші бөлімде төрт амалды есептер шығару. “Есеп құралындағы”
мазмұны таза ұлттық сипатта, есептер қазақ халқының күнделікті өмірінен
алынған. Тапсырмалардың шарттарында қазақ-оқушыларының жас ерекшеліктері
мен ұлттық психологиясы ескерілген, ал мазмұндары бойынша олар оқушылардың
өз бетінше дамуы мен белсенділігін арттыруға бағытталған, әсіресе
оқушылардың ұлттық санасын қалыптастыруға ерекше ықпал етеді.
Міржақып Дулатовтың сол мақалаларында мектепте оқу-тәрбие үрдісін
ұлттық сипатта жүзеге асыру туралы ой-пікірлерінің ұлттық идея тұрғысынан
алғанда маңызы мен мәні ерекше. Ол мектептің мақсаты: “Жалғыз құрғақ білім
үйрету емес, біліммен бірге жақсы тәрбиені қоса беру”; міндеті: “ ...
балқыған жас баланың бойына, ана тілін анық үйретіп шығару”; әдіс-
құралдары: “оқу кітаптары ана тілімен, өз ұлтының тұрмысымен һәм табиғаттан
жазылуы, бастауыш мектепте алған тәрбиенің әсерлі, күшті, сенімді болуы”,
нәтижесі: “ ... Мұндай балалар мектепті бітіргеннен кейін қай жұрттың
арасында жүрсе де, сүйгіне сіңген ұлт рухы жасымайды. ...қайда болса да
тіршілігінде, қандай ауырлық өзгерістер көрсе де ұлт ұлы болып қалады” деп
қоғамдық және ұлттық тәрбиенің әсерін тамаша көрсеткен (36).
Сонымен, М. Дулатов өзінің ұлттық идеясын кең насихаттап, оны мектептің
оқу-тәрбие үрдісіне ендіру мақсатында ана тілін, оның тәрбиелік және
білімділік мәнін, ашуды, оқыту мен тәрбиенің ұлттық сипатта болуын, ұлттық
мазмұнды оқу құралдарын шығару туралы еңбектерінің жас ұрпақты ұлттық рухта
тәрбиелеуде алатын орны мен маңызы ерекше.
4. Мағжан Жұмабаев - публицист, ақын, қазақ әдебиетінің негізін
қалаушылардың бірі, ағарушы-педагог.
Мағжанның ұлттық идеясы оның “Педагогика”, “Бастауыш мектептегі ана
тілі”, “Бастауыш мектепте ана тілін оқыту жөні”, “Сауатты бол” атты
еңбектерінде баяндалған (39,40).
Мағжан Жұмабаевтың “Бастауыш мектепте ана тілін оқыту жөні” деген
еңбегінің мазмұны мынадай:
1) Кеңес елінде және Қазақстандағы мектеп ісінің бұрынғы және қазіргі
жайы, революцияның ағарту мәселелеріне қоятын талабы.
2) Ана тілінің мектеп қабырғасындағы орны жайлы.
3) Бастауыш мектепте ана тілінен сабақ беруді жолға қою жолдары сөз
болады, нақты әдістемелік нұсқаулар беріледі.
Мағжанның ескі мектеп пен жаңа мектепті салыстырғаны қандай ғибарат
аларлық нәрсе. Ол ескі мектепті іске алғысыз етіп сынайды. Мұның жөні бар.
Бұрын бастауыш мектепті хат таныту мектебі деп түсініп келген. Хат таныту
мектебі білімнің басқа тарауларынан ешқандай оқу оқытпаған. Себеп - халық
ағарту ісінің сол тұстағы балаңдығы. Әсіресе, жанға бататыны - қазақ
бастауыш мектептерінің ана тіліндегі мектеп болмағандығы. Қазақ балаларын
оларға еш түсініксіз бөгде тілде - араб тілінде оқытуы. Осы өрескелдікке,
әбестікке байланысты Мағжанның аузына “жетім” деген сөз түседі. Бұрынғы
ескі мектептерді ана тілінен, демек, анасынан айрылып, жетім болып қалған
мектептер деп санайды. Сөйтіп, Мағжан “Ұлт тілі - ұлт мектебіне ана болуға
тиісті” деген білікті, қазық ой айтады (40).
Кітапшаның “Төрт жылдық бастауыш мектепте ана тілі” деген бөліміне
талдау жасап, таныстыра кеткен орынды, өйткені онда ұлттық идея нақты
көрініс береді.
Бірінші жыл.
1. Баланың тілін өркендету һәм дағдыландыру. Жандағы жерді қысылмай
сөзбен жарыққа шығару. Аздан жаттаған өлең, мысалдарын дұрыс, ашық айту,
оқи білу. Қысқа болса да дұрыс сөйлеу. Оқуға жаттығу. Өзі салған
суреттердің астына атын жаза білу. Тақтадан, кітаптан көшіру. Күн аттарын
жазу һәм барлық балалардың аттарын тізе білу. Ұғынған әңгімелерін, һәм
басынан кешкен оқиғаларды мұғалімнің жетекші сұрауларының жәрдемімен қайта
ауызекі айтып бере алу. Ертегілерді, әңгімелерді сахнаға айналдыра білу.
2. Тілді бақылау һәм еміле. Сөйлемдерді сөздерге, сөздерді буындарға
һәм дыбыстарға айыру. Дыбыстар һәм әріптер айырмасы. Сөйлемнің соңында
қойылатын нүкте.
Екінші жыл.
1. Тілді өркендету һәм дағдыландыру. Есіткені я көргені туралы
толығырақ қылып әңгіме айту. Есіткен, көрген, оқығанын сахнаға айналдару.
Біреумен дұрыс, толық сөйлесе білу. Сурет бойынша әңгіме ете білу. Бір
белгілі әңгімеге ұқсас екінші әңгімені ойдан шығарып айта білу. Әңгіменің
бір бөлімін алып тастап айта білу. Даяр әңгімені өз жанынан толықтыра білу.
Баспадан, жазбадан қысқа мақалаларды көшіру. Хат жаза білу.
2. Тілді бақылау һәм еміле. Сөздердің тұлғасына қарай бөлінуі. Түбір,
туынды, қос, қосалқы сөздер һәм қосымшалар. Жұрнақ, жалғаулар туралы жалпы
ереже. Қос һәм қосалқы сөздердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz