Білімгерлердің гуманистік көзқарасын қалыптастыру мазмұнын жаңғыртудың теориялық-әдіснамалық негізі (көпсалалы колледждің оқу-тәрбие үдерісі жағдайында
КІРІСПЕ
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ГУМАНИСТІК КӨЗҚАРАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Гуманистік көзқарас қалыптастырудың психологиялық.педагогикалық негіздері
1.2 Бастауыш мектеп оқушыларының гуманистік көзқарасын қалыптастырудың мүмкіндіктері
1.3 Арнайы орта білім беру (колледж) білімгерлерінің тәлім.тәрбие жүйесінің ерекшеліктер
2. КӨПСАЛАЛЫ КОЛЛЕДЖ БІЛІМГЕРЛЕРІНІҢ ГУМАНИСТІК КӨЗҚАРАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ.ПЕДАГОГИКА.ЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Қазақ этнопедагогикасының құндылықтары негізінде колледж білімгерлерінің гуманистік қөзқарасын қалыптастыру жолдары
2.2 Көпсалалы колледж білімгерлерінің гуманистік көзқарасын қалыптастырудың мазмұнын жаңғырту әдістемесі
2.3. Колледж білімгерлерінің оқушыларының гуманистік көзқарасын қалыптастырудың мазмұнын жаңғырту әдістемесінің тиімділігін тексеру нәтижелері
ҚОРЫТЫНДЫ
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ГУМАНИСТІК КӨЗҚАРАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Гуманистік көзқарас қалыптастырудың психологиялық.педагогикалық негіздері
1.2 Бастауыш мектеп оқушыларының гуманистік көзқарасын қалыптастырудың мүмкіндіктері
1.3 Арнайы орта білім беру (колледж) білімгерлерінің тәлім.тәрбие жүйесінің ерекшеліктер
2. КӨПСАЛАЛЫ КОЛЛЕДЖ БІЛІМГЕРЛЕРІНІҢ ГУМАНИСТІК КӨЗҚАРАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ.ПЕДАГОГИКА.ЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Қазақ этнопедагогикасының құндылықтары негізінде колледж білімгерлерінің гуманистік қөзқарасын қалыптастыру жолдары
2.2 Көпсалалы колледж білімгерлерінің гуманистік көзқарасын қалыптастырудың мазмұнын жаңғырту әдістемесі
2.3. Колледж білімгерлерінің оқушыларының гуманистік көзқарасын қалыптастырудың мазмұнын жаңғырту әдістемесінің тиімділігін тексеру нәтижелері
ҚОРЫТЫНДЫ
Қазақстан Республикасында қабылданған білім беруді гуманитарландыру тұжырымдамасында жалпы адамзаттық құндылықтар мен Қазақстанның ұлттық ерекшеліктерін ескере отырып, өтпелі кезеңде гуманитарлық білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың стратегиясын ұсыну, оның серпінді дамуы мен қызмет атқаруына жағдай жасау мақсаты көрсетілген [2].
Бүгінгі қоғамда болып жатқан терең әлеуметтік-экономикалық өзгерістер білім дамуына жаңа ықпалдарды талап етеді, қалыптасқан әдіснама мен педагогика ғылымының парадигмаларын өзгертуді қажет деп санайды. Білім беруді дамыту концепциясы тек қана білімнің теориялық ұстанымдарының жаңартылуына бағытталған, ал реформаның негізгі талаптарына жауап бере алмауда. Сол себепті Қазақстан Республикасында білім берудің әрбір кезеңдеріне білім жүйелерінің жетілген жаңа үлгілерін енгізу міндеттелді, оның ішінде, гуманитарлық тәрбие парадигмасына айрықша назар аударылып отыр.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігінің 20-жылдығы қарсаңында қабылданған «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2012 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында» еліміздегі білім беру саясатының негізгі бағыты – гуманистік идеяларға бағдарланған жаңа тұрпатты білім беру деп тұжырымдалған болатын[1]. Бұл демократиялық даму принципін негізге алған еліміздің әлемдік білім беру кеңістігіне енуге жасаған батыл да дұрыс шешімдерінің бірі деп танылуда.
Бүгінгі қоғамда болып жатқан терең әлеуметтік-экономикалық өзгерістер білім дамуына жаңа ықпалдарды талап етеді, қалыптасқан әдіснама мен педагогика ғылымының парадигмаларын өзгертуді қажет деп санайды. Білім беруді дамыту концепциясы тек қана білімнің теориялық ұстанымдарының жаңартылуына бағытталған, ал реформаның негізгі талаптарына жауап бере алмауда. Сол себепті Қазақстан Республикасында білім берудің әрбір кезеңдеріне білім жүйелерінің жетілген жаңа үлгілерін енгізу міндеттелді, оның ішінде, гуманитарлық тәрбие парадигмасына айрықша назар аударылып отыр.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігінің 20-жылдығы қарсаңында қабылданған «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2012 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында» еліміздегі білім беру саясатының негізгі бағыты – гуманистік идеяларға бағдарланған жаңа тұрпатты білім беру деп тұжырымдалған болатын[1]. Бұл демократиялық даму принципін негізге алған еліміздің әлемдік білім беру кеңістігіне енуге жасаған батыл да дұрыс шешімдерінің бірі деп танылуда.
1. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. - Астана, 2010.
2. Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру тұжырымда-масы. - Алматы: Қазақстан, 1994.
3. Концепция этнокультурного образования Республики Казахстан //Казахстанская правда – Алматы, 1996, 7 августа.
4. Коменский Я.А. Великая дидактика. Избр. Пед. Соч. - М.: Учпедгиз, 1955.
5. Ушинский К.Д. Педагогические сочинения: В 6 т. Т.2 /Составитель С.Федоров .- М.: Педагогика, 1988.
6. Сухомлинский В.А. Рождение гражданина //Избр. Пед. Соч.: В 3т. - М., 1979.
7. Волков Г.Н. Педагогика жизни. - Чебоксары, 1989.
8. Алтынсарин Ы. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары. - Алматы, 1994. – 284 б.
9. Құнанбаев А. Білімдіден шыққан сөз. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. - Алматы, 1977. - Т. 1. – 115 б.
10. Аймауытов Ж. Психология. – Алматы: Рауан, 1987, -305 б.
11. Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы, 1989. – 320 б.
12. Жұмабаев М. Педагогика. - Алматы, 1992. -160 б.
13. Наурызбай Н. Научно-педагогические основы этнокультурного образования школьников. Автореф.дис.докт. … – Алматы, 1997.
14. Бөлеев Қ. 12 жылдық мектеп педагогының кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру// Жинақ: «Мектепте құзыреттілік білім беруді енгізу жағадайында педагог кадрларды дайындау» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция, Тараз, 2006
15. Әбілова З., Қалиев С.Қ. Этнопедагогика оқулығы. – Алматы: Қаз.Х.Қ. және ӘТУ, 1999.
16. Табылдиев Ә. Халық тағылымы. - Алматы, 1992.
17. Қалиев С. Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі. - Алматы, 1987.
18. Бөлеев Қ. Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге дайындаудың теориясы мен практикасы. - Алматы, 2001.
19. Ұзақбаева С. Тамыры терең тәрбие. А.,1995.
20. Қожахметова К.Ж. Халықтық педагогиканы зерттеудің кейбір ғылыми және теориялық мәселелері. – Алматы, 1993.
21. Қалыбекова А. Теоретические и прикладные основы народной педагогики казахов. - Алматы, 2005
22. Сарыбеков М.Н., Моделирование профессионально-педагогической деятельности учителя 12-летней школы// сборник материалов Республиканского семинара «Нормативное обеспечение профессионально-педагогической подготовки учителей в условиях подготовки учителей в условиях перехода к 12-летнему образованию».- Тараз,2009
23. Магауова А.С. Подготовка будущего учителя к использованию прогрессивных традиции народной педагогики. Автореф.дисс.к.п.н. ... - Алматы, 1998.
24. Бұзаубақова К.Ж. Құзыреттілік білім беру жағдайында мұғалімнің инновациялық даярлығын қалыптастыру мазмұны // Жинақ: «Мектепте құзыреттілік білім беруді енгізу жағадайында педагог кадрларды дайындау» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция, Тараз, 2006
25. Қоңыратбаева Т. Халық педагогикасы және оны оқу-тәрбие ісіне ендіру жолдары: Автореф. дис. к. п. н. ... - Алматы, 1995.
26. Сейсенбаев Б. Проблемы использования прогрессивных идей и опыта казахской народной педагогики в подготовке детей к школе в семейном воспитании: Автореф. дис. к.п.н. - Алматы, 1987.
27. Төлеубекова Р. Қоғам дамуының жаңа кезеңдеріндегі адамгершілік тәрбиесінің теориялық-әдіснамалық негізі. - Алматы, 2001.
28. Асанов Ж. Студенттердің этнопедагогикалық білімдері мен икемділіктері жүйесін қалыптастырудың дидактикалық негіздері. - Алматы, 2005.
29. Көшеров Н. Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін этнопедагогикалық дайындау жүйесі. Пед.ғыл.канд... дис ... - Тараз, 2000.
30. Кенжахметұлы С. Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. Алматы: Рауан, 1995.
31. Сейдімбек А. Қазақ әлемі.Этномәдени пайымдау.-А., 1997.
32. Бейсенбаева А.А. Пәнаралық байланыс негізінде оқу процесін ұйымдастыру. - Алматы: РБК, 1995.
33. Жампеисова К.К. Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту құралы ретінде. - Алматы, 2002.
34. Жарықбаев Қ.Б. Развитие психологической мысли в Казахстане. Алматы. 1968.
35. Керимов Л.К. Қиын балалармен әлеуметтік жұмыс. – Алматы, 1998. – 129 б.
36. Мұканова Б.И. Педагогические основы взаимодействие учителя и учащихся в формировании социальной активности. - Алматы, 1991. – 28 с.
37. Нұргалиева Г.Қ. Психолого-педагогические основы системы ценностного ориентирования личности //Автореф. дисс. … д. пед. наук. – Алматы, 1993. – 42 с.
38. Ұзақбаева С.А. Тамыры терең тәрбие: оқу құралы. − Алматы, 1995. − 232 б.
39. Хмель Н.Д. Теоретические основы профессиональной подготовки учителя.-Алматы: Ғылым,1998.
40. Нысанбаев Ә. Адам және ашық қоғам. Человек и открытое общество. – Алматы: «Қазақ этнопедагогикасы» бас редакциясы, 1998.
41. Нұрмұратов С., Қадыржанов Р.К., Малинин Г.В. Матаев Г.М., Бисенбаев Ф.К. Система педагогических ценностей населения Казахстана: этнический, региональный, стратный анализ (научно-аналитический доклад). Алматы. Издание Института философии МН-АН РК, 1997. 51с.
42. Сейтешев А.П., Кулдыбаев М.М. Развитие педагогикческой науки и научно-теоретические основы формирования национальных кадров. ЧастьІІ. -Алматы,МП:Кайнар, 1997.257 с.
43. Уманов Г.А. Проблемы работы с педагогически запущенными учащимся. - Алма-Ата, – 1967. - 60 с.
44. Ахметов Т.Ә. Ж.Баласағұнидің «Құтты білік» дастанындағы тәлім-тірбиелік идеялар. Пед.ғ.к., дисс ... – Астана, 2003. – 136 б.
45. Орынбасарова Э.А. Развитие теории нравственного воспитания школьников в истории педагогики Казахстана (60-е г. ХІХ в. –90-е г. ХХ в.) Алматы, 2001.
46. Нұрмұқашева С.О. Әлем және адам. – Алматы, 1994. – 301 б.
47. Көшербаева А.Н. Ж.Баласағұнидің педагогикалық мұраларындағы гуманистік идеяларының дамуы
48. Оспанова С. Казахское этнопедагогическое наследие как фактор духовно-нравственного воспитания студентов вуза. Афтореф. дис...... канд. пед. Наук. - Шымкент, 2006.
49. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы /Егемен Қазақстан. – Астана, 2007
50. Бондаревская Е.В. Ценности и символы национального самосознания в условиях изменяющегося общества. - Москва, 1994.
51. Кушеров Н.М., Телходжаева Н.Б. Халық педагогикасы материалдары негізінде оқушылардың гуманистік көзқарасын қалыптастырудың мазмұндық құрылымы // Жинақ: «Жастардың патриотизмі мен азаматтылығын қалыптас-тыруда тәрбие жүйесін іске асыру: тәжірибе, пробюлемалар, перспективалар» атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференция, Тараз, 2009
52. Сериков В.В. Хрестоматия по истории зарубежной педагогики. - М., 1981. – 324 с.
53. Турганинова Ю.И., Наливкин В.П. Краткая история Коканского ханства. - М.,1984.
54. Якиманская И.С., Краевский В.В. Методология научного исследования. - СПб., 2001.
55. Сухомлинский В.А. Учитель о педагогическом общении. – М., 1987.
56. Амонашвили Ш.А. Размышление о гуманной педагогике. – М., 1995.
57.Загвязинский В.И. Методология и методика социально-педагогического исследования. – М., 1995
58. Фридман Л.М. Педагогический опыт глазами психолога. – М.,1987.
59. Фокин Ю.Г. Преподавание и воспитание в высшей школе. - М.,2002.
60. Шамова Т.И., Третьякова П.И., Капустин Н.П. Управление образовательными системами. –М., 2001.
61. Щуркова Н.Е. Воспитание: новый взгляд с позиции культуры.-М., 1998.
62. Дубинин Н.П. Что такое человек. – М., 1983.
63. Голиков Ю.Я.Эволюция подходов к человеку и технике в пр.научно-техн.прогресса //Психологический журнал.-1993.-Т.13.№4-С.68-74.
64. Шварцман К.Н. Философия и воспитание. – М., 1981.
65. Попков В.А., Коржуев А.В. Теория и практика высшего профессионального образования. М.: Академический проект, 2004.
66. Колесникова Н.А. Педагогическая реальность: опыт межпарадиг-мальной рефлексии. - Санкт-Петербург, 1999.
67. Лихачев Б.Т.Философия воспитания.-М.:Прометей,1995.
68. Кон С. К проблеме национального характера. –М.:Наука, 1971.
69. Изотов М.З. Ценностная и гуманистическая ориентация интеграции соременной науки //Философия. Наука. Общество. - Алматы: Ақыл кітабы, 1997.
70. Фромм Э. Бегство от свободы. - М., 1990.
71. Батишев Г.С., Лебедев Н.Н. К философской проблематике нового педагогического мышления. //Вестник высшей школы.- М., 1989.
72. Зенковский В. Ценности и символы национального самосознания в условиях изменяющегося общества. - Москва, 1994.
73. Тагор Р. . Современные этносоциальные процессы и тенденции их развития в Казахстане //Республика Казазстан: межэтнические аспекты социальных и экономических реформ. - Алматы, 1993.
74. Ушинский К.Д. О народности в общественном воспитании. Пед. Сочинения. Т.2. - М.: Педагогика, 1988
75. Трубецкой Е.Н. Смысл жизни. - М.:Республики.1994,82с.
76. Колесникова И.А. Теоретико-методологические основы современного нового педагогического мышления. //Вестник высшей школы. – М., 1989.
77. Народная педагогика и формирование гуманистических отношений в школе и семье. //Тезисы докладов и выступлений международной научно-практической конференции «Современная школа: проблемы гуманизации отношений учителей, учащихся и родителей».-Часть ІІ.-/Редколегия.-Л.И.Новикова (отв.редактор) и др.-М.: Ротапринт ИТП и МИОРАО.-1993.
78. Возрастная и педагогическая психология. Под ред. А.В.Петровского. - М., 1979. - С 182; - 285 .
79. Ерғалиев І. Формирование духовности человека и философия // Казахстанская философия в конце ХХІ века. Алматы: Ақыл кітабы, 1998.
80. Қапышев А., Колчигин С. Человек и мир: начала новой онтологии //Казахстанская философия в канун ХХІ века. Алматы: Ақыл кітабы, 1998.
81. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. А., 2001.
82. Педагогическая энциклопедия. В 4-томах. М., 2000
83. Құдышева Б.К. Этапы развития педагогической мысли в Казахстане.-Вестник НПИ. АГУ им.Абая.-1993,№12.
84. Омарова С.Б. Казахское этнопедагогическое наследие как фактор духовно-нравственного воспитания студентов вуза. Афтореф. дис...... канд. пед. Наук. - Шымкент, 2006.
85. Қарақозова Ж.К., Хасанов М.Ш. Космос казахской культуры. - А., Еуразия,1993.
86. Сластенин В.А. Педагогическая деятельность и проблема личности учителя. - М., 1993.
87. Коджаспирова Г.М., Коджаспиров А.Ю. История образования и педагогические мысли. – М.: Владос-пресс. 2003.
88. Ожегов С. Словарь русского языка: 70000 слов / под ред. Н.Ю.Шведовой. – 21-е изд., перераб. И доп. – М.: русский язык, 1989.
89. Сластенин В.А., Подымова Л.С. Педагогика: Инновационная деятельность. – М., 1997.
90. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики. - М., 1972.
91. Выготский Л.С. Педагогическая психология. - М.: 1991.
92. Кожевников Н.Н. Педагогика:учебное пособие. - М.:УРАО, 2003.
93. Берин Э. Введение в психиатрию и психоанализ для непосвященных. Симферополь:Ренолее.-1998.-40с.
94. Кларин М.В. Инновационные модели обучения в зарубежных педагогических поисках.-М., 1994.
95. Ұзақбаева С., Кожахметова К. Педагогикалық пәндерді оқытуда қазақ этнопедагогикасының материалдарын пайдалану. – Алматы, 1996.
96. Макибаева С.12 жылдық білім беру жүйесіне көшу барысында педагогикалық құзыреттілікті дамытудың жолдары// Бастауыш мектеп, №2,2010
97. Макишева Г. Оқушылар құзыреттілігін дамытудың алғы шарттары// Қазақстан мектебі, №12, 2010
98. Барсай Б.Болашақ бастауыш сынып мұғалімінің кәсіби-дидактикалық құзыреттілігін қалыптастыру мазмұны// Бастауыш мектеп, №11, 2009
99. Каверина И.И. Реализация компетентностного подхода на уроках в средней общеобразовательной школе// http://www.eidos.ru/2007/0200-5.htm
100. Қалназаров Б. 12 жылдық білім жүйесіндегі технология пәні әдістемелігін жетілдіруге бағытталған төрт ұсыныс// Мектептегі технология, №1,2010
101. Бизакова Ф.А. Жеке тұлғада кәсіби құзыреттілікті қалыптастыру жолдары// Жинақ «Мектепте құзыреттілік білім беруді енгізу жағадайында педагог кадрларды дайындау» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция, Тараз, 2006
102. Телходжаева Н.Б. Оқыту үрдісінде құзырлылық қатынасты қалыптастырудың педагогикалық негіздері // ТарМПИ хабаршысы, №5, 2011
2. Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру тұжырымда-масы. - Алматы: Қазақстан, 1994.
3. Концепция этнокультурного образования Республики Казахстан //Казахстанская правда – Алматы, 1996, 7 августа.
4. Коменский Я.А. Великая дидактика. Избр. Пед. Соч. - М.: Учпедгиз, 1955.
5. Ушинский К.Д. Педагогические сочинения: В 6 т. Т.2 /Составитель С.Федоров .- М.: Педагогика, 1988.
6. Сухомлинский В.А. Рождение гражданина //Избр. Пед. Соч.: В 3т. - М., 1979.
7. Волков Г.Н. Педагогика жизни. - Чебоксары, 1989.
8. Алтынсарин Ы. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары. - Алматы, 1994. – 284 б.
9. Құнанбаев А. Білімдіден шыққан сөз. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. - Алматы, 1977. - Т. 1. – 115 б.
10. Аймауытов Ж. Психология. – Алматы: Рауан, 1987, -305 б.
11. Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы, 1989. – 320 б.
12. Жұмабаев М. Педагогика. - Алматы, 1992. -160 б.
13. Наурызбай Н. Научно-педагогические основы этнокультурного образования школьников. Автореф.дис.докт. … – Алматы, 1997.
14. Бөлеев Қ. 12 жылдық мектеп педагогының кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру// Жинақ: «Мектепте құзыреттілік білім беруді енгізу жағадайында педагог кадрларды дайындау» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция, Тараз, 2006
15. Әбілова З., Қалиев С.Қ. Этнопедагогика оқулығы. – Алматы: Қаз.Х.Қ. және ӘТУ, 1999.
16. Табылдиев Ә. Халық тағылымы. - Алматы, 1992.
17. Қалиев С. Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі. - Алматы, 1987.
18. Бөлеев Қ. Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге дайындаудың теориясы мен практикасы. - Алматы, 2001.
19. Ұзақбаева С. Тамыры терең тәрбие. А.,1995.
20. Қожахметова К.Ж. Халықтық педагогиканы зерттеудің кейбір ғылыми және теориялық мәселелері. – Алматы, 1993.
21. Қалыбекова А. Теоретические и прикладные основы народной педагогики казахов. - Алматы, 2005
22. Сарыбеков М.Н., Моделирование профессионально-педагогической деятельности учителя 12-летней школы// сборник материалов Республиканского семинара «Нормативное обеспечение профессионально-педагогической подготовки учителей в условиях подготовки учителей в условиях перехода к 12-летнему образованию».- Тараз,2009
23. Магауова А.С. Подготовка будущего учителя к использованию прогрессивных традиции народной педагогики. Автореф.дисс.к.п.н. ... - Алматы, 1998.
24. Бұзаубақова К.Ж. Құзыреттілік білім беру жағдайында мұғалімнің инновациялық даярлығын қалыптастыру мазмұны // Жинақ: «Мектепте құзыреттілік білім беруді енгізу жағадайында педагог кадрларды дайындау» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция, Тараз, 2006
25. Қоңыратбаева Т. Халық педагогикасы және оны оқу-тәрбие ісіне ендіру жолдары: Автореф. дис. к. п. н. ... - Алматы, 1995.
26. Сейсенбаев Б. Проблемы использования прогрессивных идей и опыта казахской народной педагогики в подготовке детей к школе в семейном воспитании: Автореф. дис. к.п.н. - Алматы, 1987.
27. Төлеубекова Р. Қоғам дамуының жаңа кезеңдеріндегі адамгершілік тәрбиесінің теориялық-әдіснамалық негізі. - Алматы, 2001.
28. Асанов Ж. Студенттердің этнопедагогикалық білімдері мен икемділіктері жүйесін қалыптастырудың дидактикалық негіздері. - Алматы, 2005.
29. Көшеров Н. Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін этнопедагогикалық дайындау жүйесі. Пед.ғыл.канд... дис ... - Тараз, 2000.
30. Кенжахметұлы С. Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. Алматы: Рауан, 1995.
31. Сейдімбек А. Қазақ әлемі.Этномәдени пайымдау.-А., 1997.
32. Бейсенбаева А.А. Пәнаралық байланыс негізінде оқу процесін ұйымдастыру. - Алматы: РБК, 1995.
33. Жампеисова К.К. Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту құралы ретінде. - Алматы, 2002.
34. Жарықбаев Қ.Б. Развитие психологической мысли в Казахстане. Алматы. 1968.
35. Керимов Л.К. Қиын балалармен әлеуметтік жұмыс. – Алматы, 1998. – 129 б.
36. Мұканова Б.И. Педагогические основы взаимодействие учителя и учащихся в формировании социальной активности. - Алматы, 1991. – 28 с.
37. Нұргалиева Г.Қ. Психолого-педагогические основы системы ценностного ориентирования личности //Автореф. дисс. … д. пед. наук. – Алматы, 1993. – 42 с.
38. Ұзақбаева С.А. Тамыры терең тәрбие: оқу құралы. − Алматы, 1995. − 232 б.
39. Хмель Н.Д. Теоретические основы профессиональной подготовки учителя.-Алматы: Ғылым,1998.
40. Нысанбаев Ә. Адам және ашық қоғам. Человек и открытое общество. – Алматы: «Қазақ этнопедагогикасы» бас редакциясы, 1998.
41. Нұрмұратов С., Қадыржанов Р.К., Малинин Г.В. Матаев Г.М., Бисенбаев Ф.К. Система педагогических ценностей населения Казахстана: этнический, региональный, стратный анализ (научно-аналитический доклад). Алматы. Издание Института философии МН-АН РК, 1997. 51с.
42. Сейтешев А.П., Кулдыбаев М.М. Развитие педагогикческой науки и научно-теоретические основы формирования национальных кадров. ЧастьІІ. -Алматы,МП:Кайнар, 1997.257 с.
43. Уманов Г.А. Проблемы работы с педагогически запущенными учащимся. - Алма-Ата, – 1967. - 60 с.
44. Ахметов Т.Ә. Ж.Баласағұнидің «Құтты білік» дастанындағы тәлім-тірбиелік идеялар. Пед.ғ.к., дисс ... – Астана, 2003. – 136 б.
45. Орынбасарова Э.А. Развитие теории нравственного воспитания школьников в истории педагогики Казахстана (60-е г. ХІХ в. –90-е г. ХХ в.) Алматы, 2001.
46. Нұрмұқашева С.О. Әлем және адам. – Алматы, 1994. – 301 б.
47. Көшербаева А.Н. Ж.Баласағұнидің педагогикалық мұраларындағы гуманистік идеяларының дамуы
48. Оспанова С. Казахское этнопедагогическое наследие как фактор духовно-нравственного воспитания студентов вуза. Афтореф. дис...... канд. пед. Наук. - Шымкент, 2006.
49. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы /Егемен Қазақстан. – Астана, 2007
50. Бондаревская Е.В. Ценности и символы национального самосознания в условиях изменяющегося общества. - Москва, 1994.
51. Кушеров Н.М., Телходжаева Н.Б. Халық педагогикасы материалдары негізінде оқушылардың гуманистік көзқарасын қалыптастырудың мазмұндық құрылымы // Жинақ: «Жастардың патриотизмі мен азаматтылығын қалыптас-тыруда тәрбие жүйесін іске асыру: тәжірибе, пробюлемалар, перспективалар» атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференция, Тараз, 2009
52. Сериков В.В. Хрестоматия по истории зарубежной педагогики. - М., 1981. – 324 с.
53. Турганинова Ю.И., Наливкин В.П. Краткая история Коканского ханства. - М.,1984.
54. Якиманская И.С., Краевский В.В. Методология научного исследования. - СПб., 2001.
55. Сухомлинский В.А. Учитель о педагогическом общении. – М., 1987.
56. Амонашвили Ш.А. Размышление о гуманной педагогике. – М., 1995.
57.Загвязинский В.И. Методология и методика социально-педагогического исследования. – М., 1995
58. Фридман Л.М. Педагогический опыт глазами психолога. – М.,1987.
59. Фокин Ю.Г. Преподавание и воспитание в высшей школе. - М.,2002.
60. Шамова Т.И., Третьякова П.И., Капустин Н.П. Управление образовательными системами. –М., 2001.
61. Щуркова Н.Е. Воспитание: новый взгляд с позиции культуры.-М., 1998.
62. Дубинин Н.П. Что такое человек. – М., 1983.
63. Голиков Ю.Я.Эволюция подходов к человеку и технике в пр.научно-техн.прогресса //Психологический журнал.-1993.-Т.13.№4-С.68-74.
64. Шварцман К.Н. Философия и воспитание. – М., 1981.
65. Попков В.А., Коржуев А.В. Теория и практика высшего профессионального образования. М.: Академический проект, 2004.
66. Колесникова Н.А. Педагогическая реальность: опыт межпарадиг-мальной рефлексии. - Санкт-Петербург, 1999.
67. Лихачев Б.Т.Философия воспитания.-М.:Прометей,1995.
68. Кон С. К проблеме национального характера. –М.:Наука, 1971.
69. Изотов М.З. Ценностная и гуманистическая ориентация интеграции соременной науки //Философия. Наука. Общество. - Алматы: Ақыл кітабы, 1997.
70. Фромм Э. Бегство от свободы. - М., 1990.
71. Батишев Г.С., Лебедев Н.Н. К философской проблематике нового педагогического мышления. //Вестник высшей школы.- М., 1989.
72. Зенковский В. Ценности и символы национального самосознания в условиях изменяющегося общества. - Москва, 1994.
73. Тагор Р. . Современные этносоциальные процессы и тенденции их развития в Казахстане //Республика Казазстан: межэтнические аспекты социальных и экономических реформ. - Алматы, 1993.
74. Ушинский К.Д. О народности в общественном воспитании. Пед. Сочинения. Т.2. - М.: Педагогика, 1988
75. Трубецкой Е.Н. Смысл жизни. - М.:Республики.1994,82с.
76. Колесникова И.А. Теоретико-методологические основы современного нового педагогического мышления. //Вестник высшей школы. – М., 1989.
77. Народная педагогика и формирование гуманистических отношений в школе и семье. //Тезисы докладов и выступлений международной научно-практической конференции «Современная школа: проблемы гуманизации отношений учителей, учащихся и родителей».-Часть ІІ.-/Редколегия.-Л.И.Новикова (отв.редактор) и др.-М.: Ротапринт ИТП и МИОРАО.-1993.
78. Возрастная и педагогическая психология. Под ред. А.В.Петровского. - М., 1979. - С 182; - 285 .
79. Ерғалиев І. Формирование духовности человека и философия // Казахстанская философия в конце ХХІ века. Алматы: Ақыл кітабы, 1998.
80. Қапышев А., Колчигин С. Человек и мир: начала новой онтологии //Казахстанская философия в канун ХХІ века. Алматы: Ақыл кітабы, 1998.
81. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. А., 2001.
82. Педагогическая энциклопедия. В 4-томах. М., 2000
83. Құдышева Б.К. Этапы развития педагогической мысли в Казахстане.-Вестник НПИ. АГУ им.Абая.-1993,№12.
84. Омарова С.Б. Казахское этнопедагогическое наследие как фактор духовно-нравственного воспитания студентов вуза. Афтореф. дис...... канд. пед. Наук. - Шымкент, 2006.
85. Қарақозова Ж.К., Хасанов М.Ш. Космос казахской культуры. - А., Еуразия,1993.
86. Сластенин В.А. Педагогическая деятельность и проблема личности учителя. - М., 1993.
87. Коджаспирова Г.М., Коджаспиров А.Ю. История образования и педагогические мысли. – М.: Владос-пресс. 2003.
88. Ожегов С. Словарь русского языка: 70000 слов / под ред. Н.Ю.Шведовой. – 21-е изд., перераб. И доп. – М.: русский язык, 1989.
89. Сластенин В.А., Подымова Л.С. Педагогика: Инновационная деятельность. – М., 1997.
90. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики. - М., 1972.
91. Выготский Л.С. Педагогическая психология. - М.: 1991.
92. Кожевников Н.Н. Педагогика:учебное пособие. - М.:УРАО, 2003.
93. Берин Э. Введение в психиатрию и психоанализ для непосвященных. Симферополь:Ренолее.-1998.-40с.
94. Кларин М.В. Инновационные модели обучения в зарубежных педагогических поисках.-М., 1994.
95. Ұзақбаева С., Кожахметова К. Педагогикалық пәндерді оқытуда қазақ этнопедагогикасының материалдарын пайдалану. – Алматы, 1996.
96. Макибаева С.12 жылдық білім беру жүйесіне көшу барысында педагогикалық құзыреттілікті дамытудың жолдары// Бастауыш мектеп, №2,2010
97. Макишева Г. Оқушылар құзыреттілігін дамытудың алғы шарттары// Қазақстан мектебі, №12, 2010
98. Барсай Б.Болашақ бастауыш сынып мұғалімінің кәсіби-дидактикалық құзыреттілігін қалыптастыру мазмұны// Бастауыш мектеп, №11, 2009
99. Каверина И.И. Реализация компетентностного подхода на уроках в средней общеобразовательной школе// http://www.eidos.ru/2007/0200-5.htm
100. Қалназаров Б. 12 жылдық білім жүйесіндегі технология пәні әдістемелігін жетілдіруге бағытталған төрт ұсыныс// Мектептегі технология, №1,2010
101. Бизакова Ф.А. Жеке тұлғада кәсіби құзыреттілікті қалыптастыру жолдары// Жинақ «Мектепте құзыреттілік білім беруді енгізу жағадайында педагог кадрларды дайындау» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция, Тараз, 2006
102. Телходжаева Н.Б. Оқыту үрдісінде құзырлылық қатынасты қалыптастырудың педагогикалық негіздері // ТарМПИ хабаршысы, №5, 2011
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Қазақстан Республикасында
қабылданған білім беруді гуманитарландыру тұжырымдамасында жалпы адамзаттық
құндылықтар мен Қазақстанның ұлттық ерекшеліктерін ескере отырып, өтпелі
кезеңде гуманитарлық білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың
стратегиясын ұсыну, оның серпінді дамуы мен қызмет атқаруына жағдай жасау
мақсаты көрсетілген [2].
Бүгінгі қоғамда болып жатқан терең әлеуметтік-экономикалық өзгерістер
білім дамуына жаңа ықпалдарды талап етеді, қалыптасқан әдіснама мен
педагогика ғылымының парадигмаларын өзгертуді қажет деп санайды. Білім
беруді дамыту концепциясы тек қана білімнің теориялық ұстанымдарының
жаңартылуына бағытталған, ал реформаның негізгі талаптарына жауап бере
алмауда. Сол себепті Қазақстан Республикасында білім берудің әрбір
кезеңдеріне білім жүйелерінің жетілген жаңа үлгілерін енгізу міндеттелді,
оның ішінде, гуманитарлық тәрбие парадигмасына айрықша назар аударылып
отыр.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігінің 20-жылдығы қарсаңында
қабылданған Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2012
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында еліміздегі білім беру
саясатының негізгі бағыты – гуманистік идеяларға бағдарланған жаңа тұрпатты
білім беру деп тұжырымдалған болатын[1]. Бұл демократиялық даму принципін
негізге алған еліміздің әлемдік білім беру кеңістігіне енуге жасаған
батыл да дұрыс шешімдерінің бірі деп танылуда.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Европалық білім беру кеңістігіне ену
бағытында Болон декларациясына қол қойған Қазақстан білім беру жүйесін
гуманитарландырудың әлемдік тәжірибесі мен қазақ халқының жас ұрпақ
тәрбиесіндегі ұлттық дәстүрлерін зерттеп, оны жас ұрпақты тәрбиелеу
жұмыстарында қолдану қажеттігін өзекті мәселе ретінде қарастырып, оны білім
берудің барлық сатыларында жүргізуді күн тәртібіне отыр.
Қазақстан Республикасында білім беруді гуманитарландыру
тұжырымдамасында жастарға гуманистік тәрбие беру мәселесі жалпы адамзаттық
құндылықтар мен ұлттық құндылықтар мазмұнында қалыптастырылуы тиіс
делінген. Осы тұрғыдан қазақ философтары: Ә.Нысанбаев [45], С.Ақатай [46],
М.Сәбит [47], С.Нұрмұратов [48], А.Қасымжанов [49], т.б. еңбектерінде адам
бойындағы ізгі ниет пен ізгілік қасиеттердің қалыптасуы гуманистік
бағыттылықты көрсетеді десе, педагогтар: А.П.Сейтешев [50], Г.М.Храпченков
[51], Г.А.Уманов [52], Р.Ержанова [53], Л.А.Байсерке [54], Т.Ахметов [55],
Э.А.Орынбасарова [56], С.О.Нұрмұқашева [57], А.К.Меңжанова [58],
Е.З.Батталханов [59], А.Н.Көшербаева [60], С.Оспанова [61], т.б. педагогтар
оқу-тәрбие процесін гуманитарландыру гуманистік тәрбиенің ізгіліктік
компоненттері арқылы жас ұрпақ бойында гуманистік көзқарасты қалыптастыруы
міндетті шарт болуы тиіс деп тұжырымдайды. Онда: Гумандылық – тарихи
алмасатын адами көзқарастар жүйесі, рухани құндылықтарды жеке тұлға ретінде
мойындаушы, оның бостандыққа, бақытқа, дамуы мен өзіндік қабілетті көрсету
құқығы, адам игілігі әлеуметтік институттардың қызметтік бағалау белгісімен
есептелетін, ал теңдік, әділеттілік, адамгершілік принциптері адамдар
арасындағы көңілдің тілектелген нормасы болып табылады – деп айтылған
тұжырымның өміршеңдігін зерттеу маңызды педагогикалық мәселе екендігі
бүгінгі күні есепке алынған.
Гуманизмнің негізгі және оның тәлім-тәрбиелік маңызы туралы құнды ой-
пікірлер қазақ даласындағы ұлы ғұламалар Әл–Фараби[-], Жүсіп Баласағұн[-],
Қожа-Ахмет Иассауи[-], Махмуд Қашқари, Әл-Фарабилердің[-], т.б.
еңбектерінен көрінеді. Сонымен қатар күміс көмей, жезтаңдай ақын-жыраулар
Шалкиіз[-], Доспанбет[-], ұлы ағартушылар Ы.Алтынсарин[-], Ш.Уәлиханов[-],
А.Құнанбаевтың[-] ұлттық құндылықтар жайында жастарды адамгершілікке,
имандылыққа, ізгілікке тәрбиелеу, қазақ зиялылары Ж.Аймауытов,
А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев болашақ ұрпақты адалдық, парасаттылық, шыншылдық
сияқты қасиеттерге тәрбиелеудегі халық даналылығын жоғары бағалаған.
Мектепте Колледж білімгерлерінегумандық тәрбие беру проблемасын
зерттеуде Ш.А. Амонашвили[], В.Н. шацкий[-], Н.Л. Грозденская[], Д.Б.
Кобалевский[-], Н.А. Ветлугина[-], т.б. ауқымды үлес қосса,
қазақстандықтардан Н.Д. Хмель[-], М.Н. Сарыбеков[-], Г.К. Дүйсенбинова[-],
Ш.С. Ахымбекова[-], Б. Махметова[-], т.б. оқу-тәрбие процесін
гуманизациялау туралы көлемді зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Біздің зерттеу тақырыбымыз бүгінгі күнге дейін республика көлемінде өз
деңгейінде ғылыми тұрғыдан толықтай, қарастырылмай келе жатқан
мәселелерінің бірі. Сонда да болса, көрнекті ғалым – психолог Л.М. Божович[-
], А.Г. Ковалев[-], Н.А. Рубинштейн[-], С.А. Мясищев[-], Қ.Б. жарықбаев[-],
А.А.Бейсенбаева[-], С. Қалиев[-], С.А. Ұзақбаева[-], Х.А. Өтешова[-], т.б.
өздерінің зерттеулерінде гумандық қарым-қатынастардың қалыптасып дамуы,
олардың заңдылықтары мен қалыптасу әдістемелерін қарастырған.
Оқушыларда ізгілікті қалыптастыру мәселесіне қатысты А.А
Бейсенбаеваның[-], мектеп білімін ізгілендірудің теориясы мен практикасы,
Х.Т.Наубаеваның[-] балабақша балалары іс-әрекеттерін ізгілендіру мәселесі,
Қ.Т.Әтемованың[-] оқушыларда гумандық қасиеттерін қалыптастыруда мектеппен
отбасының бірлескен жұмысы.
С.А. Ұзақбаеваның[-] халықтық педагогика арқылы гумандық қарым-
қатынастарын қалыптастыру, Г.А.Уманов[-], Л.К. Керімовтердің[-] қиын
балаларды қайта тәрбиелеу арқылы адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру,
Н.Н. Ханның[-] тұтас педагогикалық процесте болашақ ұстаздардың
педагогикалық қарым-қатынастарын тәрбиелеудің келелі мәселелерін зерттеген.
Қоғамдағы әділдікті ешқашанда күштеу, зорлау арқылы жүзеге асыруға
болмайды. Бұл рухани әлемнің заңдылығына қайшы келетін іс-әрекеттер. Тек
адамға біткен ішкі нұрдың күшімен, шыдамшылық пен мойынсұнушылық арқылы
барлық қайшылықты жеңіп шыққанда ғана руханилықтың есігі ашылады. Қаталдық
пен қатыгездіктің арасы жер мен көктей. Ал іштегі жылуы жоқ қаталдық-
қатыгездік деп аталады
Ал, жақсылықтың өзіндік ерекшелігі туралы қазақстандық философ
Қ.Әбішев былай дейді: Жақсылықтың ешбір айнымайтын өлшемі – адамдардың
әлеммен қатынасында да, өзара қатынастарында да олардың ешқашан өшпес
құндылықтар екенін мойындап, олардың жалпы дүние болуының негіздерін
сақтау, қастерлеу және оны бұзатын, оны былғайтын, оны тәрк ететіннің бәрін
де жамандық деп қарау[-] .
Міне, рухани өмірдің талаптарын қанағаттандыру мақсатында жаңа ғасырда
қоғамдық-саяси, әлеуметтік-мәдени салалардың басты бағдары мен құндылықтары
өзгеріп, білім беру жүйесінде ізгілік пен демократиялық ұстанымдар
қалыптаса бастады. Әлемдік білім кеңістігімен үйлесімділікке бет алып
отырған еліміздегі білім берудің жаңа мазмұны басқару жүйесіне тың
жаңалықтар енгізілуін талап етеді.
Осы мақсатта біліктілікті арттыру жүйесін басқаруды білім беру
үрдісіне қатысушы оқушы және мұғалім тұлғасының айналасына шоғырландыру
арқылы тұлғаның бойында ізгіліктік, рухани қасиеттер пайда болатынын жаңа
мазмұнда беру мәселесі көтерілуде.
Қазақ этнопедагогикасының тарихына жасалынған талдау қазақтың ұлттық
мектебінің педагогикалық, психологиялық және ізгіліктік негізі халықтық
тәлім-тәрбиеден, белгілі ақын-жыраулардың дүниетанымдық көзқарасынан бастау
алып Абай Құнанбаев, Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Шәкәрім
Құдайбердиевтің педагогикалық ой-пікірінен жалғасын табатынын көрсетіп
отыр. Олар адамның адам болып қалыптасып, рухани ішкі қуаты кемелденуі,
оның өзіндік мұраттарына жете алуы әркімнің өз мүмкіндігіне байланысты
екенін психологиялық-педагогикалық тұрғыдан дәлелдеп көрсете алған [-].
Солардың ішінде Ы.Алтынсаринның ізгіліктік көзқарас қалыптастыру
туралы пікіріне ерекше тоқталып кеткен жөн. Ол өзінің екі сыныптық
мектептердің меңгерушілеріне жазған нұсқау хатында егер балалар бірдеңені
түсінбейтін болса, онда оқытушы оларды кінәлауға тиісті емес, оларға
түсіндіре алмаған өзін кінәлауға тиіс. Ол балалармен сөйлескенде ашуланбай,
жұмсақ сөйлесуі, шыдамдылық етуі керек. Оқушыларды бағалағанда олардың іске
қатысты сөздерін қарап емес, олардың егістерінің бетіне шыққан жемістеріне,
яғни, оқушыларына қарай бағалау қажет [-].
- Тәлім-тәрбие ғылымына терең үңілген ұлтымыздың
өткізіліп, пісірілмеген күйде берік негіз бола алмайды.
Бұлардың арасынан жақсы, жаманның, алтыны мен мысын
айырып ала білу үшін, тәрбие майданында шынығып ысылған
тарландардың тәжірибелерімен, түрлі ұлттан түрлі
заманда шыққан тәрбие ғалымдарының ойларымен жақсы
таныс болу керек, ... Баланы тәрбие қылу – майданында
ақылмен, әдіспен күресе білетін адам шығару деген
сөз... Тұрмыста түйінді мәселелерді тез шеше білетін,
тұрмыстың тұңғиық теңізін қалың қайратпен кеше білетін,
адамдық жолға құрбан бола білетін, қысқасы, адамзат
дүниесінің керек бір мүшесі бола алатын 4 жаны түгел
кісі қылып шығару ізгіліктік тұжырымдамасын жүзеге
асыруға бағытталған тұлғалық бағдарлы білім берудің
педагогикалық заңдылықтарды талданады.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында жас ұрпақтың тәрбие жүйесін
ізгілендіру мақсатында көптеген зерттеу жұмыстары орындалуда. Атап
айтқанда, оқушылардың, білімгерлердің гуманистік қөзқарасын қалыптастырудың
бүгінгі күйі болашағы туралы Е.З.Батталханов [-], Г.Жылқыбекова [-],
С.Қожаева [-], М.Ералиева [-] Г.Нұрғалиева[-], Х.Рақымбекова[-],
Ғ.Серікбаев [-], Р.Дабылтаева[-] т. б. зерттеулер жасаған.
Алайда, жоғарыда талқыланған жұмыстарда колледж білімгерлерінің жас
ерекшелігіне (15-17 жас) сәйкес олардың гуманистік көзқарасын қалыптастыру
мәселесінің жеткілікті зерттелмегенін аңғардық. Дамудың белсенді фазасында
тұрған колледж білімгерлерінің гуманистік көзқарасын қалыптастыру
мәселесінің өзектілігі мен оның жас ұрпақтың жас ерекшеліктері арасындағы
байланыстың толық қанағаттандырылмайтыны белгілі бір педагогикалық
қайшылықты тудырып отыр. Аталған қайшылықты шешудің көкейкестілігі зерттеу
жұмысымыздың тақырыбын Білімгерлердің гуманистік көзқарасын қалыптастыру
мазмұнын жаңғыртудың теориялық-әдіснамалық негізі (көпсалалы колледждің оқу-
тәрбие үдерісі жағдайында) деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты: көпсалалы колледждің оқу-тәрбие үдерісінде
білімгерлердің гуманистік көзқарасын қалыптастырудың мазмұнын жаңартудың
ғылыми-әдістемелік негізін әзірлеу.
Зерттеу нысанасы: көпсалалы колледждің оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: қазақ этнопедагогикасы құралдарының көмегімен көпсалалы
колледждің оқу-тәрбие үдерісінде білімгерлердің гуманистік көзқарастарын
қалыптастыру мазмұны.
Зерттеудің жұмысының болжамы: егер, қазақ этнопедагогикасындағы жеке
тұлғаның сапалық қасиеттерін қалыптастыру жүйесін ғылыми педагогикалық
тұрғыдан қарастырсақ, онда жеке тұлғаның адами немесе рухани құндылықтарды
қабылдауына қандай да бір арнайы ұйымдастырылған педагогикалық шарт ықпал
ететіні сөзсіз. Бұл педагогикалық шарттар негізінен гуманистік тәрбиенің
ізгіліктік мазмұнын анықтаумен тікелей байланысты болғандықтан көпсалалы
колледждің оқу-тәрбие үдерісінде білімгерлердің гуманистік көзқарасын
қалыптастырудың ізгіліктік мазмұнын жаңғырта аламыз. Бұл шартқа сәйкес жеке
тұлғаның гуманистік көзқарасын қалыптасуы аталған процесті басқару
қызметінің ерекшелігіне тәуелді болады. Бірнеше кезеңді қамтитын осы
процесс жеке тұлғаның гуманистік көзқарасын қалыптастыру әрекеттерінің
рухани құндылықтар мазмұнын, олардың ізгіліктік бағытын тәрбие мақсатымен
сәйкестендірумен анықталынады. Гуманистік көзқарастың бүкіладамзаттық
құндылықтарды қабылдаудың жетекші күші екендігі анықталып, оны
қалыптастырудың жолдары көрсетіледі.
Зерттеу міндеттері:
- көпсалалы колледждің білімгерлердің тәрбие жүйесінің ерекшеліктерін
айқындау;
- көпсалалы колледж білімгерлерінің гуманистік қөзқарасын қалыптастыру;
- көпсалалы колледж мұғалімдерінің білімгерлерде гуманистік көзқарас
қалыптастырудың ізгіліктік мазмұнын анықтап, оның тиімділігін зерттеу
мәселесі бойынша жүргізілген іс-тәжірибелердің жайын зерттеу;
- көпсалалы колледж білімгерлерінің бойына адамгершілік, ізгіліктік
қасиеттерді қалыптастырудың жаңартылған мазмұнын айқындау.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері. Қоғамдағы әділдікті
ешқашанда күштеу, зорлау арқылы жүзеге асыруға болмайтындығы, бұл рухани
әлемнің заңдылығына қайшы келетін іс-әрекеттер екендігі, тек адамға біткен
ішкі нұрдың күшімен, шыдамшылық пен мойынсұнушылық арқылы барлық қайшылықты
жеңіп шыққанда ғана руханилықтың есігі ашылатыны туралы философиялық және
этнопедагогикалық білімдерге сүйендік.
Қазақстандық философ Қ.Әбішевтің: Жақсылықтың ешбір айнымайтын өлшемі
– адамдардың әлеммен қатынасында да, өзара қатынастарында да олардың
ешқашан өшпес құндылықтар екенін мойындап, олардың жалпы дүние болуының
негіздерін сақтау, қастерлеу және оны бұзатын, оны былғайтын, оны тәрк
ететіннің бәрін де жамандық деп қарау деген тұжырымы зерттеу жұмысымыздың
әдіснамалық негізі болып табылады.
Және тәрбие жүйесінде тәрбиеленушінің жас және дара ерекшеліктерін
еспке алу қажеттігі туралы ғылыми психологиялық және педагогикалық
ілімдерге сүйене отырып, 15-17 жасар колледж білімгерлерінің рухани
өмірінің талаптарын қанағаттандыру мақсатында жаңа ғасырдың қоғамдық-саяси,
әлеуметтік-мәдени салаларының басты бағдары мен құндылықтарының өзгеруі,
білім беру жүйесінде ізгілік пен демократиялық ұстанымдардың жаңа
мазмұндары қалыптасуы туралы, әлемдік білім кеңістігімен үйлесімділікке
бет алу жөніндегі жаңалықтарды енгізілу қажеттілігі негізге алынды.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша педагогикалық,
психологиялық, философиялық, әдеби, ғылыми-әдістемелік еңбектерге теориялық
талдау жасау; типтік жоспарларын талдау және салыстыру; педагогикалық
эксперимент жұмысы; эксперимент нәтижесін бастауыш сыныптарда қолдану.
Зерттеудің теориялық мәнділігі: Жеке адамның жан-жақты дамуында дене
тәрбиесінің алатын орны ерекше, өйткені адамның физиологиялық және
психикалық дамуы дене қуаты мен оны реттеп-басқаруға тікелей тәуелді.
Сондықтан дене тәрбиесін қалыптастыруда әрбір адамның даралық ерекшелігінің
көрсеткіштері болып табылатын табиғи дене қуаты мен психикалық дамуы
негізінде оқу-тәрбие процесін ұйымдастыру нәтижелі болады деп саналады.
Жеке тұлға қалыптастыру және дүниетанымдық бағдары мен көзқарасын
қалыптастыру теориясы туралы философиялық, ғылыми психологиялық және
педагогикалық әдебиеттерге талдау жасалынды. Н.Леонтьевтің тұлға
қалыптастыру, Я.Гальпериннің ақыл-ойды сатылап қалыптастыру, Г.Выготскийдің
Дамудың жақын зонасы теориясы, оқыту процесін ұйымдастыру формалары
туралы ұстанымдары зерттеудің теориялық негізі болды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: тәрбие жүйесінде тәрбиеленушінің
жас және дара ерекшеліктерін есепке алу қажеттігі туралы ғылыми
психологиялық және педагогикалық ілімдерге сүйене отырып, 15-17 жасар
колледж білімгерлерінің рухани өмірінің талаптарын қанағаттандыру
мақсатында жаңа ғасырдың қоғамдық-саяси, әлеуметтік-мәдени салаларының
басты бағдары мен құндылықтарының өзгеруі, білім беру жүйесінде ізгілік
пен демократиялық ұстанымдардың жаңа мазмұндарының қалыптасуы туралы
білімдік мазмұн анықталып, колледждің оқу-тәрбие үдерісінде қолданылды.
Олар кешен түрінде колледж білімгерлерінің әлемде кең дамыған
педагогикалық ойдың екі бағытын – үлкендердің бедел-абыройына және
балалардың бағыныштылығына негізделген авторитарлы ағым, шәкірт құқығы мен
еркіндігін құрметтеуші – гуманистік ағымның мазмұндық ерекшелігін
көрсететін оқу құралы болып дайындалды.
Колледж жасындағы білімгерлердің гуманистік көзқарасын
қалыптастырудағы ізгіліктік мазмұн мен оны жүзеге асырудың тиімді форма-
лары туралы зерттеу жасалынып, алынған нәтижелердің тиімділік дәрежесі
тексерілді. Алынған нәтижелер колледждің оқу-тәрбие үдерісіне енгізіліп,
арнайы апробациядан өтілді.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- колледж білімгерлерінің жас ерекшелігін есепке ала отырып, олардың
тәрбие жүйесінің гуманистік мазмұнын жаңғыртудың өзектілігін ғылыми-
теориялық тұрғыдан негіздеу;
- әлемдік және ұлттық педагогика ғылымының озық тәжірибелеріне сүйене
отырып, колледж білімгерлерінің гуманистік көзқарастарын қалыптастырудың
мазмұнын жаңғыртуға қойылатын талаптар;
- қазақ этнопедагогикасының білімгерлердің гуманистік көзқарасын
қалыптастыру потенциалы және оны колледждің оқу-тәрбие үдерісінде қолдану,
оның тиімділігін зерттеу жұмыстарының нәтижелері.
Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы:
Зерттеу нәтижелерінің дәйектілігі автордың екі ғылыми мақаласында
баяндалып, ғылыми жинақтарда (Тараз,2012ж., Педагог имиджін қалыптастыру:
теория, практика және перспектива Халықаралық ғылыми-практикалық
конференция) жарық көрген. Зерттеу барысында алынған ғылыми тұжырымдар мен
мәліметтер теориялық және практикалық тұрғыдан негізделген. Қол жеткізген
нәтижелердің педагогика ғылымының зерттеу бағыттарына сәйкестігі толық
расталған.
Зерттеу орны: Тараз қаласы, М.Х.Дулати атындағы ТАРМУ-нің көпсалалы
колледжі.
Зерттеу кезеңдері:
1-ші кезеңде (2010-2011 жж.)- зерттеу тақырыбының өзектілігі ашылып,
ғылыми-теориялық ұстанымдар мен тұжырымдар негізінде жетекші идея
анықталды. Көпсалалы колледждің оқу-тәрбие жүйесінде тәрбиеленушінің жас
және дара ерекшеліктерін есепке алу қажеттігі туралы ғылыми психологиялық
және педагогикалық ілімдерге сүйене отырып, 15-17 жасар колледж
білімгерлерінің рухани өмірінің талаптарын қанағаттандыру мақсатында жаңа
ғасырдың қоғамдық-саяси, әлеуметтік-мәдени салаларының басты бағдары мен
құндылықтарының өзгеруі, білім беру жүйесінде ізгілік пен демократиялық
ұстанымдардың жаңа мазмұндарының қалыптасуы туралы білімдік мазмұнды
жаңғырту қажеттігі анықталынды.
2-ші кезеңде (2011-2012 жж.) - әлемдік және ұлттық педагогика ғылымының
озық тәжірибелеріне сүйене отырып, колледж білімгерлерінің гуманистік
көзқарастарын қалыптастырудың мазмұны жаңартылып, оның тиімділігі арнайы
ұйымдастырылған педагогикалық экспериментте тексерілді, оның тиімділік
дәрежесі анықталды. Зерттеу нәтижелері жинақталып, өңделді және қорытынды
тұжырымдама дайындалды.
Диссертация құрылымы: Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен, алты
параграфтан және жалпы қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен
тұрады
.
1 Бастауыш сынып оқушыларының гуманистік көзқарасын қалыптастырудың
теориялық негіздері
1.1 Гуманистік көзқарас қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық
негіздері
Ғаламдық жаһандану жағдайындағы жаңа қоғамда орын алған iрi
экономикалық өзгерiстер мен технологиялық жетiстiктер – қоғам дамуының
қозғаушы күшi болып табылатын бiлiм жүйесiне орасан ықпалын тигiзiп отыр.
Әлемдiк қауымдастықтың бiртұтас бiлiм кеңiстiгiн қалыптастыруға бағытталған
ортақ мүддеге барынша әрекеттенуi – жалпыадамзаттық және ұлттық
құндылықтарды бойына сiңiрген саналы һәм парасатты тұлғаны тәрбиелеу
қажеттiгiн де алға тартып отырғаны шындық.
Ел Президентiнiң сөйлеген сөзінде: “..Барлық дүние мектептен
басталады. Сондықтан 2015 жылдан бастап 12 жылдық жалпы орта білім беретін
жүйеге көшіп, педагогтардың профессионалдық деңгейі мен жаңа оқулықтар мен
білім технологиялардың сапасын арттыруымыз қажет.”,- деп, атай келе
“Қазақстан – 2030” бағдарламасында: “...бiздiң жас мемлекетiмiз өсiп-
жетiлiп кемелденедi. Бiздiң балаларымыз бен немерелерiмiз онымен бiрге ер
жетедi. Олар өз ұрпақтарын жауапты да жiгерлi, бiлiм өресi биiк, денсаулығы
мықты өкiлдерi болмақ [1].
Қазақстан Республикасында қабылданған білім беруді гуманитарландыру
тұжырымдамасында (1994) жалпы адамзаттық құндылықтар мен Қазақстанның
ұлттық ерекшеліктерін ескере отырып, өтпелі кезеңде гуманитарлық білім беру
саласындағы мемлекеттік саясаттың стратегиясын ұсыну, оның серпінді дамуы
мен қызмет атқаруына жағдай жасау мақсаты көрсетілген [2].
Қоғамды демократияландыруды мақсат ететін гуманитарлық білім және
тәрбие беру адамдардың әлеуметтік-экономикалық мінез-құлқына, этносаралық,
әлеуметтік-топтық, мемлекетаралық қатынастардың жай-күйіне тікелей ықпал
етеді, жаңа артықшылықтар берілетін құндылықтар жүйесін және азаматтардың
өмірлік бағдарын, ізгілікті қоғамның рухани бітімін қалыптастырады.
ХХІ ғасырда өркениетті дамудың талабы – қоғамды ізгілендіру, яғни
әлеуметтік қатынастарды ұйымдастырудың тиімді нысандарына қол жеткізуіне
байланысты болып отыр. Ізгілендіру мақсатына жету құралы – зиялылықты
қалыптастыруды, сезім, көңіл-күй мәдениетін тәрбиелеуді, өмірлік
құндылықтар мен бағдарлардың белгілі бір жүйесін орнықтыруды көздейтін сан
қырлы процесс – гуманитарландыру болып табылады. Өйткені біз ертеңгі күні
өзіміз қалыптастыратын қоғамда өмір сүретін боламыз, сол себепті болашақ
балаларымыз гуманистік көзқараста тәрбиеленгені тиімді болмақ.
Гуманизм (лат humanus—адамгершілік) адамгершілік, адамға деген
сүйіспеншілік идеясын бейнелейтін қөзқарас. Гуманизм (адамгершілікті) --
әлемде адамды ең жоғары құндылық деп таныған біртұтас теориялық
тұжырымдама. Бұл тұжырымдаманың басты ережесі тұлға қадір-беделін қорғау,
оның еркіндігін тану және мойындау, бұл үшін қолайлы (өмірлік, еңбектік,
оқу және т. б.) жағдайлар түзеп беру. Гуманизм – бұл жалпы адам болмысының,
сонымен бірге әрбір жеке тұлғаның әмбебеп маңыздылығын қолдау- қуаттау
беретін идеялар мен құндылықтар жиынтығы. Құндылықты бағыт-бағдар және
нұсқау көрсетпелер жүйесі ретінде гуманизм қоғамдық мұратқа айналып отыр.
Адам өзінің ойына, әрбір ісіне баға беріп отырады. Ізгі ойы, ізгі ісі,
адамда жағымды сезім туғызады. Адамға пайда келтіретін жағымды ой мен істі
ізгілік деп білеміз. Адам ойының және ісінің ізгі, не болмаса жауыз болуына
қарап, сол ой мен іске іштен баға бергенде болатын жағымды не жағымсыз
сезімдер мінез-құлық сезімдері деп аталады [98, Б 134].
Адамға қалай болса, қашан болса, пайда келтіретін ой мен іс – ізгілік
деп аталады. Ізгілікке ұмтылу, жауыздықтан безу адамның жаратылысының
өзінде бар нәрсе. М. Жұмабаев ағамыз айтқандай бастауыш сынып оқушыларының
бойына ізгілік сезімін ояту бұл ұстаздар қауымының алдында тұрған үлкен
міндет деп ойлаймын. Ізгілік арқылы біз оқушыларға жаманнан жиреніп,
жақсыдан үйренуге тәрбиелейміз. Баланы тәрбиелейтін ұстаздар қауымы
болғандықтан, балаларға ізгі ісін көрсете біліп, ізгі сөздер айтуға
тәрбиелеу қажет деп ойлаймын. Себебі, сол бір ізгі сөздің артында балаларда
үлкенді сыйлау мен құрметтеу арқылы баланың бойында адамгершілік, ізгілік
қасиеттері дамиды. Барша кезеңдері педагогтар қауымы гуманистік тәрбиемен
дүниені қайта жасау үмітін ешбір жоғалтқан емес. Егер барлық адамдар
қайырымды, адал, әділетті болған жағдайда, олар арасындағы дау-дамай
өршімей, соғыс, қақтығыс, қарсы тұру, себептері әлдеқашан жойылған болар
еді. Бірақ бұл үшін адамның өзін өзгерту қажет. Мұның бірден-бір жолы –
тәрбие. Бүгінгі заман бағытын жұмсартып, бала пайдасына орай гуманистік
тәрбиеге бет бұрады. Бірақ мектепті ізгілендіру істері әлі орнына қойған
жоқ, бұл бағыттағы ұнамды істер жүргізілуде.
Гуманистік педагогика – бұл өз мүмкіндіктеріне орай тәрбиеленуші
балаларды оқу-тәрбие үдерісінің белсенді, саналы, тең құқықты қатысушылары
ретінде танытатын ғылыми теориялар жүйесі. Гуманизм тұрғысынан тәрбиенің
ізгі мақсаты - әрбір тәрбиеленушіні іс-әрекеттің , таным мен қатынастың
толыққанды субъекті деңгейіне көтеріп, еркін, өзіндік басқарымға ие тұлғаны
баулу. Тәрбиелік үдерістің гуманизациялық өлшемі тұлғаның өз мүмкіндіктерін
іске асыра алу дәрежесімен, оған берілген барша табиғи нышандардың
ашылуымен, оның берілген барша табиғи нышандардың ашылуымен, оның
еркіндікке ұмтылу қабілеті мен жауапкершілігі және шығармашылығы
бағаланады. Гуманистік педагогика басты назарда тұлғаны ұстайды. Оның
өзіндік белгілер: басты назар ақпарат көлемі мен нақты ептіліктер және
дағдылар дамытудан гөрі, тұлғаның психикалық, тән-дене, ақыл-парасат,
адамгершілік және басқа да инабаттық-ізеттік сапаларын дамытудың
маңыздылығын алға тартады; бар күшін әрқилы оқу және тұрмыс жағдайларында
өз таңдауына қабілетті еркін, дербес ой толғастырып , іс-әрекетке келе
алатын тұлға азамат – гуманист қалыптастыруға шоғырландырады; оқу-тәрбие
үдерісін жаңаланған бағдарламаларға келтіруде табыстарға жету үшін қажетті
ұйымдастыру шарттарын қамтамасыз ете алады.
Оқу-тәрбие үдерісін гуманизациялау – оқушыға болған педагогикалық
үстемдігімен танылған, педагог пен оқушы арасындағы қалыпты ізгілікті
қатынастар орнату мүмкіндігін жоққа шығарған әміршіл педагогикадан бас
тартып, оқушылардың тұлғалық еркіндігі мен жеке іс-әрекетіне аса жоғары мән
беретін тұлғалық бағдарлы педагогикаға бет бұрыс. Бұл үдерісті
ізгілендірудің басты мақсаты – оқушылардың оқымауына, өз мүмкіндіктерінен
төмен оқуына , тәрбиелік істердің бейтарап қатысушысы немесе бұрқып тасыған
өмірдің сырттай бақылаушысы болып қалуына мүмкіндік бермейтін жағдайлар
жасау. Гуманистік педагогика әрдайым мектепті оқушыға икемдестіру
тарапында, балаға қолайлы жағдай түзіп, оның психологиялық қауіпсіздігін
қамтамасыз етуге ұмтылады.
Гуманистік педагогиканың талаптары:1). тәрбиеленушіге адамгершілік
қатынас; 2). баланың еркіндігі мен құқына құрмет; 3). Оқушы күшіне сай және
түсінікті талаптар қою; 4). тәрбиеленушінің қөзқарас – бағытын, тіпті ол
қойылған талаптарды орындауға қарсылық білдірген жағдайда да – сыйлай білу;
5). балаға шынайы болмысын танытуға мүмкіндік жасау; 6). тәрбиеленушінің
санасына тәрбиенің нақты мақсаттарын жеткізе білу; 7). бала тәрбиесіне
қажет болған сапа-қасиеттерді зорлықсыз қалыптастыру; 8). тұлға намысы мен
беделіне нұқсан келтіруші әдістерді қолданбау; 9). Баланың өз наным-
сенімдеріне қайшы келетін сапа-қасиеттерден бас тарту құқын тану.
Адамдар құқы жалпы декларациясының бірінші бабы. Барлық адамдар бедел
және құқық тұрғысынан еркін және тең. Олар ақыл-парасатты және намысты,
сондықтан да өзара туысқандық рухында қатынас жасауы тиіс -- деген
тұжырымды алға тартады. Тәрбиеленушілерде, осыдан, қорыққан, үріккендерді
емес – тәуелсіз, еркін тұлғаны танып, тәрбиеші педагог оның үстінен ала
таяқ орнатып, күш көрсету ниетінен бас тартады, нәтижеде өз
тәрбиеленушісімен бірлесе өздерінің жарқын болашағы үшін қосылып ат
салысады [3].
Педагогикалық-психологиялық тұрғыдан алып қарағанда жастар арасындағы
қарым-қатынастар мен іс-әрекеттердің ізгілікке негізделуі үлкендердің
үлгісімен ұлттық тәлім-тәрбиеге тіреледі. Олардың ар-намысы, мейірімділік
пен парасаттылық, адамды сүйе білу, жеке бастың ар-ұжданын, еңбегін
қадірлеу т.с.с. шынайы адамгершілік қасиеттері қазіргі және болашақ ұрпақ
бойына табылу үшін жеке тұлғаны дұрыс қалыптастыру жолын іздестіру керек.
Оқушының жеке басының рухани дамуының дұрыс болуы үшін, оның іс-әрекеттерін
(оқу, білім алу, тәрбие, даму, қалыптасу) жан-жақты жетілдіру арқылы
біртіндеп дамыту көзделеді. Рухани даму тұлға қалыптастырудың өзегі болып
табылады. Сондықтан адамның өмірдегі орнын, атқаратын міндеті мен қоғам
алдындағы жауапкершілігін, қоғамдағы әлеуметтік өзгерістерді дұрыс түсініп,
еркін араласуын қамтамасыз ету, бүгінгі күннің өзекті мәселесі.
Ертедегі Шығыс және Еуропа философтарының еңбектерінде маңызды орын
алады. Бұл гуманистік ақыл-ой ғұлама ғалымдар мен қоғам қайраткерлерінің
есімдерімен байланысты, атап айтқанда әл-Хорезм, әл-Фараби, әл-Бируни, Ибн
Сина, Омар Хаям, Ж. Баласағұни, М. Қашғари, С.Сарайи (Шығыс). Олардың
гуманистік идеясы гуманистік педагогиканың әрі қарай дамып, қалыптасуына
негіз болды. Я.А. Коменский, Ж.Ж. Руссо, К.Д. Ушинский, Я.С. Рогебашвили,
ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақтың ұлы ағартушылары: Ш. Уәлиханов,
Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев.
Педагогикалық мұрадағы гуманистік идеялар 20 – 30 жылдардағы
педагогтардың еңбектерінде айқын көрініс тапты. Мәселен, А.В. Луначарский,
А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, М. Дулатов, Ш. Құдайбердиев. Бұл ғалымдардың
еңбектерінде гуманистік тәрбие педагогика ғылымындағы ең нәтижелі жүйе
ретінде жобаланып, болашақ ұрпақтың гуманистік жолы болып қарастырылған.
Алайда 30-шы жылдардағы қоғамдағы басқарудың әкімшілдік-әміршілдік бағыты
тәрбиенің гуманистік негізін тығырыққа тіреді. Жеке адам тәрбиесін, оның
проблемасы даурықпа сөзге айналды.
Қазіргі қоғамның жаңару бағыты, әрбір ұрпақтың жеке тұлға болып
қалыптасуында гуманистік тәрбие шешуші фактор болуы заңдылық. Сондықтан
қазіргі заманның педагогика ғылымында адамның қарым- қатынасында гумандық
қасиетті қалыптастырудың ең тиімді мүмкіндіктерін, жолдарын зерттеу,
қарастыру басты мәселеге айналып отыр. Адамдық тұлғаның бейнесі
көрсеткіштерінің бірі – гумандық қасиет болуы, бүкіл адамзаттық
құндылықтардың біріне саналады.
Осыған орай соңғы жылдары ТМД және егеменді Қазақстан Республикасы
көлемінде адамгершілік проблемасы, гумандық қатынастарды зерттеумен
шұғылданып келе жатқан көрнекті ғалымдар, педагогтар мен психологтар
баршылық. Одақ көлемінде З.Васильева, М.Г.Тайчинов, И.А.Кайров және т.б.
Қазақстан Республикасында Л.В.Руднева, Ғ.Жүнісова, Б.Д. Қисықова.
Сонымен қатар арнайы гуманизм проблемасының жалпы философиялық және
этикалық аспектісін (Н.М. Бередной, А.А. Задорный, С.Ф. Збандуто, О.С.
Богданова) және мектеп оқушыларында гумандық қарым-қатынасты
қалыптастырудың педагогикалық - психологиялық негізін (Н.Н. Тарасевич, А.В.
Скиндер, К.М. Монич, М.Н. Аплетаев, М.А. Вейт және т.б.) зерттеумен
көптеген ғалымдар шұғылданып келеді. Білімдер жүйесін қалыптастыру
процесінде адамды жеке тұлға етіп дайындауда пәнаралық байланыстың алатын
орны ерекше. Осы орайда пәнаралық проблемасының философиялық,
психологиялық, педагогикалық бағыттарын анықтау арқылы оқушыларда гумандық
қатынасты тәрбиелеу мәселесін зерттеу - қазіргі дидактиканың өте маңызды
бағыты.
Қазіргі кезде әлі де болса шешімін таппаған, күрделі зерттеулерді
қажет ететін мәселелердің бірі – адамдар арасындағы гумандық қарым-
қатынастарды қалыптастыру болып отыр.
Өсіп келе жатқан жеткіншектерімізді мәденитетті, парасатты, білікті,
көрегенді етіп тәрбиелеу – олардың дүниетанымын жоғарғы азаматтық деңгейде
дамытып, қоғамымыздың ілгерлеу процесіндегі адам факторын жандандыру,
ұлттық намысын қозғап, кез – келген парасатты азаматтардың, оның ішінде
ұстаздардың ізгілікті ісі деп ойлаймыз. Олай болса, Елбасының Қазақстан
халқына жолдауы, осы жолдаудағы 2030 жылға дейінгі дамуымыздың ұзақ
мерзімдік стратегиясы аса маңызды құжат болып табылады [4].
Бұл мемлекет басшысының салиқалы ой тізбегінен өткен жай, әлемдік
өркениет дамуының қырын-сырын оқып, зерттеп жүйелеген көрегендік саясатының
толық қанды жемісі болмақ. Осы тәуелсіздігіміздің баянды болуы жолында
барынша еңбек етіп, елімізді өркендетіп, гүлдендіру, ”Мен Қазақстанның
азаматымын” – деген ұлтжанды отандастарымыздың ардақты да, асқақ борышы
болмақ. Сондықтан да, өсіп келе жатқан жас ұрпақтарымыздың жан-жақты ойлай
білетін, өз елінің, халқының қамын жейтін, қоғамды алға қарай дамытатын
адамгершілігі мол бүлдіршіндерін дайындауымыз керек. Сол себепті де, білім
беру саласында жұмыс істейтін педагогтарымыздың алдында үлкен міндет, ауыр
жүк тұр. Өйткені, қазіргі оқушыларға егемен еліміздің болағашына, өтпелі
кезеңнің көлеңкелі жақтарын ескере отырып, оған мойын ұсынбай, алдымызда
тұрған нарықтық экономика жағдайында мазмұнды, әрі сапалы білім беру біздің
аса жауапты міндетіміз. Мектепте мұғалімдер, үйде ата-ана, қоғамдық орында
жұртшылық болып болашағымыздың оқу-тәрбие жұмысына белсене араласу -
қазіргі кезеңдегі бірінші орынға қойылған мақсат, себебі, білімсіз,
ғылымсыз ешбір қоғам алға жылжымайды, дамымайды.
Еліміз өркендесін десек, дүние жүзіндегі озық елдердің қатарына
жетеміз десек, қазіргі ұрпаққа беретін біліміміз, тәрбиеміз соған лайықты
болуға тиіс.
Қоғамның тарихи даму кезеңі адамгершілік тәрбиесінің проблемаларын
үнемі жаңа адам тәрбиелеу міндеттерімен байланысты болып келгенін
дәлелдейді.
Сол себепті де, ең алдымен адамның рухани жан дүниесін, асыл сезімін,
адамгершілік парызын, сұлулық талғамын қоршаған ортаға гумандық қатынасын
қалыптастыру келелі мәселелердің бірі болып саналады.
Негізінде, гумандық дегеніміз – мінез-құлық дағдылары мен әдеттерін,
моральдық сананы мақсатты қалыптастыру немесе тәлім–тәрбиенің ықпалды
әсерімен моральдық сананы қалыптастырудың этикалық білімділікті,
адамгершілікті қасиеттерді дамытудың сара жолы.
Сонымен, адамгершілік міндеті өзі өмір сүріп отырған кезеңдегі қоғам -
көрініс тапқан. Мұнда қаған балаларының есімдері Күн, Ай, Жұлдыз, Көк, Тау,
Теңіз болып аталуының өзі осы табиғатпен байланыс, үйлесімділікті адамның
басты қасиеті деп ұғынуынан болса керек.
Біз гумандық қасиеттерге адам бойындағы ізгі қасиеттер жататынын
көреміз. Адамның өзіндік ой – пікір, көзқарас, мінез-құлық, іс-әрекеті
бүкіл ортамен қарым - қатынасы арқылы көрінеді. Гумандылық анықтамасы әр
дәуір арқылы беріліп келеді. Ежелгі дәуір ойшылдары да гумандылық туралы
өздерінің түйінде ойларын келтіріп отырған. Бұл ерекшелік ауыз әдебиеті
үлгілеріне де тән. Енді солардың кейбіріне назар аударарлық. “Ер Төстік”,
“Тазша бала”, “Алдар көсе”, “Жиренше”, т.б. Сондай ертегі, аңыздардағы
ұнамды кейіпкерлердің барлығы да әділдік, ізгілік, адамгершілік жолындағы
іс-әрекеттерімен бағалы. Ал “Алпамыс”, “Қобыланды”, “Қозы көрпеш – Баян
сұлу”, т.б. жырларда ел мүддесін көздеген ерлік пен кіршіксіз махаббат
тақырыбы арқылы ізгілік арқауы тартылған. Мақал-мәтел, жұмбақтар да адам
бойына игі қасиеттер дарытумен бірге айнала қоршаған ортаны тани білуге,
онымен үйлесімді өмір сүруге үйрететін ізгі тәрбие құралы болып табылады.
Ғылымды дамытуда орасан зор еңбек етіп, мол үлес қосқан ғұлама ғалымдардың
үлкен шоғыры орта ғасыр заманында Таяу және Орта Шығыста тұрған халықтардан
шыққаны белгілі [7].
Егер ілгерідегі шығармалар шамандық салт-санасына жазылған болса, Қожа
Ахмет Иассауи шығармалары бүкіл түрік әлеміндегі суфизмнің шыңы болып
табылады. Ол, өз еңбектерін шағатай тілінде жазған. Ойшыл ғұлама ислам
дінін түркі тілінде насихаттауды мақсат ете отырып, бұл дүниенің алдамшы
байлығына бой алдырмауға, астамшылдыққа ұрынбауға шақырады, имандылық
негізіндегі ізгілікке үндейді. Қадір-қасиет, жетімдерге аяушылық,
жанашырлық көрсетіп, қайырымды, мейірімді бол дейді. Діні қатты
қатыгездерден түңілгендігін білдіреді. Ізгілік діні – Алланың ақ жолын
ұстану деп ұғынады. Оның шәкірті Сүлеймен Бақырғани да ізгілік ұғымында өз
ұстазымен үндес, сарындас. Оның “Хакім ата” (яғни Бақырға кітабы ұстаз
идеясын заңды жалғастырушы болып табылады. Мұнда суфистік дәстүр
негізіндегі шарапқа құштарлық байқалады. Бұл жердегі “шарап” ішімдікті
емес, құдайды тану жолын бейнелейді. өйткені софылар Алланы ақыл көзімен
емес, шарап ішкендей қызулықпен, ғашықтық, жүрекпен таниды. Сондықтан да,
ізгілік арнасы осы сезімге сияды.
Махмұт Қашқари кішіпейілділік ұлылықтың, ал тәкаппарлық ақылсыздықтың
белгісі деген ой арқылы гумандылыққа қатысты іс-әрекеттерді мінез-құлық,
көзқарастарымен байланыстырады.
Соңғы кездері “гуманизм” ұғымы көне түркі әлеміндегі “Жуан мәрттік”
ұғымы негізінде қарастырыла бастады. Бұл сөз көне парсы тіліндегі “Жувон
жігіт”, “Мәрд - жомарт” деген сөздерінен алынған. Тіліміздегі “Жомарт” сөзі
де осы “Жуан мәрт” сөзінің өзгерген түрі. “Жуан мәрттік” ұғымына М.Әуезов,
М.Мырзахметов, т.б. ғылыми тұрғыдан назар аудара бастады. Бұл ұғым Жүсіп
Баласағұнидың “Құтты білік” дастанында айтарлықтай көрініс береді. Онда
әділет, бақыт, ақыл, қанағат сынды этикалық төрт ұғымды соларға сәйкес
Күнтуды, Айтолды, Ұғдырмаш аты төрт кейіпкер алынады. Солардың өзара
сөздері мен қарым-қатынасы арқылы моральдық ұғымдар төркініне ой жүгіртеді.
Кейіпкердің үшеуін - әділдік, ақыл, бақытты – адам бойындағы ең негізгі
қасиеттер қатарына жатқызады [6].
Бұлар үнемі ізденіс, ұмтылысты қажет ететін қасиеттер. Мұндағы саналы
іс -әрекет ақылды, шындық, ақиқат жолы әділдікті, ал еңбектің игілікті
нәтижесі одан әргі ізденіс, ұмтылысқа талпындыратын бақытты бейнелейді.
Жуан мәрттіктің мұндай үш сипаты Кейқауыстың “Кабуснама” (1082-1083)
кітабында да бар. Онда: “Адамның адамдық сипатын білдіретін үш нәрсе бар.
Бұл үшеуінің бірі – ақыл, екіншісі – тұрақтылық, үшіншісі – жомарттық”, -
деп көрсетіледі.
Атақты ұлы неміс ақыны Гете: “Шығыста әйгілі жеті ақын бар, сол
жетеудің ең осалының өзі менен мықты”, - деп, Шығыс ғұламалары жөнінде әдеп
сақтағаны сияқты, бұл бағалау мәселенің арғы жағы тек шындық екені бізге
аян. Ертеректегі тарихқа көз салсақ, адам балаларының сырын түсініп, өнер
мен ғылымда дамытуда Шығыс пен Батыс халықтарының қосқан үлесі көп. Әсіресе
Омар хаямның, жәмшид Кемидің (математиканы), Әл – Фарабидің (филосафиялық -
ғылыми еңбектері) гуманистік көзқарастары көп. Шығыс ғылымымен сусындаған
мәдени байлыққа ие болған Бируни, Әбу Әли Ибн Сина, Ұлықбек (өзбек
ағайындар) еңбектерін де білеміз. Бұл ғұламалар гуманизм туралы ежелден –
ақ айтып келе жатыр. Осыған орай біз, өз зерттеу жұмысымызды Әл-фараби
еңбектерінен талдаудан бастауды жасадық.
әл-фараби араб еліне барған сапарында ол арабтардың тұңғыш философы,
ұлы ғалым Әл-кинди мен (800-879) танысып, оның геометрия, астрономия,
психология, музыка, т.б. еңбектерімен танысып шықты. (Орта Азия мен
Қазақстанның ұлы ғалымдары қазақ мемлекет баспасы. Алматы, 1964). әсіресе,
фарабиге ұнағаны, алдымен Әл-Кинди музыканы дәл білім мен ғылымды
табиғаттың өзінен бақылаудан іздейді де, сол бақылаудың нәтижесі ақыл-ойдың
таразысына салып шешеді. Басқа сөзбен айтқанда, дүниетануда бірінші орынға
ол адамның ақыл-парасатын қойған ғалым. Осы тұрғыдан келіп ол адамның ақыл-
қабілетін төрт түрге бөледі.
1. Алғыр ақыл;
2. Сылбыр ақыл;
3. Табынышты ақыл;
4. Көлгір ақыл;
Адам-жанды дүниенің теңдесі жоқ туындысы, оның жануарлардан негізгі
айырмашылығы ақыл-парасатпен, сөйлей алу қабілеті, өнерімен, белгілі бір
кәсіппен айналысуында.Адам қоғамнан, түрлі топтардан тыс өмір сүре алмайды
, оның бар тіршілігі адам қауымының арасында өтеді. Жеке адам өзінің тілек
талпынысы мен мұң-мұқтажын жеке жүріп қанағаттандыра алмайды. Сондықтан, ол
басқа адамдармен қарым-қатынасқа түседі. Өйткені, жекеленген адамның тәні
де, жаны да ойдағыдай дамымайды.
Ұлы ойшылдың еңбектерінде бала психикасының қалайша дамып жетілгендігі
жөніндегі де қызғылықты пікірлер көп. Баланың жасы өскен сайын оның ақылы
да, яғни тәнімен бірге жаны да өсіп отырады. Осыған байланысты – “Адамның
адамгершілік, имандылық қасиеттері де оның өмірден алатын тәжірибесінен,
үлкендердің жақсы өнегесінен туындайды. Адам дүниеге ақылды, не ақылсыз,
зұлым, не ақ ниетті болып келмейді, мұның бәрі де жүре пайда болады” деген.
“Адамдар – деп жазды Фараби, бақытты болуы үшін біріне-бірі көмектесіп
отыру мақсатымен бірлескен қала – ізгі қала болады”.
“Халықты бақытқа жеткізу үшін өзара көмектесіп отырған қоғам да ізгі
қоғам болады. Қалалардың бәрі бақытқа жету жолында біріне-бірі көмектесіп
отырса, бүкіл жер жүзі ізгі болар еді” – деп Әл- Фараби өмірге деген
гуманистік көзқарасын осындай ізгі қаланың бір-бірімен ынтымақты
байланыста болуы арқылы бейнелі түрде білдіреді.
Әл-Фараби, “Мінезі түзу шәкірттерге білім ешбір қиындықсыз қонады,
оларды оқытып, тәрбиелеуге еш уақытта да жалықпау керек. ұстаздың жәрдем
беріп, көмектесетіні де осындай шәкірттер”, - деген [8].
Әл–Фарабидің педагогикалық, дидактикалық, гумандық, көзқарастары оның
философиялық, жаратылыстану, өнер туралы пікірлері, қағидалары
ізденістермен араласып астасып жатады. Оның педагогикалық жүйесіндегі
темірқазық болып саналатын философиялық-этикалық категория әрбір адамды
бақытқа жеткізу мұраты.
Бақытқа жетудің негізінде философиялық ғылыми білімдер арқылы
дүниедегі кіршіксіз пәк тазалықты, әдемілікті бойға сіңіру, ойға, жүрекке
ұялату, дарыту әрекеті жатады. Бұл туралы өзінің тамаша педагогикалық-
этикалық “бақытқа сілтеу” еңбегінде: “Бізге тамаша көркемдік пән тазалық
тән дидактикалық, гумандық, көзқарастары оның философиялық, жаратылыстану,
өнер туралы пікірлері, қағидалары ізденістермен араласып астасып жатады.
Оның педагогикалық жүйесіндегі темірқазық болып саналатын философиялық-
этикалық категория әрбір адамды бақытқа жеткізу мұраты [әл-Фараби.
Әлеуметтік этикалық трактрттар, 1975, 37-бет].
Әл-фараби педагогикалық ілімі бойынша тәрбие мен тәлім, білім беру,
мәселелері өзара тығыз байланыста қосарлана, бір-бірін толықтыра жүргізілуі
тиіс. “Философияны үйрену үшін алдын-ала нені білу қажет” – деген
еңбегінде, ол ғылым мен философияны жетік меңгеру үшін бірінші алғы шарт
етіп адамның жан тазалығын, ар тазалығын, әдеп-тәрбиелегін қояды. Сонымен
қатар талапкер шәкіртте гуманизм және елжандылық сезімдер болуы шарт, ол
өзінің халқына адал беріліп, оның жақсы дәстүрлері мен салт-саналарын
сақтауы қажет деп санайды [9].
Әбу-л-Қасым Әл-Фарабидің жоғарыдағы еңбегінде ақыл мен ғылым, иман мен
ислам, ниет пен әдет, ашу мен ұят т.б. сондай тәлімдік мәні зор мәселелер
қозғалады. Мұнда ғылым-білімді игеру жолы, бала тәрбиелеу, сөйлеу мәдениеті
сынды гумандық мазмұндағы жайттар қозғалады.
“Бұл дүние рахатының патшасы – ізгілік иесі, о дүние рахатының патшасы
– ислам. Кешірімшіл адам жаннатқа кіреді...
1. осылай өз рухын өзі емдейтін адам ғана өзін-өзі ізгілікке
тәрбиелеудегі қажеттігіне баса назар аударғанын байқатады”. Жалпы
Әбу-л-Қасым Әл-Фараби еңбектері аршылмай жатқан асыл қазынамыздың
бірі деп есептейміз. Колледж білімгерлерінеӘл-Фарабидің
еңбектерінен ізгілікке тәрбиелеуге көптеген мағлұматтар алуға
болады.
Ұлы даламыздың X-XІІ ғғ. Амудария мен Сырдарияның төменгі ағысынан
бастап, шығысында Жетісу мен Қашғарға дейінгі кең өлкеде екі ғасыр бойына
түрік тайпаларының Қарахан мемлекеті өмір сүреді. (астанасы Баласағұн
қаласы).
Баласағұндық Жүсіп Баласағұнидың моральдық - этикалық, психологиялық
қағидалары Ибн Сина мен Әл-Фараби ілімдерімен сабақтасып жатады. Өйткені,
аталмыш дастан идеясы да адамдарды тәрбиелеу.
Білім мен ақыл әділетке қосақтасып жүруі тиіс, бұларың әділ заң
шығаруға болмайды. Ақыл әр кез адам қанағатын да реттеп отырады. Мәселен,
адамның азға қанағат етуі, түсінуі барлығы да ақылдың арқасы. “Құтты
білімнің” он бесі тарауы тәлім-тәрбиелік мәселелерін әр қырынан сөз етеді.
Дастанда көтерілген тәлімдік маңызы зор мәселе – адамның мінез-құлқы,
оның қоғамдағы орны туралы жәйттер. Адам – бұл дүниеге қонақ, оның өмірі
өткінші, сондықтан ол атына ылғи да жақсы сөз бен жақсы ісін қалдырып
отыруы қажет. Бұл үшін ол әр кез жаман қылықтан сақтанып, адамдықпен жүріп-
тұруы тиіс. Автор ақылдықты адамның адам болуының, адамгершілік жағынан
жетілуінің бірден-бір өлшемі деп, ақылдың көмегінсіз бұл дүниеде ешбір
нәрсе шешілмейді деп түйіндейді. “Ақыл-парасатқа еш нәрсе теңелмейді, одан
асқан мәртебелік жоқ”. “Ақылсыз адамның жануардан айырмасы жоқ”. Біліктілік
пен ақылдылық төбеңді көкке жеткізеді деген қанатты сөздердің тәрбиелік
мәні зор.
Ақылды адам өзіндік ойы, өзіндік мақсаты, өзіндік бақыты бар, кез-
келгеннің жетегіне еріп кетпейді. Сол қисындылық, тұрақтылық, мінезділік
адамға ауадай қажет. “Қайда жүрсең де өзіңді тізгіндеп ұста”.
“Адам болу үшін ерлікпен қатар ақ көңілділік те керек”. “Байсалдылық-
ізгі қасиет”. “Адам деген ардақты атқа түлкідей құлық та, қасқырдай
қатыгездік те жараспайды”. “Адамда жаман қасиет болса, оған бақ та, бақыт
та қонбайды”. “Ал бақ пен бақытқа жету адамның өз қолында, кісі - өз
бақытының қожасы” – деген нақыл сөздер адамгершілікке тәрбиелейді [8].
Жүсіп Баласағұнидың көне түркі тілінде жазылған осы дастанында адамды
ізгілікке баулу мәселесі кісілік қасиеттердің қалыптасуына өзектес көрініс
береді. Яғни жас буыннан бастап, ересек адамға дейінгі қоғам мүшелерінің
ізгі қасиетпен суарылуы ел билеушісінің моральдық қасиетті пікірі жетекші
орын алады. Демек, кісілікке тәрбиелеуші адамның гуманистік қасиеті жоғары
болғанда ғана іс оңға баспақ. Дастанға адамға білім мен ғылымның не үшін
қажет екендігі, адам бойындағы жақсы, жаман қасиеттер, түрлі әлеуметтік
топтардың бір-бірінен айырмашылықтары этикалық-психологиялық жағынана арқау
болып, гумандық тәрбие мәселесінде тәлімгер жауапкершілігіне баса назар
аударылады. Үлгілі тәрбие негізгі – білім, әдет, дағдыларға машықтандыру,
сондықтан баланы жасынан ізгі қасиеттерге, еңбеккерлікке баулу ісін алдыңғы
кезекке қойып, “Балаң өксімес үшін, оған білім мен кәсіп бер” – дейді
автор.
Сонымен бірге, түрлі кәсіп, билік иелерінің қасиеті, олармен қарым-
қатынас, әдеби де үлгілі насихатқа құрылған. Жүсіп Баласағұни еңбегі
бойынша кісіліктің басты көрсеткіштерінің бірі – гумандық қасиеттің іс
жүзіндегі көрінісі болып табылады [10].
Ұлы дала өлкесінен шыққан және бір ғалым – Махмұд Қашғари (XІ)ғ. Ол
түркі халықтарынң аса бір мәйекті ескерткіші – “Диуани лұғат ат-түрк”
(“Түркі сөздерінің жинағы”) атты еңбектің авторы. Сөздік ғалымның әр
саласын қамтитын әмбебап туынды. Мұнда Орта Азия және Қазақстан
халықтарының әлеуметтік және мәдени өмрінің әр алуан салаларын қамтитын
қызғылықты мәліметтер мол ұшырасады. Махмұд Қашғаридың бұл еңбегі Әл-
Фараби, Жүсіп Баласағұни идеяларымен астарлас, өзектес. Мұнда да
дүниеқорлық, опасыздық, қорқақтық, сараңдық, т.б. сондай жағымсыз қасиеттер
айыпталып, жомарттық, сөзге беріктік, ерлік, ақниеттілік сияқты ізгі
қасиеттер дәріптеледі. Адам тәрбиесінің негізгісі – еңбек сүйгіштік,
білімге құштарлық, ел қорғайтын ерлік: жомарттық, өз бақыты үшін күресе
білу сынды қасиеттерге баулу деп ұғады. Ол: “Арғымаққа мінгізіп, бес
ерлікті мараптаса”, енді бірде “Ғаріп келсе, күт оны, ас-суыңа қандыр да” –
деп мейірбандылыққа шақырады. Білім, жақсы мінез, тұнық ақыл, айқын
мақсатты ізгілік қасиеттің өзегі деген ойға мегзейді [11].
Сайы Сарай (XІ)ғ. 1391 жылы жетпіс жасында парсы ақыны Маслахаддин
Саадидің “Гүлстан” дастанын “Гүлстан бүт-түрік” деген атаумен аударады.
Дастанда қанатты, нақыл сөздер мол ұшырасады. Мұнда ел билеушілер мен халық
бұқарасы туралы, жастық пен қарттық, қанағат пен тойымсыздық, сараңдық пен
жомарттық, т.б. сондай қасиеттер жайлы сөз өрнегі өрілген. Мысалы, “Ер адам
кек сақтамайды”, “Әке мейірімінен ұстаз жәбірі жақсы”, “Еліне жапа
көрсеткен, өмірден опа көрмейді” т.б. сондай сөздері ізгі қасиет негізі -
өзіңді-өзің тәрбиелеу деген ұғымға мегзейді [12].
Қоғамдық ой-пікірдің басшылары болған Асан қайғы, Қазтуғандар ел
арасында аңызға айналған ақылды, дуали философтары еді.
Асан Қайғының туған жерге, қолпаштап өсірген елге махаббатты, ар,
намыс үшін күрес әділдікті жақтау туралы идеялары шығармаларынан терең орын
алған. Сол себептен де, оның өсиет өлеңдері, халық есінде мәңгі сақталып
біздің дәуірімізге жеткен. Асан қайғының ел қамын ойлап қатты күйзеліс
кезінде жазғаны:
Құйрығы жоқ, жалы жоқ,
Құлан қайтіп күн көрер.
Аяғы жоқ, қолы жоқ,
Жылан қайтып күн көрер?
Шыбын шықса жаз болып,
Таздар қайтіп күн көрер,
Жалаң аяқ балапан,
Қаздар қайтіп күн көрер?
Деп, өмірден түңіліп, желмаясына мініп, ел-жұртына жайлы қоныс қарауға
аттанды. Асан дүниенің төрт бұрышын шарлап аралайды.
Адамға бақ-береке, тату-тыныштық жерді ел-жұрты үшін іздеген азамат ел
қамқоршысы бола біледі. Ол “Жерұйықты” таба алмай өксік келіп, Сарыарқаның
бел ортасы. Ұлытаудың басына жеткенде дүниеден қайтады. Халық қамын жеуді,
әзезілдің сөзіне ермеуді, құлқынның құлы болмауды адамгершіліктің үлкен
парызы деп ұққан жырау.
Арғымаққа міндім деп,
Артқы топтан адаспа,
Күнінде өзім болдым деп,
Кең пейілге таласпа.
Артық үшін айтысып,
Достарыңмен санаспа.
Ғылымым жұрттан асты деп,
Кеңессіз сөз бастама,
Жеңемін деп біреуді,
Өтірік сөзбен қоштама, - деп, Көпке қызмет ет, халық қамын ойлар
бол, Атаңның баласы болма, адамның баласы бол, Ел қамын жеуші ақылды
азаматты, қарадан шықса да қадірле, Болмашы нәрсе үшін түс шайысып, жақсы
достан айырылсаң, өкінішке душар боласың деген ақылдары келешек ұрпаққа
әлі де ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Қазақстан Республикасында
қабылданған білім беруді гуманитарландыру тұжырымдамасында жалпы адамзаттық
құндылықтар мен Қазақстанның ұлттық ерекшеліктерін ескере отырып, өтпелі
кезеңде гуманитарлық білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың
стратегиясын ұсыну, оның серпінді дамуы мен қызмет атқаруына жағдай жасау
мақсаты көрсетілген [2].
Бүгінгі қоғамда болып жатқан терең әлеуметтік-экономикалық өзгерістер
білім дамуына жаңа ықпалдарды талап етеді, қалыптасқан әдіснама мен
педагогика ғылымының парадигмаларын өзгертуді қажет деп санайды. Білім
беруді дамыту концепциясы тек қана білімнің теориялық ұстанымдарының
жаңартылуына бағытталған, ал реформаның негізгі талаптарына жауап бере
алмауда. Сол себепті Қазақстан Республикасында білім берудің әрбір
кезеңдеріне білім жүйелерінің жетілген жаңа үлгілерін енгізу міндеттелді,
оның ішінде, гуманитарлық тәрбие парадигмасына айрықша назар аударылып
отыр.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігінің 20-жылдығы қарсаңында
қабылданған Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2012
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында еліміздегі білім беру
саясатының негізгі бағыты – гуманистік идеяларға бағдарланған жаңа тұрпатты
білім беру деп тұжырымдалған болатын[1]. Бұл демократиялық даму принципін
негізге алған еліміздің әлемдік білім беру кеңістігіне енуге жасаған
батыл да дұрыс шешімдерінің бірі деп танылуда.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Европалық білім беру кеңістігіне ену
бағытында Болон декларациясына қол қойған Қазақстан білім беру жүйесін
гуманитарландырудың әлемдік тәжірибесі мен қазақ халқының жас ұрпақ
тәрбиесіндегі ұлттық дәстүрлерін зерттеп, оны жас ұрпақты тәрбиелеу
жұмыстарында қолдану қажеттігін өзекті мәселе ретінде қарастырып, оны білім
берудің барлық сатыларында жүргізуді күн тәртібіне отыр.
Қазақстан Республикасында білім беруді гуманитарландыру
тұжырымдамасында жастарға гуманистік тәрбие беру мәселесі жалпы адамзаттық
құндылықтар мен ұлттық құндылықтар мазмұнында қалыптастырылуы тиіс
делінген. Осы тұрғыдан қазақ философтары: Ә.Нысанбаев [45], С.Ақатай [46],
М.Сәбит [47], С.Нұрмұратов [48], А.Қасымжанов [49], т.б. еңбектерінде адам
бойындағы ізгі ниет пен ізгілік қасиеттердің қалыптасуы гуманистік
бағыттылықты көрсетеді десе, педагогтар: А.П.Сейтешев [50], Г.М.Храпченков
[51], Г.А.Уманов [52], Р.Ержанова [53], Л.А.Байсерке [54], Т.Ахметов [55],
Э.А.Орынбасарова [56], С.О.Нұрмұқашева [57], А.К.Меңжанова [58],
Е.З.Батталханов [59], А.Н.Көшербаева [60], С.Оспанова [61], т.б. педагогтар
оқу-тәрбие процесін гуманитарландыру гуманистік тәрбиенің ізгіліктік
компоненттері арқылы жас ұрпақ бойында гуманистік көзқарасты қалыптастыруы
міндетті шарт болуы тиіс деп тұжырымдайды. Онда: Гумандылық – тарихи
алмасатын адами көзқарастар жүйесі, рухани құндылықтарды жеке тұлға ретінде
мойындаушы, оның бостандыққа, бақытқа, дамуы мен өзіндік қабілетті көрсету
құқығы, адам игілігі әлеуметтік институттардың қызметтік бағалау белгісімен
есептелетін, ал теңдік, әділеттілік, адамгершілік принциптері адамдар
арасындағы көңілдің тілектелген нормасы болып табылады – деп айтылған
тұжырымның өміршеңдігін зерттеу маңызды педагогикалық мәселе екендігі
бүгінгі күні есепке алынған.
Гуманизмнің негізгі және оның тәлім-тәрбиелік маңызы туралы құнды ой-
пікірлер қазақ даласындағы ұлы ғұламалар Әл–Фараби[-], Жүсіп Баласағұн[-],
Қожа-Ахмет Иассауи[-], Махмуд Қашқари, Әл-Фарабилердің[-], т.б.
еңбектерінен көрінеді. Сонымен қатар күміс көмей, жезтаңдай ақын-жыраулар
Шалкиіз[-], Доспанбет[-], ұлы ағартушылар Ы.Алтынсарин[-], Ш.Уәлиханов[-],
А.Құнанбаевтың[-] ұлттық құндылықтар жайында жастарды адамгершілікке,
имандылыққа, ізгілікке тәрбиелеу, қазақ зиялылары Ж.Аймауытов,
А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев болашақ ұрпақты адалдық, парасаттылық, шыншылдық
сияқты қасиеттерге тәрбиелеудегі халық даналылығын жоғары бағалаған.
Мектепте Колледж білімгерлерінегумандық тәрбие беру проблемасын
зерттеуде Ш.А. Амонашвили[], В.Н. шацкий[-], Н.Л. Грозденская[], Д.Б.
Кобалевский[-], Н.А. Ветлугина[-], т.б. ауқымды үлес қосса,
қазақстандықтардан Н.Д. Хмель[-], М.Н. Сарыбеков[-], Г.К. Дүйсенбинова[-],
Ш.С. Ахымбекова[-], Б. Махметова[-], т.б. оқу-тәрбие процесін
гуманизациялау туралы көлемді зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Біздің зерттеу тақырыбымыз бүгінгі күнге дейін республика көлемінде өз
деңгейінде ғылыми тұрғыдан толықтай, қарастырылмай келе жатқан
мәселелерінің бірі. Сонда да болса, көрнекті ғалым – психолог Л.М. Божович[-
], А.Г. Ковалев[-], Н.А. Рубинштейн[-], С.А. Мясищев[-], Қ.Б. жарықбаев[-],
А.А.Бейсенбаева[-], С. Қалиев[-], С.А. Ұзақбаева[-], Х.А. Өтешова[-], т.б.
өздерінің зерттеулерінде гумандық қарым-қатынастардың қалыптасып дамуы,
олардың заңдылықтары мен қалыптасу әдістемелерін қарастырған.
Оқушыларда ізгілікті қалыптастыру мәселесіне қатысты А.А
Бейсенбаеваның[-], мектеп білімін ізгілендірудің теориясы мен практикасы,
Х.Т.Наубаеваның[-] балабақша балалары іс-әрекеттерін ізгілендіру мәселесі,
Қ.Т.Әтемованың[-] оқушыларда гумандық қасиеттерін қалыптастыруда мектеппен
отбасының бірлескен жұмысы.
С.А. Ұзақбаеваның[-] халықтық педагогика арқылы гумандық қарым-
қатынастарын қалыптастыру, Г.А.Уманов[-], Л.К. Керімовтердің[-] қиын
балаларды қайта тәрбиелеу арқылы адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру,
Н.Н. Ханның[-] тұтас педагогикалық процесте болашақ ұстаздардың
педагогикалық қарым-қатынастарын тәрбиелеудің келелі мәселелерін зерттеген.
Қоғамдағы әділдікті ешқашанда күштеу, зорлау арқылы жүзеге асыруға
болмайды. Бұл рухани әлемнің заңдылығына қайшы келетін іс-әрекеттер. Тек
адамға біткен ішкі нұрдың күшімен, шыдамшылық пен мойынсұнушылық арқылы
барлық қайшылықты жеңіп шыққанда ғана руханилықтың есігі ашылады. Қаталдық
пен қатыгездіктің арасы жер мен көктей. Ал іштегі жылуы жоқ қаталдық-
қатыгездік деп аталады
Ал, жақсылықтың өзіндік ерекшелігі туралы қазақстандық философ
Қ.Әбішев былай дейді: Жақсылықтың ешбір айнымайтын өлшемі – адамдардың
әлеммен қатынасында да, өзара қатынастарында да олардың ешқашан өшпес
құндылықтар екенін мойындап, олардың жалпы дүние болуының негіздерін
сақтау, қастерлеу және оны бұзатын, оны былғайтын, оны тәрк ететіннің бәрін
де жамандық деп қарау[-] .
Міне, рухани өмірдің талаптарын қанағаттандыру мақсатында жаңа ғасырда
қоғамдық-саяси, әлеуметтік-мәдени салалардың басты бағдары мен құндылықтары
өзгеріп, білім беру жүйесінде ізгілік пен демократиялық ұстанымдар
қалыптаса бастады. Әлемдік білім кеңістігімен үйлесімділікке бет алып
отырған еліміздегі білім берудің жаңа мазмұны басқару жүйесіне тың
жаңалықтар енгізілуін талап етеді.
Осы мақсатта біліктілікті арттыру жүйесін басқаруды білім беру
үрдісіне қатысушы оқушы және мұғалім тұлғасының айналасына шоғырландыру
арқылы тұлғаның бойында ізгіліктік, рухани қасиеттер пайда болатынын жаңа
мазмұнда беру мәселесі көтерілуде.
Қазақ этнопедагогикасының тарихына жасалынған талдау қазақтың ұлттық
мектебінің педагогикалық, психологиялық және ізгіліктік негізі халықтық
тәлім-тәрбиеден, белгілі ақын-жыраулардың дүниетанымдық көзқарасынан бастау
алып Абай Құнанбаев, Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Шәкәрім
Құдайбердиевтің педагогикалық ой-пікірінен жалғасын табатынын көрсетіп
отыр. Олар адамның адам болып қалыптасып, рухани ішкі қуаты кемелденуі,
оның өзіндік мұраттарына жете алуы әркімнің өз мүмкіндігіне байланысты
екенін психологиялық-педагогикалық тұрғыдан дәлелдеп көрсете алған [-].
Солардың ішінде Ы.Алтынсаринның ізгіліктік көзқарас қалыптастыру
туралы пікіріне ерекше тоқталып кеткен жөн. Ол өзінің екі сыныптық
мектептердің меңгерушілеріне жазған нұсқау хатында егер балалар бірдеңені
түсінбейтін болса, онда оқытушы оларды кінәлауға тиісті емес, оларға
түсіндіре алмаған өзін кінәлауға тиіс. Ол балалармен сөйлескенде ашуланбай,
жұмсақ сөйлесуі, шыдамдылық етуі керек. Оқушыларды бағалағанда олардың іске
қатысты сөздерін қарап емес, олардың егістерінің бетіне шыққан жемістеріне,
яғни, оқушыларына қарай бағалау қажет [-].
- Тәлім-тәрбие ғылымына терең үңілген ұлтымыздың
өткізіліп, пісірілмеген күйде берік негіз бола алмайды.
Бұлардың арасынан жақсы, жаманның, алтыны мен мысын
айырып ала білу үшін, тәрбие майданында шынығып ысылған
тарландардың тәжірибелерімен, түрлі ұлттан түрлі
заманда шыққан тәрбие ғалымдарының ойларымен жақсы
таныс болу керек, ... Баланы тәрбие қылу – майданында
ақылмен, әдіспен күресе білетін адам шығару деген
сөз... Тұрмыста түйінді мәселелерді тез шеше білетін,
тұрмыстың тұңғиық теңізін қалың қайратпен кеше білетін,
адамдық жолға құрбан бола білетін, қысқасы, адамзат
дүниесінің керек бір мүшесі бола алатын 4 жаны түгел
кісі қылып шығару ізгіліктік тұжырымдамасын жүзеге
асыруға бағытталған тұлғалық бағдарлы білім берудің
педагогикалық заңдылықтарды талданады.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында жас ұрпақтың тәрбие жүйесін
ізгілендіру мақсатында көптеген зерттеу жұмыстары орындалуда. Атап
айтқанда, оқушылардың, білімгерлердің гуманистік қөзқарасын қалыптастырудың
бүгінгі күйі болашағы туралы Е.З.Батталханов [-], Г.Жылқыбекова [-],
С.Қожаева [-], М.Ералиева [-] Г.Нұрғалиева[-], Х.Рақымбекова[-],
Ғ.Серікбаев [-], Р.Дабылтаева[-] т. б. зерттеулер жасаған.
Алайда, жоғарыда талқыланған жұмыстарда колледж білімгерлерінің жас
ерекшелігіне (15-17 жас) сәйкес олардың гуманистік көзқарасын қалыптастыру
мәселесінің жеткілікті зерттелмегенін аңғардық. Дамудың белсенді фазасында
тұрған колледж білімгерлерінің гуманистік көзқарасын қалыптастыру
мәселесінің өзектілігі мен оның жас ұрпақтың жас ерекшеліктері арасындағы
байланыстың толық қанағаттандырылмайтыны белгілі бір педагогикалық
қайшылықты тудырып отыр. Аталған қайшылықты шешудің көкейкестілігі зерттеу
жұмысымыздың тақырыбын Білімгерлердің гуманистік көзқарасын қалыптастыру
мазмұнын жаңғыртудың теориялық-әдіснамалық негізі (көпсалалы колледждің оқу-
тәрбие үдерісі жағдайында) деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты: көпсалалы колледждің оқу-тәрбие үдерісінде
білімгерлердің гуманистік көзқарасын қалыптастырудың мазмұнын жаңартудың
ғылыми-әдістемелік негізін әзірлеу.
Зерттеу нысанасы: көпсалалы колледждің оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: қазақ этнопедагогикасы құралдарының көмегімен көпсалалы
колледждің оқу-тәрбие үдерісінде білімгерлердің гуманистік көзқарастарын
қалыптастыру мазмұны.
Зерттеудің жұмысының болжамы: егер, қазақ этнопедагогикасындағы жеке
тұлғаның сапалық қасиеттерін қалыптастыру жүйесін ғылыми педагогикалық
тұрғыдан қарастырсақ, онда жеке тұлғаның адами немесе рухани құндылықтарды
қабылдауына қандай да бір арнайы ұйымдастырылған педагогикалық шарт ықпал
ететіні сөзсіз. Бұл педагогикалық шарттар негізінен гуманистік тәрбиенің
ізгіліктік мазмұнын анықтаумен тікелей байланысты болғандықтан көпсалалы
колледждің оқу-тәрбие үдерісінде білімгерлердің гуманистік көзқарасын
қалыптастырудың ізгіліктік мазмұнын жаңғырта аламыз. Бұл шартқа сәйкес жеке
тұлғаның гуманистік көзқарасын қалыптасуы аталған процесті басқару
қызметінің ерекшелігіне тәуелді болады. Бірнеше кезеңді қамтитын осы
процесс жеке тұлғаның гуманистік көзқарасын қалыптастыру әрекеттерінің
рухани құндылықтар мазмұнын, олардың ізгіліктік бағытын тәрбие мақсатымен
сәйкестендірумен анықталынады. Гуманистік көзқарастың бүкіладамзаттық
құндылықтарды қабылдаудың жетекші күші екендігі анықталып, оны
қалыптастырудың жолдары көрсетіледі.
Зерттеу міндеттері:
- көпсалалы колледждің білімгерлердің тәрбие жүйесінің ерекшеліктерін
айқындау;
- көпсалалы колледж білімгерлерінің гуманистік қөзқарасын қалыптастыру;
- көпсалалы колледж мұғалімдерінің білімгерлерде гуманистік көзқарас
қалыптастырудың ізгіліктік мазмұнын анықтап, оның тиімділігін зерттеу
мәселесі бойынша жүргізілген іс-тәжірибелердің жайын зерттеу;
- көпсалалы колледж білімгерлерінің бойына адамгершілік, ізгіліктік
қасиеттерді қалыптастырудың жаңартылған мазмұнын айқындау.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері. Қоғамдағы әділдікті
ешқашанда күштеу, зорлау арқылы жүзеге асыруға болмайтындығы, бұл рухани
әлемнің заңдылығына қайшы келетін іс-әрекеттер екендігі, тек адамға біткен
ішкі нұрдың күшімен, шыдамшылық пен мойынсұнушылық арқылы барлық қайшылықты
жеңіп шыққанда ғана руханилықтың есігі ашылатыны туралы философиялық және
этнопедагогикалық білімдерге сүйендік.
Қазақстандық философ Қ.Әбішевтің: Жақсылықтың ешбір айнымайтын өлшемі
– адамдардың әлеммен қатынасында да, өзара қатынастарында да олардың
ешқашан өшпес құндылықтар екенін мойындап, олардың жалпы дүние болуының
негіздерін сақтау, қастерлеу және оны бұзатын, оны былғайтын, оны тәрк
ететіннің бәрін де жамандық деп қарау деген тұжырымы зерттеу жұмысымыздың
әдіснамалық негізі болып табылады.
Және тәрбие жүйесінде тәрбиеленушінің жас және дара ерекшеліктерін
еспке алу қажеттігі туралы ғылыми психологиялық және педагогикалық
ілімдерге сүйене отырып, 15-17 жасар колледж білімгерлерінің рухани
өмірінің талаптарын қанағаттандыру мақсатында жаңа ғасырдың қоғамдық-саяси,
әлеуметтік-мәдени салаларының басты бағдары мен құндылықтарының өзгеруі,
білім беру жүйесінде ізгілік пен демократиялық ұстанымдардың жаңа
мазмұндары қалыптасуы туралы, әлемдік білім кеңістігімен үйлесімділікке
бет алу жөніндегі жаңалықтарды енгізілу қажеттілігі негізге алынды.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша педагогикалық,
психологиялық, философиялық, әдеби, ғылыми-әдістемелік еңбектерге теориялық
талдау жасау; типтік жоспарларын талдау және салыстыру; педагогикалық
эксперимент жұмысы; эксперимент нәтижесін бастауыш сыныптарда қолдану.
Зерттеудің теориялық мәнділігі: Жеке адамның жан-жақты дамуында дене
тәрбиесінің алатын орны ерекше, өйткені адамның физиологиялық және
психикалық дамуы дене қуаты мен оны реттеп-басқаруға тікелей тәуелді.
Сондықтан дене тәрбиесін қалыптастыруда әрбір адамның даралық ерекшелігінің
көрсеткіштері болып табылатын табиғи дене қуаты мен психикалық дамуы
негізінде оқу-тәрбие процесін ұйымдастыру нәтижелі болады деп саналады.
Жеке тұлға қалыптастыру және дүниетанымдық бағдары мен көзқарасын
қалыптастыру теориясы туралы философиялық, ғылыми психологиялық және
педагогикалық әдебиеттерге талдау жасалынды. Н.Леонтьевтің тұлға
қалыптастыру, Я.Гальпериннің ақыл-ойды сатылап қалыптастыру, Г.Выготскийдің
Дамудың жақын зонасы теориясы, оқыту процесін ұйымдастыру формалары
туралы ұстанымдары зерттеудің теориялық негізі болды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: тәрбие жүйесінде тәрбиеленушінің
жас және дара ерекшеліктерін есепке алу қажеттігі туралы ғылыми
психологиялық және педагогикалық ілімдерге сүйене отырып, 15-17 жасар
колледж білімгерлерінің рухани өмірінің талаптарын қанағаттандыру
мақсатында жаңа ғасырдың қоғамдық-саяси, әлеуметтік-мәдени салаларының
басты бағдары мен құндылықтарының өзгеруі, білім беру жүйесінде ізгілік
пен демократиялық ұстанымдардың жаңа мазмұндарының қалыптасуы туралы
білімдік мазмұн анықталып, колледждің оқу-тәрбие үдерісінде қолданылды.
Олар кешен түрінде колледж білімгерлерінің әлемде кең дамыған
педагогикалық ойдың екі бағытын – үлкендердің бедел-абыройына және
балалардың бағыныштылығына негізделген авторитарлы ағым, шәкірт құқығы мен
еркіндігін құрметтеуші – гуманистік ағымның мазмұндық ерекшелігін
көрсететін оқу құралы болып дайындалды.
Колледж жасындағы білімгерлердің гуманистік көзқарасын
қалыптастырудағы ізгіліктік мазмұн мен оны жүзеге асырудың тиімді форма-
лары туралы зерттеу жасалынып, алынған нәтижелердің тиімділік дәрежесі
тексерілді. Алынған нәтижелер колледждің оқу-тәрбие үдерісіне енгізіліп,
арнайы апробациядан өтілді.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- колледж білімгерлерінің жас ерекшелігін есепке ала отырып, олардың
тәрбие жүйесінің гуманистік мазмұнын жаңғыртудың өзектілігін ғылыми-
теориялық тұрғыдан негіздеу;
- әлемдік және ұлттық педагогика ғылымының озық тәжірибелеріне сүйене
отырып, колледж білімгерлерінің гуманистік көзқарастарын қалыптастырудың
мазмұнын жаңғыртуға қойылатын талаптар;
- қазақ этнопедагогикасының білімгерлердің гуманистік көзқарасын
қалыптастыру потенциалы және оны колледждің оқу-тәрбие үдерісінде қолдану,
оның тиімділігін зерттеу жұмыстарының нәтижелері.
Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы:
Зерттеу нәтижелерінің дәйектілігі автордың екі ғылыми мақаласында
баяндалып, ғылыми жинақтарда (Тараз,2012ж., Педагог имиджін қалыптастыру:
теория, практика және перспектива Халықаралық ғылыми-практикалық
конференция) жарық көрген. Зерттеу барысында алынған ғылыми тұжырымдар мен
мәліметтер теориялық және практикалық тұрғыдан негізделген. Қол жеткізген
нәтижелердің педагогика ғылымының зерттеу бағыттарына сәйкестігі толық
расталған.
Зерттеу орны: Тараз қаласы, М.Х.Дулати атындағы ТАРМУ-нің көпсалалы
колледжі.
Зерттеу кезеңдері:
1-ші кезеңде (2010-2011 жж.)- зерттеу тақырыбының өзектілігі ашылып,
ғылыми-теориялық ұстанымдар мен тұжырымдар негізінде жетекші идея
анықталды. Көпсалалы колледждің оқу-тәрбие жүйесінде тәрбиеленушінің жас
және дара ерекшеліктерін есепке алу қажеттігі туралы ғылыми психологиялық
және педагогикалық ілімдерге сүйене отырып, 15-17 жасар колледж
білімгерлерінің рухани өмірінің талаптарын қанағаттандыру мақсатында жаңа
ғасырдың қоғамдық-саяси, әлеуметтік-мәдени салаларының басты бағдары мен
құндылықтарының өзгеруі, білім беру жүйесінде ізгілік пен демократиялық
ұстанымдардың жаңа мазмұндарының қалыптасуы туралы білімдік мазмұнды
жаңғырту қажеттігі анықталынды.
2-ші кезеңде (2011-2012 жж.) - әлемдік және ұлттық педагогика ғылымының
озық тәжірибелеріне сүйене отырып, колледж білімгерлерінің гуманистік
көзқарастарын қалыптастырудың мазмұны жаңартылып, оның тиімділігі арнайы
ұйымдастырылған педагогикалық экспериментте тексерілді, оның тиімділік
дәрежесі анықталды. Зерттеу нәтижелері жинақталып, өңделді және қорытынды
тұжырымдама дайындалды.
Диссертация құрылымы: Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен, алты
параграфтан және жалпы қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен
тұрады
.
1 Бастауыш сынып оқушыларының гуманистік көзқарасын қалыптастырудың
теориялық негіздері
1.1 Гуманистік көзқарас қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық
негіздері
Ғаламдық жаһандану жағдайындағы жаңа қоғамда орын алған iрi
экономикалық өзгерiстер мен технологиялық жетiстiктер – қоғам дамуының
қозғаушы күшi болып табылатын бiлiм жүйесiне орасан ықпалын тигiзiп отыр.
Әлемдiк қауымдастықтың бiртұтас бiлiм кеңiстiгiн қалыптастыруға бағытталған
ортақ мүддеге барынша әрекеттенуi – жалпыадамзаттық және ұлттық
құндылықтарды бойына сiңiрген саналы һәм парасатты тұлғаны тәрбиелеу
қажеттiгiн де алға тартып отырғаны шындық.
Ел Президентiнiң сөйлеген сөзінде: “..Барлық дүние мектептен
басталады. Сондықтан 2015 жылдан бастап 12 жылдық жалпы орта білім беретін
жүйеге көшіп, педагогтардың профессионалдық деңгейі мен жаңа оқулықтар мен
білім технологиялардың сапасын арттыруымыз қажет.”,- деп, атай келе
“Қазақстан – 2030” бағдарламасында: “...бiздiң жас мемлекетiмiз өсiп-
жетiлiп кемелденедi. Бiздiң балаларымыз бен немерелерiмiз онымен бiрге ер
жетедi. Олар өз ұрпақтарын жауапты да жiгерлi, бiлiм өресi биiк, денсаулығы
мықты өкiлдерi болмақ [1].
Қазақстан Республикасында қабылданған білім беруді гуманитарландыру
тұжырымдамасында (1994) жалпы адамзаттық құндылықтар мен Қазақстанның
ұлттық ерекшеліктерін ескере отырып, өтпелі кезеңде гуманитарлық білім беру
саласындағы мемлекеттік саясаттың стратегиясын ұсыну, оның серпінді дамуы
мен қызмет атқаруына жағдай жасау мақсаты көрсетілген [2].
Қоғамды демократияландыруды мақсат ететін гуманитарлық білім және
тәрбие беру адамдардың әлеуметтік-экономикалық мінез-құлқына, этносаралық,
әлеуметтік-топтық, мемлекетаралық қатынастардың жай-күйіне тікелей ықпал
етеді, жаңа артықшылықтар берілетін құндылықтар жүйесін және азаматтардың
өмірлік бағдарын, ізгілікті қоғамның рухани бітімін қалыптастырады.
ХХІ ғасырда өркениетті дамудың талабы – қоғамды ізгілендіру, яғни
әлеуметтік қатынастарды ұйымдастырудың тиімді нысандарына қол жеткізуіне
байланысты болып отыр. Ізгілендіру мақсатына жету құралы – зиялылықты
қалыптастыруды, сезім, көңіл-күй мәдениетін тәрбиелеуді, өмірлік
құндылықтар мен бағдарлардың белгілі бір жүйесін орнықтыруды көздейтін сан
қырлы процесс – гуманитарландыру болып табылады. Өйткені біз ертеңгі күні
өзіміз қалыптастыратын қоғамда өмір сүретін боламыз, сол себепті болашақ
балаларымыз гуманистік көзқараста тәрбиеленгені тиімді болмақ.
Гуманизм (лат humanus—адамгершілік) адамгершілік, адамға деген
сүйіспеншілік идеясын бейнелейтін қөзқарас. Гуманизм (адамгершілікті) --
әлемде адамды ең жоғары құндылық деп таныған біртұтас теориялық
тұжырымдама. Бұл тұжырымдаманың басты ережесі тұлға қадір-беделін қорғау,
оның еркіндігін тану және мойындау, бұл үшін қолайлы (өмірлік, еңбектік,
оқу және т. б.) жағдайлар түзеп беру. Гуманизм – бұл жалпы адам болмысының,
сонымен бірге әрбір жеке тұлғаның әмбебеп маңыздылығын қолдау- қуаттау
беретін идеялар мен құндылықтар жиынтығы. Құндылықты бағыт-бағдар және
нұсқау көрсетпелер жүйесі ретінде гуманизм қоғамдық мұратқа айналып отыр.
Адам өзінің ойына, әрбір ісіне баға беріп отырады. Ізгі ойы, ізгі ісі,
адамда жағымды сезім туғызады. Адамға пайда келтіретін жағымды ой мен істі
ізгілік деп білеміз. Адам ойының және ісінің ізгі, не болмаса жауыз болуына
қарап, сол ой мен іске іштен баға бергенде болатын жағымды не жағымсыз
сезімдер мінез-құлық сезімдері деп аталады [98, Б 134].
Адамға қалай болса, қашан болса, пайда келтіретін ой мен іс – ізгілік
деп аталады. Ізгілікке ұмтылу, жауыздықтан безу адамның жаратылысының
өзінде бар нәрсе. М. Жұмабаев ағамыз айтқандай бастауыш сынып оқушыларының
бойына ізгілік сезімін ояту бұл ұстаздар қауымының алдында тұрған үлкен
міндет деп ойлаймын. Ізгілік арқылы біз оқушыларға жаманнан жиреніп,
жақсыдан үйренуге тәрбиелейміз. Баланы тәрбиелейтін ұстаздар қауымы
болғандықтан, балаларға ізгі ісін көрсете біліп, ізгі сөздер айтуға
тәрбиелеу қажет деп ойлаймын. Себебі, сол бір ізгі сөздің артында балаларда
үлкенді сыйлау мен құрметтеу арқылы баланың бойында адамгершілік, ізгілік
қасиеттері дамиды. Барша кезеңдері педагогтар қауымы гуманистік тәрбиемен
дүниені қайта жасау үмітін ешбір жоғалтқан емес. Егер барлық адамдар
қайырымды, адал, әділетті болған жағдайда, олар арасындағы дау-дамай
өршімей, соғыс, қақтығыс, қарсы тұру, себептері әлдеқашан жойылған болар
еді. Бірақ бұл үшін адамның өзін өзгерту қажет. Мұның бірден-бір жолы –
тәрбие. Бүгінгі заман бағытын жұмсартып, бала пайдасына орай гуманистік
тәрбиеге бет бұрады. Бірақ мектепті ізгілендіру істері әлі орнына қойған
жоқ, бұл бағыттағы ұнамды істер жүргізілуде.
Гуманистік педагогика – бұл өз мүмкіндіктеріне орай тәрбиеленуші
балаларды оқу-тәрбие үдерісінің белсенді, саналы, тең құқықты қатысушылары
ретінде танытатын ғылыми теориялар жүйесі. Гуманизм тұрғысынан тәрбиенің
ізгі мақсаты - әрбір тәрбиеленушіні іс-әрекеттің , таным мен қатынастың
толыққанды субъекті деңгейіне көтеріп, еркін, өзіндік басқарымға ие тұлғаны
баулу. Тәрбиелік үдерістің гуманизациялық өлшемі тұлғаның өз мүмкіндіктерін
іске асыра алу дәрежесімен, оған берілген барша табиғи нышандардың
ашылуымен, оның берілген барша табиғи нышандардың ашылуымен, оның
еркіндікке ұмтылу қабілеті мен жауапкершілігі және шығармашылығы
бағаланады. Гуманистік педагогика басты назарда тұлғаны ұстайды. Оның
өзіндік белгілер: басты назар ақпарат көлемі мен нақты ептіліктер және
дағдылар дамытудан гөрі, тұлғаның психикалық, тән-дене, ақыл-парасат,
адамгершілік және басқа да инабаттық-ізеттік сапаларын дамытудың
маңыздылығын алға тартады; бар күшін әрқилы оқу және тұрмыс жағдайларында
өз таңдауына қабілетті еркін, дербес ой толғастырып , іс-әрекетке келе
алатын тұлға азамат – гуманист қалыптастыруға шоғырландырады; оқу-тәрбие
үдерісін жаңаланған бағдарламаларға келтіруде табыстарға жету үшін қажетті
ұйымдастыру шарттарын қамтамасыз ете алады.
Оқу-тәрбие үдерісін гуманизациялау – оқушыға болған педагогикалық
үстемдігімен танылған, педагог пен оқушы арасындағы қалыпты ізгілікті
қатынастар орнату мүмкіндігін жоққа шығарған әміршіл педагогикадан бас
тартып, оқушылардың тұлғалық еркіндігі мен жеке іс-әрекетіне аса жоғары мән
беретін тұлғалық бағдарлы педагогикаға бет бұрыс. Бұл үдерісті
ізгілендірудің басты мақсаты – оқушылардың оқымауына, өз мүмкіндіктерінен
төмен оқуына , тәрбиелік істердің бейтарап қатысушысы немесе бұрқып тасыған
өмірдің сырттай бақылаушысы болып қалуына мүмкіндік бермейтін жағдайлар
жасау. Гуманистік педагогика әрдайым мектепті оқушыға икемдестіру
тарапында, балаға қолайлы жағдай түзіп, оның психологиялық қауіпсіздігін
қамтамасыз етуге ұмтылады.
Гуманистік педагогиканың талаптары:1). тәрбиеленушіге адамгершілік
қатынас; 2). баланың еркіндігі мен құқына құрмет; 3). Оқушы күшіне сай және
түсінікті талаптар қою; 4). тәрбиеленушінің қөзқарас – бағытын, тіпті ол
қойылған талаптарды орындауға қарсылық білдірген жағдайда да – сыйлай білу;
5). балаға шынайы болмысын танытуға мүмкіндік жасау; 6). тәрбиеленушінің
санасына тәрбиенің нақты мақсаттарын жеткізе білу; 7). бала тәрбиесіне
қажет болған сапа-қасиеттерді зорлықсыз қалыптастыру; 8). тұлға намысы мен
беделіне нұқсан келтіруші әдістерді қолданбау; 9). Баланың өз наным-
сенімдеріне қайшы келетін сапа-қасиеттерден бас тарту құқын тану.
Адамдар құқы жалпы декларациясының бірінші бабы. Барлық адамдар бедел
және құқық тұрғысынан еркін және тең. Олар ақыл-парасатты және намысты,
сондықтан да өзара туысқандық рухында қатынас жасауы тиіс -- деген
тұжырымды алға тартады. Тәрбиеленушілерде, осыдан, қорыққан, үріккендерді
емес – тәуелсіз, еркін тұлғаны танып, тәрбиеші педагог оның үстінен ала
таяқ орнатып, күш көрсету ниетінен бас тартады, нәтижеде өз
тәрбиеленушісімен бірлесе өздерінің жарқын болашағы үшін қосылып ат
салысады [3].
Педагогикалық-психологиялық тұрғыдан алып қарағанда жастар арасындағы
қарым-қатынастар мен іс-әрекеттердің ізгілікке негізделуі үлкендердің
үлгісімен ұлттық тәлім-тәрбиеге тіреледі. Олардың ар-намысы, мейірімділік
пен парасаттылық, адамды сүйе білу, жеке бастың ар-ұжданын, еңбегін
қадірлеу т.с.с. шынайы адамгершілік қасиеттері қазіргі және болашақ ұрпақ
бойына табылу үшін жеке тұлғаны дұрыс қалыптастыру жолын іздестіру керек.
Оқушының жеке басының рухани дамуының дұрыс болуы үшін, оның іс-әрекеттерін
(оқу, білім алу, тәрбие, даму, қалыптасу) жан-жақты жетілдіру арқылы
біртіндеп дамыту көзделеді. Рухани даму тұлға қалыптастырудың өзегі болып
табылады. Сондықтан адамның өмірдегі орнын, атқаратын міндеті мен қоғам
алдындағы жауапкершілігін, қоғамдағы әлеуметтік өзгерістерді дұрыс түсініп,
еркін араласуын қамтамасыз ету, бүгінгі күннің өзекті мәселесі.
Ертедегі Шығыс және Еуропа философтарының еңбектерінде маңызды орын
алады. Бұл гуманистік ақыл-ой ғұлама ғалымдар мен қоғам қайраткерлерінің
есімдерімен байланысты, атап айтқанда әл-Хорезм, әл-Фараби, әл-Бируни, Ибн
Сина, Омар Хаям, Ж. Баласағұни, М. Қашғари, С.Сарайи (Шығыс). Олардың
гуманистік идеясы гуманистік педагогиканың әрі қарай дамып, қалыптасуына
негіз болды. Я.А. Коменский, Ж.Ж. Руссо, К.Д. Ушинский, Я.С. Рогебашвили,
ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақтың ұлы ағартушылары: Ш. Уәлиханов,
Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев.
Педагогикалық мұрадағы гуманистік идеялар 20 – 30 жылдардағы
педагогтардың еңбектерінде айқын көрініс тапты. Мәселен, А.В. Луначарский,
А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, М. Дулатов, Ш. Құдайбердиев. Бұл ғалымдардың
еңбектерінде гуманистік тәрбие педагогика ғылымындағы ең нәтижелі жүйе
ретінде жобаланып, болашақ ұрпақтың гуманистік жолы болып қарастырылған.
Алайда 30-шы жылдардағы қоғамдағы басқарудың әкімшілдік-әміршілдік бағыты
тәрбиенің гуманистік негізін тығырыққа тіреді. Жеке адам тәрбиесін, оның
проблемасы даурықпа сөзге айналды.
Қазіргі қоғамның жаңару бағыты, әрбір ұрпақтың жеке тұлға болып
қалыптасуында гуманистік тәрбие шешуші фактор болуы заңдылық. Сондықтан
қазіргі заманның педагогика ғылымында адамның қарым- қатынасында гумандық
қасиетті қалыптастырудың ең тиімді мүмкіндіктерін, жолдарын зерттеу,
қарастыру басты мәселеге айналып отыр. Адамдық тұлғаның бейнесі
көрсеткіштерінің бірі – гумандық қасиет болуы, бүкіл адамзаттық
құндылықтардың біріне саналады.
Осыған орай соңғы жылдары ТМД және егеменді Қазақстан Республикасы
көлемінде адамгершілік проблемасы, гумандық қатынастарды зерттеумен
шұғылданып келе жатқан көрнекті ғалымдар, педагогтар мен психологтар
баршылық. Одақ көлемінде З.Васильева, М.Г.Тайчинов, И.А.Кайров және т.б.
Қазақстан Республикасында Л.В.Руднева, Ғ.Жүнісова, Б.Д. Қисықова.
Сонымен қатар арнайы гуманизм проблемасының жалпы философиялық және
этикалық аспектісін (Н.М. Бередной, А.А. Задорный, С.Ф. Збандуто, О.С.
Богданова) және мектеп оқушыларында гумандық қарым-қатынасты
қалыптастырудың педагогикалық - психологиялық негізін (Н.Н. Тарасевич, А.В.
Скиндер, К.М. Монич, М.Н. Аплетаев, М.А. Вейт және т.б.) зерттеумен
көптеген ғалымдар шұғылданып келеді. Білімдер жүйесін қалыптастыру
процесінде адамды жеке тұлға етіп дайындауда пәнаралық байланыстың алатын
орны ерекше. Осы орайда пәнаралық проблемасының философиялық,
психологиялық, педагогикалық бағыттарын анықтау арқылы оқушыларда гумандық
қатынасты тәрбиелеу мәселесін зерттеу - қазіргі дидактиканың өте маңызды
бағыты.
Қазіргі кезде әлі де болса шешімін таппаған, күрделі зерттеулерді
қажет ететін мәселелердің бірі – адамдар арасындағы гумандық қарым-
қатынастарды қалыптастыру болып отыр.
Өсіп келе жатқан жеткіншектерімізді мәденитетті, парасатты, білікті,
көрегенді етіп тәрбиелеу – олардың дүниетанымын жоғарғы азаматтық деңгейде
дамытып, қоғамымыздың ілгерлеу процесіндегі адам факторын жандандыру,
ұлттық намысын қозғап, кез – келген парасатты азаматтардың, оның ішінде
ұстаздардың ізгілікті ісі деп ойлаймыз. Олай болса, Елбасының Қазақстан
халқына жолдауы, осы жолдаудағы 2030 жылға дейінгі дамуымыздың ұзақ
мерзімдік стратегиясы аса маңызды құжат болып табылады [4].
Бұл мемлекет басшысының салиқалы ой тізбегінен өткен жай, әлемдік
өркениет дамуының қырын-сырын оқып, зерттеп жүйелеген көрегендік саясатының
толық қанды жемісі болмақ. Осы тәуелсіздігіміздің баянды болуы жолында
барынша еңбек етіп, елімізді өркендетіп, гүлдендіру, ”Мен Қазақстанның
азаматымын” – деген ұлтжанды отандастарымыздың ардақты да, асқақ борышы
болмақ. Сондықтан да, өсіп келе жатқан жас ұрпақтарымыздың жан-жақты ойлай
білетін, өз елінің, халқының қамын жейтін, қоғамды алға қарай дамытатын
адамгершілігі мол бүлдіршіндерін дайындауымыз керек. Сол себепті де, білім
беру саласында жұмыс істейтін педагогтарымыздың алдында үлкен міндет, ауыр
жүк тұр. Өйткені, қазіргі оқушыларға егемен еліміздің болағашына, өтпелі
кезеңнің көлеңкелі жақтарын ескере отырып, оған мойын ұсынбай, алдымызда
тұрған нарықтық экономика жағдайында мазмұнды, әрі сапалы білім беру біздің
аса жауапты міндетіміз. Мектепте мұғалімдер, үйде ата-ана, қоғамдық орында
жұртшылық болып болашағымыздың оқу-тәрбие жұмысына белсене араласу -
қазіргі кезеңдегі бірінші орынға қойылған мақсат, себебі, білімсіз,
ғылымсыз ешбір қоғам алға жылжымайды, дамымайды.
Еліміз өркендесін десек, дүние жүзіндегі озық елдердің қатарына
жетеміз десек, қазіргі ұрпаққа беретін біліміміз, тәрбиеміз соған лайықты
болуға тиіс.
Қоғамның тарихи даму кезеңі адамгершілік тәрбиесінің проблемаларын
үнемі жаңа адам тәрбиелеу міндеттерімен байланысты болып келгенін
дәлелдейді.
Сол себепті де, ең алдымен адамның рухани жан дүниесін, асыл сезімін,
адамгершілік парызын, сұлулық талғамын қоршаған ортаға гумандық қатынасын
қалыптастыру келелі мәселелердің бірі болып саналады.
Негізінде, гумандық дегеніміз – мінез-құлық дағдылары мен әдеттерін,
моральдық сананы мақсатты қалыптастыру немесе тәлім–тәрбиенің ықпалды
әсерімен моральдық сананы қалыптастырудың этикалық білімділікті,
адамгершілікті қасиеттерді дамытудың сара жолы.
Сонымен, адамгершілік міндеті өзі өмір сүріп отырған кезеңдегі қоғам -
көрініс тапқан. Мұнда қаған балаларының есімдері Күн, Ай, Жұлдыз, Көк, Тау,
Теңіз болып аталуының өзі осы табиғатпен байланыс, үйлесімділікті адамның
басты қасиеті деп ұғынуынан болса керек.
Біз гумандық қасиеттерге адам бойындағы ізгі қасиеттер жататынын
көреміз. Адамның өзіндік ой – пікір, көзқарас, мінез-құлық, іс-әрекеті
бүкіл ортамен қарым - қатынасы арқылы көрінеді. Гумандылық анықтамасы әр
дәуір арқылы беріліп келеді. Ежелгі дәуір ойшылдары да гумандылық туралы
өздерінің түйінде ойларын келтіріп отырған. Бұл ерекшелік ауыз әдебиеті
үлгілеріне де тән. Енді солардың кейбіріне назар аударарлық. “Ер Төстік”,
“Тазша бала”, “Алдар көсе”, “Жиренше”, т.б. Сондай ертегі, аңыздардағы
ұнамды кейіпкерлердің барлығы да әділдік, ізгілік, адамгершілік жолындағы
іс-әрекеттерімен бағалы. Ал “Алпамыс”, “Қобыланды”, “Қозы көрпеш – Баян
сұлу”, т.б. жырларда ел мүддесін көздеген ерлік пен кіршіксіз махаббат
тақырыбы арқылы ізгілік арқауы тартылған. Мақал-мәтел, жұмбақтар да адам
бойына игі қасиеттер дарытумен бірге айнала қоршаған ортаны тани білуге,
онымен үйлесімді өмір сүруге үйрететін ізгі тәрбие құралы болып табылады.
Ғылымды дамытуда орасан зор еңбек етіп, мол үлес қосқан ғұлама ғалымдардың
үлкен шоғыры орта ғасыр заманында Таяу және Орта Шығыста тұрған халықтардан
шыққаны белгілі [7].
Егер ілгерідегі шығармалар шамандық салт-санасына жазылған болса, Қожа
Ахмет Иассауи шығармалары бүкіл түрік әлеміндегі суфизмнің шыңы болып
табылады. Ол, өз еңбектерін шағатай тілінде жазған. Ойшыл ғұлама ислам
дінін түркі тілінде насихаттауды мақсат ете отырып, бұл дүниенің алдамшы
байлығына бой алдырмауға, астамшылдыққа ұрынбауға шақырады, имандылық
негізіндегі ізгілікке үндейді. Қадір-қасиет, жетімдерге аяушылық,
жанашырлық көрсетіп, қайырымды, мейірімді бол дейді. Діні қатты
қатыгездерден түңілгендігін білдіреді. Ізгілік діні – Алланың ақ жолын
ұстану деп ұғынады. Оның шәкірті Сүлеймен Бақырғани да ізгілік ұғымында өз
ұстазымен үндес, сарындас. Оның “Хакім ата” (яғни Бақырға кітабы ұстаз
идеясын заңды жалғастырушы болып табылады. Мұнда суфистік дәстүр
негізіндегі шарапқа құштарлық байқалады. Бұл жердегі “шарап” ішімдікті
емес, құдайды тану жолын бейнелейді. өйткені софылар Алланы ақыл көзімен
емес, шарап ішкендей қызулықпен, ғашықтық, жүрекпен таниды. Сондықтан да,
ізгілік арнасы осы сезімге сияды.
Махмұт Қашқари кішіпейілділік ұлылықтың, ал тәкаппарлық ақылсыздықтың
белгісі деген ой арқылы гумандылыққа қатысты іс-әрекеттерді мінез-құлық,
көзқарастарымен байланыстырады.
Соңғы кездері “гуманизм” ұғымы көне түркі әлеміндегі “Жуан мәрттік”
ұғымы негізінде қарастырыла бастады. Бұл сөз көне парсы тіліндегі “Жувон
жігіт”, “Мәрд - жомарт” деген сөздерінен алынған. Тіліміздегі “Жомарт” сөзі
де осы “Жуан мәрт” сөзінің өзгерген түрі. “Жуан мәрттік” ұғымына М.Әуезов,
М.Мырзахметов, т.б. ғылыми тұрғыдан назар аудара бастады. Бұл ұғым Жүсіп
Баласағұнидың “Құтты білік” дастанында айтарлықтай көрініс береді. Онда
әділет, бақыт, ақыл, қанағат сынды этикалық төрт ұғымды соларға сәйкес
Күнтуды, Айтолды, Ұғдырмаш аты төрт кейіпкер алынады. Солардың өзара
сөздері мен қарым-қатынасы арқылы моральдық ұғымдар төркініне ой жүгіртеді.
Кейіпкердің үшеуін - әділдік, ақыл, бақытты – адам бойындағы ең негізгі
қасиеттер қатарына жатқызады [6].
Бұлар үнемі ізденіс, ұмтылысты қажет ететін қасиеттер. Мұндағы саналы
іс -әрекет ақылды, шындық, ақиқат жолы әділдікті, ал еңбектің игілікті
нәтижесі одан әргі ізденіс, ұмтылысқа талпындыратын бақытты бейнелейді.
Жуан мәрттіктің мұндай үш сипаты Кейқауыстың “Кабуснама” (1082-1083)
кітабында да бар. Онда: “Адамның адамдық сипатын білдіретін үш нәрсе бар.
Бұл үшеуінің бірі – ақыл, екіншісі – тұрақтылық, үшіншісі – жомарттық”, -
деп көрсетіледі.
Атақты ұлы неміс ақыны Гете: “Шығыста әйгілі жеті ақын бар, сол
жетеудің ең осалының өзі менен мықты”, - деп, Шығыс ғұламалары жөнінде әдеп
сақтағаны сияқты, бұл бағалау мәселенің арғы жағы тек шындық екені бізге
аян. Ертеректегі тарихқа көз салсақ, адам балаларының сырын түсініп, өнер
мен ғылымда дамытуда Шығыс пен Батыс халықтарының қосқан үлесі көп. Әсіресе
Омар хаямның, жәмшид Кемидің (математиканы), Әл – Фарабидің (филосафиялық -
ғылыми еңбектері) гуманистік көзқарастары көп. Шығыс ғылымымен сусындаған
мәдени байлыққа ие болған Бируни, Әбу Әли Ибн Сина, Ұлықбек (өзбек
ағайындар) еңбектерін де білеміз. Бұл ғұламалар гуманизм туралы ежелден –
ақ айтып келе жатыр. Осыған орай біз, өз зерттеу жұмысымызды Әл-фараби
еңбектерінен талдаудан бастауды жасадық.
әл-фараби араб еліне барған сапарында ол арабтардың тұңғыш философы,
ұлы ғалым Әл-кинди мен (800-879) танысып, оның геометрия, астрономия,
психология, музыка, т.б. еңбектерімен танысып шықты. (Орта Азия мен
Қазақстанның ұлы ғалымдары қазақ мемлекет баспасы. Алматы, 1964). әсіресе,
фарабиге ұнағаны, алдымен Әл-Кинди музыканы дәл білім мен ғылымды
табиғаттың өзінен бақылаудан іздейді де, сол бақылаудың нәтижесі ақыл-ойдың
таразысына салып шешеді. Басқа сөзбен айтқанда, дүниетануда бірінші орынға
ол адамның ақыл-парасатын қойған ғалым. Осы тұрғыдан келіп ол адамның ақыл-
қабілетін төрт түрге бөледі.
1. Алғыр ақыл;
2. Сылбыр ақыл;
3. Табынышты ақыл;
4. Көлгір ақыл;
Адам-жанды дүниенің теңдесі жоқ туындысы, оның жануарлардан негізгі
айырмашылығы ақыл-парасатпен, сөйлей алу қабілеті, өнерімен, белгілі бір
кәсіппен айналысуында.Адам қоғамнан, түрлі топтардан тыс өмір сүре алмайды
, оның бар тіршілігі адам қауымының арасында өтеді. Жеке адам өзінің тілек
талпынысы мен мұң-мұқтажын жеке жүріп қанағаттандыра алмайды. Сондықтан, ол
басқа адамдармен қарым-қатынасқа түседі. Өйткені, жекеленген адамның тәні
де, жаны да ойдағыдай дамымайды.
Ұлы ойшылдың еңбектерінде бала психикасының қалайша дамып жетілгендігі
жөніндегі де қызғылықты пікірлер көп. Баланың жасы өскен сайын оның ақылы
да, яғни тәнімен бірге жаны да өсіп отырады. Осыған байланысты – “Адамның
адамгершілік, имандылық қасиеттері де оның өмірден алатын тәжірибесінен,
үлкендердің жақсы өнегесінен туындайды. Адам дүниеге ақылды, не ақылсыз,
зұлым, не ақ ниетті болып келмейді, мұның бәрі де жүре пайда болады” деген.
“Адамдар – деп жазды Фараби, бақытты болуы үшін біріне-бірі көмектесіп
отыру мақсатымен бірлескен қала – ізгі қала болады”.
“Халықты бақытқа жеткізу үшін өзара көмектесіп отырған қоғам да ізгі
қоғам болады. Қалалардың бәрі бақытқа жету жолында біріне-бірі көмектесіп
отырса, бүкіл жер жүзі ізгі болар еді” – деп Әл- Фараби өмірге деген
гуманистік көзқарасын осындай ізгі қаланың бір-бірімен ынтымақты
байланыста болуы арқылы бейнелі түрде білдіреді.
Әл-Фараби, “Мінезі түзу шәкірттерге білім ешбір қиындықсыз қонады,
оларды оқытып, тәрбиелеуге еш уақытта да жалықпау керек. ұстаздың жәрдем
беріп, көмектесетіні де осындай шәкірттер”, - деген [8].
Әл–Фарабидің педагогикалық, дидактикалық, гумандық, көзқарастары оның
философиялық, жаратылыстану, өнер туралы пікірлері, қағидалары
ізденістермен араласып астасып жатады. Оның педагогикалық жүйесіндегі
темірқазық болып саналатын философиялық-этикалық категория әрбір адамды
бақытқа жеткізу мұраты.
Бақытқа жетудің негізінде философиялық ғылыми білімдер арқылы
дүниедегі кіршіксіз пәк тазалықты, әдемілікті бойға сіңіру, ойға, жүрекке
ұялату, дарыту әрекеті жатады. Бұл туралы өзінің тамаша педагогикалық-
этикалық “бақытқа сілтеу” еңбегінде: “Бізге тамаша көркемдік пән тазалық
тән дидактикалық, гумандық, көзқарастары оның философиялық, жаратылыстану,
өнер туралы пікірлері, қағидалары ізденістермен араласып астасып жатады.
Оның педагогикалық жүйесіндегі темірқазық болып саналатын философиялық-
этикалық категория әрбір адамды бақытқа жеткізу мұраты [әл-Фараби.
Әлеуметтік этикалық трактрттар, 1975, 37-бет].
Әл-фараби педагогикалық ілімі бойынша тәрбие мен тәлім, білім беру,
мәселелері өзара тығыз байланыста қосарлана, бір-бірін толықтыра жүргізілуі
тиіс. “Философияны үйрену үшін алдын-ала нені білу қажет” – деген
еңбегінде, ол ғылым мен философияны жетік меңгеру үшін бірінші алғы шарт
етіп адамның жан тазалығын, ар тазалығын, әдеп-тәрбиелегін қояды. Сонымен
қатар талапкер шәкіртте гуманизм және елжандылық сезімдер болуы шарт, ол
өзінің халқына адал беріліп, оның жақсы дәстүрлері мен салт-саналарын
сақтауы қажет деп санайды [9].
Әбу-л-Қасым Әл-Фарабидің жоғарыдағы еңбегінде ақыл мен ғылым, иман мен
ислам, ниет пен әдет, ашу мен ұят т.б. сондай тәлімдік мәні зор мәселелер
қозғалады. Мұнда ғылым-білімді игеру жолы, бала тәрбиелеу, сөйлеу мәдениеті
сынды гумандық мазмұндағы жайттар қозғалады.
“Бұл дүние рахатының патшасы – ізгілік иесі, о дүние рахатының патшасы
– ислам. Кешірімшіл адам жаннатқа кіреді...
1. осылай өз рухын өзі емдейтін адам ғана өзін-өзі ізгілікке
тәрбиелеудегі қажеттігіне баса назар аударғанын байқатады”. Жалпы
Әбу-л-Қасым Әл-Фараби еңбектері аршылмай жатқан асыл қазынамыздың
бірі деп есептейміз. Колледж білімгерлерінеӘл-Фарабидің
еңбектерінен ізгілікке тәрбиелеуге көптеген мағлұматтар алуға
болады.
Ұлы даламыздың X-XІІ ғғ. Амудария мен Сырдарияның төменгі ағысынан
бастап, шығысында Жетісу мен Қашғарға дейінгі кең өлкеде екі ғасыр бойына
түрік тайпаларының Қарахан мемлекеті өмір сүреді. (астанасы Баласағұн
қаласы).
Баласағұндық Жүсіп Баласағұнидың моральдық - этикалық, психологиялық
қағидалары Ибн Сина мен Әл-Фараби ілімдерімен сабақтасып жатады. Өйткені,
аталмыш дастан идеясы да адамдарды тәрбиелеу.
Білім мен ақыл әділетке қосақтасып жүруі тиіс, бұларың әділ заң
шығаруға болмайды. Ақыл әр кез адам қанағатын да реттеп отырады. Мәселен,
адамның азға қанағат етуі, түсінуі барлығы да ақылдың арқасы. “Құтты
білімнің” он бесі тарауы тәлім-тәрбиелік мәселелерін әр қырынан сөз етеді.
Дастанда көтерілген тәлімдік маңызы зор мәселе – адамның мінез-құлқы,
оның қоғамдағы орны туралы жәйттер. Адам – бұл дүниеге қонақ, оның өмірі
өткінші, сондықтан ол атына ылғи да жақсы сөз бен жақсы ісін қалдырып
отыруы қажет. Бұл үшін ол әр кез жаман қылықтан сақтанып, адамдықпен жүріп-
тұруы тиіс. Автор ақылдықты адамның адам болуының, адамгершілік жағынан
жетілуінің бірден-бір өлшемі деп, ақылдың көмегінсіз бұл дүниеде ешбір
нәрсе шешілмейді деп түйіндейді. “Ақыл-парасатқа еш нәрсе теңелмейді, одан
асқан мәртебелік жоқ”. “Ақылсыз адамның жануардан айырмасы жоқ”. Біліктілік
пен ақылдылық төбеңді көкке жеткізеді деген қанатты сөздердің тәрбиелік
мәні зор.
Ақылды адам өзіндік ойы, өзіндік мақсаты, өзіндік бақыты бар, кез-
келгеннің жетегіне еріп кетпейді. Сол қисындылық, тұрақтылық, мінезділік
адамға ауадай қажет. “Қайда жүрсең де өзіңді тізгіндеп ұста”.
“Адам болу үшін ерлікпен қатар ақ көңілділік те керек”. “Байсалдылық-
ізгі қасиет”. “Адам деген ардақты атқа түлкідей құлық та, қасқырдай
қатыгездік те жараспайды”. “Адамда жаман қасиет болса, оған бақ та, бақыт
та қонбайды”. “Ал бақ пен бақытқа жету адамның өз қолында, кісі - өз
бақытының қожасы” – деген нақыл сөздер адамгершілікке тәрбиелейді [8].
Жүсіп Баласағұнидың көне түркі тілінде жазылған осы дастанында адамды
ізгілікке баулу мәселесі кісілік қасиеттердің қалыптасуына өзектес көрініс
береді. Яғни жас буыннан бастап, ересек адамға дейінгі қоғам мүшелерінің
ізгі қасиетпен суарылуы ел билеушісінің моральдық қасиетті пікірі жетекші
орын алады. Демек, кісілікке тәрбиелеуші адамның гуманистік қасиеті жоғары
болғанда ғана іс оңға баспақ. Дастанға адамға білім мен ғылымның не үшін
қажет екендігі, адам бойындағы жақсы, жаман қасиеттер, түрлі әлеуметтік
топтардың бір-бірінен айырмашылықтары этикалық-психологиялық жағынана арқау
болып, гумандық тәрбие мәселесінде тәлімгер жауапкершілігіне баса назар
аударылады. Үлгілі тәрбие негізгі – білім, әдет, дағдыларға машықтандыру,
сондықтан баланы жасынан ізгі қасиеттерге, еңбеккерлікке баулу ісін алдыңғы
кезекке қойып, “Балаң өксімес үшін, оған білім мен кәсіп бер” – дейді
автор.
Сонымен бірге, түрлі кәсіп, билік иелерінің қасиеті, олармен қарым-
қатынас, әдеби де үлгілі насихатқа құрылған. Жүсіп Баласағұни еңбегі
бойынша кісіліктің басты көрсеткіштерінің бірі – гумандық қасиеттің іс
жүзіндегі көрінісі болып табылады [10].
Ұлы дала өлкесінен шыққан және бір ғалым – Махмұд Қашғари (XІ)ғ. Ол
түркі халықтарынң аса бір мәйекті ескерткіші – “Диуани лұғат ат-түрк”
(“Түркі сөздерінің жинағы”) атты еңбектің авторы. Сөздік ғалымның әр
саласын қамтитын әмбебап туынды. Мұнда Орта Азия және Қазақстан
халықтарының әлеуметтік және мәдени өмрінің әр алуан салаларын қамтитын
қызғылықты мәліметтер мол ұшырасады. Махмұд Қашғаридың бұл еңбегі Әл-
Фараби, Жүсіп Баласағұни идеяларымен астарлас, өзектес. Мұнда да
дүниеқорлық, опасыздық, қорқақтық, сараңдық, т.б. сондай жағымсыз қасиеттер
айыпталып, жомарттық, сөзге беріктік, ерлік, ақниеттілік сияқты ізгі
қасиеттер дәріптеледі. Адам тәрбиесінің негізгісі – еңбек сүйгіштік,
білімге құштарлық, ел қорғайтын ерлік: жомарттық, өз бақыты үшін күресе
білу сынды қасиеттерге баулу деп ұғады. Ол: “Арғымаққа мінгізіп, бес
ерлікті мараптаса”, енді бірде “Ғаріп келсе, күт оны, ас-суыңа қандыр да” –
деп мейірбандылыққа шақырады. Білім, жақсы мінез, тұнық ақыл, айқын
мақсатты ізгілік қасиеттің өзегі деген ойға мегзейді [11].
Сайы Сарай (XІ)ғ. 1391 жылы жетпіс жасында парсы ақыны Маслахаддин
Саадидің “Гүлстан” дастанын “Гүлстан бүт-түрік” деген атаумен аударады.
Дастанда қанатты, нақыл сөздер мол ұшырасады. Мұнда ел билеушілер мен халық
бұқарасы туралы, жастық пен қарттық, қанағат пен тойымсыздық, сараңдық пен
жомарттық, т.б. сондай қасиеттер жайлы сөз өрнегі өрілген. Мысалы, “Ер адам
кек сақтамайды”, “Әке мейірімінен ұстаз жәбірі жақсы”, “Еліне жапа
көрсеткен, өмірден опа көрмейді” т.б. сондай сөздері ізгі қасиет негізі -
өзіңді-өзің тәрбиелеу деген ұғымға мегзейді [12].
Қоғамдық ой-пікірдің басшылары болған Асан қайғы, Қазтуғандар ел
арасында аңызға айналған ақылды, дуали философтары еді.
Асан Қайғының туған жерге, қолпаштап өсірген елге махаббатты, ар,
намыс үшін күрес әділдікті жақтау туралы идеялары шығармаларынан терең орын
алған. Сол себептен де, оның өсиет өлеңдері, халық есінде мәңгі сақталып
біздің дәуірімізге жеткен. Асан қайғының ел қамын ойлап қатты күйзеліс
кезінде жазғаны:
Құйрығы жоқ, жалы жоқ,
Құлан қайтіп күн көрер.
Аяғы жоқ, қолы жоқ,
Жылан қайтып күн көрер?
Шыбын шықса жаз болып,
Таздар қайтіп күн көрер,
Жалаң аяқ балапан,
Қаздар қайтіп күн көрер?
Деп, өмірден түңіліп, желмаясына мініп, ел-жұртына жайлы қоныс қарауға
аттанды. Асан дүниенің төрт бұрышын шарлап аралайды.
Адамға бақ-береке, тату-тыныштық жерді ел-жұрты үшін іздеген азамат ел
қамқоршысы бола біледі. Ол “Жерұйықты” таба алмай өксік келіп, Сарыарқаның
бел ортасы. Ұлытаудың басына жеткенде дүниеден қайтады. Халық қамын жеуді,
әзезілдің сөзіне ермеуді, құлқынның құлы болмауды адамгершіліктің үлкен
парызы деп ұққан жырау.
Арғымаққа міндім деп,
Артқы топтан адаспа,
Күнінде өзім болдым деп,
Кең пейілге таласпа.
Артық үшін айтысып,
Достарыңмен санаспа.
Ғылымым жұрттан асты деп,
Кеңессіз сөз бастама,
Жеңемін деп біреуді,
Өтірік сөзбен қоштама, - деп, Көпке қызмет ет, халық қамын ойлар
бол, Атаңның баласы болма, адамның баласы бол, Ел қамын жеуші ақылды
азаматты, қарадан шықса да қадірле, Болмашы нәрсе үшін түс шайысып, жақсы
достан айырылсаң, өкінішке душар боласың деген ақылдары келешек ұрпаққа
әлі де ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz