Қазақ тілі сабағында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілеттерін қалыптастыруда дидактикалық материалдарды пайдалану
Кіріспе ... ... ... ... ... ..3
І. Бастауыш сыныпта қазақ тілін оқыту барысында шығармашылық қабілеттерін қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Шығармашылық қабілеттілік . даму негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7.12 1.2 Бастауыш сыныпта оқыту барысында оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ..12.24
ІІ. Қазақ тілі сабағында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық белсенділігін арттырудағы дидактикалық материалдарының ерекшеліктері
2.1 Қазақ тілі пәніне арналған дидактикалық материалдардың түрлері ... ... ... ... ... 24.49
2.2 Қазақ тілі сабағында дидактикалық материалды қолданудың маңызы ... ... 49.58
Қорытынды ... ... ... ... 59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
І. Бастауыш сыныпта қазақ тілін оқыту барысында шығармашылық қабілеттерін қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Шығармашылық қабілеттілік . даму негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7.12 1.2 Бастауыш сыныпта оқыту барысында оқушылардың шығармашылық қабілетін қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ..12.24
ІІ. Қазақ тілі сабағында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық белсенділігін арттырудағы дидактикалық материалдарының ерекшеліктері
2.1 Қазақ тілі пәніне арналған дидактикалық материалдардың түрлері ... ... ... ... ... 24.49
2.2 Қазақ тілі сабағында дидактикалық материалды қолданудың маңызы ... ... 49.58
Қорытынды ... ... ... ... 59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Бүгінгі білім жүйесі бүкіл әлем деңгейінде қоғамдық дамудың өлшемі мен сол қоғамның негізін құрайтын басты тетіктердің біріне айналды. Сондықтанда әлемдік қауымдастықта айтарлықтай ықпалы артып келе жатқан еліміздің білім беру саласын халықаралық дәрежеге көтеру және бәсекеге қабілетті маман даярлау мақсатында тың да нақты қадамдар жасалуда. Қазіргі таңда жалпы білім беретін мектептің функционалдық қызметінің басым бағыттары оқушылардың ғылымдар жүйесінің негіздерін меңгеріп, олардың бойында тұлғааралық және этникалық топаралық қатынастар мәдениетін, жеке тұлғаның өзін-өзі айқындау және кәсіптік бағдарларын анықтау қабілетін қалыптастыру болып табылады. Ғылымның қай саласы болсын ұстаз қауымы алдына зор міндеттер жүктейді. Соның ең бастысы - сапалы білім және саналы тәрбие беру барысында оқушылардың шығармашылық қабілеттерін, ақыл-ой белсенділігін дамыту. Себебі, білімді жастар ғана ел егемендігін баянды етіп, қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына лайықты үлес қоса алады.
1. ҚР «Білім туралы» заңы 2008
2. Жүнісова К, Рахметова С, Оспанов Т, Бадалбаева Г, Уәйісова Г, Жаманқұлов П, «Қазақстан Республикасының бастауыш білімінің мемлекеттік стандарты» Алматы 1998 75-81б
3. Қоянбаев Р.М., Ыбырайымжанов Қ.Т. Педагогикалық сөздік. Түркістан 2006 41-б
4. Ысқақов Ж., Ысқақов Ж. Педагогика Шымкент 2004 222б
5. Г. Оразова. Шығармашылықты қалыптастыру қажеттілігі. Қазақстан мектебі. №10 2006 16-17б
6. Н. Жанатбекова. Шығармашылық қабілеттілік – даму негізі. Қазақстан мектебі. №2 2006 15-17б
7. Г.Нұрахметова. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту. Бастауыш мектеп. №2 2006 49-50б
8. К. Жолдыбекова. Оқушылардың шығармашылық белсенділігін дамыту. Бастауыш мектеп. №8 2005 75-77б
9. Д. Жолдыбаева. Оқушы шығармашылығын дамыту. Бастауыш мектеп. №8-9 2007 57б
10. Бастауыш мектеп оқушысының шығармашылық қабілетін дамыту. Бастауыш мектеп. №10 2003 3-4б
11. Н. Ержанов. Оқушылардың шығармашылықпен жұмыс істеу қабілеттерін ашу. Мектеп технологиясы. №7 2003 36б
12. Ж. Рүстемов. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту. Бастауыш мектеп. №1 2003 33б
13. Г.Н.Манапова. Қазақ тілі пәніне арналған дидактикалық материалдар. Алматы «Жазушы» 2000 3-5б
14. М. Жұбанова. Қазақ тілінен дидактикалық материалдар. Алматы «Мектеп» 1979 3б
15. Ә. Исабаев. Қазақ тілін оқытудың дидатикалық негіздері. Алматы «Қазақ университеті» 1993 18 б
16. С. Қазыбаев. Қазақ тілі методикасы. Алматы «Рауан» 1990
17. Ш.Әуелбаев, Қ.Қанабекова. Қазақ тілінен дидактикалық материалдар. Алматы «Мектеп» 1984 3-4 б
18. Г.Алпысбаева, А.Әбуова Қазақ тілі сабақтарында ойындв пайдалану әдістері.(1-4 сынып)
19. А. Қаражігітқызы. Қазақ тілін оқытудың тиімді жолдары. Қазақ тілі мен әдебиеті. №5 2008 3-8б
20. Дидактикалық материалдарды тиімді пайдалану. Қазақ тілі мен әдебиеті. №6 2002 29-31б
21. С.Рахметова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы 2005
22. Р.Керімбаева. Дидактикалық ойындардың түрлері. Бастауыш мектеп. №9 2005 18-19
23. Қ. Атыманова. Балалардың шығармашылық қабілеттерін дамытудың педагогикалық шарттары мен іс-әрекет бағыттары. Бастауыш мектеп. №5-6 2007 8-11б
24. Ш. Ерғожина. Шығармашылықтың мәні психологиялық негіздері. Қазақ тілі мен әдебиеті. №8 2007 25-28б
2. Жүнісова К, Рахметова С, Оспанов Т, Бадалбаева Г, Уәйісова Г, Жаманқұлов П, «Қазақстан Республикасының бастауыш білімінің мемлекеттік стандарты» Алматы 1998 75-81б
3. Қоянбаев Р.М., Ыбырайымжанов Қ.Т. Педагогикалық сөздік. Түркістан 2006 41-б
4. Ысқақов Ж., Ысқақов Ж. Педагогика Шымкент 2004 222б
5. Г. Оразова. Шығармашылықты қалыптастыру қажеттілігі. Қазақстан мектебі. №10 2006 16-17б
6. Н. Жанатбекова. Шығармашылық қабілеттілік – даму негізі. Қазақстан мектебі. №2 2006 15-17б
7. Г.Нұрахметова. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту. Бастауыш мектеп. №2 2006 49-50б
8. К. Жолдыбекова. Оқушылардың шығармашылық белсенділігін дамыту. Бастауыш мектеп. №8 2005 75-77б
9. Д. Жолдыбаева. Оқушы шығармашылығын дамыту. Бастауыш мектеп. №8-9 2007 57б
10. Бастауыш мектеп оқушысының шығармашылық қабілетін дамыту. Бастауыш мектеп. №10 2003 3-4б
11. Н. Ержанов. Оқушылардың шығармашылықпен жұмыс істеу қабілеттерін ашу. Мектеп технологиясы. №7 2003 36б
12. Ж. Рүстемов. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту. Бастауыш мектеп. №1 2003 33б
13. Г.Н.Манапова. Қазақ тілі пәніне арналған дидактикалық материалдар. Алматы «Жазушы» 2000 3-5б
14. М. Жұбанова. Қазақ тілінен дидактикалық материалдар. Алматы «Мектеп» 1979 3б
15. Ә. Исабаев. Қазақ тілін оқытудың дидатикалық негіздері. Алматы «Қазақ университеті» 1993 18 б
16. С. Қазыбаев. Қазақ тілі методикасы. Алматы «Рауан» 1990
17. Ш.Әуелбаев, Қ.Қанабекова. Қазақ тілінен дидактикалық материалдар. Алматы «Мектеп» 1984 3-4 б
18. Г.Алпысбаева, А.Әбуова Қазақ тілі сабақтарында ойындв пайдалану әдістері.(1-4 сынып)
19. А. Қаражігітқызы. Қазақ тілін оқытудың тиімді жолдары. Қазақ тілі мен әдебиеті. №5 2008 3-8б
20. Дидактикалық материалдарды тиімді пайдалану. Қазақ тілі мен әдебиеті. №6 2002 29-31б
21. С.Рахметова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы 2005
22. Р.Керімбаева. Дидактикалық ойындардың түрлері. Бастауыш мектеп. №9 2005 18-19
23. Қ. Атыманова. Балалардың шығармашылық қабілеттерін дамытудың педагогикалық шарттары мен іс-әрекет бағыттары. Бастауыш мектеп. №5-6 2007 8-11б
24. Ш. Ерғожина. Шығармашылықтың мәні психологиялық негіздері. Қазақ тілі мен әдебиеті. №8 2007 25-28б
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Бастауыш сыныпта қазақ тілін оқыту барысында шығармашылық қабілеттерін
қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Шығармашылық қабілеттілік – даму
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...7-12 1.2
Бастауыш сыныпта оқыту барысында оқушылардың шығармашылық қабілетін
қалыптастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .12-24
ІІ. Қазақ тілі сабағында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық
белсенділігін арттырудағы дидактикалық материалдарының ерекшеліктері
2.1 Қазақ тілі пәніне арналған дидактикалық материалдардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24-49
2.2 Қазақ тілі сабағында дидактикалық материалды қолданудың
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49-58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. 59
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 60-61
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі.
Бүгінгі білім жүйесі бүкіл әлем деңгейінде қоғамдық дамудың өлшемі мен
сол қоғамның негізін құрайтын басты тетіктердің біріне айналды. Сондықтанда
әлемдік қауымдастықта айтарлықтай ықпалы артып келе жатқан еліміздің білім
беру саласын халықаралық дәрежеге көтеру және бәсекеге қабілетті маман
даярлау мақсатында тың да нақты қадамдар жасалуда. Қазіргі таңда жалпы
білім беретін мектептің функционалдық қызметінің басым бағыттары
оқушылардың ғылымдар жүйесінің негіздерін меңгеріп, олардың бойында
тұлғааралық және этникалық топаралық қатынастар мәдениетін, жеке тұлғаның
өзін-өзі айқындау және кәсіптік бағдарларын анықтау қабілетін қалыптастыру
болып табылады. Ғылымның қай саласы болсын ұстаз қауымы алдына зор
міндеттер жүктейді. Соның ең бастысы - сапалы білім және саналы тәрбие беру
барысында оқушылардың шығармашылық қабілеттерін, ақыл-ой белсенділігін
дамыту. Себебі, білімді жастар ғана ел егемендігін баянды етіп, қоғамның
әлеуметтік-экономикалық дамуына лайықты үлес қоса алады. Ендеше өскелең
ұрпақ мұғалім берген білімді іс-әрекет тәсілдері мен бағалау өлшемдерін
қамтитын қоғамдық және ұжымдық тәжірибе тағылымдарын ғана игеріп қоймай,
оны әрі қарай өзінің белсенді, зерделі танымдық іс-әрекетімен сабақтастыруы
тиіс. [5]
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңының 8-бабында Білім
беру жүйесінің басты міндеті – ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар,
ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға,
дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар
жасау. Жеке адамның шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін дамыту,
адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру,
жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы интеллектін байыту. Еңбек
рыногында бәсекелесуге қабілетті жұмысшылар мен мамандар даярлау, оларды
қайта даярлау және біліктілігін арттыру делінген. Яғни, барша ұстаз
қауымына ХХІ ғасыр талабына сай азамат тәрбиелеудегі жауапкершілік
жүктелгені анық. Расында да, қазіргі қоғам шығармашылық қабілеті бар,
талантты, іскер мамандарға мұқтаж. Жалпы білім беретін мектептердегі пәнді
оқытуда оқушыларға көп жағдайда дайын білім ұсынылады. Оқыту әдістері
оларды өздігінен жаңа ақпараттар іздестіруге, оқу тапсырмаларын өздігінен
шешуге талпындырмайды. Мектептегі оқу үрдісінің негізгі мақсаты - баланың
білім игеру кезінде ойлау қабілетін қалыптастыру, сол арқылы таным әрекетін
дамыту. Бұл оқушының өзіндік әрекеттерін, дербес жұмыс жасау қабілетін
дамытудың маңыздылығын айқындайды.[1]
Қазақстан Республикасының 2008 жылғы Білім туралы заңының 3-тарау, 11-
бабында: Жеке адамның шығармашылық, рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін
дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін
қалыптастыру, даралықты дамыту үшін жағдай жасау арқылы ой-өрісін байыту
делінген. Осы заңның 16-бабында Бастауыш білім берудің жалпы білім беретін
оқу бағдарламалары баланың жеке басын қалыптастыруға, оның жеке
қабілеттерін, оқу ісіндегі оң талпынысы мен алғырлығын: негізгі мектептің
білім беру бағдарламаларын кейіннен меңгеру үшін оқудың, жазудың,
есептеудің, тілдік қатынастың, шығармашылық тұрғыдан өзін-өзі көрсетудің,
мінез-құлық мәдениетінің берік дағдыларын дамытуға бағытталған делінген.
Оқушының таным белсенділігін дамыту, шығармашылық ізденістерге баулу бұл
білім берудегі басты мәселе. Кезінде қазақ мектептеріндегі дидактикалық
міндеттерді шешуге Ы. Алтынсарин үлкен үлес қосты. Ол өз еңбегінде
Балалармен қысқа, ашуланбай, байсалды сөйлеу, әрбір пәнді бар пейілмен
және қарапайым тілмен түсіндіру керек, мұғалім жан-жақты, білімді, өз
ісінің шебері болуы қажет деп атап көрсетеді. Ал Ахмет Байтұрсынов Бала
білімді тәжірибе арқылы өздігінен алу керек, мұғалімнің міндеті балаға
жұмысты әліне қарай шағындап беру және белгіленген мақсатқа қарай бағыттап
отыру керек деп ескертеді.
Оқушының шығармашылық қабілеті оның ойлауы мен іс жүзіндік әрекеттері
арқылы дамиды. Ойлауға үйрететін сабақтарды жүргізуде, алдымен, мұғаліммен
оқушы арасында ынтымақтастықты қалыптастыру қажет. Мұғалім бұл жағдайда
дайын білімді түсіндіріп қоюшы, бақылаушы, бағалаушы емес, танымдық іс-
әрекетін ұйымдастыратын ұжымдық істердің ұйытқысы. Сонда ғана оқушы
интеллектісінің көзін ашып, шығармашылығын дамытады. Оқушылардың
шығармашылығын қалыптастыру үшін әуелі қызықтыру жолдарын іздестіру керек.
Жасыратыны жоқ, 1980 жылдардың екінші жартысында ғана орта білім
саласындағы кемшіліктерді ашық айтуға мүмкіндіктер туа бастады. 1988 жылдың
28 шілдесінде А.Анисин мен О.Матяниннің Правда газетінде Расписание по
способностям деген мақаласы жарияланды. Онда авторитарлық педагогика
үстемдігінен құтылмайынша, білім беруде қағазбастылықтың жойылмайтындылығы
қадап айтылған. Осы мақаладан кейін-ақ білім беруді ұйымдастыру формаларын
өзгерту жөнінде ашық ұсыныстар жан-жақтан ағылды. Сөйтіп, 1980 жылдың аяғы
мен 1990 жылдардың басынан бастап біздің республикамызда да қоғам
өзгерісіне байланысты орта мектептерде оқу-тәрбие жұмысын қайта құру
мәселелері сөз бола бастады.
Демек, бүгін таңда мына ақпараттар ағыны тасыған қоғамда жас ұрпаққа
Нені оқыту? Қалай оқыту керек? деген мәселелер тұр. Ел Президенті Н.
Назарбаев Қазақстан – 2030 стратегиясының даму бағдарламасында Біздің
жас мемлекетіміз өсіп-жетіліп, кемелденеді, біздің балаларымыз бен
немерелеріміз онымен бірге ер жетеді деген сөзін ұстаз қауымына нақты
айтылған аманат деп түсіну керек.[5]
Бұл орайда ұлтымыздың жарық жұлдызы Мағжан Жұмабаевтың Қазақтың
тағдыры да, келешек ел болуы да, мектебінің қандай негізде құрылуына барып
тіреледі. Мектебімізді таза, берік, жанымызға қабысатын, үйлесетін негізде
құра білсек, келешегіміз үшін тайынбай-ақ серттесуге болады деген даналық
өсиетінің мәні қазіргі жахандану кезеңінде Қазақстан мектебі үшін орасан
зор. Өйткені, қазақ елінің келешегін айқындайтын, оны тұрақты даму
деңгейіне көтеретін бірден-бір құндылық, ол - бүгінгі ұрпақ. Сондықтан
қазіргі жаңа білім үлгісін жасау аясында бүкіл қоғамды жұмылдыра отырып
рухани, интеллектуалдық және экономикалық тәуелсіз мемлекет орнату
болашағына бағдарланған, ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтарға
үйлестірілген тәрбие мәселесін төрге қоятын тәрбие білім жүйесін іске қосу
– бүгінгі күннің кезек күттірмейтін мәселесі.
Зерттеудің мақсаты: Қазақ тілі сабағында бастауыш сынып оқушыларының
шығармашылық қабілеттерін қалыптастыруда дидактикалық материалдарды
пайдаланудың маңызын ашу..
Зерттеудің міндеттері:
- шығармашылық қабілеттердің даму негіздерін айқындау;
- бастауыш сыныпта оқыту барысында оқушылардың шығармашылық қабілетін
қалыптастыру жолдарын анықтау;
- қазақ тілі пәніне арналған дидактикалық материалдардың түрлерін
қарастыру;
- қазақ тілі сабағында дидактикалық материалдарды қолданудың маңызын
ашу.
Зерттеудің объектісі: Қазақ тілі сабағында бастауыш сынып оқушыларының
шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру барысында пайдаланылатын
дидактикалық материалдар.
Зерттеудің пәні: Бастауыш сынып оқу-тәрбие үрдісіндегі қазақ тілі
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Бастауыш сыныпта қазақ тілін оқыту барысында шығармашылық қабілеттерін
қалыптастырудың теориялық негіздері.
1.1 Шығармашылық қабілеттілік - даму негізі.
Қазіргі қоғам жеке адамнан прогрессивті ойлай алатын белсенді
әрекетті, жан-жақты болуды талап етеді. Өйткені, адамның қоғамда алатын
орны, қазіргісі, болашағы үнемі толғандыратын мәселелер қатарына жатады.
Бұл қоғамның дамуымен тікелей байланысты. Қазақстан Республикасында орта
білімді дамыту тұжырымдамасы білім беру мекемелерінің ең негізгі мақсаты:
дүниетанымдық, құзырлық, шығармашылық деп атап көрсетеді. Қоғамда
орындаушы адамнан гөрі шығармашыл адамға деген сұраныстың көп екендігін
қазіргі өмір талабы дәлелдеп отыр. Көтеріліп отырған мәселе туралы жазылған
ойлар, тұжырымдамалар көзқарастар, еңбектер баршылық. Ежелден-ақ ұлы
ойшылдарымыз Жүсіп Баласағұн, Әл-Фараби, ұлы Абайды ерекше толғандырған.
Сондықтан ұлы ойшылдар өз еңбектерінде адамның жеке басын қабілеттерін
дамытуды үнемі көтеріп отырған. [6]
Көрнекті педагогтер К. Ушинский, Ы. Алтынсарин , А. Макаренко, М.
Жұмабаев оқушы шығармашылығына бағыт-бағдар беруді, ең алдымен, мазмұнына
енгізген. Кеңестік психологтер мен ғалымдар Л.Выготский, С. Рубинштейн , А.
Ананьев, В. Давыдов, Л. Занков, В. Куртецкий, М. Мұқанов, Ж. Әбділдин, Қ.
Жарықбаев, Т. Сабыров еңбектері жеке тұлғаны дамыту мәселесінің алтын қоры
деп білеміз.
Шығармашылық – бүкіл тіршілік көзі. Ал бүгінгідей күрделі әлеуметтік
экономикалық жаңартулар тұсында шығармашылық қабілеттер басты нысана болып,
оқушыда шығармашылық қабілеттің болмауы үлкен мәселе саналып, оның
ойландыруы тиіс деп білеміз [7] Мұндай күрделі мәселені шешуде бастауыш
сыныптың орны ерекше. Ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда адам миында
миллиард клетканың белсенді түрде тек қана 3-4 пайызы ғана жұмыс істейді
екен. Өз халқымыздың балаңды 5 жасқа дейін піріңдей тұт, 5 жастан 15 жасқа
дейін құлыңдай тұт деген даналық сөзі де баланың қандай еңбекпен де
айналысатын кезі балалық шақ екенін, сол шақты ұтымды пайдалану керектігін
еске салғандай. Бүгінгі таңда бастауыш сыныпта қолданылып жүрген баланың
шығармашылықпен жұмыс жасауына берілген тапсырмалар көлемі аз.
Шығармашылық қабілеттілік – бала өз бетінше жаңа бір бейне құрумен
сипатталады, яғни іс-әрекеттің қандай түрінде болсын жаңалық ашу арқылы,
жасампаздық бейне жасау арқылы өзіндік жеке даралық дамудың бір көрінісін
байқатқан жағдаймен түсіндіріледі. Соңғы жылдары шығармашылық психологиясы
туралы С. Рубинштейн , А. Брушлинский, Б. Кедров, Я. Пономарев, О.
Тихомиров, ал жалпы және арнайы қабілеттіліктер туралы Б. Теплов, Н.
Тарасов, қабілеттілік және жеке даралық өзгешеліктердің психологиясы мен
психофизеологиясы туралы Б. Теплов, Э. Голубаева еңбектері қабілеттік
мәселелері бойынша жүргізілген зерттеу жұмыстарының негізін қалады.[6]
Қазіргі педагогикалық-психологиялық зерттеулерде балалардың бастауыш
сыныптағы ерекшеліктерін атап көрсететін Л. Божовичтің, Р. Буренің, Л.
Венгердің, Я. Коломинскийдің, Е. Панько және т.б. ғалымдар еңбектерінің
маңызы зор. Онда мектепте оқытудағы аса мәнді қасиеттер: тәжірибелік және
ой жұмыстарының қарапайым дағдылары, мінез-құлық қалыптасуының жайы,
адамгершілік жігерлік сапалар кеңінен сөз болады.
Оқу-танымдық әрекеттің үрдісінде мынадай мақсаттар жүзеге асырылады.
1. Символикалық бейнелерге психикалық әрекеттің құралы ретінде (есте
сақтау) саналы қатынасты қалыптастыру.
2. Қисынды ойлауды және көрнекі бейнелі операцияларды меңгеру.
3. Оқу типі тапсырмаларына деген жағымды кең қатынасты дамыту.
4. Қиялды, әр түрлі қабылдауды жетілдіру.
Бастауыш сыныпта баланың сөйлеу тілін дамытудың, қол және аяқ
мүшелерінің қозғалысын, оқыту үрдісіндегі зор рөл атқаратын
интеллектуалдық дағдыларының маңызы ерекше. Бала сұрақтарға жауап қайтарып,
ортамен өз танымымен бөлісе алуы қажет.
Бастауыш сынып оқушыларының бойында еркіндіктің пайда болуы,
мінез-құлқын өзі реттеуі, жағымды өзіндік Мені қалыптаса бастауы,
ересектер және өз тұстарымен қатынас жасаудың тәсілдерін меңгеруі оқу-
танымдық әрекеттің қажетті шарты болып табылады.
Бастауыш сынып оқушылары үшін негізгі бөліктер – оқу тапсырмалары, оқу
әрекеттері: бақылау мен бағалау. Көрсетілген бөліктерге сәйкес кіші жастағы
балалардың бойында оқу-танымдық әрекеттің мынадай шарттарын қалыпиастыру
қажет. Оқу тапсырмасын қабылдау және сезіну қасиеті; мұғалімнің көмегімен
немесе өз бетінше танымдық тапсырмалар қоя білу қабілеті; дербес қабілеті;
жоспарлау қабілеті; тапсырманы шешу тәсілін таңдау қабілеті; бағдарлық және
атқарушылық оқу әрекеттерін орындау қабілеті; тапсырманы тез және сапалы
орындау қабілеті; оқу істерін бақылау қабілеті; дербес жұмысын бағалау
қабілеті.[10]
Өкінішке орай, мұғалімдер жоғарыда аталған шарттарға көңіл бөле
бермейді. Ақыл-ой дамуының деңгейі бастауыш сынып мұғалімінің
педагогикалық жүйедегі әдіс-тәсілдерді қаншалықты қолданғанына тікелей
байланысты екендігі қазір баршаға белгілі.
Педагогтер бастауыш сынып оқушыларының танымдық әрекетін ұйымдастыру
үшін мынандай логикалық көрсеткішті басшылыққа алады:
-жеке пәндерді бөлу;
-ішінде аталған пәннің негіздері бар және әрекет ететін пәндер мен
құбылыстарды іріктеу;
-пәндердің жеке қасиеттері мен сапасын анықтау;
-осы қасиет пен сапаны пәнаралық функционалды байланыс жүйесінде
талдау.
Ақыл-ой дамуының қажетті деңгейінде болуымен қатар баланың ерік-жігері
дамуының маңызы зор. Бастауыш сынып оқушыларының ерік-жігері дамуының
белгісі мінез құлқын басқара және өз ісіне есеп бере алуы. Баланың мектепте
оқуға даярлығының ең басты мәселерінің бірі, жоғарыда атап
көрсеткеніміздей, таным үрдістері мен әрекеттері және деңгейі болып
табылады. [23]
Адамның ақыл-ойын, қабілеттерін дамыту арқылы оны бақыт жолына жеткізу
мәселесіне бірнеше еңбектер арнаған шығыстың әйгілі ойшылы Әл-Фараби
қабілеттер өзінен өзі табиғат тудырған қалпында бақытқа жеткізе
алмайтындығына, оларды бағыттау, тәрбиелеу, дамыту керек екендігіне
тоқталған.
Шығармашылық сөзінің төркіні шығу, ойлап табу дегенге келіп
саяды. Көрнекті психолог Л. Выготский шығармашылық деп жаңалық ашатын
әрекетті атаған. Ал Я. Пономарев оны даму ұғымымен қатар қояды. Соңғы
жылдары шығармашылық сөзімен жаңалық, бастамашылық, белсенділік ұғымдары
астарлас қолданылып жүр.
Шығармашылық жайлы еңбектерді талдай келе біз төмендегідей қорытындыға
келдік. Шығармашылық - өте күрделі психологиялық үрдіс. [6] Ол іс-әрекет
түрлі болғандықтан, тек адамға ғана тән. Шығармашылықты төмендегідей
ерекшеліктермен сипатталған адам әрекеті деуге болады:
-шығармашылықтағы қарама-қайшылықтардың болуы;
-әлеуметтік және жеке адамға деген мәнінің болуы;
-шығармашылыққа арналған шарттардың, жағдайдың болуы;
-шығармашылық тұлғаның жекелік қасиеттерінің болуы;
-нәтиженің жаңалығы, соңы.
Ал бастауыш сыныптағы балалардың шығармашылығы тек өзіне ғана
жаңалық болып табылатын субъективті жаңалық. Ендеше оларға тән шығармашылық
кезеңдерін шартты түрде былайша топтастырамыз.
1. Жаңалықпен бетпе-бет келу.
2. Шығармашылық, екі ұштылық, белгісіздік.
3. Шешімнің жарқ етуі.
4. Шығармашылық акт.
5. Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу.
Құрғақ ойлау мен жаттап алудан гөрі өз ізденісіне нәтижесі немесе
шығармашылық әрекетінің жемісі болған жағдайда ғана оқушы білімді терең
меңгере алады. Осы ойды белгілі ғалымдар да құптайды. Академик Г. Струмин
өзінің естеліктерінде былай деп жазады: мен алдымен журналда берілген
есептерді өздігімнен шығарып, кейіннен сол журналға өзімнің құрастырған
есептерім мен теоремаларымды жібердім. Тіпті кейіннен сол журналдың
корреспонденті болдым. Алайда, бұл менің шағын шығармашылық жұмысым болса
да, мен бұл ғылыми жұмысымның бастамасы деп есептеймін.
Оқушының өзіне деген сенімін арттырып және іс-әрекетін демеп,
қабілетін дамытып, шығармашылық жұмысының баастамасын дамытуға және
тежеуге үйрететін – мұғалім. Мектепте білім беру ісіндегі басты бағдар -
оқушылардың тек шығармашылық мүмкіндіктерін дамыту және оларды шынайы
өмірдегі дара тұлға етіп әзірлеу. Ол үшін ең біріншіден, өз таңдаулары
бойынша оқытудың ұстанымын жүзеге асыру, яғни денсаулығын, дамуын,
қызығуын ескеріп, мүмкіндіктерін ашу. Екіншіден, оқыту үрдісінің сапасын
арттырудың басты құрамды бөлігі – жақсы ттүсінікті тілмен жазылған
оқулық. Ол жоғары сапалы, ғылыми түсінікті, қысқа да дәл, тілге жеңіл,
мазмұнды, қазіргі технология мен педагогика талаптарына сай келетін болуы
керек. Қазіргі қоғамда жүріп жатқан әлеуметтік терең өзгерістер білім
беруді дамытудың жаңа жолдарын, яғни педагоогика ғылымының әдістемесін
өзгертуді талап етеді. Бұрынғы әдіске арналған оқу үрдісінде мұғалімге
басымдық рөл берілсе, ал қазір оқу үрдісінде оқушы белсенділік көрсетуі
тиіс, оны оқытпайды. Ол өздігінен оқуы тиіс, ал мұғалімнің негізгі көңіл
аударатын жайы: әрбір оқушының жеке қызығуы мен мүмкіндіктерін ашу. Әрбір
оқушы басқа оқушымен салыстырылмайды. Оқушылардың өз нәтижелерін бағалай
білуге үйренуі аса маңызды. Сонда баға оның жібергеен қатесіне берілген
жазалаау емес, қайта жетістігіне берілген мадақтау, қызығу мен қажетін
көтермелеу құралына айналады. Оқытудың негізгі мотиві-таным. Өйткені,
таным арқылы балаға оқу қуаныш және тұрақты қызығу тудырады. Оқытудың
негізгі мақсаты өз бетінше дами алатын жеке адамды қалыптастыру
болғандықтан, оқушылар өз бетінше танымдық әрекет етудің әдістері мен
дағдыларын меңгеруі тиіс.
1.2 Бастауыш мектепте оқыту барысында оқушылардың шығармашылық
қабілеттерін қалыптастыру жолдары.
Бастауыш сынып оқушыларының қабілеттері екі түрлі әрекетте дамиды.
Біріншіден – кез келген бала адамзат баласының осы кезеңге дейінгі
жинақтаған тәжірбиесін меңгеруге арналған оқу әрекеті, екіншіден – кез
келген оқушы шығармашылық әрекеттер орындау арқылы өзінің ішкі
мүмкіндіктерін дамытады. [12]
Оқу – мектеп жасындағы балардың негізгі таным әрекеті. Баланың жалпы
психикалық дамуы мектептегі оқу мен оның өздігінен оқуына тығыз байланысты.
Баланың оқу әрекеті – күрделі, жан-жақты үрдіс, ол баланың барлық
әрекетін, рухани күштерін керек етеді. Баланың ақыл-ой еңбегі белсенді
әрекет болуға тиісті. Ол оқушының жалпы психикалық даму ерекшеліктеріне
байланысты болады. Баланың ақыл-ой әрекеті оның қажеттері мен қызығулары,
сезім мен ерік сиқты т.б. психикалық үрдістер мен байланысты іске асырылып
отырады. Оқушының өздігінен оқуының жемісті болуы үшін ақыл-ой еңбегінің
дағдыларын қалыптастыру керек.
Баланың ақыл-ой еңбегін белгілі жүйемен жасауға оның жалпы мәдениетін
арттырып отыруға көңіл аудару керек. Ең алдымен, баланың өз жұмысының
мақсат-міндеттерін анықтауға үйрету керек. Егер бала әр бір оқу жұмысын
(тапсырмасын) не үшін, қандай мақсатпен жасау керектігін, ол қандай жаңа
нәтиже (жаңа білім, дағды) беретінін білсе, онда оқушы әрекетінің
саналылығы артады. Оқу жұмысының мақсат-міндеттеріне сай баланы өз бетімен
жұмысын жоспарлай білуге, уақытты дұрыс пайдалана білуге, өз әрекетін
қадағалауға (бақылауға), бағалауға қысқаша айтқанда, өзін-өзі басқаруға
дағдыландырудың маңызы өте зор.
Баланың оқу әрекеті мазмұнына мыналар кіреді: ғылыми ұғымдар мен
ғылыми заңдылықтарды түсіну және практикалық міндеттерді шешуге бағытталған
ойлаудың жалпы амал-тәсілдерін меңгеру. Осыған орай, балалардың ғылыми
білімді және дағдыларды меңгеруі олардың оқу әрекетінің негізгі мақсаты мен
нәтижесі болып табылады. Оқу әрекетінің белгілі құрылымы мыналар:
1. Оқу міндеттері (немесе тапсырмалар);
2. Оқу әрекеттері (баланың қолданатын нақтылы практикалық және ой
тәсіл амалдары);
3. Бақылау (оқушылардың өзін-өзі қадағалап, тексеріп отыруы);
4. Бағалау (мұғалімнің және оқушының өзіне-өзі берген бағасы).
Осындай күрделі әрекетіне байланысты оқушылардың ойлау қабілеті
қалыптасады. Ойлау – баланың таным әрекетінің ең жоғары түрі. Ойлау арқылы
оқушылар көзге көрінбейтін заттар мен құбылыстардың арасындағы күрделі
себептік байланыстарды, заңдылықтарды ұғады. Ойлау сөйлеу әрекеті арқылы
іске асады. Ойлау – нақты сұрақтар қоюдан, соларға жауап іздеуден
басталады. Ойлау – белгілі міндетті теориялық немесе практикалық
мәселелерді шешуге бағытталады. Ойлау әрекеті өзінен-өзі қалыптаспайды.
Олардың ойлау әрекетін ойдағыдай дамыту үшін, тиімді тәсілдер
қолданып, арнайы жұмыстар жүргізу қажет. Ойлау үрдісі өзіне тән логикалық
амалдардан (операциялардын) тұрады: анализ, синтез, салыстыру, топтастыру,
жалпылау, тұжырымдар жасау т.б.
Мектепте оқытудың негізгі міндеттерінің бірі- оқушылардың танымдық
қызығушылықтарын арттыру, таным қабілеттінің оянуына түрткі болу. [23]
Оқушыларды танымдық белсенділігі кезеңінде қабылдау, есте сақтау, ойлау,
қиялдау процестері мен зейіннің тұрақты түрін қажет етеді. Оқу процесінде
оқушылардың танымдық қызығушылықтарын арттыру – олардың өз бетінше танымдық
ынта-ықыласын, шығармашылық қызметін дамытатындай етіп ұйымдастырылады.
Шығармашылық әрекеттің оқу әрекетінен айырмашылығы – ол баланың өзін-
өзі қалыптастыруына, өз идеясын жүзеге асыруға бағытталған жаңа әдіс-
тәсілдерді іздеу, проблеманы өзінше, жаңа тәсілмен шешуге талпыныс жасауы.
[24] Осы әрекеттердің екі түрінде оқушылар екі түрлі мақсаттар көзделген,
әртүрлі міндеттерді шешеді. Мысалы, оқу әрекетерінде белгілі бір ережені
меңгеретін, дағдыны қалыптастыратын жаттығулар орындалса, шығармашылық
әрекетке баланың іздену жұмысы басты нысанада болады. Сондықтан оқу әрекеті
баланың жалпы қабілетін дамытса, ал шығармашылық әрекет нақты жағдайдағы
мәселені шешу барысында нәтижеге жеткізетін қабілеттерін дамытады.
Зерттеушілер шығармашылық әрекеттерге әртүрлі анықтамалар
береді. Мысалы, И.Я.Лернер білім, білік, дағдыны жаңа жағдайға тасымалдай
білуді, жаңа шешім таба білуді, шығармашылық әрекет деп түсіндіреді.
А.Н.Лук шығармашылық әрекетті мәселені шешудегі көрегендікке,
қырағылыққа балайды, идеяларды іске асыру (генерация жасай білу) болжай
білу қабілеттерін атайды.
Еліміздің егемендік алып, тәуелсіздіктің даңғыл жолына түсуі
саяси-әлеуметтік өміріміздің басты буыны - білім саласына да көптеген
өзгерістер алып келді. Мектептер (соның ішінде шағын жинақталған мектептер
де бар) нарық жағдайында оқу - тәрбие процесін жүзеге асыру күрделі
проблемаларды бастан кешіріп отыр.
Педагогика ғылымында мектептер мәселесіне арналған жалпы
педагогикалық, жекелеген әдістемелік зерттеулер әлі де жеткіліксіз болып
отыр. Осыған байланысты мектептер мен сыныптарда қалай оқыту керектігі
жөнінде мәселе бойынша педагогика-психологиялық зерттеулер, ғылыми
тұжырымдамалар өте қажет. Мектептің негізгі белгілерінің бірі сыныптағы
оқушылардың қызығушылығында. Ғылым - әдіскерлердің зерттеулері және мектеп
мұғалімдерінің жұмыс тәжірбиесі оқушылар саны 10-нан кем болатын
сыныптарда оқыту әдістемесіне айтарлықтай өзгеріс енгізу керектігін
дәлелдеп отыр. Сыныпта оқушылар санының аз болуы мұғалім үшін қолайсыз
жағдай туғызады. Өйткені, мұғалім педагогикалық әдіс-тәсілдердің әртүрлі
түрлерін, оқытудың басқа формаларын, техникалық құралдарын көрнекіліктерді
қолдану мүміншілігінен айрылады, жаңа материялды түсіндіру кезеңінде
қолданылатын проблемалық мәселелерді шешуде, ойлаған нәтижеге жетуде
қиыншылықтарға кездеседі.
Сыныптағы оқушылар санының аз болуы балалар үшін де қиындық
әкеледі. Өйткені, әрбір оқушы үнемі жауап беруші рөлінде болады.
Зерттеу нәтижелеріне қарағанда бір оқушыдан бір оқу күнінде 28-
ден 35 ретке дейін сабақ сұралады екен. Бұл әрине, бастауыш сынып оқушысы
үшін өте ауыр жүктеме. Оқушыдан осылайша күнде сабақ сұрау балаға
эмоциалдық, психологиялық және жалпы интеллектуалдық даму жағынан жағынан
да кері әсер етеді.
Жаппай ауызша сұрау оқушылардың белсенділігін арттырмайды,
керісінше, оқушылардың жауап беруін тежейді. Мұндай сыныптарда мұғалім
оқушылар тарапынан жауап беруден бас тарту жағдайларымен жиі кездеседі,
оқушылар әлсін-әлсін сұраудан ығыр болады, нәтижесінде мұғалім мен оқушы
арасындағы нәзік байланыс үзіледі.
Мектептерде оқушылардың танымдық іс-әрекетін белсенді етуде
маңызды рөл атқаратын дифференциалды және даралап оқыту мен оқушылардың өз
бетінше атқаратын жұмыстарын ұйымдастырудың да өзіндік ерекшеліктері бар.
Оқушылар сыныптарды қабілеті жоғары, орташа және төмен топтардың барлығында
да оқушылар болады. Ал оқушылар саны аз сыныптарда оқушылардың барлығы осы
топтардың біреуіне ғана енеді немесе әрбір топта бір-бірден ғана оқушы
болуы мүмкін.
Оқушылар саны аз сыныптарда әрбір оқушы мұғалім бақылауында
болады да, әр оқушы дара ерекшелігін, танымдық қызығушылығын есепке алып,
жеке- дара тапсырмалар беруге, әрбір оқушының оқу материалын қалай
меңгеретінін біліп отыруға, мінез-құлқын, қабілетін, даму деңгейін зерттеп
білуге мүмкіндіктер мол.
Сондықтан мұғалімге сабаққа дайындалу кезінде әр оқушының
ерекшелігін ескере отырып, жеке берілетін тапсырмалар жүйесін әр оқушының
оқу белсенділігін дамытатындай етіп мұхият таңдап алуына болады.
Шығармашылық тұлға негізгі бастауыш сыныпта қаланатыны анық. Осы жастағы
балалар бойында шығармашылық қабілеттің бастаулары жатыр. Тек өмір
тәжірбиесінің, дара-дүниетаным, дара эстетикалық көзқарастың
жетімсіздігінен олардың бойларындағы шығармашылық қабілетті ашып көрсете
алмады. Бұлақ көрсең көзін аш - деген халқымыз. Жалпы шығармашылық туында
өмірге келгенге дейін ұстаз шәкіртің өнеге тұтар ақылшысы, пікірлес досы,
бапкері болуы тиіс. Оқушы шығармашылығы үнемі ұстаз, сынып ұжымы, ата-
аналар тарапынан қолдау тауып отыруы керек. Мысалы, біздің сынып -
кабинетте оқушылар шығармашылығына арналған Бозтоғай атты әдеби бұрыш
және осы аттас қолжазба журнал бар.
Мұнда оқушылардың әдеби шығармалары бойынша салған суреттері,
жазған үздік шығармалары, ертегілері, өлеңдері, жинаған әдеби материалдары
т.б. жазылып, апта сайын ауыстырылып тұрады.
Осы бұрыштың бізде қонақта атты айдарында сынып оқушылары
кездескен белгілі әдебиет, өнер қайраткері жайлы жас тілші мақаласын оқуға
болады.
Балалар Ф.Оңғарсынова, Қ.Мырзалиев, Шот-Аман Уалиханов,
Х.Наурызбаевтармен кездесті. Олар өздерінің балаларға арналған өлеңдерін
оқыды, шәкірттерді қызықтырған сұрақтарға жауап берді.
Мәжіліс депутаты, халқымыздың аяулы ақын қызы Ф.Оңғарсынова:
- Талай кездесу өткізіп едім, бастауыш сынып оқушыларымен өмірде
бірінші рет кездесіп тұрмын,-деп ағынан жарылды. Шәкірттер де мұндай
кездесулерде қонақтарға өздерінің шығармашылық өнерлерін көрсетіп жатады.
Біздің байқағанымыз, бастауыш сыныптарды шығармашылық жұмыс
істеуге үйренген оқушы жоғары сыныптарда шығармашылық жұмыстың қай түріне
болсын бейім болады. Олар жаңа идеяға проблемаларды өздігінен шешуге
тырысады.
Шығармашылықтың тұрлері көп. Алайда, біздің нысанамыз сөз өнері -
өнердің биік шыңы. Бұл ретте ұлы ұстаз А.Байтұрсыновтың сөз өнері туралы
мына пікірі соншалықты бағалы.
Сөз өнері- адам санасының үш негізіне сүйенеді. 1.Ақылға.
2.Қиялға. 3.Көңілге
Ақыл ісі - аңдау, яғни нәрселердіңжайын ұғу, ақылға салып ойлау.
Қиял ісі - меңзеу, яғни ойдағы бір нәрселерді тұрпатына,
бейнесіне ұқсату, бейнелеп суреттеп ойлау.
Көңіл ісі - түю, талдау.
Яғни, ұлы сыншының айтуынша, балаға сөз өнерін меңгерту үшін осы үш
істі білікте қарастыруымыз керек.
Жан-жақты талант иесі М.Жұмабаев Педагогика еңбегінде бастауыш
мектепте әдеби қабілеттілікті қалыптастырудың кейбір әдістерін көрсеткен .
Ұлы ағартушымыз ұсынып отырған оқушының шығармашылық қабілетін
дамытудың барлық кезеңінде, яғни оқушыға оқиға, сюжет, образ, көркемдік
шешім таба алмай қиналғанда, мұғалімнің меңзеу әдісі көмекке келуі керек.
Бұл- мұғалімнің де шығармашылық қабілетінің сынға түсер шағы.
Көп жылғы тәжірбиемізде байқағанымыздай Ана тілі және Қазақ
тілі сабағында ұтымды уақыт тауып, шығармашылық жұмыс түрлерін жүргізуге
болады. Мұғалім мәтіннің өн-бойынан шығармашылық тапсырмаға лайықты
жағдайлар іздеп табуы керек. Кейбір практикалық тапсырмаларды да
шығармашылық арнаға бұрып, өзгертуге болады.
Бастауыш сынып оқушыларымен шығармашылық жұмыстың төмендегідей
түрлерін жүргізуге болатынын тәжірибемізде байқадық.
1.Балаларға белгілі тақырыпта (баспасөз бетінен) әігіме оқып,
оқушыларға басқаша аяқтауға кілт боларлық сюжет ұсыну.
2.Әңгіменің, ертегінің сюжетін бастап беру, аяқтауды оқушыға
тапсыру.
3.Ертегіні ұжым болып тыңдау.
4.Ұйқас ұсыну арқылы өлең шығару.
5.Белгілі мақала негізінде әңгіме жазу.
6.Мәтін бойынша мақал құрастыру.
7.Табиғат құбылыстарына байланысты жұмбақтар шығару.
8.Берілген мәтіндегі бір бөлікті өзі жазып шығару.
9.Сөйлемдегі кейбір сөздерді көркем сөздермен ауыстыру.
10.Белгілі ақын, жазушы шығармасына еліктен өлең, әңгіме
жазу.
11.Берілген тірек сөздер арқылы қызықты мәтін құрастыру.
Шығармашылық тапсырма түрлерін сынып оқушыларының жас
ерекшелігіне, психологиялық саралығы, шығармашылық қабілетінің даралығына
қарап ары қарай жалғастыра беруге болады.
Бастауыш мектеп – оқушысы тұлғасы мен санасының дамуы қуатты жүретін,
ерекше құнды, қайталанбас кезең. Сондықтан бастауыш білім үздіксіз білім
берудің алғашқы басқышы, қиын да жауапты жұмыс. Бастауыш мектеп балаға
белгілі білім беріп қана қоймай, оны жалпы дамыту, яғни сөйлеу, оқу,
қоршаған орта жөнінде дұрыс көзқарас қалыптастыру, ойын дұрыс айтуға,
салыстыра білуге, дәлелдеуге, сөйлеу мәдениетіне үйретеді. Дамыта оқытудың
басты мақсаты – баланы оқыта отырып,оны шығармашылық бағытта жан-жақты
дамыту. Шығармашылық дегеніміз-адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға
ұмтылуы, ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен
сапалы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі керек. Баланы жастайынан
шығармашылық өнеріне қалай баулу керек? Оның жолдары, әдіс-тәсілдері,
мазмұны қандай? Психологтердің зерттеуі бойынша, әрбір жаста шығармашылыққа
баулу өзек болардай өзіндік ерекше қабілет, бейімділік бар екен.
Сонымен оқушылардың шығармашылық қабілетерін дамытуда қажетті
жағдайлардың мазмұнына тоқталып өтейік:
- Мұғалім ең алдымен, сыныпта шығармашылық көңіл-күй тудыру арқылы
баланың назарын бір нәрсеге бағыттау керек.
Яғни, оқушылардың назарын шығармашылық арнаға бұру үшін, үнемі
шығармашылық тапсырма – міндеттер, жаттығу, ойын түрлерін ұсынған жөн.
- Шығармашылық жаттығу, ойын-тапсырмалардың мазмұны жеткіншектердің жас
ерекшелігіне, қызығушылығына үйлесуі керек;
Шығармашылықты тежейтін үш нәрсе бар: біреуі-сәтсіздікке ұшыраймын,
қолымнан ешнәрсе келмейді деген қорқыныш сезімі, екінші өзіне-өзі тым риза
болмау сезімі, үшінші-жалқаулық. Ондай жағдайда баланы құтқарудың жолдарын
табу:
-оқушылардың шығармашылықпен айналысуына мектепте, саналы
түрде қалыптастырып отыру.
Оқушыларды шығармашылық жұмысқа баулып, олардың белсенділіктерін,
қызығушылықтарын арттыра түсу үшін шығармашылық қабілеттерін сабақта және
сабақтан тыс уақытта дамытуда әртүрлі әдіс-тәсілдерді қолдануға болады.
Олар мынадай:
-тақырыпты мазмұнына қарай жинақтау;
-арнаулы бір тақырыпта пікірталас тудыру;
-логикалық ойлауын дамытатын ойындармен берілген тапсырмаларды шешу;
-берілген тапсырманы түрлендіру бағытындағы жұмыс (кері есептер
құрастыру, мәтін мазмұнын өңдеу, шығарма, шағын мәтін әңгіме құру);
-әңгіменің ұқсастығын салыстыру,бөліктерге бөлу, ат қойғызу;
-қиялдау арқылы сурет салғызу;
-ұнатқан кейіпкеріне мінездеме беру;
-ой шапшаңдығын, сөз байлығын дамытуда өлең шумақтарын құрастыру;
-мәтін, әңгіме, ертегіні өз бетінше аяқтау.
Ал, сабақтан тыс уақытта оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытудың
жұмыс түрлері:
- Мұражайға апару;
- Әртүрлі кездесулер өткізу;
- Әртүрлі тақырыпта пікірталас, сайыс өткізіп, алған әсерлерін шығарма
етіп жаздыру;
- Балаларға арналған журналдарды сабақ кезінде үнемі пайдалану.
Осындай жұмыстарды үнемі жүргізу оқушыларды шығармашылыққа баулуға,
шәкірт бойындағы қабілет көзін ашып, тілін байытуға, қиялын ұштауға, өз
бетінше ізденуге зор әсерін тигізеді.
Бала бойындағы қабілетті ашу – оқушының шығармашылық бағытта дамуына
жеке мән беру болып табылады.
Шығармашылық жұмыстар оқушыларды ойлауға жетелеп, қызығушылығын
оятып, шығармашылық қабілетін арттыруға, белсенділікке ынталандырады.
Тілдік ұғымдарды психология ғылымы тұрғысынан зерттеу идеясы жөнінде
Қазақстанда құнды пікір айтқан ғалым Ісмет Кеңесбаев болды. Ол 50-жылдарда
қазақ тілін оқыту мәселелерін психологиялық тұрғыдан зерттеу игілікті іс
екеендігін дәлелдеген. Онан кейін оқытудың психологиялық жақтары М.
Мұқановтың 1962 жылғы Педагогикалық психология очерктері еңбегінде
айтылды. Ә. Ситдықов, Т. Сабыров зерттеулерінен кейін Оқушылардың
грамматикалық ұғымдарды меңгеру психологиясы жайлы Ә. Алдамұраттовтың
(1983) зерттеу еңбегі жарық көрді.
Шығармашылық сөзінің төркіні шығару, ойлап табу деген ұғымға
келіп саяды. Демек, жаңа нәрсе ойлап табу, сол арқылы жетістікке қол
жеткізу деп түсінеміз. Философиялық сөздікте ...Шығармашылық –
қайталанбайтын, тарихи-қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын іс-
әрекет (Философский энциклопедический словарь. М., 1989, 286-б.) деп
түсіндіріледі. Ал осы мәселені терең зерттеген психологтардың бірі Я. А.
Пономарев оны даму ұғымымен қатар қояды. Өйткені әрбір жаңалық, әсіресе
зияткерлік тұрғыда болса, ол баланың психикасын жаңа сапалық деңгейге
көтереді деп есептеді. Бұл пікір-бүгінгі педагогиканың талаптарына сай
келуімен құптауға болатын пікір.
Оқушылардың көркем-шығармашылық қабілеттерінің ерекшеліктері,
оларды дамытудың жолдары мен әдістері А. А. Мелик-Пошаевтың, В. С.
Шубинскийдің, Қ. Жаманбаеваның зерттеулерінде қарастырылады. Аталған
еңбектерде шығармашылық қабілеттердің белгілерін анықтау, шарттары мен
жолдарын айқындау, құралдарын белгілеу тәрізді ортақ идеялардың бар
екендігін байқадық. Сонымен, біз соңғы кезде көп айтылып жүрген
Шығармашылық қабілет ұғымының зерттеулерге негіз, арқау болғанын көріп
отырмыз. Шығармашылық туралы айтылған ой-тұжырымдар мен зерттеулерге талдау
жасай келе, оның өзіндік ерекшеліктерімен сипатталатын адам әрекеті деген
қорытынды жасаймыз. Яғни, ...Шығармашылық-қайшылықтарды шешуге ынталанған,
жеке тұлғаның нәтижеде адамзатқа мәні бар тың жаңалық әкелетін әрекеті
деген қорытынды жасаймыз.
Шығармашылық үдерісті ғалымдар әр кезеңге бөліп қарастырады. Әр
кезеңінде баланың бойында әртүрлі сапалық қасиеттер қалыптасады. Алғашқы
кезеңдерде шығармашылыққа деген сенімсіздік күдік білінуі мүмкін. Ал келесі
сәттерде біраз ойлану, іздену кезеңдерінде табандылық, танымдық,
белсенділік секілді қасиеттер қалыптасып, еңбектің нәтиже берер тұсында
баланың көңіл-күйі көтеріліп, жаңа істерге жігерлене түседі. Әрине,
шығармашылық жұмыстардың түріне, мақсатына қарай бұл кезеңдер бір-бірімен
астасып, қабысып жатуы мүмкін. Оларда қалыптасып, одан әрі дамып отыратын
сапалардың бірі айқын көрініп, бірі уақытша көмескіленуі ықтимал. Жалпы әр
баланың бойындағы қайталанбайтын табиғи ерекше құбылыстар біріге
жинақталып, керемет шығармашыл тұлға жасап шығарады. Шығармашылық үдерісі
баланың ақыл-ойын, қабілетін дамытатын болса, келесі кезекте даму
категориясының мазмұны мен мәніне тоқталайық.
Даму ұғымы философиялық сөздікте көрсетілгендей мөлшерлік
өзгерістердің белгісі бір өлшем шегінен шығып, сапалық өзгерістерге айналуы
болып түсіндіріледі. Диалектика заңы бойынша кез-келген құбылыс белгілі бір
дәрежеде тұрып қалмай, оларды жоққа шығара отырып, белгілі жаңа сапаға
көшетіні белгілі. Даму-жаңару үдерісі, жаңаның өмірге келіп, ескінің
жоғалуы. Табиғат құбылыстары сияқты баланың психикасы да үнемі
диалектикалық жолмен дамып, өзгеріп, бір деңгейден екінші деңгейге өтіп
отырады. Ғалымдардың зерттеулеріне сүйене отырып, баланың даму үдерісінің
үш түрлі фактордың нәтижесінде қалыптасатынын анықтадық.
1. Биологиялық фактор. Бұл баланың ата-анадан ауысып, туа біте
қалыптасқан және өмір сүре келе бойына қабылданған дененің барлық
мүшелерінің жүйелі құбылысының ерекшелігін білдіретін, бала ағзасының
ортамен қарым-қатынасының нәтижесі.
2. Әлеуметтік фактор. Бұл-баланың өмір сүретін адамдар ортасы. Бала мен
адамдар арасындағы қарым-қатынастар сипаты. Мінез-құлық, ақыл-ой,
олардың ой-пікірлері, істері мен сөздері, талаптары мен дағдылары,
ұмтылыстары, яғни, баланың өсіп жетілетін ортасы.
3. Баланың өз белсенділігі. Баланың дамуына әсер ететін үшінші күш болып
саналады. Балаға берілетін білім жаңалығымен, ұстазы да ізденімпаз
шеберлігімен биіктен көрінгенде ғана бала белсенділігі туындайды.
Баланың жас өскін ретінде дамуы мен жеке тұлға ретінде қалыптасуы
белсенділік арқылы жүзеге асып, өнімді көрсеткіш береді.
Баланың даму үдерісі және оның қоғамымыздың болашақ білікті азаматы
ретінде қалыптасуы осы үш фактордың қатысуымен қамтамасыз етіледі.
Оқыту мен дамыту арасында тығыз байланыс бар екендігін психология
ғылымы жеткілікті түрде дәлелдеп берді. Бұл мәселені түбегейлі зерттеп,
бала дамуындағы оқытудың маңызын, алар орнын анықтаған-көрнекті психолог Л.
С. Выготский. Ол дамуды оқытумен тең, керісінше оқу мен даму екі бөлек
үдеріс деген көзқарасты сынға алады. Ең алғаш рет бала дамуының екі аймағы
болатыны жайлы теория ұсынды. 1. Бала дамуының қол жеткен аймағы-баланың
үлкендер көммегі арқылы атқара алатын істері. 2. Бала дамуының қол жеткен
аймағы-баланың үлкендер көмемгінсіз істей алатын істері.
Бала дамуы бірінші аймақты меңгерту арқылы жүзеге асады. Дамудың қол
жеткен аймағы жақын аймақпен өзара қызметтесе отырып, оны игерген кезде
дамуға өріс ашылады. Бұдан әрі психиканың бүкіл саласының қалыптасуы,
адамның белсенді қызметті өрістеуі мүмкін. Бұл үдерісте ол бір жағынан
материалдық және рухани байлықтар жасап, сол арқылы адамзат мәдениеті
кеңістігіне еніп, оған өз үлесін қосады. Барлық авторлардың даму
аясындағы ойлары оқыту барысында бала психикасының жаңа сапалық деңгейге
көтерілуі дегенді меңзейді. Сонымен шығармашылыққа үйрету балалардың
зияткерлік деңгейін ғана емес, оның психологиялық, мінез-құлық
ерекшеліктерін көздейді. Яғни, оларды жігерлілікке, төзімділікке,
табандылыққа сезімдердің қалыптасуына бағыт береді. Бір сөзбен айтқанда
жеке тұлға қалыптастырады. Тек оқушылардың оқу барысындағы іс-әрекеті
неғұрлым үйлесімді, тиімді тәсілдермен ұйымдастырылған жағдайда олардың
белсенділік әрекеттері де биіктеп, сонда ғана шығармашылық деңгейдің дамуы
қарқынды көрінеді.
Бастауыш білім-үздіксіз білім берудің алғашқы басқышы. Осыған сәйкес
оқушыға белгілі бір көлемде білім, білік, дағдыларды меңгертумен бірге
табиғат, қоршаған дүние туралы түсініктерін кеңейте отырып, оларды
шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту-бүгінгі күннің басты талабы. Осы
талап тұрғысынан алғанда, оқу тәрбие үрдісін ұйымдастырудың сан түрлі әдіс-
тәсілдерін іздестіру, жаңа технологияларды тиімді пайдаланудың маңызы
ерекше.
Адам ата-анадан туғанда есті болмайды, естіп, көріп ұстап, татып
ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды танитындығын, сондайдан білгені, көргені
көп болған адам білімді болады, - деген Абай сөзін ұмытпай, әр кез
жадымызда сақтағанымыз дұрыс.
Шығармашылық қиял, еңбек, әуестену шабыт, талпыну арқылы туады.
Шабыт бұл адамға берілетін сыйлық тәрізді. Бала қиялы әдемілік сезімін
тереңдетеді. Қазақ баласы қиял құмар болуы тиіс, өйткені ол сиқырлы даланың
баласы.қиялын іске асыратын еңбекпен байланыстыра білсе, оның шығармашылық
қабілетін шыңдауға жол ашылады. Оқыту мен тәрбиелеу процесінде де оқушы
шығармашылығын дамытудың тағы бір қажеттілігі қоғам талабынан туады.
Қоғамға дарынды, қабілетті адамдар қажет. Қоғам барған сайын күрделене
түсуде. Сол дәуірге сай өзгеше қабілет-қасиетке ие жаңа адам, жаңа тұлға
пайда болады.
Бірінші сыныптан бастап ойын арқылы, жеке сөздер ұсыну арқылы, өзі
құраған өлең жолдарының соңғы не алғашқы сөздерін беру арқылы оқушыларды
өлең құруға жаттықтыру, біздің болашағымызды тәрбиелеудегі қажеттілік.
ІІ. Қазақ тілі сабағында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық
белсенділігін арттырудағы дидактикалық материалдарының ерекшеліктері.
2.1. Қазақ тілі пәніне арналған дидактикалық материалдардың түрлері.
Дидактикалық материалдар практикалық дағды құрамын белгілейді.
Дидактикалық материалдарға мәтіндер, сөйлемдер, сөздер, жеке дыбыстар,
фразеологизмдер жатады. Дидактикалық тілдік материалдарды сұрыптауда әрбір
тақырыпқа байланысты жүргізілетін практакалық дағдылардың мәні үлкен.
Практикалық дағдылар тілдік тақырыптарға байланысты жатты,у жұмыстарының
түрлерін белгілейді. Мұның материалды саналы әрі терең меңгеруге пайдасы
мол. Дидактикалық материалды қолданудың нәтижесінде сабақ әрі түсінікті,
әрі қызықты болып өтеді. Психикасы дұрыс қалыптасқан балаға тән нәрсе оның
құштарлығы, баланаң білмекке құмарлығы үнемі айналадағы дүниені танып
білуге және өз санасында осы дүниенің өзіндік бейнесін жасауға бағытталған.
Ақыл-ой жағынан бала неғұрлым белсенді болса, сұрақтарды др көбірек қояды
және алуан түрлі болып келеді. Міндеттерді шешуде осындай ішкі әрекеттер
нәтижесінде іске асатын ойлаудың мұндай түрі көрнекі бейнелі ойлау түрі деп
аталады.
Дидактикалық материалдар - оқу уақытын үнемдеуге,оқушылардың танымдық іс-
әрекет белсенділігіне ықпал жасайтын оқу ісіне арналған құралдың ерекше
түрі. Бұларға географиялық, тарихи карталар, диафильмдер, диапозитивтер,
альбомдар, көрнекіліктер, ойындар сияқты сабақтарда, оқушылардың өз бетімен
жұмыстарында пайдаланатын құралдар жатады.
Дидактикалық материалдарды жаңа материалды пысықтауда, жаттығу
жұмыстарын жүргізгенде, өткен тақырыпты, тарауларды қайталауда, тіл дамыту
жұмыстарында пайдаланады.
Білімнің сапалы болуы оқушылардың оны саналы меңгеруіне тікелей
байланысты. Білімді саналы меңгеру - оқулықта берілген анықтамаларды
бұлжытпай айтып шығу емес, алған теориялық білімін іс жүзінде пайдалана
алу. Қазақ тілі – бастауыш мектептегі негізгі де, маңызды пән.
Имандылыққа, адамгершілікке тәрбиелеудің негізгі, қарым-қатынас жасау мен
дүние танудың құралы, баланың интеллектісі мен шығармашылығын дамытудың
арнасы. Қазақ тілі пәні арқылы оқушы қоршаған ортаны таниды, ұлттық
мәдениетті, моральды, дүниетанымды сезіне бастайды, сөйлеу машығында
оқушының өзінді ерекшелігі айқындала түседі. Бұған қоса тілді оқып-үйрену
барысында оқушылар алғашқы тілдік мағлұматтарды меңгереді, ақыл-ойы, сөйлеу
дағдылары жетілдіріледі.
Бастауыш мектепте қазақ тілін оқытудың негізгі мақсаты – оқушыларды
оқуға, сауатты жазуға және тіл арқылы қарым-қатынас жасау қызметінің барлық
түрлерін (тыңдау, оқу, сөйлеу, жазу) меңгеруге үйрету, ойлау қабілетін
дамыту, өз ойы мен пікірін еркін жеткізе алатын етіп тәрбиелеу.
Бұл мақсатты орындау үшін мынадай міндеттер қойылады:
- сөйлеу туралы қарапайым ұғым беру, ауызекі және жазба тілде қарым-
қатынас жасауға қажетті сөйлеу дағдыларын қалыптастыру;
- тілдік құбылыстарды талдап, олардың мәнін ажырата білу дағдыларын
қалыптастыру, оларды өзара салыстыра білуге, топтай және жинақтай
білуге үйрету;
- баланың өз ана тілін білуге барынша көмектесу, олардың бойында дұрыс
сөйлеу мен жазуға деген қажеттілік дамыту;
- оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес орфографиялық дағдылар
қалыптастыру және пунктуациялық ережелерді практикалық түрде
меңгерту;
- диалогтық және монологтық сөйлеу (ауызекі, жазба тіл) дағдыларын,
сөйлеу мәдениктін, өз сөзін дұрыс және орынды айтылуын өзі бақылау
машығын дамыту;
- оқушылардың сауатты, көркем жазу дағдыларын жетілдіру.
Ал бұл үшін дидактикалық материалдың тәжірибеде тигізер көмегі көп.
Бұл еңбектің мақсаты - оқушыларға жаңа сабақты сапалы меңгертіп, жаңа
түініктерін бекіту, дағдыға айналдыру. Соған орай бір материалдың өзі бірде
жұмыс түрлері өзгеріп қайталанса, екінші бір жағдайда түрлі қызық
текстердің түрленуі арқылы орындалуы қарастырылады. Дидактикалық
материалдарды құрастыруда қазақ тілі программасындағы берілген
жаттығулардың тек грамматикалық материалдар көлемімен шектеліп қалмай,
оқушылардың логикалық ойын, тілін дамыту, сонымен бірге жан-жақты білім
беру жағы да ескеріліп отырады.
Дидактикалық материалдар оқушылардың бұдан бұрын алған грамматикалық
түсініктеріне сүйене отырып, саналы түрде қабылдауларына, жаңаны пысықтай
келе, оны берік бекітуге және өткендерімен байланыстыру арқылы оларды
қайталауға мүмкіндік туғызады. Әр бөлімдегі карточкалардың жеңілдеу
орындалатыны мен қиындауы аралас ұсынылып отырады. Сондықтан қай карточканы
қандай мақсатқа және қалай пайдалану қажеттігі, әр кластың ерекшелігіне
қарай, мұғалімнің қалауына қалдырылады. Бұл жүйе дидактикалық материалдарды
еркін меңгеріп, оңай пайдалануға, керекті тақырып пен қажетті карточканы
тез тауып алуға мүмкіндік жасайды. Дидактикалық материалдар оқулық мазмұнын
толықтырады. Кейбір теориялық мағлұматтар мен анықтамалар жаттығу
материалдарында дамытыла, жетілдіріліп беріледі. Сөз құрамы, сөйлемдегі
сөздердің байланысы, сөз таптары, сөйлем мүшелері сияқты күрделі
тақырыптарға арналған тапсырмаларда түрлі дидактикалық таблицалар мен
схемаларды кеңірек пайдалану жағы ойластырылады. Мұндай көрнекілікпен
берілген жаттығулар оқушылардың өздігінен істейтін жұмысын жандандырып, оқу
материалын еркін меңгеруге көмектеседі. Дидактикалық таблицалар мен
схемалар оқушылардың көру, есту сезімдерін күшейтіп, қол қимылын
жетілдіруге мүмкіндік жасайды. Алғашқы қиындықтарға қарамай, мұндай
қарапайым сызу жұмыстарын оқушының өз қолымен (сызғышсыз) орындағаны жөн.
Оқушылардың сызу дағдыларын қалыптастырудың мәні үлкен. Сондықтан бұл
мәселеге мұғалім баса назар аударуға тиіс. Есте болатын бір мәселе-
тапсырмаларда кездесетін программа талабына сай өтуге қажетті грамматикалық
терминдерді (сөз құрамы, сөйлем мүшелері, бастауыш, баяндауыш,
сөйлемдегі сөздердің байланысы, сөз таптары, зат есім, сын есім,
сан есім т.б. ережесіз, практикалық жолмен балалардың құлағына үнемі
сіңіріп отыруға және мұғалім тарапынан ерекше назар аударылуы керек. Бұл
арқылы жас шәкіртті білім негізінің келесі буынына біртіндеп даярлауға,
қалыптастыруға, оқушылардың ой-өрісін дамытуға мүмкіндік жасалмақ.
Дидактикалық материалдар оқушы біліміндегі олқылықтарды жоюға, тиянақты
білім беруге, тілдік қорын байытуға өте тиімді.
Тіл сабақтарында оқушы шығармашылығын дамыту үшін мұғалім өзінің
шеберлігіне, өтілетін тақырыбының мазмұнына байланыст кітаппен жұмыс
істеудің әртүрлі жолдарын тапсырмалар арқылы іске асырылады.
Бастауыш сынып оқушылары жалпы алғыр, шапшаң, сезімтал, ештеңені
жасырмай, нені болса да ашық, еркін айтады. Мақтау сүйгіш, мұғалімнің
жетегіне тез ілескіш, үлкендердің ой-пікіріне қатты сүйенеді. Сондықтан
баланың шығармашылығын дамытуда ұстаз көп еңбек сіңіру керек. Баланың
қиялын дамытып, ойын ілгері жетелеуде, түрлі лингвистикалық жаттығулардың
да рөлі зор. Сабақ үрдісінде материалды салыстырып қарама-қарсы қою әдісі
арқылы да ұғындыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Бастауыш сыныпта қазақ тілін оқыту барысында шығармашылық қабілеттерін
қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Шығармашылық қабілеттілік – даму
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...7-12 1.2
Бастауыш сыныпта оқыту барысында оқушылардың шығармашылық қабілетін
қалыптастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .12-24
ІІ. Қазақ тілі сабағында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық
белсенділігін арттырудағы дидактикалық материалдарының ерекшеліктері
2.1 Қазақ тілі пәніне арналған дидактикалық материалдардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24-49
2.2 Қазақ тілі сабағында дидактикалық материалды қолданудың
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49-58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. 59
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 60-61
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі.
Бүгінгі білім жүйесі бүкіл әлем деңгейінде қоғамдық дамудың өлшемі мен
сол қоғамның негізін құрайтын басты тетіктердің біріне айналды. Сондықтанда
әлемдік қауымдастықта айтарлықтай ықпалы артып келе жатқан еліміздің білім
беру саласын халықаралық дәрежеге көтеру және бәсекеге қабілетті маман
даярлау мақсатында тың да нақты қадамдар жасалуда. Қазіргі таңда жалпы
білім беретін мектептің функционалдық қызметінің басым бағыттары
оқушылардың ғылымдар жүйесінің негіздерін меңгеріп, олардың бойында
тұлғааралық және этникалық топаралық қатынастар мәдениетін, жеке тұлғаның
өзін-өзі айқындау және кәсіптік бағдарларын анықтау қабілетін қалыптастыру
болып табылады. Ғылымның қай саласы болсын ұстаз қауымы алдына зор
міндеттер жүктейді. Соның ең бастысы - сапалы білім және саналы тәрбие беру
барысында оқушылардың шығармашылық қабілеттерін, ақыл-ой белсенділігін
дамыту. Себебі, білімді жастар ғана ел егемендігін баянды етіп, қоғамның
әлеуметтік-экономикалық дамуына лайықты үлес қоса алады. Ендеше өскелең
ұрпақ мұғалім берген білімді іс-әрекет тәсілдері мен бағалау өлшемдерін
қамтитын қоғамдық және ұжымдық тәжірибе тағылымдарын ғана игеріп қоймай,
оны әрі қарай өзінің белсенді, зерделі танымдық іс-әрекетімен сабақтастыруы
тиіс. [5]
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңының 8-бабында Білім
беру жүйесінің басты міндеті – ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар,
ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға,
дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар
жасау. Жеке адамның шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін дамыту,
адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру,
жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы интеллектін байыту. Еңбек
рыногында бәсекелесуге қабілетті жұмысшылар мен мамандар даярлау, оларды
қайта даярлау және біліктілігін арттыру делінген. Яғни, барша ұстаз
қауымына ХХІ ғасыр талабына сай азамат тәрбиелеудегі жауапкершілік
жүктелгені анық. Расында да, қазіргі қоғам шығармашылық қабілеті бар,
талантты, іскер мамандарға мұқтаж. Жалпы білім беретін мектептердегі пәнді
оқытуда оқушыларға көп жағдайда дайын білім ұсынылады. Оқыту әдістері
оларды өздігінен жаңа ақпараттар іздестіруге, оқу тапсырмаларын өздігінен
шешуге талпындырмайды. Мектептегі оқу үрдісінің негізгі мақсаты - баланың
білім игеру кезінде ойлау қабілетін қалыптастыру, сол арқылы таным әрекетін
дамыту. Бұл оқушының өзіндік әрекеттерін, дербес жұмыс жасау қабілетін
дамытудың маңыздылығын айқындайды.[1]
Қазақстан Республикасының 2008 жылғы Білім туралы заңының 3-тарау, 11-
бабында: Жеке адамның шығармашылық, рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін
дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін
қалыптастыру, даралықты дамыту үшін жағдай жасау арқылы ой-өрісін байыту
делінген. Осы заңның 16-бабында Бастауыш білім берудің жалпы білім беретін
оқу бағдарламалары баланың жеке басын қалыптастыруға, оның жеке
қабілеттерін, оқу ісіндегі оң талпынысы мен алғырлығын: негізгі мектептің
білім беру бағдарламаларын кейіннен меңгеру үшін оқудың, жазудың,
есептеудің, тілдік қатынастың, шығармашылық тұрғыдан өзін-өзі көрсетудің,
мінез-құлық мәдениетінің берік дағдыларын дамытуға бағытталған делінген.
Оқушының таным белсенділігін дамыту, шығармашылық ізденістерге баулу бұл
білім берудегі басты мәселе. Кезінде қазақ мектептеріндегі дидактикалық
міндеттерді шешуге Ы. Алтынсарин үлкен үлес қосты. Ол өз еңбегінде
Балалармен қысқа, ашуланбай, байсалды сөйлеу, әрбір пәнді бар пейілмен
және қарапайым тілмен түсіндіру керек, мұғалім жан-жақты, білімді, өз
ісінің шебері болуы қажет деп атап көрсетеді. Ал Ахмет Байтұрсынов Бала
білімді тәжірибе арқылы өздігінен алу керек, мұғалімнің міндеті балаға
жұмысты әліне қарай шағындап беру және белгіленген мақсатқа қарай бағыттап
отыру керек деп ескертеді.
Оқушының шығармашылық қабілеті оның ойлауы мен іс жүзіндік әрекеттері
арқылы дамиды. Ойлауға үйрететін сабақтарды жүргізуде, алдымен, мұғаліммен
оқушы арасында ынтымақтастықты қалыптастыру қажет. Мұғалім бұл жағдайда
дайын білімді түсіндіріп қоюшы, бақылаушы, бағалаушы емес, танымдық іс-
әрекетін ұйымдастыратын ұжымдық істердің ұйытқысы. Сонда ғана оқушы
интеллектісінің көзін ашып, шығармашылығын дамытады. Оқушылардың
шығармашылығын қалыптастыру үшін әуелі қызықтыру жолдарын іздестіру керек.
Жасыратыны жоқ, 1980 жылдардың екінші жартысында ғана орта білім
саласындағы кемшіліктерді ашық айтуға мүмкіндіктер туа бастады. 1988 жылдың
28 шілдесінде А.Анисин мен О.Матяниннің Правда газетінде Расписание по
способностям деген мақаласы жарияланды. Онда авторитарлық педагогика
үстемдігінен құтылмайынша, білім беруде қағазбастылықтың жойылмайтындылығы
қадап айтылған. Осы мақаладан кейін-ақ білім беруді ұйымдастыру формаларын
өзгерту жөнінде ашық ұсыныстар жан-жақтан ағылды. Сөйтіп, 1980 жылдың аяғы
мен 1990 жылдардың басынан бастап біздің республикамызда да қоғам
өзгерісіне байланысты орта мектептерде оқу-тәрбие жұмысын қайта құру
мәселелері сөз бола бастады.
Демек, бүгін таңда мына ақпараттар ағыны тасыған қоғамда жас ұрпаққа
Нені оқыту? Қалай оқыту керек? деген мәселелер тұр. Ел Президенті Н.
Назарбаев Қазақстан – 2030 стратегиясының даму бағдарламасында Біздің
жас мемлекетіміз өсіп-жетіліп, кемелденеді, біздің балаларымыз бен
немерелеріміз онымен бірге ер жетеді деген сөзін ұстаз қауымына нақты
айтылған аманат деп түсіну керек.[5]
Бұл орайда ұлтымыздың жарық жұлдызы Мағжан Жұмабаевтың Қазақтың
тағдыры да, келешек ел болуы да, мектебінің қандай негізде құрылуына барып
тіреледі. Мектебімізді таза, берік, жанымызға қабысатын, үйлесетін негізде
құра білсек, келешегіміз үшін тайынбай-ақ серттесуге болады деген даналық
өсиетінің мәні қазіргі жахандану кезеңінде Қазақстан мектебі үшін орасан
зор. Өйткені, қазақ елінің келешегін айқындайтын, оны тұрақты даму
деңгейіне көтеретін бірден-бір құндылық, ол - бүгінгі ұрпақ. Сондықтан
қазіргі жаңа білім үлгісін жасау аясында бүкіл қоғамды жұмылдыра отырып
рухани, интеллектуалдық және экономикалық тәуелсіз мемлекет орнату
болашағына бағдарланған, ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтарға
үйлестірілген тәрбие мәселесін төрге қоятын тәрбие білім жүйесін іске қосу
– бүгінгі күннің кезек күттірмейтін мәселесі.
Зерттеудің мақсаты: Қазақ тілі сабағында бастауыш сынып оқушыларының
шығармашылық қабілеттерін қалыптастыруда дидактикалық материалдарды
пайдаланудың маңызын ашу..
Зерттеудің міндеттері:
- шығармашылық қабілеттердің даму негіздерін айқындау;
- бастауыш сыныпта оқыту барысында оқушылардың шығармашылық қабілетін
қалыптастыру жолдарын анықтау;
- қазақ тілі пәніне арналған дидактикалық материалдардың түрлерін
қарастыру;
- қазақ тілі сабағында дидактикалық материалдарды қолданудың маңызын
ашу.
Зерттеудің объектісі: Қазақ тілі сабағында бастауыш сынып оқушыларының
шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру барысында пайдаланылатын
дидактикалық материалдар.
Зерттеудің пәні: Бастауыш сынып оқу-тәрбие үрдісіндегі қазақ тілі
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Бастауыш сыныпта қазақ тілін оқыту барысында шығармашылық қабілеттерін
қалыптастырудың теориялық негіздері.
1.1 Шығармашылық қабілеттілік - даму негізі.
Қазіргі қоғам жеке адамнан прогрессивті ойлай алатын белсенді
әрекетті, жан-жақты болуды талап етеді. Өйткені, адамның қоғамда алатын
орны, қазіргісі, болашағы үнемі толғандыратын мәселелер қатарына жатады.
Бұл қоғамның дамуымен тікелей байланысты. Қазақстан Республикасында орта
білімді дамыту тұжырымдамасы білім беру мекемелерінің ең негізгі мақсаты:
дүниетанымдық, құзырлық, шығармашылық деп атап көрсетеді. Қоғамда
орындаушы адамнан гөрі шығармашыл адамға деген сұраныстың көп екендігін
қазіргі өмір талабы дәлелдеп отыр. Көтеріліп отырған мәселе туралы жазылған
ойлар, тұжырымдамалар көзқарастар, еңбектер баршылық. Ежелден-ақ ұлы
ойшылдарымыз Жүсіп Баласағұн, Әл-Фараби, ұлы Абайды ерекше толғандырған.
Сондықтан ұлы ойшылдар өз еңбектерінде адамның жеке басын қабілеттерін
дамытуды үнемі көтеріп отырған. [6]
Көрнекті педагогтер К. Ушинский, Ы. Алтынсарин , А. Макаренко, М.
Жұмабаев оқушы шығармашылығына бағыт-бағдар беруді, ең алдымен, мазмұнына
енгізген. Кеңестік психологтер мен ғалымдар Л.Выготский, С. Рубинштейн , А.
Ананьев, В. Давыдов, Л. Занков, В. Куртецкий, М. Мұқанов, Ж. Әбділдин, Қ.
Жарықбаев, Т. Сабыров еңбектері жеке тұлғаны дамыту мәселесінің алтын қоры
деп білеміз.
Шығармашылық – бүкіл тіршілік көзі. Ал бүгінгідей күрделі әлеуметтік
экономикалық жаңартулар тұсында шығармашылық қабілеттер басты нысана болып,
оқушыда шығармашылық қабілеттің болмауы үлкен мәселе саналып, оның
ойландыруы тиіс деп білеміз [7] Мұндай күрделі мәселені шешуде бастауыш
сыныптың орны ерекше. Ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда адам миында
миллиард клетканың белсенді түрде тек қана 3-4 пайызы ғана жұмыс істейді
екен. Өз халқымыздың балаңды 5 жасқа дейін піріңдей тұт, 5 жастан 15 жасқа
дейін құлыңдай тұт деген даналық сөзі де баланың қандай еңбекпен де
айналысатын кезі балалық шақ екенін, сол шақты ұтымды пайдалану керектігін
еске салғандай. Бүгінгі таңда бастауыш сыныпта қолданылып жүрген баланың
шығармашылықпен жұмыс жасауына берілген тапсырмалар көлемі аз.
Шығармашылық қабілеттілік – бала өз бетінше жаңа бір бейне құрумен
сипатталады, яғни іс-әрекеттің қандай түрінде болсын жаңалық ашу арқылы,
жасампаздық бейне жасау арқылы өзіндік жеке даралық дамудың бір көрінісін
байқатқан жағдаймен түсіндіріледі. Соңғы жылдары шығармашылық психологиясы
туралы С. Рубинштейн , А. Брушлинский, Б. Кедров, Я. Пономарев, О.
Тихомиров, ал жалпы және арнайы қабілеттіліктер туралы Б. Теплов, Н.
Тарасов, қабілеттілік және жеке даралық өзгешеліктердің психологиясы мен
психофизеологиясы туралы Б. Теплов, Э. Голубаева еңбектері қабілеттік
мәселелері бойынша жүргізілген зерттеу жұмыстарының негізін қалады.[6]
Қазіргі педагогикалық-психологиялық зерттеулерде балалардың бастауыш
сыныптағы ерекшеліктерін атап көрсететін Л. Божовичтің, Р. Буренің, Л.
Венгердің, Я. Коломинскийдің, Е. Панько және т.б. ғалымдар еңбектерінің
маңызы зор. Онда мектепте оқытудағы аса мәнді қасиеттер: тәжірибелік және
ой жұмыстарының қарапайым дағдылары, мінез-құлық қалыптасуының жайы,
адамгершілік жігерлік сапалар кеңінен сөз болады.
Оқу-танымдық әрекеттің үрдісінде мынадай мақсаттар жүзеге асырылады.
1. Символикалық бейнелерге психикалық әрекеттің құралы ретінде (есте
сақтау) саналы қатынасты қалыптастыру.
2. Қисынды ойлауды және көрнекі бейнелі операцияларды меңгеру.
3. Оқу типі тапсырмаларына деген жағымды кең қатынасты дамыту.
4. Қиялды, әр түрлі қабылдауды жетілдіру.
Бастауыш сыныпта баланың сөйлеу тілін дамытудың, қол және аяқ
мүшелерінің қозғалысын, оқыту үрдісіндегі зор рөл атқаратын
интеллектуалдық дағдыларының маңызы ерекше. Бала сұрақтарға жауап қайтарып,
ортамен өз танымымен бөлісе алуы қажет.
Бастауыш сынып оқушыларының бойында еркіндіктің пайда болуы,
мінез-құлқын өзі реттеуі, жағымды өзіндік Мені қалыптаса бастауы,
ересектер және өз тұстарымен қатынас жасаудың тәсілдерін меңгеруі оқу-
танымдық әрекеттің қажетті шарты болып табылады.
Бастауыш сынып оқушылары үшін негізгі бөліктер – оқу тапсырмалары, оқу
әрекеттері: бақылау мен бағалау. Көрсетілген бөліктерге сәйкес кіші жастағы
балалардың бойында оқу-танымдық әрекеттің мынадай шарттарын қалыпиастыру
қажет. Оқу тапсырмасын қабылдау және сезіну қасиеті; мұғалімнің көмегімен
немесе өз бетінше танымдық тапсырмалар қоя білу қабілеті; дербес қабілеті;
жоспарлау қабілеті; тапсырманы шешу тәсілін таңдау қабілеті; бағдарлық және
атқарушылық оқу әрекеттерін орындау қабілеті; тапсырманы тез және сапалы
орындау қабілеті; оқу істерін бақылау қабілеті; дербес жұмысын бағалау
қабілеті.[10]
Өкінішке орай, мұғалімдер жоғарыда аталған шарттарға көңіл бөле
бермейді. Ақыл-ой дамуының деңгейі бастауыш сынып мұғалімінің
педагогикалық жүйедегі әдіс-тәсілдерді қаншалықты қолданғанына тікелей
байланысты екендігі қазір баршаға белгілі.
Педагогтер бастауыш сынып оқушыларының танымдық әрекетін ұйымдастыру
үшін мынандай логикалық көрсеткішті басшылыққа алады:
-жеке пәндерді бөлу;
-ішінде аталған пәннің негіздері бар және әрекет ететін пәндер мен
құбылыстарды іріктеу;
-пәндердің жеке қасиеттері мен сапасын анықтау;
-осы қасиет пен сапаны пәнаралық функционалды байланыс жүйесінде
талдау.
Ақыл-ой дамуының қажетті деңгейінде болуымен қатар баланың ерік-жігері
дамуының маңызы зор. Бастауыш сынып оқушыларының ерік-жігері дамуының
белгісі мінез құлқын басқара және өз ісіне есеп бере алуы. Баланың мектепте
оқуға даярлығының ең басты мәселерінің бірі, жоғарыда атап
көрсеткеніміздей, таным үрдістері мен әрекеттері және деңгейі болып
табылады. [23]
Адамның ақыл-ойын, қабілеттерін дамыту арқылы оны бақыт жолына жеткізу
мәселесіне бірнеше еңбектер арнаған шығыстың әйгілі ойшылы Әл-Фараби
қабілеттер өзінен өзі табиғат тудырған қалпында бақытқа жеткізе
алмайтындығына, оларды бағыттау, тәрбиелеу, дамыту керек екендігіне
тоқталған.
Шығармашылық сөзінің төркіні шығу, ойлап табу дегенге келіп
саяды. Көрнекті психолог Л. Выготский шығармашылық деп жаңалық ашатын
әрекетті атаған. Ал Я. Пономарев оны даму ұғымымен қатар қояды. Соңғы
жылдары шығармашылық сөзімен жаңалық, бастамашылық, белсенділік ұғымдары
астарлас қолданылып жүр.
Шығармашылық жайлы еңбектерді талдай келе біз төмендегідей қорытындыға
келдік. Шығармашылық - өте күрделі психологиялық үрдіс. [6] Ол іс-әрекет
түрлі болғандықтан, тек адамға ғана тән. Шығармашылықты төмендегідей
ерекшеліктермен сипатталған адам әрекеті деуге болады:
-шығармашылықтағы қарама-қайшылықтардың болуы;
-әлеуметтік және жеке адамға деген мәнінің болуы;
-шығармашылыққа арналған шарттардың, жағдайдың болуы;
-шығармашылық тұлғаның жекелік қасиеттерінің болуы;
-нәтиженің жаңалығы, соңы.
Ал бастауыш сыныптағы балалардың шығармашылығы тек өзіне ғана
жаңалық болып табылатын субъективті жаңалық. Ендеше оларға тән шығармашылық
кезеңдерін шартты түрде былайша топтастырамыз.
1. Жаңалықпен бетпе-бет келу.
2. Шығармашылық, екі ұштылық, белгісіздік.
3. Шешімнің жарқ етуі.
4. Шығармашылық акт.
5. Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу.
Құрғақ ойлау мен жаттап алудан гөрі өз ізденісіне нәтижесі немесе
шығармашылық әрекетінің жемісі болған жағдайда ғана оқушы білімді терең
меңгере алады. Осы ойды белгілі ғалымдар да құптайды. Академик Г. Струмин
өзінің естеліктерінде былай деп жазады: мен алдымен журналда берілген
есептерді өздігімнен шығарып, кейіннен сол журналға өзімнің құрастырған
есептерім мен теоремаларымды жібердім. Тіпті кейіннен сол журналдың
корреспонденті болдым. Алайда, бұл менің шағын шығармашылық жұмысым болса
да, мен бұл ғылыми жұмысымның бастамасы деп есептеймін.
Оқушының өзіне деген сенімін арттырып және іс-әрекетін демеп,
қабілетін дамытып, шығармашылық жұмысының баастамасын дамытуға және
тежеуге үйрететін – мұғалім. Мектепте білім беру ісіндегі басты бағдар -
оқушылардың тек шығармашылық мүмкіндіктерін дамыту және оларды шынайы
өмірдегі дара тұлға етіп әзірлеу. Ол үшін ең біріншіден, өз таңдаулары
бойынша оқытудың ұстанымын жүзеге асыру, яғни денсаулығын, дамуын,
қызығуын ескеріп, мүмкіндіктерін ашу. Екіншіден, оқыту үрдісінің сапасын
арттырудың басты құрамды бөлігі – жақсы ттүсінікті тілмен жазылған
оқулық. Ол жоғары сапалы, ғылыми түсінікті, қысқа да дәл, тілге жеңіл,
мазмұнды, қазіргі технология мен педагогика талаптарына сай келетін болуы
керек. Қазіргі қоғамда жүріп жатқан әлеуметтік терең өзгерістер білім
беруді дамытудың жаңа жолдарын, яғни педагоогика ғылымының әдістемесін
өзгертуді талап етеді. Бұрынғы әдіске арналған оқу үрдісінде мұғалімге
басымдық рөл берілсе, ал қазір оқу үрдісінде оқушы белсенділік көрсетуі
тиіс, оны оқытпайды. Ол өздігінен оқуы тиіс, ал мұғалімнің негізгі көңіл
аударатын жайы: әрбір оқушының жеке қызығуы мен мүмкіндіктерін ашу. Әрбір
оқушы басқа оқушымен салыстырылмайды. Оқушылардың өз нәтижелерін бағалай
білуге үйренуі аса маңызды. Сонда баға оның жібергеен қатесіне берілген
жазалаау емес, қайта жетістігіне берілген мадақтау, қызығу мен қажетін
көтермелеу құралына айналады. Оқытудың негізгі мотиві-таным. Өйткені,
таным арқылы балаға оқу қуаныш және тұрақты қызығу тудырады. Оқытудың
негізгі мақсаты өз бетінше дами алатын жеке адамды қалыптастыру
болғандықтан, оқушылар өз бетінше танымдық әрекет етудің әдістері мен
дағдыларын меңгеруі тиіс.
1.2 Бастауыш мектепте оқыту барысында оқушылардың шығармашылық
қабілеттерін қалыптастыру жолдары.
Бастауыш сынып оқушыларының қабілеттері екі түрлі әрекетте дамиды.
Біріншіден – кез келген бала адамзат баласының осы кезеңге дейінгі
жинақтаған тәжірбиесін меңгеруге арналған оқу әрекеті, екіншіден – кез
келген оқушы шығармашылық әрекеттер орындау арқылы өзінің ішкі
мүмкіндіктерін дамытады. [12]
Оқу – мектеп жасындағы балардың негізгі таным әрекеті. Баланың жалпы
психикалық дамуы мектептегі оқу мен оның өздігінен оқуына тығыз байланысты.
Баланың оқу әрекеті – күрделі, жан-жақты үрдіс, ол баланың барлық
әрекетін, рухани күштерін керек етеді. Баланың ақыл-ой еңбегі белсенді
әрекет болуға тиісті. Ол оқушының жалпы психикалық даму ерекшеліктеріне
байланысты болады. Баланың ақыл-ой әрекеті оның қажеттері мен қызығулары,
сезім мен ерік сиқты т.б. психикалық үрдістер мен байланысты іске асырылып
отырады. Оқушының өздігінен оқуының жемісті болуы үшін ақыл-ой еңбегінің
дағдыларын қалыптастыру керек.
Баланың ақыл-ой еңбегін белгілі жүйемен жасауға оның жалпы мәдениетін
арттырып отыруға көңіл аудару керек. Ең алдымен, баланың өз жұмысының
мақсат-міндеттерін анықтауға үйрету керек. Егер бала әр бір оқу жұмысын
(тапсырмасын) не үшін, қандай мақсатпен жасау керектігін, ол қандай жаңа
нәтиже (жаңа білім, дағды) беретінін білсе, онда оқушы әрекетінің
саналылығы артады. Оқу жұмысының мақсат-міндеттеріне сай баланы өз бетімен
жұмысын жоспарлай білуге, уақытты дұрыс пайдалана білуге, өз әрекетін
қадағалауға (бақылауға), бағалауға қысқаша айтқанда, өзін-өзі басқаруға
дағдыландырудың маңызы өте зор.
Баланың оқу әрекеті мазмұнына мыналар кіреді: ғылыми ұғымдар мен
ғылыми заңдылықтарды түсіну және практикалық міндеттерді шешуге бағытталған
ойлаудың жалпы амал-тәсілдерін меңгеру. Осыған орай, балалардың ғылыми
білімді және дағдыларды меңгеруі олардың оқу әрекетінің негізгі мақсаты мен
нәтижесі болып табылады. Оқу әрекетінің белгілі құрылымы мыналар:
1. Оқу міндеттері (немесе тапсырмалар);
2. Оқу әрекеттері (баланың қолданатын нақтылы практикалық және ой
тәсіл амалдары);
3. Бақылау (оқушылардың өзін-өзі қадағалап, тексеріп отыруы);
4. Бағалау (мұғалімнің және оқушының өзіне-өзі берген бағасы).
Осындай күрделі әрекетіне байланысты оқушылардың ойлау қабілеті
қалыптасады. Ойлау – баланың таным әрекетінің ең жоғары түрі. Ойлау арқылы
оқушылар көзге көрінбейтін заттар мен құбылыстардың арасындағы күрделі
себептік байланыстарды, заңдылықтарды ұғады. Ойлау сөйлеу әрекеті арқылы
іске асады. Ойлау – нақты сұрақтар қоюдан, соларға жауап іздеуден
басталады. Ойлау – белгілі міндетті теориялық немесе практикалық
мәселелерді шешуге бағытталады. Ойлау әрекеті өзінен-өзі қалыптаспайды.
Олардың ойлау әрекетін ойдағыдай дамыту үшін, тиімді тәсілдер
қолданып, арнайы жұмыстар жүргізу қажет. Ойлау үрдісі өзіне тән логикалық
амалдардан (операциялардын) тұрады: анализ, синтез, салыстыру, топтастыру,
жалпылау, тұжырымдар жасау т.б.
Мектепте оқытудың негізгі міндеттерінің бірі- оқушылардың танымдық
қызығушылықтарын арттыру, таным қабілеттінің оянуына түрткі болу. [23]
Оқушыларды танымдық белсенділігі кезеңінде қабылдау, есте сақтау, ойлау,
қиялдау процестері мен зейіннің тұрақты түрін қажет етеді. Оқу процесінде
оқушылардың танымдық қызығушылықтарын арттыру – олардың өз бетінше танымдық
ынта-ықыласын, шығармашылық қызметін дамытатындай етіп ұйымдастырылады.
Шығармашылық әрекеттің оқу әрекетінен айырмашылығы – ол баланың өзін-
өзі қалыптастыруына, өз идеясын жүзеге асыруға бағытталған жаңа әдіс-
тәсілдерді іздеу, проблеманы өзінше, жаңа тәсілмен шешуге талпыныс жасауы.
[24] Осы әрекеттердің екі түрінде оқушылар екі түрлі мақсаттар көзделген,
әртүрлі міндеттерді шешеді. Мысалы, оқу әрекетерінде белгілі бір ережені
меңгеретін, дағдыны қалыптастыратын жаттығулар орындалса, шығармашылық
әрекетке баланың іздену жұмысы басты нысанада болады. Сондықтан оқу әрекеті
баланың жалпы қабілетін дамытса, ал шығармашылық әрекет нақты жағдайдағы
мәселені шешу барысында нәтижеге жеткізетін қабілеттерін дамытады.
Зерттеушілер шығармашылық әрекеттерге әртүрлі анықтамалар
береді. Мысалы, И.Я.Лернер білім, білік, дағдыны жаңа жағдайға тасымалдай
білуді, жаңа шешім таба білуді, шығармашылық әрекет деп түсіндіреді.
А.Н.Лук шығармашылық әрекетті мәселені шешудегі көрегендікке,
қырағылыққа балайды, идеяларды іске асыру (генерация жасай білу) болжай
білу қабілеттерін атайды.
Еліміздің егемендік алып, тәуелсіздіктің даңғыл жолына түсуі
саяси-әлеуметтік өміріміздің басты буыны - білім саласына да көптеген
өзгерістер алып келді. Мектептер (соның ішінде шағын жинақталған мектептер
де бар) нарық жағдайында оқу - тәрбие процесін жүзеге асыру күрделі
проблемаларды бастан кешіріп отыр.
Педагогика ғылымында мектептер мәселесіне арналған жалпы
педагогикалық, жекелеген әдістемелік зерттеулер әлі де жеткіліксіз болып
отыр. Осыған байланысты мектептер мен сыныптарда қалай оқыту керектігі
жөнінде мәселе бойынша педагогика-психологиялық зерттеулер, ғылыми
тұжырымдамалар өте қажет. Мектептің негізгі белгілерінің бірі сыныптағы
оқушылардың қызығушылығында. Ғылым - әдіскерлердің зерттеулері және мектеп
мұғалімдерінің жұмыс тәжірбиесі оқушылар саны 10-нан кем болатын
сыныптарда оқыту әдістемесіне айтарлықтай өзгеріс енгізу керектігін
дәлелдеп отыр. Сыныпта оқушылар санының аз болуы мұғалім үшін қолайсыз
жағдай туғызады. Өйткені, мұғалім педагогикалық әдіс-тәсілдердің әртүрлі
түрлерін, оқытудың басқа формаларын, техникалық құралдарын көрнекіліктерді
қолдану мүміншілігінен айрылады, жаңа материялды түсіндіру кезеңінде
қолданылатын проблемалық мәселелерді шешуде, ойлаған нәтижеге жетуде
қиыншылықтарға кездеседі.
Сыныптағы оқушылар санының аз болуы балалар үшін де қиындық
әкеледі. Өйткені, әрбір оқушы үнемі жауап беруші рөлінде болады.
Зерттеу нәтижелеріне қарағанда бір оқушыдан бір оқу күнінде 28-
ден 35 ретке дейін сабақ сұралады екен. Бұл әрине, бастауыш сынып оқушысы
үшін өте ауыр жүктеме. Оқушыдан осылайша күнде сабақ сұрау балаға
эмоциалдық, психологиялық және жалпы интеллектуалдық даму жағынан жағынан
да кері әсер етеді.
Жаппай ауызша сұрау оқушылардың белсенділігін арттырмайды,
керісінше, оқушылардың жауап беруін тежейді. Мұндай сыныптарда мұғалім
оқушылар тарапынан жауап беруден бас тарту жағдайларымен жиі кездеседі,
оқушылар әлсін-әлсін сұраудан ығыр болады, нәтижесінде мұғалім мен оқушы
арасындағы нәзік байланыс үзіледі.
Мектептерде оқушылардың танымдық іс-әрекетін белсенді етуде
маңызды рөл атқаратын дифференциалды және даралап оқыту мен оқушылардың өз
бетінше атқаратын жұмыстарын ұйымдастырудың да өзіндік ерекшеліктері бар.
Оқушылар сыныптарды қабілеті жоғары, орташа және төмен топтардың барлығында
да оқушылар болады. Ал оқушылар саны аз сыныптарда оқушылардың барлығы осы
топтардың біреуіне ғана енеді немесе әрбір топта бір-бірден ғана оқушы
болуы мүмкін.
Оқушылар саны аз сыныптарда әрбір оқушы мұғалім бақылауында
болады да, әр оқушы дара ерекшелігін, танымдық қызығушылығын есепке алып,
жеке- дара тапсырмалар беруге, әрбір оқушының оқу материалын қалай
меңгеретінін біліп отыруға, мінез-құлқын, қабілетін, даму деңгейін зерттеп
білуге мүмкіндіктер мол.
Сондықтан мұғалімге сабаққа дайындалу кезінде әр оқушының
ерекшелігін ескере отырып, жеке берілетін тапсырмалар жүйесін әр оқушының
оқу белсенділігін дамытатындай етіп мұхият таңдап алуына болады.
Шығармашылық тұлға негізгі бастауыш сыныпта қаланатыны анық. Осы жастағы
балалар бойында шығармашылық қабілеттің бастаулары жатыр. Тек өмір
тәжірбиесінің, дара-дүниетаным, дара эстетикалық көзқарастың
жетімсіздігінен олардың бойларындағы шығармашылық қабілетті ашып көрсете
алмады. Бұлақ көрсең көзін аш - деген халқымыз. Жалпы шығармашылық туында
өмірге келгенге дейін ұстаз шәкіртің өнеге тұтар ақылшысы, пікірлес досы,
бапкері болуы тиіс. Оқушы шығармашылығы үнемі ұстаз, сынып ұжымы, ата-
аналар тарапынан қолдау тауып отыруы керек. Мысалы, біздің сынып -
кабинетте оқушылар шығармашылығына арналған Бозтоғай атты әдеби бұрыш
және осы аттас қолжазба журнал бар.
Мұнда оқушылардың әдеби шығармалары бойынша салған суреттері,
жазған үздік шығармалары, ертегілері, өлеңдері, жинаған әдеби материалдары
т.б. жазылып, апта сайын ауыстырылып тұрады.
Осы бұрыштың бізде қонақта атты айдарында сынып оқушылары
кездескен белгілі әдебиет, өнер қайраткері жайлы жас тілші мақаласын оқуға
болады.
Балалар Ф.Оңғарсынова, Қ.Мырзалиев, Шот-Аман Уалиханов,
Х.Наурызбаевтармен кездесті. Олар өздерінің балаларға арналған өлеңдерін
оқыды, шәкірттерді қызықтырған сұрақтарға жауап берді.
Мәжіліс депутаты, халқымыздың аяулы ақын қызы Ф.Оңғарсынова:
- Талай кездесу өткізіп едім, бастауыш сынып оқушыларымен өмірде
бірінші рет кездесіп тұрмын,-деп ағынан жарылды. Шәкірттер де мұндай
кездесулерде қонақтарға өздерінің шығармашылық өнерлерін көрсетіп жатады.
Біздің байқағанымыз, бастауыш сыныптарды шығармашылық жұмыс
істеуге үйренген оқушы жоғары сыныптарда шығармашылық жұмыстың қай түріне
болсын бейім болады. Олар жаңа идеяға проблемаларды өздігінен шешуге
тырысады.
Шығармашылықтың тұрлері көп. Алайда, біздің нысанамыз сөз өнері -
өнердің биік шыңы. Бұл ретте ұлы ұстаз А.Байтұрсыновтың сөз өнері туралы
мына пікірі соншалықты бағалы.
Сөз өнері- адам санасының үш негізіне сүйенеді. 1.Ақылға.
2.Қиялға. 3.Көңілге
Ақыл ісі - аңдау, яғни нәрселердіңжайын ұғу, ақылға салып ойлау.
Қиял ісі - меңзеу, яғни ойдағы бір нәрселерді тұрпатына,
бейнесіне ұқсату, бейнелеп суреттеп ойлау.
Көңіл ісі - түю, талдау.
Яғни, ұлы сыншының айтуынша, балаға сөз өнерін меңгерту үшін осы үш
істі білікте қарастыруымыз керек.
Жан-жақты талант иесі М.Жұмабаев Педагогика еңбегінде бастауыш
мектепте әдеби қабілеттілікті қалыптастырудың кейбір әдістерін көрсеткен .
Ұлы ағартушымыз ұсынып отырған оқушының шығармашылық қабілетін
дамытудың барлық кезеңінде, яғни оқушыға оқиға, сюжет, образ, көркемдік
шешім таба алмай қиналғанда, мұғалімнің меңзеу әдісі көмекке келуі керек.
Бұл- мұғалімнің де шығармашылық қабілетінің сынға түсер шағы.
Көп жылғы тәжірбиемізде байқағанымыздай Ана тілі және Қазақ
тілі сабағында ұтымды уақыт тауып, шығармашылық жұмыс түрлерін жүргізуге
болады. Мұғалім мәтіннің өн-бойынан шығармашылық тапсырмаға лайықты
жағдайлар іздеп табуы керек. Кейбір практикалық тапсырмаларды да
шығармашылық арнаға бұрып, өзгертуге болады.
Бастауыш сынып оқушыларымен шығармашылық жұмыстың төмендегідей
түрлерін жүргізуге болатынын тәжірибемізде байқадық.
1.Балаларға белгілі тақырыпта (баспасөз бетінен) әігіме оқып,
оқушыларға басқаша аяқтауға кілт боларлық сюжет ұсыну.
2.Әңгіменің, ертегінің сюжетін бастап беру, аяқтауды оқушыға
тапсыру.
3.Ертегіні ұжым болып тыңдау.
4.Ұйқас ұсыну арқылы өлең шығару.
5.Белгілі мақала негізінде әңгіме жазу.
6.Мәтін бойынша мақал құрастыру.
7.Табиғат құбылыстарына байланысты жұмбақтар шығару.
8.Берілген мәтіндегі бір бөлікті өзі жазып шығару.
9.Сөйлемдегі кейбір сөздерді көркем сөздермен ауыстыру.
10.Белгілі ақын, жазушы шығармасына еліктен өлең, әңгіме
жазу.
11.Берілген тірек сөздер арқылы қызықты мәтін құрастыру.
Шығармашылық тапсырма түрлерін сынып оқушыларының жас
ерекшелігіне, психологиялық саралығы, шығармашылық қабілетінің даралығына
қарап ары қарай жалғастыра беруге болады.
Бастауыш мектеп – оқушысы тұлғасы мен санасының дамуы қуатты жүретін,
ерекше құнды, қайталанбас кезең. Сондықтан бастауыш білім үздіксіз білім
берудің алғашқы басқышы, қиын да жауапты жұмыс. Бастауыш мектеп балаға
белгілі білім беріп қана қоймай, оны жалпы дамыту, яғни сөйлеу, оқу,
қоршаған орта жөнінде дұрыс көзқарас қалыптастыру, ойын дұрыс айтуға,
салыстыра білуге, дәлелдеуге, сөйлеу мәдениетіне үйретеді. Дамыта оқытудың
басты мақсаты – баланы оқыта отырып,оны шығармашылық бағытта жан-жақты
дамыту. Шығармашылық дегеніміз-адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға
ұмтылуы, ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен
сапалы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі керек. Баланы жастайынан
шығармашылық өнеріне қалай баулу керек? Оның жолдары, әдіс-тәсілдері,
мазмұны қандай? Психологтердің зерттеуі бойынша, әрбір жаста шығармашылыққа
баулу өзек болардай өзіндік ерекше қабілет, бейімділік бар екен.
Сонымен оқушылардың шығармашылық қабілетерін дамытуда қажетті
жағдайлардың мазмұнына тоқталып өтейік:
- Мұғалім ең алдымен, сыныпта шығармашылық көңіл-күй тудыру арқылы
баланың назарын бір нәрсеге бағыттау керек.
Яғни, оқушылардың назарын шығармашылық арнаға бұру үшін, үнемі
шығармашылық тапсырма – міндеттер, жаттығу, ойын түрлерін ұсынған жөн.
- Шығармашылық жаттығу, ойын-тапсырмалардың мазмұны жеткіншектердің жас
ерекшелігіне, қызығушылығына үйлесуі керек;
Шығармашылықты тежейтін үш нәрсе бар: біреуі-сәтсіздікке ұшыраймын,
қолымнан ешнәрсе келмейді деген қорқыныш сезімі, екінші өзіне-өзі тым риза
болмау сезімі, үшінші-жалқаулық. Ондай жағдайда баланы құтқарудың жолдарын
табу:
-оқушылардың шығармашылықпен айналысуына мектепте, саналы
түрде қалыптастырып отыру.
Оқушыларды шығармашылық жұмысқа баулып, олардың белсенділіктерін,
қызығушылықтарын арттыра түсу үшін шығармашылық қабілеттерін сабақта және
сабақтан тыс уақытта дамытуда әртүрлі әдіс-тәсілдерді қолдануға болады.
Олар мынадай:
-тақырыпты мазмұнына қарай жинақтау;
-арнаулы бір тақырыпта пікірталас тудыру;
-логикалық ойлауын дамытатын ойындармен берілген тапсырмаларды шешу;
-берілген тапсырманы түрлендіру бағытындағы жұмыс (кері есептер
құрастыру, мәтін мазмұнын өңдеу, шығарма, шағын мәтін әңгіме құру);
-әңгіменің ұқсастығын салыстыру,бөліктерге бөлу, ат қойғызу;
-қиялдау арқылы сурет салғызу;
-ұнатқан кейіпкеріне мінездеме беру;
-ой шапшаңдығын, сөз байлығын дамытуда өлең шумақтарын құрастыру;
-мәтін, әңгіме, ертегіні өз бетінше аяқтау.
Ал, сабақтан тыс уақытта оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытудың
жұмыс түрлері:
- Мұражайға апару;
- Әртүрлі кездесулер өткізу;
- Әртүрлі тақырыпта пікірталас, сайыс өткізіп, алған әсерлерін шығарма
етіп жаздыру;
- Балаларға арналған журналдарды сабақ кезінде үнемі пайдалану.
Осындай жұмыстарды үнемі жүргізу оқушыларды шығармашылыққа баулуға,
шәкірт бойындағы қабілет көзін ашып, тілін байытуға, қиялын ұштауға, өз
бетінше ізденуге зор әсерін тигізеді.
Бала бойындағы қабілетті ашу – оқушының шығармашылық бағытта дамуына
жеке мән беру болып табылады.
Шығармашылық жұмыстар оқушыларды ойлауға жетелеп, қызығушылығын
оятып, шығармашылық қабілетін арттыруға, белсенділікке ынталандырады.
Тілдік ұғымдарды психология ғылымы тұрғысынан зерттеу идеясы жөнінде
Қазақстанда құнды пікір айтқан ғалым Ісмет Кеңесбаев болды. Ол 50-жылдарда
қазақ тілін оқыту мәселелерін психологиялық тұрғыдан зерттеу игілікті іс
екеендігін дәлелдеген. Онан кейін оқытудың психологиялық жақтары М.
Мұқановтың 1962 жылғы Педагогикалық психология очерктері еңбегінде
айтылды. Ә. Ситдықов, Т. Сабыров зерттеулерінен кейін Оқушылардың
грамматикалық ұғымдарды меңгеру психологиясы жайлы Ә. Алдамұраттовтың
(1983) зерттеу еңбегі жарық көрді.
Шығармашылық сөзінің төркіні шығару, ойлап табу деген ұғымға
келіп саяды. Демек, жаңа нәрсе ойлап табу, сол арқылы жетістікке қол
жеткізу деп түсінеміз. Философиялық сөздікте ...Шығармашылық –
қайталанбайтын, тарихи-қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын іс-
әрекет (Философский энциклопедический словарь. М., 1989, 286-б.) деп
түсіндіріледі. Ал осы мәселені терең зерттеген психологтардың бірі Я. А.
Пономарев оны даму ұғымымен қатар қояды. Өйткені әрбір жаңалық, әсіресе
зияткерлік тұрғыда болса, ол баланың психикасын жаңа сапалық деңгейге
көтереді деп есептеді. Бұл пікір-бүгінгі педагогиканың талаптарына сай
келуімен құптауға болатын пікір.
Оқушылардың көркем-шығармашылық қабілеттерінің ерекшеліктері,
оларды дамытудың жолдары мен әдістері А. А. Мелик-Пошаевтың, В. С.
Шубинскийдің, Қ. Жаманбаеваның зерттеулерінде қарастырылады. Аталған
еңбектерде шығармашылық қабілеттердің белгілерін анықтау, шарттары мен
жолдарын айқындау, құралдарын белгілеу тәрізді ортақ идеялардың бар
екендігін байқадық. Сонымен, біз соңғы кезде көп айтылып жүрген
Шығармашылық қабілет ұғымының зерттеулерге негіз, арқау болғанын көріп
отырмыз. Шығармашылық туралы айтылған ой-тұжырымдар мен зерттеулерге талдау
жасай келе, оның өзіндік ерекшеліктерімен сипатталатын адам әрекеті деген
қорытынды жасаймыз. Яғни, ...Шығармашылық-қайшылықтарды шешуге ынталанған,
жеке тұлғаның нәтижеде адамзатқа мәні бар тың жаңалық әкелетін әрекеті
деген қорытынды жасаймыз.
Шығармашылық үдерісті ғалымдар әр кезеңге бөліп қарастырады. Әр
кезеңінде баланың бойында әртүрлі сапалық қасиеттер қалыптасады. Алғашқы
кезеңдерде шығармашылыққа деген сенімсіздік күдік білінуі мүмкін. Ал келесі
сәттерде біраз ойлану, іздену кезеңдерінде табандылық, танымдық,
белсенділік секілді қасиеттер қалыптасып, еңбектің нәтиже берер тұсында
баланың көңіл-күйі көтеріліп, жаңа істерге жігерлене түседі. Әрине,
шығармашылық жұмыстардың түріне, мақсатына қарай бұл кезеңдер бір-бірімен
астасып, қабысып жатуы мүмкін. Оларда қалыптасып, одан әрі дамып отыратын
сапалардың бірі айқын көрініп, бірі уақытша көмескіленуі ықтимал. Жалпы әр
баланың бойындағы қайталанбайтын табиғи ерекше құбылыстар біріге
жинақталып, керемет шығармашыл тұлға жасап шығарады. Шығармашылық үдерісі
баланың ақыл-ойын, қабілетін дамытатын болса, келесі кезекте даму
категориясының мазмұны мен мәніне тоқталайық.
Даму ұғымы философиялық сөздікте көрсетілгендей мөлшерлік
өзгерістердің белгісі бір өлшем шегінен шығып, сапалық өзгерістерге айналуы
болып түсіндіріледі. Диалектика заңы бойынша кез-келген құбылыс белгілі бір
дәрежеде тұрып қалмай, оларды жоққа шығара отырып, белгілі жаңа сапаға
көшетіні белгілі. Даму-жаңару үдерісі, жаңаның өмірге келіп, ескінің
жоғалуы. Табиғат құбылыстары сияқты баланың психикасы да үнемі
диалектикалық жолмен дамып, өзгеріп, бір деңгейден екінші деңгейге өтіп
отырады. Ғалымдардың зерттеулеріне сүйене отырып, баланың даму үдерісінің
үш түрлі фактордың нәтижесінде қалыптасатынын анықтадық.
1. Биологиялық фактор. Бұл баланың ата-анадан ауысып, туа біте
қалыптасқан және өмір сүре келе бойына қабылданған дененің барлық
мүшелерінің жүйелі құбылысының ерекшелігін білдіретін, бала ағзасының
ортамен қарым-қатынасының нәтижесі.
2. Әлеуметтік фактор. Бұл-баланың өмір сүретін адамдар ортасы. Бала мен
адамдар арасындағы қарым-қатынастар сипаты. Мінез-құлық, ақыл-ой,
олардың ой-пікірлері, істері мен сөздері, талаптары мен дағдылары,
ұмтылыстары, яғни, баланың өсіп жетілетін ортасы.
3. Баланың өз белсенділігі. Баланың дамуына әсер ететін үшінші күш болып
саналады. Балаға берілетін білім жаңалығымен, ұстазы да ізденімпаз
шеберлігімен биіктен көрінгенде ғана бала белсенділігі туындайды.
Баланың жас өскін ретінде дамуы мен жеке тұлға ретінде қалыптасуы
белсенділік арқылы жүзеге асып, өнімді көрсеткіш береді.
Баланың даму үдерісі және оның қоғамымыздың болашақ білікті азаматы
ретінде қалыптасуы осы үш фактордың қатысуымен қамтамасыз етіледі.
Оқыту мен дамыту арасында тығыз байланыс бар екендігін психология
ғылымы жеткілікті түрде дәлелдеп берді. Бұл мәселені түбегейлі зерттеп,
бала дамуындағы оқытудың маңызын, алар орнын анықтаған-көрнекті психолог Л.
С. Выготский. Ол дамуды оқытумен тең, керісінше оқу мен даму екі бөлек
үдеріс деген көзқарасты сынға алады. Ең алғаш рет бала дамуының екі аймағы
болатыны жайлы теория ұсынды. 1. Бала дамуының қол жеткен аймағы-баланың
үлкендер көммегі арқылы атқара алатын істері. 2. Бала дамуының қол жеткен
аймағы-баланың үлкендер көмемгінсіз істей алатын істері.
Бала дамуы бірінші аймақты меңгерту арқылы жүзеге асады. Дамудың қол
жеткен аймағы жақын аймақпен өзара қызметтесе отырып, оны игерген кезде
дамуға өріс ашылады. Бұдан әрі психиканың бүкіл саласының қалыптасуы,
адамның белсенді қызметті өрістеуі мүмкін. Бұл үдерісте ол бір жағынан
материалдық және рухани байлықтар жасап, сол арқылы адамзат мәдениеті
кеңістігіне еніп, оған өз үлесін қосады. Барлық авторлардың даму
аясындағы ойлары оқыту барысында бала психикасының жаңа сапалық деңгейге
көтерілуі дегенді меңзейді. Сонымен шығармашылыққа үйрету балалардың
зияткерлік деңгейін ғана емес, оның психологиялық, мінез-құлық
ерекшеліктерін көздейді. Яғни, оларды жігерлілікке, төзімділікке,
табандылыққа сезімдердің қалыптасуына бағыт береді. Бір сөзбен айтқанда
жеке тұлға қалыптастырады. Тек оқушылардың оқу барысындағы іс-әрекеті
неғұрлым үйлесімді, тиімді тәсілдермен ұйымдастырылған жағдайда олардың
белсенділік әрекеттері де биіктеп, сонда ғана шығармашылық деңгейдің дамуы
қарқынды көрінеді.
Бастауыш білім-үздіксіз білім берудің алғашқы басқышы. Осыған сәйкес
оқушыға белгілі бір көлемде білім, білік, дағдыларды меңгертумен бірге
табиғат, қоршаған дүние туралы түсініктерін кеңейте отырып, оларды
шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту-бүгінгі күннің басты талабы. Осы
талап тұрғысынан алғанда, оқу тәрбие үрдісін ұйымдастырудың сан түрлі әдіс-
тәсілдерін іздестіру, жаңа технологияларды тиімді пайдаланудың маңызы
ерекше.
Адам ата-анадан туғанда есті болмайды, естіп, көріп ұстап, татып
ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды танитындығын, сондайдан білгені, көргені
көп болған адам білімді болады, - деген Абай сөзін ұмытпай, әр кез
жадымызда сақтағанымыз дұрыс.
Шығармашылық қиял, еңбек, әуестену шабыт, талпыну арқылы туады.
Шабыт бұл адамға берілетін сыйлық тәрізді. Бала қиялы әдемілік сезімін
тереңдетеді. Қазақ баласы қиял құмар болуы тиіс, өйткені ол сиқырлы даланың
баласы.қиялын іске асыратын еңбекпен байланыстыра білсе, оның шығармашылық
қабілетін шыңдауға жол ашылады. Оқыту мен тәрбиелеу процесінде де оқушы
шығармашылығын дамытудың тағы бір қажеттілігі қоғам талабынан туады.
Қоғамға дарынды, қабілетті адамдар қажет. Қоғам барған сайын күрделене
түсуде. Сол дәуірге сай өзгеше қабілет-қасиетке ие жаңа адам, жаңа тұлға
пайда болады.
Бірінші сыныптан бастап ойын арқылы, жеке сөздер ұсыну арқылы, өзі
құраған өлең жолдарының соңғы не алғашқы сөздерін беру арқылы оқушыларды
өлең құруға жаттықтыру, біздің болашағымызды тәрбиелеудегі қажеттілік.
ІІ. Қазақ тілі сабағында бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық
белсенділігін арттырудағы дидактикалық материалдарының ерекшеліктері.
2.1. Қазақ тілі пәніне арналған дидактикалық материалдардың түрлері.
Дидактикалық материалдар практикалық дағды құрамын белгілейді.
Дидактикалық материалдарға мәтіндер, сөйлемдер, сөздер, жеке дыбыстар,
фразеологизмдер жатады. Дидактикалық тілдік материалдарды сұрыптауда әрбір
тақырыпқа байланысты жүргізілетін практакалық дағдылардың мәні үлкен.
Практикалық дағдылар тілдік тақырыптарға байланысты жатты,у жұмыстарының
түрлерін белгілейді. Мұның материалды саналы әрі терең меңгеруге пайдасы
мол. Дидактикалық материалды қолданудың нәтижесінде сабақ әрі түсінікті,
әрі қызықты болып өтеді. Психикасы дұрыс қалыптасқан балаға тән нәрсе оның
құштарлығы, баланаң білмекке құмарлығы үнемі айналадағы дүниені танып
білуге және өз санасында осы дүниенің өзіндік бейнесін жасауға бағытталған.
Ақыл-ой жағынан бала неғұрлым белсенді болса, сұрақтарды др көбірек қояды
және алуан түрлі болып келеді. Міндеттерді шешуде осындай ішкі әрекеттер
нәтижесінде іске асатын ойлаудың мұндай түрі көрнекі бейнелі ойлау түрі деп
аталады.
Дидактикалық материалдар - оқу уақытын үнемдеуге,оқушылардың танымдық іс-
әрекет белсенділігіне ықпал жасайтын оқу ісіне арналған құралдың ерекше
түрі. Бұларға географиялық, тарихи карталар, диафильмдер, диапозитивтер,
альбомдар, көрнекіліктер, ойындар сияқты сабақтарда, оқушылардың өз бетімен
жұмыстарында пайдаланатын құралдар жатады.
Дидактикалық материалдарды жаңа материалды пысықтауда, жаттығу
жұмыстарын жүргізгенде, өткен тақырыпты, тарауларды қайталауда, тіл дамыту
жұмыстарында пайдаланады.
Білімнің сапалы болуы оқушылардың оны саналы меңгеруіне тікелей
байланысты. Білімді саналы меңгеру - оқулықта берілген анықтамаларды
бұлжытпай айтып шығу емес, алған теориялық білімін іс жүзінде пайдалана
алу. Қазақ тілі – бастауыш мектептегі негізгі де, маңызды пән.
Имандылыққа, адамгершілікке тәрбиелеудің негізгі, қарым-қатынас жасау мен
дүние танудың құралы, баланың интеллектісі мен шығармашылығын дамытудың
арнасы. Қазақ тілі пәні арқылы оқушы қоршаған ортаны таниды, ұлттық
мәдениетті, моральды, дүниетанымды сезіне бастайды, сөйлеу машығында
оқушының өзінді ерекшелігі айқындала түседі. Бұған қоса тілді оқып-үйрену
барысында оқушылар алғашқы тілдік мағлұматтарды меңгереді, ақыл-ойы, сөйлеу
дағдылары жетілдіріледі.
Бастауыш мектепте қазақ тілін оқытудың негізгі мақсаты – оқушыларды
оқуға, сауатты жазуға және тіл арқылы қарым-қатынас жасау қызметінің барлық
түрлерін (тыңдау, оқу, сөйлеу, жазу) меңгеруге үйрету, ойлау қабілетін
дамыту, өз ойы мен пікірін еркін жеткізе алатын етіп тәрбиелеу.
Бұл мақсатты орындау үшін мынадай міндеттер қойылады:
- сөйлеу туралы қарапайым ұғым беру, ауызекі және жазба тілде қарым-
қатынас жасауға қажетті сөйлеу дағдыларын қалыптастыру;
- тілдік құбылыстарды талдап, олардың мәнін ажырата білу дағдыларын
қалыптастыру, оларды өзара салыстыра білуге, топтай және жинақтай
білуге үйрету;
- баланың өз ана тілін білуге барынша көмектесу, олардың бойында дұрыс
сөйлеу мен жазуға деген қажеттілік дамыту;
- оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес орфографиялық дағдылар
қалыптастыру және пунктуациялық ережелерді практикалық түрде
меңгерту;
- диалогтық және монологтық сөйлеу (ауызекі, жазба тіл) дағдыларын,
сөйлеу мәдениктін, өз сөзін дұрыс және орынды айтылуын өзі бақылау
машығын дамыту;
- оқушылардың сауатты, көркем жазу дағдыларын жетілдіру.
Ал бұл үшін дидактикалық материалдың тәжірибеде тигізер көмегі көп.
Бұл еңбектің мақсаты - оқушыларға жаңа сабақты сапалы меңгертіп, жаңа
түініктерін бекіту, дағдыға айналдыру. Соған орай бір материалдың өзі бірде
жұмыс түрлері өзгеріп қайталанса, екінші бір жағдайда түрлі қызық
текстердің түрленуі арқылы орындалуы қарастырылады. Дидактикалық
материалдарды құрастыруда қазақ тілі программасындағы берілген
жаттығулардың тек грамматикалық материалдар көлемімен шектеліп қалмай,
оқушылардың логикалық ойын, тілін дамыту, сонымен бірге жан-жақты білім
беру жағы да ескеріліп отырады.
Дидактикалық материалдар оқушылардың бұдан бұрын алған грамматикалық
түсініктеріне сүйене отырып, саналы түрде қабылдауларына, жаңаны пысықтай
келе, оны берік бекітуге және өткендерімен байланыстыру арқылы оларды
қайталауға мүмкіндік туғызады. Әр бөлімдегі карточкалардың жеңілдеу
орындалатыны мен қиындауы аралас ұсынылып отырады. Сондықтан қай карточканы
қандай мақсатқа және қалай пайдалану қажеттігі, әр кластың ерекшелігіне
қарай, мұғалімнің қалауына қалдырылады. Бұл жүйе дидактикалық материалдарды
еркін меңгеріп, оңай пайдалануға, керекті тақырып пен қажетті карточканы
тез тауып алуға мүмкіндік жасайды. Дидактикалық материалдар оқулық мазмұнын
толықтырады. Кейбір теориялық мағлұматтар мен анықтамалар жаттығу
материалдарында дамытыла, жетілдіріліп беріледі. Сөз құрамы, сөйлемдегі
сөздердің байланысы, сөз таптары, сөйлем мүшелері сияқты күрделі
тақырыптарға арналған тапсырмаларда түрлі дидактикалық таблицалар мен
схемаларды кеңірек пайдалану жағы ойластырылады. Мұндай көрнекілікпен
берілген жаттығулар оқушылардың өздігінен істейтін жұмысын жандандырып, оқу
материалын еркін меңгеруге көмектеседі. Дидактикалық таблицалар мен
схемалар оқушылардың көру, есту сезімдерін күшейтіп, қол қимылын
жетілдіруге мүмкіндік жасайды. Алғашқы қиындықтарға қарамай, мұндай
қарапайым сызу жұмыстарын оқушының өз қолымен (сызғышсыз) орындағаны жөн.
Оқушылардың сызу дағдыларын қалыптастырудың мәні үлкен. Сондықтан бұл
мәселеге мұғалім баса назар аударуға тиіс. Есте болатын бір мәселе-
тапсырмаларда кездесетін программа талабына сай өтуге қажетті грамматикалық
терминдерді (сөз құрамы, сөйлем мүшелері, бастауыш, баяндауыш,
сөйлемдегі сөздердің байланысы, сөз таптары, зат есім, сын есім,
сан есім т.б. ережесіз, практикалық жолмен балалардың құлағына үнемі
сіңіріп отыруға және мұғалім тарапынан ерекше назар аударылуы керек. Бұл
арқылы жас шәкіртті білім негізінің келесі буынына біртіндеп даярлауға,
қалыптастыруға, оқушылардың ой-өрісін дамытуға мүмкіндік жасалмақ.
Дидактикалық материалдар оқушы біліміндегі олқылықтарды жоюға, тиянақты
білім беруге, тілдік қорын байытуға өте тиімді.
Тіл сабақтарында оқушы шығармашылығын дамыту үшін мұғалім өзінің
шеберлігіне, өтілетін тақырыбының мазмұнына байланыст кітаппен жұмыс
істеудің әртүрлі жолдарын тапсырмалар арқылы іске асырылады.
Бастауыш сынып оқушылары жалпы алғыр, шапшаң, сезімтал, ештеңені
жасырмай, нені болса да ашық, еркін айтады. Мақтау сүйгіш, мұғалімнің
жетегіне тез ілескіш, үлкендердің ой-пікіріне қатты сүйенеді. Сондықтан
баланың шығармашылығын дамытуда ұстаз көп еңбек сіңіру керек. Баланың
қиялын дамытып, ойын ілгері жетелеуде, түрлі лингвистикалық жаттығулардың
да рөлі зор. Сабақ үрдісінде материалды салыстырып қарама-қарсы қою әдісі
арқылы да ұғындыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz