Жертану пәнінен дәрістер кешені
1.тақырып. Жер. планета есебіндегі сипаттамасы.
2.тақырып. Жердің қозғалысы және оның салдары.Жердің осінен айналуы.
3.тақырып. Жер бедерінің негізгі формалары
4.тақырып. Жердің ішкі құрылысы.
5.тақырып. Қазақстанның жер бедері
6.тақырып План және карта
7.тақырып. . Гидросфера. су қабығы. Су, судың қасиеттері
8.тақырып. Дүние жүзілік мұхит.Мұхит тіршілік ортасы, ресурстары
9.тақырып. Құрлық сулары.Өзендер, көлдер.Жер асты сулары
10.тақырып. Атмосфера. ауа қабығы, құрамы,күн радиациясы
11.тақырып. Атмосферадағы су.
12.тақырып. Атмосфера циркуляциясы
13.тақырып. Жел.
14.тақырып. Ауа райы. Климат.климат белдеулері
2.тақырып. Жердің қозғалысы және оның салдары.Жердің осінен айналуы.
3.тақырып. Жер бедерінің негізгі формалары
4.тақырып. Жердің ішкі құрылысы.
5.тақырып. Қазақстанның жер бедері
6.тақырып План және карта
7.тақырып. . Гидросфера. су қабығы. Су, судың қасиеттері
8.тақырып. Дүние жүзілік мұхит.Мұхит тіршілік ортасы, ресурстары
9.тақырып. Құрлық сулары.Өзендер, көлдер.Жер асты сулары
10.тақырып. Атмосфера. ауа қабығы, құрамы,күн радиациясы
11.тақырып. Атмосферадағы су.
12.тақырып. Атмосфера циркуляциясы
13.тақырып. Жел.
14.тақырып. Ауа райы. Климат.климат белдеулері
Жертану пәні географиялық пәндер жүйесіне жатады.География физикалық және экономикалық география деп бөлінеді.Жертану- жалпы физикалық географияға жатады. Зерттеу объектісі-географиялық қабық. Күн жүйесіне жатады планеталар, кометалар, метеорлық заттар, пайда болуы туралы гипотезалар.Космостық обьектілердің бірі жұлдыздар. Олар әр түрлі келеді, себебі олардың даму стадиялары түрліше өтетіндіктен. Галактикалар- жұлдыздардың саңы жағынан да көлеміжағынан да орасан зор күн системалары. Күн жүйесіне 9 планета жатады Жердің және басқа планеталардың салыстырмалы сипаттамалары Жер өлшемдері, пішіні Жердің айналуы, жер айналымының ауытқу әрекеті, Жердің қозғалыстары, кун мен түн аысуы Уақыт (жергілікті, белдеулік, декреттік). Жер – сан жеткізгісіз көптеген космостық объектілермен әрекеттес жалпы заңдарға бағынатын шексіз тұрақсыз Әлем дүниесінің (Космостың) бөлігі. Жерді тұтастай немесе оның қабығын жекелей зерттеу, оның Әлем дүниесіндегі орнын қарастырмай, космостың әсерінің есебінсіз зерттеу мүмкін емес. Жерден қазіргі радио және оптикалық телескоптардың көмегімен Әлем дүниесінің Жерден Күнге дейінгі аралықтан үш жүз мың миллиард есе көп қашық бөлігі байқалады. Егер бізге Әлемнің “көрінетін” Метагалактика деп аталатын бөлігі бойынша болжайтын болсақ, Әлем негізінен сутек (80%) және гелийден (18%), аздаған басқа да элементтердің қатысуынан тұрады. Әлемнің негізгі зат массасы (98%) жұлдыздарда және ол ионданған ыстық газдан – плазмадан тұрады.
2-БӨЛІМ. ДӘРІС КЕШЕНІ
1-БӨЛІМ.
Глоссарий (анықтама, сөздік)
Ауа райы – белгілі бір аймақта белгілі уақыттағы атмосфераның қалпы.
Климат – ауа–райының көп жыл бойына қалыптасқан қалпы.
Абсолютты ылғалдылық – нақты уақытта ауаның бойындағы су парлары.
Жауын-шашын - атмосферадан жауын, қар, бұршақ, не қиыршық түрінде
түсетін су.
Жыл мезгілдерінің өзгерісі - жыл сайын сол ретпен қайталанатын табиғат
құбылыстары.
Бұлт – атмосферадағы су буының конденсациялаунуынан пайда болады.
Жел-ауаның горизонтальды қозғалысы.
Тропосфера – атмосфераның ең тығыз төменгі қабаты.
Стратосфера – тропосферадан жоғарғы орналасқан атмосфера қабаты.
Минералдар-физико-химиялық және биологиялық процесстердің нәтижесінде
пайда болған біртекті табиғи дене.
1-тақырып. Жер- планета есебіндегі сипаттамасы.
Дәріс мақсаты: Жер- планета есебіндегі сипаттамасын қарастыру.
1. Жертану пәніне кіріспе
2. Күн жүйесі
3. Жер- планета есебіндегі сипаттамасы.
Жертану пәні географиялық пәндер жүйесіне жатады.География физикалық
және экономикалық география деп бөлінеді.Жертану- жалпы физикалық
географияға жатады. Зерттеу объектісі-географиялық қабық. Күн жүйесіне
жатады планеталар, кометалар, метеорлық заттар, пайда болуы туралы
гипотезалар.Космостық обьектілердің бірі жұлдыздар. Олар әр түрлі келеді,
себебі олардың даму стадиялары түрліше өтетіндіктен. Галактикалар-
жұлдыздардың саңы жағынан да көлеміжағынан да орасан зор күн системалары.
Күн жүйесіне 9 планета жатады Жердің және басқа планеталардың
салыстырмалы сипаттамалары Жер өлшемдері, пішіні Жердің айналуы, жер
айналымының ауытқу әрекеті, Жердің қозғалыстары, кун мен түн аысуы Уақыт
(жергілікті, белдеулік, декреттік). Жер – сан жеткізгісіз көптеген
космостық объектілермен әрекеттес жалпы заңдарға бағынатын шексіз
тұрақсыз Әлем дүниесінің (Космостың) бөлігі. Жерді тұтастай немесе оның
қабығын жекелей зерттеу, оның Әлем дүниесіндегі орнын қарастырмай,
космостың әсерінің есебінсіз зерттеу мүмкін емес. Жерден қазіргі радио
және оптикалық телескоптардың көмегімен Әлем дүниесінің Жерден Күнге
дейінгі аралықтан үш жүз мың миллиард есе көп қашық бөлігі байқалады.
Егер бізге Әлемнің “көрінетін” Метагалактика деп аталатын бөлігі бойынша
болжайтын болсақ, Әлем негізінен сутек (80%) және гелийден (18%), аздаған
басқа да элементтердің қатысуынан тұрады. Әлемнің негізгі зат массасы
(98%) жұлдыздарда және ол ионданған ыстық газдан – плазмадан тұрады.
Галактикалар. Әлемдегі жұлдыздар әр түрлі системаларды құрайды.
Жұлдыздардың 60 %-тен астамы 2, 3, 4-тен 10 жұлдызға дейін, олар үшін
жалпы салмақ орталығы төңірегінде айналатын шағын системаларға
біріктірілген. Галактикалар – жұлдыздардың саны жағынан да және көлемі
жағынан да орасан зор күн системалары. Олардың ондаған мыңы зерттелді,
суретке түсірілген, ең алыстағы галактикалар 1 миллиардтан астам жарық
жылы қашықтықта орналасқан. Радиотелескоптар 5 млрд. Асатын жарық жылы
қашықтықта орналасқан галактикаларды тіркей алады. Бізге ең жақын
галактика – Андромеда тұмандығы 1 500 000 жарық жылы қашықтығында жатыр
және ол онша үлкен емес тұмандаға ретінде көрінеді. Біздің галактика.
Біздің галактика (Құс жолы) 150 млрд. Аста жұлдыздар мен 100 млн. Астам
тұмандықтары біріктірді. Көрші галактикамен Андромеда Тұмандығымен –
бірге ол үш алып спиральды, 15 ергежейлі эллипстік және бұрыс
галактикадан тұратын галактикалардың Жергілікті системасы деп аталатын
орталықты құрайды. Біздің Галактика басты галактика жазықтығына қарағанда
диаметрі 30 000 п. шамасында спиральды, симметриялы болады.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Жертану пәні нені зерттейді?
2. Күн жүйесі дегеніміз не?
3. Күн жүйесіне не жатады?
Негізгі әдебиеттер 1,2,3,4,5
2-тақырып. Жердің қозғалысы және оның салдары.Жердің осінен айналуы.
Дәріс мақсаты: Жердің қозғалысы және оның салдарын, жердің осінен
айналуын қарастыру.
1. Жердің қозғалысы және оның салдары.
2. Жердің білігінен айналуы.
Егер жерге солтүстік полюс жағынан қарайтын болсақ, Жер батыстан шығысқа
қарай сағат тіліне қарама-қарсы айналып, 23 сағат56 минут ішінде өз
білігінен айналып шығады. Осының салдарынан күн мен түн аусады. Жердің
табиғи серігі Айдың өз білігінен айналу уақыты оның жерді айналу уақытымен
бірдей. Сондықтан айдың бізге үнемі бір жағы ғана қарап тұрады, екінші жағы
көрінбейді. Басқа планеталар сияқты Жер де Күнді түйық сызық құрайтын
жолдың бойымен, ягни орбитамен айналады. Жер орбитасы дұрыс шеңбер
түзбейді, одан төрі сәл сопақтау болады. Сондықтан Жер жылына Күнге бір рет
жақынырақ келеді 3 қантар, бір рет орбитадағы ең алыс нүктесіне 5
шілдеде барады.Жер күнді орбита бойымен 365 кун 6 сағатта бір рет айналып
шығады.
Жер бетінін кез келген нүктесіне күн сәулесінің түсу бұрышы және оның түсу
уақытының ұзақтығы өзгеріп отырады. Әр нүктеге түсетін жылу мөлшері де
өзгереді. Осыған орай жыл маусымы да аусады.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Жердің негізгі қозғалыстарыжәне одан болатын салдарын ата.
2. Кібісі жыл дегеніміз не?
Негізгі әдебиеттер: 1-5.
Қосымша әдебиеттер: 18.
3-тақырып. Жер бедерінің негізгі формалары
Дәріс мақсаты: Жер бетінің бедері және оның түрлері туралы студенттерге
жалпы ұғым бере отырып, студенттерді географиялық картаның бояуына қарап
жер бедерін анықтауға жаттықтыру.
1. Жер шарындағы рельеф түрлері туралы жалпы түсінік беру.
2. Жер бедерін құрушы факторларды саралау.
3. Жер бедері түрлеріне сипаттама беру.
Бүкіл жер шарының 71 пайызын су ал, 29 пайызын құрлық алып жатыр.
Дүниежүзін төрт мұхит қоршайды. Олардың шекаралары кей жерлерде құрлық
жағалаулары арқылы өтсе, кейде шартты сызықтар арқылы өтеді. Кей жерлерде
мұхиттар құрлыққа сұғына еніп, теңіз, шығанақ, бұғаз құрайды.
Жер шарының құрлықтық бөлімінің беті бір текті емес. Ол ойлы-қырлы
келеді. Жер бетіндегі ойлы-қырлы формалардың жиынытығын жер бедері деп
атайды. Бүкіл планеталық жер бедерінің түрлеріне материктер мен мұхит
ойыстары жатады. Қатпарлы белдеудегі таулар, платформалық жазықтар, мұхит
ортасы жоталары, мұхит түбі жазықтары екінші қатардағы жер бедерлерінің
түрлеріне жатады.
Материктерде жазықтар, үстірттер, тау үстірттері басым таралаған.
Олардың айқын айғағы Шығыс Европа платформасындағы Шығыс европа жазығы,
Солтүстік Герман ойпаты, Орта Сібір тау үстірті. Материктердің шеткі теңіз
басқан аймақтарында жер бедері жайдақ тегіс келеді. Оларды материктік
қайраң деп атайды. Ондай материктен мұхитқа өтпелі өңірде бұрынғы өзен
аңғарларының ізі жиі кездеседі. Жер бетінде әртүрлі жастағы таулар көп.
Полезой мен мезазойда көтерілген қатпарлы таулардың көпшілігі үгіліп
аласарған. Альпі қатпарлығының таулары жас, олардың абсолют және
салыстырмалы биіктіктері үлкен, бастарын қар мен мұз басып жатады.
Дегенмен, полезой мен мезазойда көтерілген таулардың да қатты тілімденген
биіктері кездеседі. Ондай таулардың жер бедерінің жасаруы ең жаңа
тектоникалық қозғалыстардың әсерімен байланысты (Тянь-Шань, Алтай, т. б.) .
Жер бедерінің негізгі элементтері таулар мен жазықтар. Тау деген ұғым кейде
таулы өлке, тау тізбегі деп те аталады. Мұндай аймақтар өте кең теңіз
деңгейінен өте жоғары көтерілген биіктіктер. Таулы аймақтар оң және теріс
бедерлерден тұрады. Оң дегеніміз теңіз бетінен жоғары, ал теріс теңіз
бетінен төмен жатқан аймақтар.
Тау бұл жазық жерден кем дегенде 200м. жоғары көтерілетін биік жер
бедері. Таудың беткейлері болады. Таудың ең биік бөлімін ошың шыңы дейді.
Тау шыңы үшкір, доғал, жайпақ болуы мүмкін. Таудың оң бөлігінің бірі 200
метірден төмендеу, тауға ұқсас болғанмен жайпақ беткейлі, үшкір шыңы
болмайды мұны төбелер дейді.
Тау жоталары ұзыннан-ұзан созылған тау тізбектерінен тұрады. Бұл
жоталардың беткейлері көбіне тік болып келеді. Жоталар аралықтары тілім-
тілімделген аңғарлардан тұрады. Тау аңғарлары арқылы кейде тау өткелдері,
яғни асулары кездеседі.
Таулардың биіктіктері олардың жасына байланысты әр түрлі болады. Биік
таулар теңіз бетінен 2000 м. бастап одан да жоғары болса, орта биіктіктегі
таулар 800-2000 м. дейін, аласа таулар 800м. төмен болады.
Жазықтар тегіс бетінде кейде өте аласа биіктіктер кезесетін жер
бөліктері. Жазықтар абсолюттік биіктігіне қарай аласа және көтеріңкі болып
екіге бөлінеді. Аласа жазықтықтардың биіктігі теңіз бетінен 200 м. аспайды.
Олардың қатарына Каспий маңы ойпаты, Амазонка ойпаты, Индо-Ганг ойпаттары
жатады. Жазықтықтар сыртқы түріне қарай тегіс, белесті, төбелі және сатылы
болып бөлінеді. Көтеріңкі жазықтар 200м. мен 500 м. аралығында болады.
Жер бетінің бедерінің әр түрлі формасы жағынан да көлемі жағынан да әр
түрлі. Олар негізінен ішкі эндогендік, сыртқы экзогендік күштердің
салдарынан пайда болған. Осылардың салдарынан көтеріңкі яғни, тау, тау
жоталары, төбе, қыраттар және ойысты бедерлер олар: ойпаттар, тау аралық
қазан шұңқырлар, жыралар, аңғарлар т.б.
Жер бетінің ірі бедерлері-материктік, мұхиттық ойыстар, ірі таулар мен
жазықтықтар негізінен жердің ішкі күшінің әсерінен пайда болған. Ал жер
бетінің орташа бедерлері: өзен аңғарлары, таулар, жыралар, бархандар сыртқы
күштердің салдарынан пайда болған.
Жердің ішкі күші әртүрлі тектоникалық қозғалыстар. Бүкіл жер құрылу
кезеңдерінде үздіксіз тектоникалық қозғалыстар болып тұрады. Олар кейде
күшті дүмпулермен байланысты болса, кейде жай ғана вертикалды қозғалыстар
түрінде өтуі мүмкін.
Күшті дүмпулер кезінде таулар құрылады. Мұндай дүмпулер жер сілкінумен
жалғасады. Жер сілкіну кезінде мантиядан шыққан магмалар жер бетіне жарып
шықпай оның ішкі жағында қатуы мүмкін мұны интузивтік, ал магма мантиядан
сыртқа шығып, жер қабығын жарып өтіп сыртқа төгілсе-эффузивтік не вулкандық
деп атайды. Мұндпй жағдайда магмадан көптеген газдар бөлінеді. Оның алғашқы
сыртқа шыққандағы құрамы өзгереді, сөйтіп лаваға айналады. Аққан лавалар
өте көлемді жер бетін басып, жер бетінің лавалық қабатын пайда етеді.
Мұндай лавалардың ізі Декан платосы, Армян және Эфиопия платолары т. б.
Мұндай вулкан атылған жерлерде ыстық бұлақтар, үнемі атқылап тұратын
гейзерлер жиі кездеседі. Вулкан атылғанда оның лавасынан гөрі лайлы
толқындары қауіпті. Ол лайлы ағындар қапыл жылынғанда қарлардың еріп,
жолындағы бүкіл жыныстарды қопарып ағызуынан пайда болады. Бұл өте қатты
тездікпен ағып, сағатына 70 км. дейін жетеді. Осындай жағдай 1985 жылы
ноябрьде Колумбиядағы РУИС вулканы атылғанда 23 мың халқы бар Армеро
қаласын жоқ еткен.
Эндогендік күштер қатарына қапыда жер сілкінулер де жатады.
Сыртқы, яғни, экзогендік күштерге үгілу процесі енеді. Бұл түрлі
температураның әсерінен жер бетінің бір ысып, бір суынуына байланысты тау
жыныстарының бұзылуы, омырылып сынуы.
Тау жыныстарының жарығына енген сулардың бір еріп, бір қатуы
жыныстардың жарықтарын кеңейте түседі де, ақырында олардың үгілуіне әкеп
соғады.
Сыртқы күштердің ішінде жер бедеріне ең үлкен әсер ететін ағын сулардың
әрекеті үнемі қатып жататын полярлық белдіктен басқа жердің бәрінде де ағын
су бар. Ағын сулар тек шөлді жерлерде аз болуы мүмкін. Ағын су өз жолында
кездескен топырақты, түрлі жыныстарды өзімен бірге ағызып әкетіп, жер
бедерін өзгертеді. Оның жолында жыралар, өзен аңғарлары пайда болады. Өзен
сағасына түрлі жыныстарды әкеліп шектіру арқылы ол аймақтың жер бетіне
өзгеріс енгізеді.
Ағын сулардың күшінен таулар аласырып, тегістікке не төбеге де
айналады.
Жер бедеріне үлкен әсерін мұздар да тигізеді. Бүкіл құрлықтың 11
пайызын мұздар алады. Ол мұздардың қазіргі таңдағы көлемінің 98 пайызы
Антарктикадан, Гренландияның және полярлық аралдардың үлесіне тиеді. Ал,
тау бастарындағы мұздар бүкіл жер шарындағы мұздардың екі пайызын ғана
құрайды. Материктердегі мұз қабатының қалыңдығы 2-3 км. жетеді.
Таулы жерлердегі мұздар биік тау шыңдарында, беткейлері мен жоталар
арасындағы аңғарларда орын тепкен. Биік тау аңғарларындағы мұздар жылжып
жолында кездескен жыныстарды етекке қарай домалатады. Ол ірілі-ұсақты
жыныстар мұз жиектеріне келіп шөгеді де оларды онан әрі ағынды сулар шайып,
тау етегіне әкеліп төгеді.
Жер белдеріне үлкен әсер ететін сыртқы күштердің бірі-жел. Жер шарының
барлық бөлігінде де желдің әсері күшті сезіледі. Бірақ, желдің ең күшті
әрекеті шөлді аймақтарда айқын байқалады. Шөлде құрғақшылық болғандықтан,
өсімдік жамылғысы өте аз. Үгілуден пайда болған сусыма ұсақ жыныстар көп.
Желдің әрекетінен пайда болған жер бедерлері әр түрлі болады. Тасты
шөлдерден желдің күшімен көтерілген ұсақ тастар тіпті шыңдарды біртіндеп
мүжіп, тесіп неше түрлі қызықты формаларға айналдырады. Тіпті бірте-бірте
оларды аласартып, жермен теңестіреді.
Сонымен қатар, құмды шөлдерде құмдарды бір дерден екінші жерге көшіріп,
бархандар, құм төбелер пайда етеді. Бұл бархандар үнемі жылжып отырады.
Барқанның жылжу жылдамдығы жылына 50км. дейін жетеді. Желдің әсерінен су
толқынымен түрлі шөгінді жыныстарды жағаға үйіп, дюндер пайда етеді.
Жыртылған далалы және шөлейтті аймақтарда желдің әсерінен құмды
борандар соғады. Мұндайда күшті соққан желдер топырақтың беткі қабатындағы
шөп өсімдіктерін тамырымен, тұқымымен жұлып әкетеді.
Жер бедерінің өзгеруіне жерасты сулары да өз үлесін қосады. Олар жер
астында кездесетін кейбір тау жыныстарын ерітеді. Оларды мүжіп үлкен
үңгірлер жасайды. Сол сияқты жер бедеріне мәңгі тоңның, теңіз
толқындарының, адамның тигізетін әсерлері де жеткілікті.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Жер бедері деген не?
2. Жер бедерінің түрлері қандай болады?
3. Жер бедерінің пайда болына қандай факторлар әсер етеді?
түрлері. Жазықтар, жіктелуі.
Негізгі әдебиеттер: 1-5.
Қосымша әдебиеттер: 18 әдебиет.
4-тақырып. Жердің ішкі құрылысы.
Дәріс мақсаты: Жердің ішкі құрылысы туралы жалпы түсінік беру. Жер
қабаттарымен таныстыру.
1. Жердің ішкі құрылысы туралы жалпы түсінік
2. Жер қабаттары
Жердің құрылысы қабықтардан тұрады. Ядроның төңірегінде қабықтың
дұрысқа жақын шеңберлі қабаттары – орналасқан, олардың әрқайсысының өзіне
тән құрамы мен қасиеттері бар. Жердің сыртқы газ қабығы – атмосфера, онда
барлығы 5,1*1015 т зат (Жер массасының миллиардтай бөлігіне жуық) бар;
атмосфераның үстіңгі шекарасы бірден білінбейді. Жердің мөлшерін және
орташа тығыздығын анықтаған кезде бұл қабық есепке алынбайды. Жердің сұйық
қабығы – гидросфераның 1,4*1018 т массасы бар. Оның орташа қалыңдығы 4000
км шамасында. Жердің қатты денесінің тікелей бақылауға берілетін тереңдігі
8 км жер радиусымен салыстырғанда соншалықты мардымсыз келеді. Сейсмикалық
гравитациялық, магниттік, электр магниттік, термикалы, ядролық және басқа
да зерттеулер мәліметтеріне қарағанда жердің ядросы (жер көлемінің 16% және
массасы 31,5), оны қоршаған қалың қабығы – мантиясы (жердің көлемі 83%
және массасының 67% , оның бетінде жұқа жер қыртысы (көлемі 1,2% массасы
0,5%) бар.
Жер қыртысы Мохоровичи бөлімі арқылы мантиядан ажыратылған.
Мохоровичич бөлімі биік таулардың астында 80 км тереңдікке түседі,
жазықтықтар астында 30 – 40 км тереңде салыстырмалы бірыңғай орналасады,
мұхит түбінде 10 км-ге дейін көтеріледі. Орташа жер қыртысының қалыңдығы
континенттермен салыстырғанда мұхит астында 5 есе аз. Мұхиттың және
континенттік қыртыстың айырмашлығы бір ғана қалыңдықта емес. Мұхит қыртысы
екі қабатты: құрамы базальтқа жақын (орташа тығыздығы 2,85 гсм3 жуық) тау
жынысы қабаты, оның бүкіл дерлік беті шөгінді жыныстармен жамылған.
Континенттік қыртыста базальтты қабатпен шөгінді жыныстар арасында гранитті
қабат барғ яғни ол үш қабатты.
Мантия – Мохоровичич бөлімінен төмен 2900 км тереңдікке дейін
орналасқан. Ғалымдар мантияның температурасы бетінде 100-1500 С-тан ядроның
шекарасында 38000С-қа, дейін деп болжайды. Заттың тығыздығы тереңдеген
сайын үздіксіз өседі: 305 гсм3-ден 5,2 гсм3-ке дейін. Жоғарғы мантияда
континенттің астындағы 100-200 км, мұхиттың астындағы 50-60 км тереңдікте
астеносфера (әлсіз сфера) жатыр. Астеносферада температура балқу
температурасына жақын, бірақ үлкен қысым заттың балқуына мүмкіндік
бермейді.
Жер ядросының (радиусы 3500 км шамасы) тығыздығы 12,3 гсм3,
температурасы 4000-50000С, қысымы 3,6 млн. атм. Ядро бөлінеді: сыртқы ядро,
аралық зона және радиусы 1280 км. Ішкі ядро. Сыртқы ядросы сұйық, ішкісі
қөатты деп болжанады.
Күн системасының барлық планеталары сияқты түзіліп Жер үздіксіз дамып
отырады: заттары өзгереді, араласты, оған қабаттар пайда болды. Бұл
процестер аяқталған жоқ. Олар зор мөлшерде энергия шығарып және жұтып
отырғанда жүріп жатады. Жердің ішінде энергия радиоактивті элементтердің
ыдырауының нәтижесінде бөлінеді, Жердің заттарының тығыздалуы, оның
сығылуынан гравитацияланады
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1.Жердің ішкі құрылысына не жатады?
2 Жердің ішкі құрылысын не арқылы болжаймыз?
3.Жердің тығыздығы мен ішкі жылуы дегеніміз не?
Негізгі әдебиеттер: 1,4,5
Қосымша әдебиеттер: 2 -3 әдебиеттер.
5-тақырып. Қазақстанның жер бедері
Дәріс мақсаты: Жер бедерінің дамып қалыптасуына әсер ететін факторларындың
болатының түсіндүру.Жер бедерінің даму тарихы жайында ғылыми мәлімет
беру.Қазақстанның жер бедерімен таныстыру.
1. Қазақстанның жер бедерінің даму тарихы
2. Қазақстанның жер бедерінің ерекшелігі.
3.Қазақстанның жер бедерінің түрлері.
Қазақстанның жер бедері өте күрделі және алуан түрлі болып келеді. Оның
территориясының көпшілігін кең байтақ жазық алып жатыр. Территорияның
кейбір жерлері мұхит деңгейінен төмен. Сонымен қатар үстіртті жазықтар
аласа таулар бар. Мұзбен қар жамылған биік шыңды таулар да жеткілікті. Бұл
таулар шығыс және оңтүстік шығыс шеткі аймақтарда ұзыннан-ұзын созылған.
Жер бетінің мұндай сан алуан болуы оның дамуының ұзаққа созылғандағы мен
күрделілігіне байланысты.
Қазақстан территориясының геологиялық тарихының өң бойында оны әлденеше
рет теңіз суы басып, біртіндеп олар құрғап құрлыққа айналған.
Полезойға дейінгі уақытта және полезой эрасының басында Республика
территориясының барлығын дерлік Орал-Тянь-Шань геосинклиналы алып жатқан.
Полезойдың алғашқы жартысында каледон тау түзілісі болған. Күшті
тектоникалық қозғалыстар әрекеттерінен геосинклиналь орнына Қазақтың
қатпарлы өлкесінің солтүстік батысы мен Тянь-Шаньның солтүстігіндегі тау
қатпарлары түзілген. Теңіз бірте-бірте тартылып, құрлық көлемі ұлғая
түскен. Вулкан әрекеттерінің күшеюіне байланысты пайдалы қазбалар мен
көптеген тау жыныстары пайда болған.
Тектоникалық қозғалыстардың әрекетінен пайда болған жарықтарға құйылған
ішкі магма магний мен темір элементтеріне бай болған.Полезойдың аяғында
герцин тау түзілісіне байланысты Алтай, Тарбағатай, Жоңғар Алатауында, Тянь-
Шаньның батыс жоталарында, қазақтың қатпарлы өлкесінің шығысында және
Мұғалжарда көтерілу процесі аяқталған. Осының нәтижесінде Қазақстан
территориясының едәуір бөлігі жер қыртысының қатты бөлігіне айналған. Осы
кезден бастап оны теңңіз суы баспаған. Мезазой эрасында теңіз тек Батыс
Қазақстанның жерін басып жатқан. Осы эраның аяғында Қазақстан жерінде
көптеген шығанақтар пайда болып, теңіз қазақтын қатпарлы өлкесіне дейін
жеткен. Ол жерлерде өзендердің құрлықтан ағызып әкелген шөгінділері
жиналған. Мезазой эрасында тектоникалық қозғалыстар шамалы болған. Бұл
эрада бірде-бір тау жүйелері түзілмеген.Полезойда құрылған тау жүйелері
күшті бұзылып, мезазойдың аяқ кезінде Қазақстан жері тегістелген аймаққа
айналған. Қазіргі Алтай, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шань жүйелері
аймағы осы күнгі орталық Қазақстанға ұқсас болған. Кайназой эрасының
басында мезазойдың аяғындағы геологиялық жағдай сол қалпында сақталды.
Бірақ неогенде теңіз таяздап, Қазақстанның солтүстік шеті, Торғай ойпаты
мен Қаратау жотасы қозғалыстар әрекетінен Альпілік таулар түзілген.
Альпілік таулар түзілісі жер қыртысында жарылу тұғызып, бұрыннан бар
қатпарлы аймақтардың бірі төмендеп, екіншісі көтерілген. Осылардың
салдарынан қатпарлы-жақпарлы биік таулы жүйелер қайта қалыптасқан. Алтай,
Тарбағатай, Жоңғар Алатауы және Тянь-Шань екінші рет қайта көтерілген.
Таулар бойындағы жоғары көтерілген тегістелген учаскелер мен жоталар
бойымен созылған ойыстар вертикалды жоғары көтерілулер мен төмен түсулерге
байланысты түзілген.
Қазақстанның жер бедері жазықтар мен ойпаттардан, үстірттер мен
қыраттардан, аласа және биік таулардан тұрады. Қазақстанның қазіргі жер
бедері оның геологиялық құрылысы мен даму тарихына, жер бедерін түзуші
факторларға тікелей байланысты. Республиканың жер бедірінің едәуір бөлігі
жазықты болып келеді.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Жер бедерінің қалыптасуына қандай факторлар әсерін тигізді?
2.Эндогенді фаторларды ата.
3. Экзогенді факторларды атап шық.
Қазақстандағы таулы аймақтар мен үстірттер,жазықтарды ата,пайда болу
себебі?
Негізгі әдебиеттер: 1,2
Қосымша әдебиеттер: 3-5 әдебиеттер.
6-тақырып План және карта
Дәріс мақсаты: План және картатуралы теориялық ұғым беру. Жердің планың оқи
білуге жаттықтыру. Географиялық карталар түрлерімен таныстыру.
1. План жайында жалпы түсінік.
2. Географиялық карта, маңызы.
План-Жер бетінің ірі масштабта түсірілген сызбасы. План жасау үшін
1:5000,1:2000,1:1000 және одан да ірі масштабтар алынады. Планда жер
бетінің дөнестігі есепке алынбайды. Планның сүреттен айырмашылығы онда жер
беті белгілі бір масштабқасәйкес және шартты белгілер қолдану арқылы
белгіленеді.
Карта- жер бетінің шартты белгілерді қолдану арқылы картографиялық
проекцияда өте кішірейтілген түсірілген бейнесі. Карта планнан бірнеше
айырма жасайды:
1. Картаға жер бетінің үлкен алабы немесе бүкіл Жер шары тұтасынан
түсіріледі. Сондықтан карта өте ұсақ масштабта жасалынады.
2. Үлкен алқапты қамтығандықтан, карта жасауға Жердің шар бетіне сәйкес
дөңестігі есепке алынады.
3. Картаға түсіру үшін жер бетіндегі заттар мен құбылыстар сандық және
сапалық іріктеуден өткізіледі.
Мазмұнына қарай жалпы географиялық және тақырыптық карталар ажыратылады.
Жалпы географиялық карталарда жер бетінің табиғи және экономикалық
обьектілері жалпылама бейнеленеді. Жалпы географиялық карталар негізінде
тақырыптық карталар жасалады.Тақырыптық карталар табиғи құбыластырдың
(климаттық, топырақ,зоогеографиялық) және қоғамдық (саяси-әкімшілік,
көлік, )құбылыстардың картасына бөлінеді.
Масштабына қарай ірі (1:100000 және одан да ірі), орта (1:20000-1000000
дейін), және ұсақ масштабты карталарға бөлінеді. Атқаратын міндетіне қарай
оқу,ғылыми мәліметтік, туристік т.б. карталар ажыратылады.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Масштаб дегеніміз не?
2. План мен картаның ұқсастығы, айырмашылығы неде?
3. Қартаның қандай түрлерін білесін?
Негізгі әдебиеттер: 1,2
Қосымша әдебиеттер: 3-5 әдебиеттер.
7-тақырып. . Гидросфера- су қабығы. Су, судың қасиеттері
Дәріс мақсаты: Гидросфера туралы түсінік беру. Судың қасиеттерімен
таныстыру.
1.Су- жердің сүйық қабығы.
2.Судың қасиеттері
Гидросфера – сұйық, қатты, газ тәрізді күйіне тәуелсіз химиялық жағынан
байланыссыз бүкіл суды қамтитын Жердің су қабығы. Жер – Күн системасының ең
сулы планетасы, оның бетінің 70%-тен көбін Дүние жүзілік мұхиттың сулары
тұтастай қаптаған. Табиғи судың аса маңызды қасиеттері және жердің су
балансы. Су дегеніміз Жер бетіндегі ең көп таралған және ең төтенше зат. Су
ғана қалыпты жер жағдайларында үш күйде: қатты, сұйық және газ тәрізді
күйде бола алады. Сонысымен ол сондай күйде барлық басты заттардан шұғыл
айырымдалады. Судың бір күйден екінші күйге ауысуы жылу шығынын (булану,
еру) керек етеді немесе керісінше оның тиісті мөлшерінің бөлінуімен
қосарланады (конденсация, қату). 1 г суды буландыру үшін 597 кал, 1 г мұзды
ерітуге 80 кал энергия жұмсау қажет. Мұз балқуының жоғары жасырын жылы қар
мен мұздың баяу еруін қамтамасыз етеді. Бір қызығы су (мұз) бір күйден
екінші күйге өткенде жылудың жұтылуы немесе бөлінуі оның температурасына
ықпал етпейді. Химиялық жағынан таза су H2O (сутек тотығы) қалыпты қысым
жағдайларында 1000с-та қайнайды, 00-та қатады және ең көп тығыздығы 40С-та
болады. +40С-тан төмен суынғанда судың тығыздығы азаяды, көлемі ұлғаяды,
мұнда қату сәтінде көлем сұйық судың көлемінен 10%-ке күрт артып кетеді.
Судың бұл аномалиясы табиғатта өте үлкен роль атқарады. Су қоймалары
қатқанда, суды одан әрі суынудан сақтап, бетінде мұз қатады. Егер де су
суына келіп, әрқашанда тығыздала түсетін болса, су қоймалары төменнен
қатқан болар еді. Олар түгелдей қатып қалып, жаз ішінде еріп үлгере алмас
еді, бұл су қоймасндағы тіршілікке ықпал етіп, әрине климатқа да әсер еткен
болар еді. Табиғаттағы су химиялық жағынан таза болмайды, өйткені бұл аса
күшті еріткіш. Бұл әрқашан түрлі концентрациялы, яғни түрлі тұзды газды
тұзды еріткіш. Судың тұздылығын литрге грамм (гл), процент (%) және
промилл (%0) есебімен өлшейді. Суды тұщы (1%0-ге дейін), сортаң (24,7%0-ге
дейін), тұзды ( 27.7%0) деп ажыратады.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Гидросфера дегеніміз не?
2. Су, судың қасиетін ата.
Негізгі әдебиеттер: 1,2
Қосымша әдебиеттер: 4-5 әдебиеттер.
8-тақырып. Дүние жүзілік мұхит.Мұхит тіршілік ортасы, ресурстары
Дәріс мақсаты: Дүние жүзілік мұхит туралы түсінік беру. Дүние жүзілік мүхит
бөліктерімен таныстыру.
1. Дүниет жүзілік мұхит. Дүниет жүзілік мұхит бөліктері
2. Мұхит суы
3. Мұхит тіршілік ортасы, ресурстары
Дүние жүзілік мұхиттың көлемі – 1 370 000 000 км3 (гидросфера көлемінің
94%). Орташа тереңдігі 4000 м болғанда мұхит жер бетінің ¾ бөлігін алады.
Жердің беті бойынша Мұхиттың суын біркелкі етіп жайғанда оны 2700 метрдей
қалыңдықпен бүркеген болар еді. Жердің мөлшерімен салыстырғанда бұл қабат
мардымсыз аз, бірақ географиялық қабықта болып жатқан процестерде мұның
ролі орасан зор. Біртұтас Дүние жүзілік мұхит бөліктерге – мұхиттарға
бөлінеді. Мұхиттарда теңіздер мен шығанақтар бөлінеді. Теңіз дегеніміз
көршілес бөліктерден физикалық және химиялық қасиеттерінің ерекшеліктерімен
(температурасы, тұздылығы және т.б.), ағыстары және толысуларының сипатымен
ерекшеленетін мұхиттың азды-көпті оқшауланған бөлігі. Теңіздерді шеткі
жерорталық (ішкі материктік және материк аралық) және аралдар аралық деп
бөлуге болады. Шеткі теңіздер материктердің шетіне жақын орналасады, кейде
200 метрден асатын тереңдіктері болады. Мұхиттан бұлар аралдар тізбегімен,
сирегірек түбектермен бөлінеді. Бұл теңіздер Мұхиттармен еркін байланысады,
сондықтан да онан біршама аз ерекшеленеді. Жерорталық теңіздері
материктердің арасында (материк аралық жерорталық теңіздері) немесе материк
ішінде (ішкі материктік теңіздер) жатады, Мұхитпен бұғаздар арқылы қосылады
да, одан әжептәуір ерекшеленеді. Шығанақтар – жағаларының конфигурациясының
арқасында бөлініп жатқан, бірақ көршілес су кеңістігінен біршама аз
ерекшеленетін Мұхиттың (теңіздің) бөлігі. Кейде мұхиттың бөліктерін
теңіздер немесе шығанақтар деп атайды. Парсы, Мексика, Гудзон, Калифорния
шығанақтарын теңіздер деп атаған дұрысырақ, ал Босфорт, Линкольн теңіздері
атына сай емес. Бұғаздар – материктерді немесе аралдарды бөліп тұратын,
Мұхиттың біршама тар бөлігі (мұхиттарды, теңіздерді қосып тұрады). Ең енді
(900 км) және терең (5248 м) – Дрейк бұғазы, ең ұзыны (1670 км) – Мозамбик
бұғазы. Бұғаздардың гидрологиялық режимі олар қосып жатқан Мұхит
бөлікерінің (теңіз) ерекшеліктеріне байланысты.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Дүние жүзілік мұхиттарды ата.
2. Дүние жүзілік мұхиттар бөліктерін ата.
3. Дүниежүзілік мұхиттар тұздылығы туралы айт
4. Қазіргі таңда мұхит суларын қорғау туралы қандай шаралар жүргізіледі?
5. Мұхит ресурстарына не жатады?
Негізгі әдебиеттер: 1-4
Қосымша әдебиеттер: 3,5 әдебиеттер.
9-тақырып. Құрлық сулары.Өзендер, көлдер.Жер асты сулары
Дәріс мақсаты: Құрлық сулары туралы сипаттама бер. Құрлық суларының
түрлерін, олардың халық шаруашылығындағы пайдасын, көлдердің шығу тегін
түсіндіру.
1. Құрлық суларына жалпы сипаттама.
2. Жерасты сулары, оның түрлері, пайда болуы, қасиеттері.
3. Өзендер, өзендер маңызы
4. Көлдер,шығу тегіне байланысты түрлері.
Құрлыққа су Мұхит үстінен булану және атмосферада тасымалдану нәтижесіндеғ
яғни Дүние жүзілік ылғал айналымы процесінде түседі. Құрлыққа жауған
атмосфералық жауын-шашынның бір бөлігі сіңіп кетеді, ал олардың
интенсивтілігі булану мен сіңудің қосындысынан көп болып шыққанда беткі
ағынды құрап бет еңісіне сәйкес аға бастайтын болады. Ерімейтін қар
жамылғылы аймаққа жауған атмосфера ылғалы мұздықтарда ұзақ жатып қалуы
мүмкін, ол бірақ уақыттың өтуіне байланысты Мұхитқа құятын ағынға барып
қосылады. Көлге құйылғанды су құрлықта будан аз уақыт кідірістейді. Топырақ
грунтына сіңген атмосфералық жауын-шашынның бір бөлігі беткі ағынға
қосылатын, немесе едәуір сирек тікелей Мұхитқа құятын жер асты ағынын
құрайды. Сонымен Дүние жүзілік ылғал айналымының аса маңызды звеносы –
құрлықтан келетін ағын 23 беткі және 13 жер асты ағынынан құралады.
Ағын жер асты сулары, өзендер, көлдер мен мұздықтар арасында уақытша
таралған құрлық суларын біріктіреді, байланыстырады.
Өзендердің қоректенуі. Өзендер қоректенуінің негізінен төрт көзі бар:
жауын, қар, мұздық, жер асты.Қоректенуге қарай өзендегі судың мөлшері
өзгеріп отырады. Бұл өзгерістер өзен деңгейінің ауытқуларынан байқалады.
Өзен деңгейін үнемі қадағалап отыру уақыт ішіндегі өзендердегі
заңдылықтарды – олардың режимін анықтауға мүмкіндік береді. Қоректенуде
еріген қар суы маңызды роль атқаратын қоңыржай-суық климат өзендерінің
режимінде 4 фаза немесе гидрологиялық маусым: көктемгі су тасу, жазғы
межень, күзгі тасқын мен қысқы межень айқын бөлінеді. Басқа климаттық
жағдайлардағы меженьдер режиміне су молдығы, су қайтымы мен межень тән
болып келеді. Су тасу – жыл сайын белгілі бір маусымда қайталап отыратын
деңгейінің көтерілуіне алып баратын өзендегі су мөлшерінің біршама ұзақ
және едәуір көбеюі. Бұл жазықтарда қардың көктемгі еруінен, тау басындағы
қар мен мұздың жазғы еруінен, жаңбырдың молдығынан болады. Түрлі
жағдайларда су тасудың басталу уақыты мен ұзақтығы әр түрлі болады.
Жазықтардағы қар еруінен болатын су тасу қоңыржай климат жағдайларында
көктемде, суық климатта жазда болады, тауларда көктем мен жазға созылады.
Көлдер дегеніміз Мұхитпен екі жақты байланысы жоқ, баяу су алмасатын, су
қоймасы. Өзеннен көлден айырмашылығы, әдетте арнаның еңістігіне байланысты
болатын ағысы болмайды, теңізден айырмашылығы Мұхитпен тікелей байланысы
болмайды. Көл су массасы мен шұңқырдың біртұтас болып келуінен тұрады.
Батпақ дегеніміз ылғал сүйетін өсімдіктер бүркеген және қабатының қалыңдығы
кемінде 0,3 м болатын (құрғатылған жағдайда 0,2 м) шымтезек түзілу
процесімен сипатталатын тым артықша ылғалданған құрлық бетінің учаскесі.
Мұздықтар дегеніміз қатты атмосфера жауын-шашындарының жинақталу және бірте-
бірте құралуы нәтижесінде құрлықта пайда болған мұздың қозғалыстағы көп
жылдық қабаты.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1.Құрлық суларына нені жатқызамыз?
2. Өзен дегеніміз не?
3. Өзендердің қоректенүі? Өзендер типтері ата,сипатта.
4. Көлдер дегеніміз не?
5.Көлдердің шығу тегіне байланысты түрлері?
6. Мұздықтар дегеніміз не?
7. Жер асты сулары дегеніміз не?
Негізгі әдебиеттер: 1,3
Қосымша әдебиеттер: 2,5
10-тақырып. Атмосфера- ауа қабығы, құрамы,күн радиациясы
Дәріс мақсаты: Атмосфера кұрамы туралы түсінік беру.Атмосфера құрамының
өзгеруіне әсер ететін жағдайларды қарастыру.
1. Атмосфера туралы жалпы түсінік.
2. Атмосфераның құрамы.
3. Атмосфераны зерттелу жағдайы.
4. Атмосфераның Жер үшін маңызы.
Атмосфера - Жердің ауа қабығы, жер қабықтарының ішіндегі ең сыртқысы. Ол
біздің планетамыздың басқа қабықтарымен үздіксіз өзара әрекеттесіп тұрады
және оған үнемі Космостың әсері, бәрінен де бұрын Күннің әсері тиіп тұрады.
Атмосфераның құрамы және құрылысы. Атмосфераның бүкіл массасының 50%-іне
жуығы оның төменгі 5 километрлік қабатында, 75%-і – 10 километрлік
қабатында, ал 90% –і 16 километрлік қабатында шоғырланған. 3000 км-ден
жоғарыда атмосфераның тығыздығы планета аралық кеңістіктің тығыздығынан аз-
ақ айырма жасайды, дегенмен оның ізі 10 000 км-ден артық биіктікте де
байқалған.
Теңіз деңгейіндегі таза және құрғақ ауа бірнеше газдардың механикалық
қосындысынан тұрады. Олардың ішіндегі негізгілері азот – 78,09% , оттегі –
20,95% , аргон – 0,93% , көмірқышқыл газы – 0,03%. Басқа газдар: неон,
гелий, метан, криптон, ксенон, сутегі, азон, йодты болмысы өте мардымсыз.
Атмосфераның басты құрамдас бөліктері – азот пен оттегінің арасалмағы
тұрақты болады.
Температураның өзгеруі сипатына қарай атмосфераны – тропосфера,
стратосфера, мезосфера, термосфера, экзосфераға бөледі. Сфералар бір-
бірінен өтпелі қабаттар – паузалармен; тропо-, страто-, мезо-,
термопаузалармен бөлінген.
Тропосфера атмосфера массасының 80%-тен астамына ие болады. Атмосфераның
сусбуы түгелдей дерлік тропосферада болады. Тропосфераның жоғарғы шекарасы
экваторда барынша биік (17 км), ал полюстерде 8 – 10 км-ге дейін
төмендейді. Қоңыржай ендіктерде тропосфераның орташа биіктігі 10-12км.
Тропосфераның жоғарғы шекарасының ауытқуы температураға байланысты: қыста
бұл шекара биігірек, жазда төменірек орналасады. Бір тәулік ішіндегі оның
ауытқуы бірнеше км-ге жетуі мүмкін.
Стратосфера тропосферадай емес ауа өте сирек, су буы мүлде жоқтың қасы,
озон біршама мол, озонның ең көп концентрациясы 22-27 км биіктік. Бұл
биіктікте майда мұз кристалдары мен ұсақ су тамшыларынан тұратын жұқа-
перламутр бұлттар байқалады. Стратосфераның төменгі шекарасындағы
температура экватордың үстінде жыл бойы – 740С маңында, полюстердің үстінде
онан жоғары. Солтүстік жарты шарда январьда – 640С – 680С, июльде – 420С –
430С. Биіктеген сайын температура жоғарылай береді де, стратопаузаға
барғанда 0С, + 100С жетеді.
Мезосфера биіктен температураның айтарлықтай құлдилаумен сипатталады:
төменгі шекарасында О0С-тан 75-80 км биіктікте – 750С дейін және одан да
төмен түседі, бұл биіктікте төмендеп келген температура қайтадан жоғарылай
бастайды. Жаз бұл өңірде майда мұз кристалдарынан, мүмкін космостық шаң
тозаңның өте майда шоғырларынан тұратын жұқа жарқыраған күміс бұлттар пайда
болады. Олардың араласуынан бұл биіктікте желдің бағыты мен жылдамдығының
өте құбылмалы екендігі байқалады (сағатына 50 км-ден бірнеше жүз км-ге
дейін).
Термосферада температура биіктік артқан сайын қайтадан жоғарылайды да, 100
км биіктікте О0С-тан өтеді. Ол 150 км биіктікте +220 – 2400С-қа жетіп
үлгереді, 200 км биіктікте +5000С маңында, 600 км биіктікте +15000С. Күннің
күшті әрекетіне байланысты термосфераның полярлық аймақтарында тығыздығы да
(жүздеген есе), температурасы да (жүздеген градусқа) өзгеріп тұрады.
Тропосферадағы газ бөлшектерінің қозғалыс жылдамдығы орасан зор, бірақ
кеңістіктің барынша селдір болуына байланысты олар өте сирек соқтығысады.
Сондықтан жоғарғы температура сезілмейді. Экзосфера – тек шартты түрде
шектелген сыртқы сфера – шашырау сферасы, одан газдар планета аралық
кеңістікке ұшып кете алады. Ол әлі аз зерттелген. Зерттеушілердің болжауына
экзосферадағы температура 20000С-қа жетеді; бір-бірінен алшақ жатқан өте
тез қозғалатын бөлшектер бір-біріне соқтығыспайды деуге болады. Көбінесе
экзосферадан оның жоғарғы (2000 км-ден биік) қаббатарында үстем болатын
сутегі атомдары кетіп жатады. Бұл сутегі жер тәжін құрайды. Күн
радиациясының атмосфера арқөылы өтіп жер бетіне шашырамай жеткен бөлігі
тура радиацияны құрайды. Радиацияның атмосфера шашыратқан бөлігі шашыранды
радиацияға айналады. Жер бетіне келетін бүкіл күн радиациасы: тура мен
шашыранды қосылып жиынтық радиация деп аталады.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Атмосфера дегеніміз не?
2. Атмосфера қабаттарын ата.
3.Бізге ең жақын атмосфераның қай қабаты?
4.Күн радиациясы дегеніміз не?
5.Күн радиациясының қандай түрлері бар?
Негізгі әдебиеттер: 1,2
Қосымша әдебиеттер: 3.5
11-тақырып. Атмосферадағы су.
Дәріс мақсаты: Ауа ылғалдылығы және жер бетіндегі су буының
конденсациялануы мен жауын-шашынның түсуі туралы ғылыми ұғым беру.
1. Ауа ылғалдылығы.
2. Жер бетіндегі су буының конденсациялануы мен сублимациялануы.
3. Бұлттар, олардың типтері.
4. Жауын-шашын, таралу заңдылықтары.
Жер бетіндегі атмосферада 14000км куб су буы жиналған. Атмосферадағы су
негізінен жер бетінің булануынан пайда болады. Атмосферадағы су буы әр
түрлі мөлшерде болады: абсолют және салыстырмалы ылғалдылық өлшемімен
өлшеленеді.
Су буымен қаныққан ауада оның температурасы шық нүктесіне дейін
төмендегенде немесе ондағы су буы мөлшерден көбейгенде конденсация жүреді –
су буы күйінен сұйық күйге түседі. 00С төмен температурада су сұйық күйге
соқпай қатты күйге өтуі мүмкін. Бұл процесс сублимация деп аталады.
Конденсация да, сублимация да ауада конденсация ядросында, жер бетінде және
әр түрлі заттардың бетінде өтуі мүмкін. Төселме беттен салқындайтын ауаның
температурасы шық нүктесіне жеткенде одан салқын бетке шық, қырау, сұйық
жәнеқатты мұздақ, қылау түседі. Шық – судың көбінесе бірігіп кететін майда
тамшылары. Ол әдетте түнде жылу шығарудың нәтижесінде салқындаған бетте,
өсімдік жапырақтарында пайда болады. Қоңыржай еңдіктерде шық бір түнде 0,1
– 0,3 мм, ал жылына 10 – 50 мм ылғал береді. Қырау – қатты ақ түсті. Шық
қандай жағдайда болса, сондай жағдайда, бірақ 00-тан төмен температурада
пайда болады (сублимация). Шық түзілгенде жасырын жылу бөлінсе, қырау
түзілгенде керісінше жылу жұтылады. Сұйық және қатты қызылсу мұзы – салқын
ауа жылы ауағы ауысқанда ылғалды әрі жылы ауаның салқындаған бетке
жанасуынан вертикаль заттарға (қабырға, бағана т.с.с) тұрып қалатын қатқан
жұқа немесе мұз қабыршығы. Қылау – ылғалмен қаныққан ауадан температура 00-
тан едәуір төменде ағашқа, сымға және үйлердің бұрышына қонып қалатын ақ
борпылдақ қоным. Жаңбырдың немесе тұманның өте салқындаған тамшыларын 00-
тан төмен суыған бетке түскенде жер бетінде және әр түрлі заттарда пайда
болатын тығыз мұздың тұтас қабаты көк тайғақ деп аталады. Ол әдетте күзде
және көктемде 00 - 50 температурада пайда болады. Конденсация немесе
сублимация өнімдерінің (су тамшылары, ұсақ мұз кристалдары) ауаның жер
бетіне таяу қабаттарында жинақталуы тұман немесе мұнар деп аталады. Жылдың
жылы кезінде су бұлттары негізінен тропосфераның төменгі, аралас бұлттар –
ортасында, мұз бұлттары – жоғары қабаттарында пайда болады. Атмосфералық
жауын-шашын деп жер бетіне атмосферадан жаңбыр, сіркіреуік, қиыршық, қар,
бұршақ түрінде түсетін суды айтады. Жауын-шашын негізінен бұлттан түседі,
бірақ бұлттардың бәрі бірдей жауын-шашын бере бермейді. Бұлттағы ұсақ су
тамшылары мен майда мұз кристалдары өте кішкентай, оларды ауа оңай ұстап
тұрады, тіпті әлсіз жоғары бағытталған ағындардың өзі де де оларды көтеріп
әкетеді. Атмосфералық жауын-шашын деп жер бетіне атмосферадан жаңбыр,
сіркіреуік, қиыршық, қар, бұршақ түрінде түсетін суды айтады. Жауын-шашын
негізінен бұлттан түседі, бірақ бұлттардың бәрі бірдей жауын-шашын бере
бермейді. Бұлттағы ұсақ су тамшылары мен майда мұз кристалдары өте
кішкентай, оларды ауа оңай ұстап тұрады, тіпті әлсіз жоғары бағытталған
ағындардың өзі де де оларды көтеріп әкетеді.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Абсолют және салыстырмалы ылғалдылық дегеніміз не?
2. Конденсация және сублимация дегеніміз не?
3. Бұлттар типтерін ата.
4. Жауын-шашын дегеніміз не және оның түрлері?
Негізгі әдебиеттер: 1,2,3
Қосымша әдебиеттер
12-тақырып. Атмосфера циркуляциясы
Дәріс мақсаты: Атмосфера циркуляциясытуралы ұғым беру, негізгі ауа массалы
мен фронтармен таныстыру.
1. Ауа массасы мен оның түрлері.
2. Атмосфера циркуляциясы.
3. Циклондар және антициклондар.
Горизонталь бағытта бірнеше мың километрге және вертикаль бағытта бірнеше
километрге таралған ауаның салыстырмалы біртекті массасын ауа массалары деп
атайды. Ауа массаалары ауа біршама біртекті (континенттің, Мұхиттың бөлігі)
беттің үстінде ұзақ болғанда қалыптасады. Жылы және суық ауа массалары (ТВ
мен ХВ) болады. Неғұрлым жылы беттен анағұрлым суық бетке қарай орын
ауыстыратын ауа массаларын жылы ауа массасы деп атайды; Суық ауа массасы,
керісінше неғұрлым суық беттен анағұрлым жылы бетке қарай орын ауыстырады.
Ауа массалары қалыптасуынаң төрт зональдық ошағы ерекшеленеді: төменгі
қысымды экваторлық облыс; жоғары қысымды субтропиктік облыс; жазда
депрессиялармен алмасатын қоңыржай ендіктердегі континенттер үстіндегі
қысқы максимумдар; жоғары қысымды полярлық облыстар (арктикалық және
антарктикалық). Сәйкес түрде географиялық типтер деп аталатын ауа
массаларын төрт типке бөледі: экваторлық ЭВ, тропиктік Тв, қоңыржэай
(полярлық) УВ (ПВ) және арутикалық (антарктикалық) АВ. Ауа массаларының
аталған типтері температурасымен, ылғалдылығымен, тозаңдық дәрежесімен
ажыратылады. Төрт типтің әрқайсысы ең алдымен ылғалдылылығы бойынша
ажыратылатын подтиптерге: теңіздік (мАВ, мУВ, мТВ, мЭВ) және континеттік
подтипке (кАВ, кУВ, кПВ, кЭВ) бөлінеді. Циклондар мен антициклондар.
Жоғарыдағы ауа ағынында болатын өзгерістер жер бетінде қысым өзгерістерін
туғызады. Ауаның жайылатын аймағы астында қысым күрт төмендейді, қысылатын
аймағы астында керісінше, күрт көтеріледі. Соның нәтижесінде жер бетінде
қысымның жоғарғы және төменгі аймақтары пайда болады, оларды циклондар мен
антициклондар қалыптаса алады. Циклондар дегенімі желдері аймақтың шетінен
ортасына қарай (солтүстік жарты шарда сағат тіліне қарсы) ескен циклондық
системасы бар төменгі қысымды тұйық аймақта (бара минимумы) Жер бетінде
болатын еңкіш осьті жоғары өршіген атмосфера құйындары. Антициклондар
дегеніміз желдері аймақтың ортасынан шетіне қарай (солтүстік жарты шарда
сағат тілі бағытымен) ескен антициклондық системасы бар Жер бетінде жоғарғы
қысымды тұйық аймақта (бар максимумы) болатын еңкіш осьті төмендей соққан
атмосферада құйындары. Бұл құйындар мейлінше жадағай келеді, өйткені
олардың горизонталь өлшемдері вертикаль өлшемдерінен 100 – 150 есе үлкен
(диаметрі 1500 – 3000 км, биіктігі 2 – 4 км, максимумы 15 – 20 км).
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Ауа массасы дегеніміз не, оның түрлерін ата.
2. Атмосфера циркуляциясы дегеніміз не?
3. Циклон мен антициклонның пайда болуы?
Негізгі әдебиеттер: 1,2,3
Қосымша әдебиеттер: 4,5
13-тақырып. Жел.
Дәріс мақсаты: Жел туралы студенттерге түсінік беру.
1. Жел .
2.Желдің сипаттамасы.
Горизонталь бағыттағы ауаның қозғалысын жел деп атайды. Жел жылдамдығы,
күші және бағыты арқылы сипатталады. Жел жылдамдығы секундына метрмен
(мсек) кейде сағатына километрмен (кмсағ), баллмен (Бофорт шкаласы 0 ден
12 баллға дейін) және халықаралық Код бойынша узелмен (узел 0,5 мсек-қа
тең) өлшенеді. Жер бетіндегі желдің орташа жылдамдығы 5 –10 мсек. Жел күші
қозғалатын ауаның нәрсеге жасайтын қысымымен анықталады да квадрат метрге
килограммен өлшенеді (кгм2). Желдің күші оның жылдамдығына байланысты: P=
0.25*V кгм2, мұнда P – күш, V – жылдамдық, 0,25 коэффициент. Желдің
жылдамдығы бар градиентінің шамасына байланысты: бар градиенті өскен сайын
жылдамдық артады. Ауаның қозғалысын орта есеппен 1000 м биіктікке дейін
төменгі бетпен болатын үйкеліс баяулатады. Желдің жылдамдығына ауаның
тығыздығы әсер етеді: тығыздық азайған сайын жылдамдық артады. Жоғары
көтерңлген сайын үйкеліс пен ауа тығыздығының азаюы нәтижесінде жел
күшейеді. Желдің ең үлкен орташа жылдық жылдамдығы (22 мсек) Антарктида
жағасында байқалды. Мұнда желдің орташа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1-БӨЛІМ.
Глоссарий (анықтама, сөздік)
Ауа райы – белгілі бір аймақта белгілі уақыттағы атмосфераның қалпы.
Климат – ауа–райының көп жыл бойына қалыптасқан қалпы.
Абсолютты ылғалдылық – нақты уақытта ауаның бойындағы су парлары.
Жауын-шашын - атмосферадан жауын, қар, бұршақ, не қиыршық түрінде
түсетін су.
Жыл мезгілдерінің өзгерісі - жыл сайын сол ретпен қайталанатын табиғат
құбылыстары.
Бұлт – атмосферадағы су буының конденсациялаунуынан пайда болады.
Жел-ауаның горизонтальды қозғалысы.
Тропосфера – атмосфераның ең тығыз төменгі қабаты.
Стратосфера – тропосферадан жоғарғы орналасқан атмосфера қабаты.
Минералдар-физико-химиялық және биологиялық процесстердің нәтижесінде
пайда болған біртекті табиғи дене.
1-тақырып. Жер- планета есебіндегі сипаттамасы.
Дәріс мақсаты: Жер- планета есебіндегі сипаттамасын қарастыру.
1. Жертану пәніне кіріспе
2. Күн жүйесі
3. Жер- планета есебіндегі сипаттамасы.
Жертану пәні географиялық пәндер жүйесіне жатады.География физикалық
және экономикалық география деп бөлінеді.Жертану- жалпы физикалық
географияға жатады. Зерттеу объектісі-географиялық қабық. Күн жүйесіне
жатады планеталар, кометалар, метеорлық заттар, пайда болуы туралы
гипотезалар.Космостық обьектілердің бірі жұлдыздар. Олар әр түрлі келеді,
себебі олардың даму стадиялары түрліше өтетіндіктен. Галактикалар-
жұлдыздардың саңы жағынан да көлеміжағынан да орасан зор күн системалары.
Күн жүйесіне 9 планета жатады Жердің және басқа планеталардың
салыстырмалы сипаттамалары Жер өлшемдері, пішіні Жердің айналуы, жер
айналымының ауытқу әрекеті, Жердің қозғалыстары, кун мен түн аысуы Уақыт
(жергілікті, белдеулік, декреттік). Жер – сан жеткізгісіз көптеген
космостық объектілермен әрекеттес жалпы заңдарға бағынатын шексіз
тұрақсыз Әлем дүниесінің (Космостың) бөлігі. Жерді тұтастай немесе оның
қабығын жекелей зерттеу, оның Әлем дүниесіндегі орнын қарастырмай,
космостың әсерінің есебінсіз зерттеу мүмкін емес. Жерден қазіргі радио
және оптикалық телескоптардың көмегімен Әлем дүниесінің Жерден Күнге
дейінгі аралықтан үш жүз мың миллиард есе көп қашық бөлігі байқалады.
Егер бізге Әлемнің “көрінетін” Метагалактика деп аталатын бөлігі бойынша
болжайтын болсақ, Әлем негізінен сутек (80%) және гелийден (18%), аздаған
басқа да элементтердің қатысуынан тұрады. Әлемнің негізгі зат массасы
(98%) жұлдыздарда және ол ионданған ыстық газдан – плазмадан тұрады.
Галактикалар. Әлемдегі жұлдыздар әр түрлі системаларды құрайды.
Жұлдыздардың 60 %-тен астамы 2, 3, 4-тен 10 жұлдызға дейін, олар үшін
жалпы салмақ орталығы төңірегінде айналатын шағын системаларға
біріктірілген. Галактикалар – жұлдыздардың саны жағынан да және көлемі
жағынан да орасан зор күн системалары. Олардың ондаған мыңы зерттелді,
суретке түсірілген, ең алыстағы галактикалар 1 миллиардтан астам жарық
жылы қашықтықта орналасқан. Радиотелескоптар 5 млрд. Асатын жарық жылы
қашықтықта орналасқан галактикаларды тіркей алады. Бізге ең жақын
галактика – Андромеда тұмандығы 1 500 000 жарық жылы қашықтығында жатыр
және ол онша үлкен емес тұмандаға ретінде көрінеді. Біздің галактика.
Біздің галактика (Құс жолы) 150 млрд. Аста жұлдыздар мен 100 млн. Астам
тұмандықтары біріктірді. Көрші галактикамен Андромеда Тұмандығымен –
бірге ол үш алып спиральды, 15 ергежейлі эллипстік және бұрыс
галактикадан тұратын галактикалардың Жергілікті системасы деп аталатын
орталықты құрайды. Біздің Галактика басты галактика жазықтығына қарағанда
диаметрі 30 000 п. шамасында спиральды, симметриялы болады.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Жертану пәні нені зерттейді?
2. Күн жүйесі дегеніміз не?
3. Күн жүйесіне не жатады?
Негізгі әдебиеттер 1,2,3,4,5
2-тақырып. Жердің қозғалысы және оның салдары.Жердің осінен айналуы.
Дәріс мақсаты: Жердің қозғалысы және оның салдарын, жердің осінен
айналуын қарастыру.
1. Жердің қозғалысы және оның салдары.
2. Жердің білігінен айналуы.
Егер жерге солтүстік полюс жағынан қарайтын болсақ, Жер батыстан шығысқа
қарай сағат тіліне қарама-қарсы айналып, 23 сағат56 минут ішінде өз
білігінен айналып шығады. Осының салдарынан күн мен түн аусады. Жердің
табиғи серігі Айдың өз білігінен айналу уақыты оның жерді айналу уақытымен
бірдей. Сондықтан айдың бізге үнемі бір жағы ғана қарап тұрады, екінші жағы
көрінбейді. Басқа планеталар сияқты Жер де Күнді түйық сызық құрайтын
жолдың бойымен, ягни орбитамен айналады. Жер орбитасы дұрыс шеңбер
түзбейді, одан төрі сәл сопақтау болады. Сондықтан Жер жылына Күнге бір рет
жақынырақ келеді 3 қантар, бір рет орбитадағы ең алыс нүктесіне 5
шілдеде барады.Жер күнді орбита бойымен 365 кун 6 сағатта бір рет айналып
шығады.
Жер бетінін кез келген нүктесіне күн сәулесінің түсу бұрышы және оның түсу
уақытының ұзақтығы өзгеріп отырады. Әр нүктеге түсетін жылу мөлшері де
өзгереді. Осыған орай жыл маусымы да аусады.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Жердің негізгі қозғалыстарыжәне одан болатын салдарын ата.
2. Кібісі жыл дегеніміз не?
Негізгі әдебиеттер: 1-5.
Қосымша әдебиеттер: 18.
3-тақырып. Жер бедерінің негізгі формалары
Дәріс мақсаты: Жер бетінің бедері және оның түрлері туралы студенттерге
жалпы ұғым бере отырып, студенттерді географиялық картаның бояуына қарап
жер бедерін анықтауға жаттықтыру.
1. Жер шарындағы рельеф түрлері туралы жалпы түсінік беру.
2. Жер бедерін құрушы факторларды саралау.
3. Жер бедері түрлеріне сипаттама беру.
Бүкіл жер шарының 71 пайызын су ал, 29 пайызын құрлық алып жатыр.
Дүниежүзін төрт мұхит қоршайды. Олардың шекаралары кей жерлерде құрлық
жағалаулары арқылы өтсе, кейде шартты сызықтар арқылы өтеді. Кей жерлерде
мұхиттар құрлыққа сұғына еніп, теңіз, шығанақ, бұғаз құрайды.
Жер шарының құрлықтық бөлімінің беті бір текті емес. Ол ойлы-қырлы
келеді. Жер бетіндегі ойлы-қырлы формалардың жиынытығын жер бедері деп
атайды. Бүкіл планеталық жер бедерінің түрлеріне материктер мен мұхит
ойыстары жатады. Қатпарлы белдеудегі таулар, платформалық жазықтар, мұхит
ортасы жоталары, мұхит түбі жазықтары екінші қатардағы жер бедерлерінің
түрлеріне жатады.
Материктерде жазықтар, үстірттер, тау үстірттері басым таралаған.
Олардың айқын айғағы Шығыс Европа платформасындағы Шығыс европа жазығы,
Солтүстік Герман ойпаты, Орта Сібір тау үстірті. Материктердің шеткі теңіз
басқан аймақтарында жер бедері жайдақ тегіс келеді. Оларды материктік
қайраң деп атайды. Ондай материктен мұхитқа өтпелі өңірде бұрынғы өзен
аңғарларының ізі жиі кездеседі. Жер бетінде әртүрлі жастағы таулар көп.
Полезой мен мезазойда көтерілген қатпарлы таулардың көпшілігі үгіліп
аласарған. Альпі қатпарлығының таулары жас, олардың абсолют және
салыстырмалы биіктіктері үлкен, бастарын қар мен мұз басып жатады.
Дегенмен, полезой мен мезазойда көтерілген таулардың да қатты тілімденген
биіктері кездеседі. Ондай таулардың жер бедерінің жасаруы ең жаңа
тектоникалық қозғалыстардың әсерімен байланысты (Тянь-Шань, Алтай, т. б.) .
Жер бедерінің негізгі элементтері таулар мен жазықтар. Тау деген ұғым кейде
таулы өлке, тау тізбегі деп те аталады. Мұндай аймақтар өте кең теңіз
деңгейінен өте жоғары көтерілген биіктіктер. Таулы аймақтар оң және теріс
бедерлерден тұрады. Оң дегеніміз теңіз бетінен жоғары, ал теріс теңіз
бетінен төмен жатқан аймақтар.
Тау бұл жазық жерден кем дегенде 200м. жоғары көтерілетін биік жер
бедері. Таудың беткейлері болады. Таудың ең биік бөлімін ошың шыңы дейді.
Тау шыңы үшкір, доғал, жайпақ болуы мүмкін. Таудың оң бөлігінің бірі 200
метірден төмендеу, тауға ұқсас болғанмен жайпақ беткейлі, үшкір шыңы
болмайды мұны төбелер дейді.
Тау жоталары ұзыннан-ұзан созылған тау тізбектерінен тұрады. Бұл
жоталардың беткейлері көбіне тік болып келеді. Жоталар аралықтары тілім-
тілімделген аңғарлардан тұрады. Тау аңғарлары арқылы кейде тау өткелдері,
яғни асулары кездеседі.
Таулардың биіктіктері олардың жасына байланысты әр түрлі болады. Биік
таулар теңіз бетінен 2000 м. бастап одан да жоғары болса, орта биіктіктегі
таулар 800-2000 м. дейін, аласа таулар 800м. төмен болады.
Жазықтар тегіс бетінде кейде өте аласа биіктіктер кезесетін жер
бөліктері. Жазықтар абсолюттік биіктігіне қарай аласа және көтеріңкі болып
екіге бөлінеді. Аласа жазықтықтардың биіктігі теңіз бетінен 200 м. аспайды.
Олардың қатарына Каспий маңы ойпаты, Амазонка ойпаты, Индо-Ганг ойпаттары
жатады. Жазықтықтар сыртқы түріне қарай тегіс, белесті, төбелі және сатылы
болып бөлінеді. Көтеріңкі жазықтар 200м. мен 500 м. аралығында болады.
Жер бетінің бедерінің әр түрлі формасы жағынан да көлемі жағынан да әр
түрлі. Олар негізінен ішкі эндогендік, сыртқы экзогендік күштердің
салдарынан пайда болған. Осылардың салдарынан көтеріңкі яғни, тау, тау
жоталары, төбе, қыраттар және ойысты бедерлер олар: ойпаттар, тау аралық
қазан шұңқырлар, жыралар, аңғарлар т.б.
Жер бетінің ірі бедерлері-материктік, мұхиттық ойыстар, ірі таулар мен
жазықтықтар негізінен жердің ішкі күшінің әсерінен пайда болған. Ал жер
бетінің орташа бедерлері: өзен аңғарлары, таулар, жыралар, бархандар сыртқы
күштердің салдарынан пайда болған.
Жердің ішкі күші әртүрлі тектоникалық қозғалыстар. Бүкіл жер құрылу
кезеңдерінде үздіксіз тектоникалық қозғалыстар болып тұрады. Олар кейде
күшті дүмпулермен байланысты болса, кейде жай ғана вертикалды қозғалыстар
түрінде өтуі мүмкін.
Күшті дүмпулер кезінде таулар құрылады. Мұндай дүмпулер жер сілкінумен
жалғасады. Жер сілкіну кезінде мантиядан шыққан магмалар жер бетіне жарып
шықпай оның ішкі жағында қатуы мүмкін мұны интузивтік, ал магма мантиядан
сыртқа шығып, жер қабығын жарып өтіп сыртқа төгілсе-эффузивтік не вулкандық
деп атайды. Мұндпй жағдайда магмадан көптеген газдар бөлінеді. Оның алғашқы
сыртқа шыққандағы құрамы өзгереді, сөйтіп лаваға айналады. Аққан лавалар
өте көлемді жер бетін басып, жер бетінің лавалық қабатын пайда етеді.
Мұндай лавалардың ізі Декан платосы, Армян және Эфиопия платолары т. б.
Мұндай вулкан атылған жерлерде ыстық бұлақтар, үнемі атқылап тұратын
гейзерлер жиі кездеседі. Вулкан атылғанда оның лавасынан гөрі лайлы
толқындары қауіпті. Ол лайлы ағындар қапыл жылынғанда қарлардың еріп,
жолындағы бүкіл жыныстарды қопарып ағызуынан пайда болады. Бұл өте қатты
тездікпен ағып, сағатына 70 км. дейін жетеді. Осындай жағдай 1985 жылы
ноябрьде Колумбиядағы РУИС вулканы атылғанда 23 мың халқы бар Армеро
қаласын жоқ еткен.
Эндогендік күштер қатарына қапыда жер сілкінулер де жатады.
Сыртқы, яғни, экзогендік күштерге үгілу процесі енеді. Бұл түрлі
температураның әсерінен жер бетінің бір ысып, бір суынуына байланысты тау
жыныстарының бұзылуы, омырылып сынуы.
Тау жыныстарының жарығына енген сулардың бір еріп, бір қатуы
жыныстардың жарықтарын кеңейте түседі де, ақырында олардың үгілуіне әкеп
соғады.
Сыртқы күштердің ішінде жер бедеріне ең үлкен әсер ететін ағын сулардың
әрекеті үнемі қатып жататын полярлық белдіктен басқа жердің бәрінде де ағын
су бар. Ағын сулар тек шөлді жерлерде аз болуы мүмкін. Ағын су өз жолында
кездескен топырақты, түрлі жыныстарды өзімен бірге ағызып әкетіп, жер
бедерін өзгертеді. Оның жолында жыралар, өзен аңғарлары пайда болады. Өзен
сағасына түрлі жыныстарды әкеліп шектіру арқылы ол аймақтың жер бетіне
өзгеріс енгізеді.
Ағын сулардың күшінен таулар аласырып, тегістікке не төбеге де
айналады.
Жер бедеріне үлкен әсерін мұздар да тигізеді. Бүкіл құрлықтың 11
пайызын мұздар алады. Ол мұздардың қазіргі таңдағы көлемінің 98 пайызы
Антарктикадан, Гренландияның және полярлық аралдардың үлесіне тиеді. Ал,
тау бастарындағы мұздар бүкіл жер шарындағы мұздардың екі пайызын ғана
құрайды. Материктердегі мұз қабатының қалыңдығы 2-3 км. жетеді.
Таулы жерлердегі мұздар биік тау шыңдарында, беткейлері мен жоталар
арасындағы аңғарларда орын тепкен. Биік тау аңғарларындағы мұздар жылжып
жолында кездескен жыныстарды етекке қарай домалатады. Ол ірілі-ұсақты
жыныстар мұз жиектеріне келіп шөгеді де оларды онан әрі ағынды сулар шайып,
тау етегіне әкеліп төгеді.
Жер белдеріне үлкен әсер ететін сыртқы күштердің бірі-жел. Жер шарының
барлық бөлігінде де желдің әсері күшті сезіледі. Бірақ, желдің ең күшті
әрекеті шөлді аймақтарда айқын байқалады. Шөлде құрғақшылық болғандықтан,
өсімдік жамылғысы өте аз. Үгілуден пайда болған сусыма ұсақ жыныстар көп.
Желдің әрекетінен пайда болған жер бедерлері әр түрлі болады. Тасты
шөлдерден желдің күшімен көтерілген ұсақ тастар тіпті шыңдарды біртіндеп
мүжіп, тесіп неше түрлі қызықты формаларға айналдырады. Тіпті бірте-бірте
оларды аласартып, жермен теңестіреді.
Сонымен қатар, құмды шөлдерде құмдарды бір дерден екінші жерге көшіріп,
бархандар, құм төбелер пайда етеді. Бұл бархандар үнемі жылжып отырады.
Барқанның жылжу жылдамдығы жылына 50км. дейін жетеді. Желдің әсерінен су
толқынымен түрлі шөгінді жыныстарды жағаға үйіп, дюндер пайда етеді.
Жыртылған далалы және шөлейтті аймақтарда желдің әсерінен құмды
борандар соғады. Мұндайда күшті соққан желдер топырақтың беткі қабатындағы
шөп өсімдіктерін тамырымен, тұқымымен жұлып әкетеді.
Жер бедерінің өзгеруіне жерасты сулары да өз үлесін қосады. Олар жер
астында кездесетін кейбір тау жыныстарын ерітеді. Оларды мүжіп үлкен
үңгірлер жасайды. Сол сияқты жер бедеріне мәңгі тоңның, теңіз
толқындарының, адамның тигізетін әсерлері де жеткілікті.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Жер бедері деген не?
2. Жер бедерінің түрлері қандай болады?
3. Жер бедерінің пайда болына қандай факторлар әсер етеді?
түрлері. Жазықтар, жіктелуі.
Негізгі әдебиеттер: 1-5.
Қосымша әдебиеттер: 18 әдебиет.
4-тақырып. Жердің ішкі құрылысы.
Дәріс мақсаты: Жердің ішкі құрылысы туралы жалпы түсінік беру. Жер
қабаттарымен таныстыру.
1. Жердің ішкі құрылысы туралы жалпы түсінік
2. Жер қабаттары
Жердің құрылысы қабықтардан тұрады. Ядроның төңірегінде қабықтың
дұрысқа жақын шеңберлі қабаттары – орналасқан, олардың әрқайсысының өзіне
тән құрамы мен қасиеттері бар. Жердің сыртқы газ қабығы – атмосфера, онда
барлығы 5,1*1015 т зат (Жер массасының миллиардтай бөлігіне жуық) бар;
атмосфераның үстіңгі шекарасы бірден білінбейді. Жердің мөлшерін және
орташа тығыздығын анықтаған кезде бұл қабық есепке алынбайды. Жердің сұйық
қабығы – гидросфераның 1,4*1018 т массасы бар. Оның орташа қалыңдығы 4000
км шамасында. Жердің қатты денесінің тікелей бақылауға берілетін тереңдігі
8 км жер радиусымен салыстырғанда соншалықты мардымсыз келеді. Сейсмикалық
гравитациялық, магниттік, электр магниттік, термикалы, ядролық және басқа
да зерттеулер мәліметтеріне қарағанда жердің ядросы (жер көлемінің 16% және
массасы 31,5), оны қоршаған қалың қабығы – мантиясы (жердің көлемі 83%
және массасының 67% , оның бетінде жұқа жер қыртысы (көлемі 1,2% массасы
0,5%) бар.
Жер қыртысы Мохоровичи бөлімі арқылы мантиядан ажыратылған.
Мохоровичич бөлімі биік таулардың астында 80 км тереңдікке түседі,
жазықтықтар астында 30 – 40 км тереңде салыстырмалы бірыңғай орналасады,
мұхит түбінде 10 км-ге дейін көтеріледі. Орташа жер қыртысының қалыңдығы
континенттермен салыстырғанда мұхит астында 5 есе аз. Мұхиттың және
континенттік қыртыстың айырмашлығы бір ғана қалыңдықта емес. Мұхит қыртысы
екі қабатты: құрамы базальтқа жақын (орташа тығыздығы 2,85 гсм3 жуық) тау
жынысы қабаты, оның бүкіл дерлік беті шөгінді жыныстармен жамылған.
Континенттік қыртыста базальтты қабатпен шөгінді жыныстар арасында гранитті
қабат барғ яғни ол үш қабатты.
Мантия – Мохоровичич бөлімінен төмен 2900 км тереңдікке дейін
орналасқан. Ғалымдар мантияның температурасы бетінде 100-1500 С-тан ядроның
шекарасында 38000С-қа, дейін деп болжайды. Заттың тығыздығы тереңдеген
сайын үздіксіз өседі: 305 гсм3-ден 5,2 гсм3-ке дейін. Жоғарғы мантияда
континенттің астындағы 100-200 км, мұхиттың астындағы 50-60 км тереңдікте
астеносфера (әлсіз сфера) жатыр. Астеносферада температура балқу
температурасына жақын, бірақ үлкен қысым заттың балқуына мүмкіндік
бермейді.
Жер ядросының (радиусы 3500 км шамасы) тығыздығы 12,3 гсм3,
температурасы 4000-50000С, қысымы 3,6 млн. атм. Ядро бөлінеді: сыртқы ядро,
аралық зона және радиусы 1280 км. Ішкі ядро. Сыртқы ядросы сұйық, ішкісі
қөатты деп болжанады.
Күн системасының барлық планеталары сияқты түзіліп Жер үздіксіз дамып
отырады: заттары өзгереді, араласты, оған қабаттар пайда болды. Бұл
процестер аяқталған жоқ. Олар зор мөлшерде энергия шығарып және жұтып
отырғанда жүріп жатады. Жердің ішінде энергия радиоактивті элементтердің
ыдырауының нәтижесінде бөлінеді, Жердің заттарының тығыздалуы, оның
сығылуынан гравитацияланады
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1.Жердің ішкі құрылысына не жатады?
2 Жердің ішкі құрылысын не арқылы болжаймыз?
3.Жердің тығыздығы мен ішкі жылуы дегеніміз не?
Негізгі әдебиеттер: 1,4,5
Қосымша әдебиеттер: 2 -3 әдебиеттер.
5-тақырып. Қазақстанның жер бедері
Дәріс мақсаты: Жер бедерінің дамып қалыптасуына әсер ететін факторларындың
болатының түсіндүру.Жер бедерінің даму тарихы жайында ғылыми мәлімет
беру.Қазақстанның жер бедерімен таныстыру.
1. Қазақстанның жер бедерінің даму тарихы
2. Қазақстанның жер бедерінің ерекшелігі.
3.Қазақстанның жер бедерінің түрлері.
Қазақстанның жер бедері өте күрделі және алуан түрлі болып келеді. Оның
территориясының көпшілігін кең байтақ жазық алып жатыр. Территорияның
кейбір жерлері мұхит деңгейінен төмен. Сонымен қатар үстіртті жазықтар
аласа таулар бар. Мұзбен қар жамылған биік шыңды таулар да жеткілікті. Бұл
таулар шығыс және оңтүстік шығыс шеткі аймақтарда ұзыннан-ұзын созылған.
Жер бетінің мұндай сан алуан болуы оның дамуының ұзаққа созылғандағы мен
күрделілігіне байланысты.
Қазақстан территориясының геологиялық тарихының өң бойында оны әлденеше
рет теңіз суы басып, біртіндеп олар құрғап құрлыққа айналған.
Полезойға дейінгі уақытта және полезой эрасының басында Республика
территориясының барлығын дерлік Орал-Тянь-Шань геосинклиналы алып жатқан.
Полезойдың алғашқы жартысында каледон тау түзілісі болған. Күшті
тектоникалық қозғалыстар әрекеттерінен геосинклиналь орнына Қазақтың
қатпарлы өлкесінің солтүстік батысы мен Тянь-Шаньның солтүстігіндегі тау
қатпарлары түзілген. Теңіз бірте-бірте тартылып, құрлық көлемі ұлғая
түскен. Вулкан әрекеттерінің күшеюіне байланысты пайдалы қазбалар мен
көптеген тау жыныстары пайда болған.
Тектоникалық қозғалыстардың әрекетінен пайда болған жарықтарға құйылған
ішкі магма магний мен темір элементтеріне бай болған.Полезойдың аяғында
герцин тау түзілісіне байланысты Алтай, Тарбағатай, Жоңғар Алатауында, Тянь-
Шаньның батыс жоталарында, қазақтың қатпарлы өлкесінің шығысында және
Мұғалжарда көтерілу процесі аяқталған. Осының нәтижесінде Қазақстан
территориясының едәуір бөлігі жер қыртысының қатты бөлігіне айналған. Осы
кезден бастап оны теңңіз суы баспаған. Мезазой эрасында теңіз тек Батыс
Қазақстанның жерін басып жатқан. Осы эраның аяғында Қазақстан жерінде
көптеген шығанақтар пайда болып, теңіз қазақтын қатпарлы өлкесіне дейін
жеткен. Ол жерлерде өзендердің құрлықтан ағызып әкелген шөгінділері
жиналған. Мезазой эрасында тектоникалық қозғалыстар шамалы болған. Бұл
эрада бірде-бір тау жүйелері түзілмеген.Полезойда құрылған тау жүйелері
күшті бұзылып, мезазойдың аяқ кезінде Қазақстан жері тегістелген аймаққа
айналған. Қазіргі Алтай, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шань жүйелері
аймағы осы күнгі орталық Қазақстанға ұқсас болған. Кайназой эрасының
басында мезазойдың аяғындағы геологиялық жағдай сол қалпында сақталды.
Бірақ неогенде теңіз таяздап, Қазақстанның солтүстік шеті, Торғай ойпаты
мен Қаратау жотасы қозғалыстар әрекетінен Альпілік таулар түзілген.
Альпілік таулар түзілісі жер қыртысында жарылу тұғызып, бұрыннан бар
қатпарлы аймақтардың бірі төмендеп, екіншісі көтерілген. Осылардың
салдарынан қатпарлы-жақпарлы биік таулы жүйелер қайта қалыптасқан. Алтай,
Тарбағатай, Жоңғар Алатауы және Тянь-Шань екінші рет қайта көтерілген.
Таулар бойындағы жоғары көтерілген тегістелген учаскелер мен жоталар
бойымен созылған ойыстар вертикалды жоғары көтерілулер мен төмен түсулерге
байланысты түзілген.
Қазақстанның жер бедері жазықтар мен ойпаттардан, үстірттер мен
қыраттардан, аласа және биік таулардан тұрады. Қазақстанның қазіргі жер
бедері оның геологиялық құрылысы мен даму тарихына, жер бедерін түзуші
факторларға тікелей байланысты. Республиканың жер бедірінің едәуір бөлігі
жазықты болып келеді.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Жер бедерінің қалыптасуына қандай факторлар әсерін тигізді?
2.Эндогенді фаторларды ата.
3. Экзогенді факторларды атап шық.
Қазақстандағы таулы аймақтар мен үстірттер,жазықтарды ата,пайда болу
себебі?
Негізгі әдебиеттер: 1,2
Қосымша әдебиеттер: 3-5 әдебиеттер.
6-тақырып План және карта
Дәріс мақсаты: План және картатуралы теориялық ұғым беру. Жердің планың оқи
білуге жаттықтыру. Географиялық карталар түрлерімен таныстыру.
1. План жайында жалпы түсінік.
2. Географиялық карта, маңызы.
План-Жер бетінің ірі масштабта түсірілген сызбасы. План жасау үшін
1:5000,1:2000,1:1000 және одан да ірі масштабтар алынады. Планда жер
бетінің дөнестігі есепке алынбайды. Планның сүреттен айырмашылығы онда жер
беті белгілі бір масштабқасәйкес және шартты белгілер қолдану арқылы
белгіленеді.
Карта- жер бетінің шартты белгілерді қолдану арқылы картографиялық
проекцияда өте кішірейтілген түсірілген бейнесі. Карта планнан бірнеше
айырма жасайды:
1. Картаға жер бетінің үлкен алабы немесе бүкіл Жер шары тұтасынан
түсіріледі. Сондықтан карта өте ұсақ масштабта жасалынады.
2. Үлкен алқапты қамтығандықтан, карта жасауға Жердің шар бетіне сәйкес
дөңестігі есепке алынады.
3. Картаға түсіру үшін жер бетіндегі заттар мен құбылыстар сандық және
сапалық іріктеуден өткізіледі.
Мазмұнына қарай жалпы географиялық және тақырыптық карталар ажыратылады.
Жалпы географиялық карталарда жер бетінің табиғи және экономикалық
обьектілері жалпылама бейнеленеді. Жалпы географиялық карталар негізінде
тақырыптық карталар жасалады.Тақырыптық карталар табиғи құбыластырдың
(климаттық, топырақ,зоогеографиялық) және қоғамдық (саяси-әкімшілік,
көлік, )құбылыстардың картасына бөлінеді.
Масштабына қарай ірі (1:100000 және одан да ірі), орта (1:20000-1000000
дейін), және ұсақ масштабты карталарға бөлінеді. Атқаратын міндетіне қарай
оқу,ғылыми мәліметтік, туристік т.б. карталар ажыратылады.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Масштаб дегеніміз не?
2. План мен картаның ұқсастығы, айырмашылығы неде?
3. Қартаның қандай түрлерін білесін?
Негізгі әдебиеттер: 1,2
Қосымша әдебиеттер: 3-5 әдебиеттер.
7-тақырып. . Гидросфера- су қабығы. Су, судың қасиеттері
Дәріс мақсаты: Гидросфера туралы түсінік беру. Судың қасиеттерімен
таныстыру.
1.Су- жердің сүйық қабығы.
2.Судың қасиеттері
Гидросфера – сұйық, қатты, газ тәрізді күйіне тәуелсіз химиялық жағынан
байланыссыз бүкіл суды қамтитын Жердің су қабығы. Жер – Күн системасының ең
сулы планетасы, оның бетінің 70%-тен көбін Дүние жүзілік мұхиттың сулары
тұтастай қаптаған. Табиғи судың аса маңызды қасиеттері және жердің су
балансы. Су дегеніміз Жер бетіндегі ең көп таралған және ең төтенше зат. Су
ғана қалыпты жер жағдайларында үш күйде: қатты, сұйық және газ тәрізді
күйде бола алады. Сонысымен ол сондай күйде барлық басты заттардан шұғыл
айырымдалады. Судың бір күйден екінші күйге ауысуы жылу шығынын (булану,
еру) керек етеді немесе керісінше оның тиісті мөлшерінің бөлінуімен
қосарланады (конденсация, қату). 1 г суды буландыру үшін 597 кал, 1 г мұзды
ерітуге 80 кал энергия жұмсау қажет. Мұз балқуының жоғары жасырын жылы қар
мен мұздың баяу еруін қамтамасыз етеді. Бір қызығы су (мұз) бір күйден
екінші күйге өткенде жылудың жұтылуы немесе бөлінуі оның температурасына
ықпал етпейді. Химиялық жағынан таза су H2O (сутек тотығы) қалыпты қысым
жағдайларында 1000с-та қайнайды, 00-та қатады және ең көп тығыздығы 40С-та
болады. +40С-тан төмен суынғанда судың тығыздығы азаяды, көлемі ұлғаяды,
мұнда қату сәтінде көлем сұйық судың көлемінен 10%-ке күрт артып кетеді.
Судың бұл аномалиясы табиғатта өте үлкен роль атқарады. Су қоймалары
қатқанда, суды одан әрі суынудан сақтап, бетінде мұз қатады. Егер де су
суына келіп, әрқашанда тығыздала түсетін болса, су қоймалары төменнен
қатқан болар еді. Олар түгелдей қатып қалып, жаз ішінде еріп үлгере алмас
еді, бұл су қоймасндағы тіршілікке ықпал етіп, әрине климатқа да әсер еткен
болар еді. Табиғаттағы су химиялық жағынан таза болмайды, өйткені бұл аса
күшті еріткіш. Бұл әрқашан түрлі концентрациялы, яғни түрлі тұзды газды
тұзды еріткіш. Судың тұздылығын литрге грамм (гл), процент (%) және
промилл (%0) есебімен өлшейді. Суды тұщы (1%0-ге дейін), сортаң (24,7%0-ге
дейін), тұзды ( 27.7%0) деп ажыратады.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Гидросфера дегеніміз не?
2. Су, судың қасиетін ата.
Негізгі әдебиеттер: 1,2
Қосымша әдебиеттер: 4-5 әдебиеттер.
8-тақырып. Дүние жүзілік мұхит.Мұхит тіршілік ортасы, ресурстары
Дәріс мақсаты: Дүние жүзілік мұхит туралы түсінік беру. Дүние жүзілік мүхит
бөліктерімен таныстыру.
1. Дүниет жүзілік мұхит. Дүниет жүзілік мұхит бөліктері
2. Мұхит суы
3. Мұхит тіршілік ортасы, ресурстары
Дүние жүзілік мұхиттың көлемі – 1 370 000 000 км3 (гидросфера көлемінің
94%). Орташа тереңдігі 4000 м болғанда мұхит жер бетінің ¾ бөлігін алады.
Жердің беті бойынша Мұхиттың суын біркелкі етіп жайғанда оны 2700 метрдей
қалыңдықпен бүркеген болар еді. Жердің мөлшерімен салыстырғанда бұл қабат
мардымсыз аз, бірақ географиялық қабықта болып жатқан процестерде мұның
ролі орасан зор. Біртұтас Дүние жүзілік мұхит бөліктерге – мұхиттарға
бөлінеді. Мұхиттарда теңіздер мен шығанақтар бөлінеді. Теңіз дегеніміз
көршілес бөліктерден физикалық және химиялық қасиеттерінің ерекшеліктерімен
(температурасы, тұздылығы және т.б.), ағыстары және толысуларының сипатымен
ерекшеленетін мұхиттың азды-көпті оқшауланған бөлігі. Теңіздерді шеткі
жерорталық (ішкі материктік және материк аралық) және аралдар аралық деп
бөлуге болады. Шеткі теңіздер материктердің шетіне жақын орналасады, кейде
200 метрден асатын тереңдіктері болады. Мұхиттан бұлар аралдар тізбегімен,
сирегірек түбектермен бөлінеді. Бұл теңіздер Мұхиттармен еркін байланысады,
сондықтан да онан біршама аз ерекшеленеді. Жерорталық теңіздері
материктердің арасында (материк аралық жерорталық теңіздері) немесе материк
ішінде (ішкі материктік теңіздер) жатады, Мұхитпен бұғаздар арқылы қосылады
да, одан әжептәуір ерекшеленеді. Шығанақтар – жағаларының конфигурациясының
арқасында бөлініп жатқан, бірақ көршілес су кеңістігінен біршама аз
ерекшеленетін Мұхиттың (теңіздің) бөлігі. Кейде мұхиттың бөліктерін
теңіздер немесе шығанақтар деп атайды. Парсы, Мексика, Гудзон, Калифорния
шығанақтарын теңіздер деп атаған дұрысырақ, ал Босфорт, Линкольн теңіздері
атына сай емес. Бұғаздар – материктерді немесе аралдарды бөліп тұратын,
Мұхиттың біршама тар бөлігі (мұхиттарды, теңіздерді қосып тұрады). Ең енді
(900 км) және терең (5248 м) – Дрейк бұғазы, ең ұзыны (1670 км) – Мозамбик
бұғазы. Бұғаздардың гидрологиялық режимі олар қосып жатқан Мұхит
бөлікерінің (теңіз) ерекшеліктеріне байланысты.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Дүние жүзілік мұхиттарды ата.
2. Дүние жүзілік мұхиттар бөліктерін ата.
3. Дүниежүзілік мұхиттар тұздылығы туралы айт
4. Қазіргі таңда мұхит суларын қорғау туралы қандай шаралар жүргізіледі?
5. Мұхит ресурстарына не жатады?
Негізгі әдебиеттер: 1-4
Қосымша әдебиеттер: 3,5 әдебиеттер.
9-тақырып. Құрлық сулары.Өзендер, көлдер.Жер асты сулары
Дәріс мақсаты: Құрлық сулары туралы сипаттама бер. Құрлық суларының
түрлерін, олардың халық шаруашылығындағы пайдасын, көлдердің шығу тегін
түсіндіру.
1. Құрлық суларына жалпы сипаттама.
2. Жерасты сулары, оның түрлері, пайда болуы, қасиеттері.
3. Өзендер, өзендер маңызы
4. Көлдер,шығу тегіне байланысты түрлері.
Құрлыққа су Мұхит үстінен булану және атмосферада тасымалдану нәтижесіндеғ
яғни Дүние жүзілік ылғал айналымы процесінде түседі. Құрлыққа жауған
атмосфералық жауын-шашынның бір бөлігі сіңіп кетеді, ал олардың
интенсивтілігі булану мен сіңудің қосындысынан көп болып шыққанда беткі
ағынды құрап бет еңісіне сәйкес аға бастайтын болады. Ерімейтін қар
жамылғылы аймаққа жауған атмосфера ылғалы мұздықтарда ұзақ жатып қалуы
мүмкін, ол бірақ уақыттың өтуіне байланысты Мұхитқа құятын ағынға барып
қосылады. Көлге құйылғанды су құрлықта будан аз уақыт кідірістейді. Топырақ
грунтына сіңген атмосфералық жауын-шашынның бір бөлігі беткі ағынға
қосылатын, немесе едәуір сирек тікелей Мұхитқа құятын жер асты ағынын
құрайды. Сонымен Дүние жүзілік ылғал айналымының аса маңызды звеносы –
құрлықтан келетін ағын 23 беткі және 13 жер асты ағынынан құралады.
Ағын жер асты сулары, өзендер, көлдер мен мұздықтар арасында уақытша
таралған құрлық суларын біріктіреді, байланыстырады.
Өзендердің қоректенуі. Өзендер қоректенуінің негізінен төрт көзі бар:
жауын, қар, мұздық, жер асты.Қоректенуге қарай өзендегі судың мөлшері
өзгеріп отырады. Бұл өзгерістер өзен деңгейінің ауытқуларынан байқалады.
Өзен деңгейін үнемі қадағалап отыру уақыт ішіндегі өзендердегі
заңдылықтарды – олардың режимін анықтауға мүмкіндік береді. Қоректенуде
еріген қар суы маңызды роль атқаратын қоңыржай-суық климат өзендерінің
режимінде 4 фаза немесе гидрологиялық маусым: көктемгі су тасу, жазғы
межень, күзгі тасқын мен қысқы межень айқын бөлінеді. Басқа климаттық
жағдайлардағы меженьдер режиміне су молдығы, су қайтымы мен межень тән
болып келеді. Су тасу – жыл сайын белгілі бір маусымда қайталап отыратын
деңгейінің көтерілуіне алып баратын өзендегі су мөлшерінің біршама ұзақ
және едәуір көбеюі. Бұл жазықтарда қардың көктемгі еруінен, тау басындағы
қар мен мұздың жазғы еруінен, жаңбырдың молдығынан болады. Түрлі
жағдайларда су тасудың басталу уақыты мен ұзақтығы әр түрлі болады.
Жазықтардағы қар еруінен болатын су тасу қоңыржай климат жағдайларында
көктемде, суық климатта жазда болады, тауларда көктем мен жазға созылады.
Көлдер дегеніміз Мұхитпен екі жақты байланысы жоқ, баяу су алмасатын, су
қоймасы. Өзеннен көлден айырмашылығы, әдетте арнаның еңістігіне байланысты
болатын ағысы болмайды, теңізден айырмашылығы Мұхитпен тікелей байланысы
болмайды. Көл су массасы мен шұңқырдың біртұтас болып келуінен тұрады.
Батпақ дегеніміз ылғал сүйетін өсімдіктер бүркеген және қабатының қалыңдығы
кемінде 0,3 м болатын (құрғатылған жағдайда 0,2 м) шымтезек түзілу
процесімен сипатталатын тым артықша ылғалданған құрлық бетінің учаскесі.
Мұздықтар дегеніміз қатты атмосфера жауын-шашындарының жинақталу және бірте-
бірте құралуы нәтижесінде құрлықта пайда болған мұздың қозғалыстағы көп
жылдық қабаты.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1.Құрлық суларына нені жатқызамыз?
2. Өзен дегеніміз не?
3. Өзендердің қоректенүі? Өзендер типтері ата,сипатта.
4. Көлдер дегеніміз не?
5.Көлдердің шығу тегіне байланысты түрлері?
6. Мұздықтар дегеніміз не?
7. Жер асты сулары дегеніміз не?
Негізгі әдебиеттер: 1,3
Қосымша әдебиеттер: 2,5
10-тақырып. Атмосфера- ауа қабығы, құрамы,күн радиациясы
Дәріс мақсаты: Атмосфера кұрамы туралы түсінік беру.Атмосфера құрамының
өзгеруіне әсер ететін жағдайларды қарастыру.
1. Атмосфера туралы жалпы түсінік.
2. Атмосфераның құрамы.
3. Атмосфераны зерттелу жағдайы.
4. Атмосфераның Жер үшін маңызы.
Атмосфера - Жердің ауа қабығы, жер қабықтарының ішіндегі ең сыртқысы. Ол
біздің планетамыздың басқа қабықтарымен үздіксіз өзара әрекеттесіп тұрады
және оған үнемі Космостың әсері, бәрінен де бұрын Күннің әсері тиіп тұрады.
Атмосфераның құрамы және құрылысы. Атмосфераның бүкіл массасының 50%-іне
жуығы оның төменгі 5 километрлік қабатында, 75%-і – 10 километрлік
қабатында, ал 90% –і 16 километрлік қабатында шоғырланған. 3000 км-ден
жоғарыда атмосфераның тығыздығы планета аралық кеңістіктің тығыздығынан аз-
ақ айырма жасайды, дегенмен оның ізі 10 000 км-ден артық биіктікте де
байқалған.
Теңіз деңгейіндегі таза және құрғақ ауа бірнеше газдардың механикалық
қосындысынан тұрады. Олардың ішіндегі негізгілері азот – 78,09% , оттегі –
20,95% , аргон – 0,93% , көмірқышқыл газы – 0,03%. Басқа газдар: неон,
гелий, метан, криптон, ксенон, сутегі, азон, йодты болмысы өте мардымсыз.
Атмосфераның басты құрамдас бөліктері – азот пен оттегінің арасалмағы
тұрақты болады.
Температураның өзгеруі сипатына қарай атмосфераны – тропосфера,
стратосфера, мезосфера, термосфера, экзосфераға бөледі. Сфералар бір-
бірінен өтпелі қабаттар – паузалармен; тропо-, страто-, мезо-,
термопаузалармен бөлінген.
Тропосфера атмосфера массасының 80%-тен астамына ие болады. Атмосфераның
сусбуы түгелдей дерлік тропосферада болады. Тропосфераның жоғарғы шекарасы
экваторда барынша биік (17 км), ал полюстерде 8 – 10 км-ге дейін
төмендейді. Қоңыржай ендіктерде тропосфераның орташа биіктігі 10-12км.
Тропосфераның жоғарғы шекарасының ауытқуы температураға байланысты: қыста
бұл шекара биігірек, жазда төменірек орналасады. Бір тәулік ішіндегі оның
ауытқуы бірнеше км-ге жетуі мүмкін.
Стратосфера тропосферадай емес ауа өте сирек, су буы мүлде жоқтың қасы,
озон біршама мол, озонның ең көп концентрациясы 22-27 км биіктік. Бұл
биіктікте майда мұз кристалдары мен ұсақ су тамшыларынан тұратын жұқа-
перламутр бұлттар байқалады. Стратосфераның төменгі шекарасындағы
температура экватордың үстінде жыл бойы – 740С маңында, полюстердің үстінде
онан жоғары. Солтүстік жарты шарда январьда – 640С – 680С, июльде – 420С –
430С. Биіктеген сайын температура жоғарылай береді де, стратопаузаға
барғанда 0С, + 100С жетеді.
Мезосфера биіктен температураның айтарлықтай құлдилаумен сипатталады:
төменгі шекарасында О0С-тан 75-80 км биіктікте – 750С дейін және одан да
төмен түседі, бұл биіктікте төмендеп келген температура қайтадан жоғарылай
бастайды. Жаз бұл өңірде майда мұз кристалдарынан, мүмкін космостық шаң
тозаңның өте майда шоғырларынан тұратын жұқа жарқыраған күміс бұлттар пайда
болады. Олардың араласуынан бұл биіктікте желдің бағыты мен жылдамдығының
өте құбылмалы екендігі байқалады (сағатына 50 км-ден бірнеше жүз км-ге
дейін).
Термосферада температура биіктік артқан сайын қайтадан жоғарылайды да, 100
км биіктікте О0С-тан өтеді. Ол 150 км биіктікте +220 – 2400С-қа жетіп
үлгереді, 200 км биіктікте +5000С маңында, 600 км биіктікте +15000С. Күннің
күшті әрекетіне байланысты термосфераның полярлық аймақтарында тығыздығы да
(жүздеген есе), температурасы да (жүздеген градусқа) өзгеріп тұрады.
Тропосферадағы газ бөлшектерінің қозғалыс жылдамдығы орасан зор, бірақ
кеңістіктің барынша селдір болуына байланысты олар өте сирек соқтығысады.
Сондықтан жоғарғы температура сезілмейді. Экзосфера – тек шартты түрде
шектелген сыртқы сфера – шашырау сферасы, одан газдар планета аралық
кеңістікке ұшып кете алады. Ол әлі аз зерттелген. Зерттеушілердің болжауына
экзосферадағы температура 20000С-қа жетеді; бір-бірінен алшақ жатқан өте
тез қозғалатын бөлшектер бір-біріне соқтығыспайды деуге болады. Көбінесе
экзосферадан оның жоғарғы (2000 км-ден биік) қаббатарында үстем болатын
сутегі атомдары кетіп жатады. Бұл сутегі жер тәжін құрайды. Күн
радиациясының атмосфера арқөылы өтіп жер бетіне шашырамай жеткен бөлігі
тура радиацияны құрайды. Радиацияның атмосфера шашыратқан бөлігі шашыранды
радиацияға айналады. Жер бетіне келетін бүкіл күн радиациасы: тура мен
шашыранды қосылып жиынтық радиация деп аталады.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Атмосфера дегеніміз не?
2. Атмосфера қабаттарын ата.
3.Бізге ең жақын атмосфераның қай қабаты?
4.Күн радиациясы дегеніміз не?
5.Күн радиациясының қандай түрлері бар?
Негізгі әдебиеттер: 1,2
Қосымша әдебиеттер: 3.5
11-тақырып. Атмосферадағы су.
Дәріс мақсаты: Ауа ылғалдылығы және жер бетіндегі су буының
конденсациялануы мен жауын-шашынның түсуі туралы ғылыми ұғым беру.
1. Ауа ылғалдылығы.
2. Жер бетіндегі су буының конденсациялануы мен сублимациялануы.
3. Бұлттар, олардың типтері.
4. Жауын-шашын, таралу заңдылықтары.
Жер бетіндегі атмосферада 14000км куб су буы жиналған. Атмосферадағы су
негізінен жер бетінің булануынан пайда болады. Атмосферадағы су буы әр
түрлі мөлшерде болады: абсолют және салыстырмалы ылғалдылық өлшемімен
өлшеленеді.
Су буымен қаныққан ауада оның температурасы шық нүктесіне дейін
төмендегенде немесе ондағы су буы мөлшерден көбейгенде конденсация жүреді –
су буы күйінен сұйық күйге түседі. 00С төмен температурада су сұйық күйге
соқпай қатты күйге өтуі мүмкін. Бұл процесс сублимация деп аталады.
Конденсация да, сублимация да ауада конденсация ядросында, жер бетінде және
әр түрлі заттардың бетінде өтуі мүмкін. Төселме беттен салқындайтын ауаның
температурасы шық нүктесіне жеткенде одан салқын бетке шық, қырау, сұйық
жәнеқатты мұздақ, қылау түседі. Шық – судың көбінесе бірігіп кететін майда
тамшылары. Ол әдетте түнде жылу шығарудың нәтижесінде салқындаған бетте,
өсімдік жапырақтарында пайда болады. Қоңыржай еңдіктерде шық бір түнде 0,1
– 0,3 мм, ал жылына 10 – 50 мм ылғал береді. Қырау – қатты ақ түсті. Шық
қандай жағдайда болса, сондай жағдайда, бірақ 00-тан төмен температурада
пайда болады (сублимация). Шық түзілгенде жасырын жылу бөлінсе, қырау
түзілгенде керісінше жылу жұтылады. Сұйық және қатты қызылсу мұзы – салқын
ауа жылы ауағы ауысқанда ылғалды әрі жылы ауаның салқындаған бетке
жанасуынан вертикаль заттарға (қабырға, бағана т.с.с) тұрып қалатын қатқан
жұқа немесе мұз қабыршығы. Қылау – ылғалмен қаныққан ауадан температура 00-
тан едәуір төменде ағашқа, сымға және үйлердің бұрышына қонып қалатын ақ
борпылдақ қоным. Жаңбырдың немесе тұманның өте салқындаған тамшыларын 00-
тан төмен суыған бетке түскенде жер бетінде және әр түрлі заттарда пайда
болатын тығыз мұздың тұтас қабаты көк тайғақ деп аталады. Ол әдетте күзде
және көктемде 00 - 50 температурада пайда болады. Конденсация немесе
сублимация өнімдерінің (су тамшылары, ұсақ мұз кристалдары) ауаның жер
бетіне таяу қабаттарында жинақталуы тұман немесе мұнар деп аталады. Жылдың
жылы кезінде су бұлттары негізінен тропосфераның төменгі, аралас бұлттар –
ортасында, мұз бұлттары – жоғары қабаттарында пайда болады. Атмосфералық
жауын-шашын деп жер бетіне атмосферадан жаңбыр, сіркіреуік, қиыршық, қар,
бұршақ түрінде түсетін суды айтады. Жауын-шашын негізінен бұлттан түседі,
бірақ бұлттардың бәрі бірдей жауын-шашын бере бермейді. Бұлттағы ұсақ су
тамшылары мен майда мұз кристалдары өте кішкентай, оларды ауа оңай ұстап
тұрады, тіпті әлсіз жоғары бағытталған ағындардың өзі де де оларды көтеріп
әкетеді. Атмосфералық жауын-шашын деп жер бетіне атмосферадан жаңбыр,
сіркіреуік, қиыршық, қар, бұршақ түрінде түсетін суды айтады. Жауын-шашын
негізінен бұлттан түседі, бірақ бұлттардың бәрі бірдей жауын-шашын бере
бермейді. Бұлттағы ұсақ су тамшылары мен майда мұз кристалдары өте
кішкентай, оларды ауа оңай ұстап тұрады, тіпті әлсіз жоғары бағытталған
ағындардың өзі де де оларды көтеріп әкетеді.
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Абсолют және салыстырмалы ылғалдылық дегеніміз не?
2. Конденсация және сублимация дегеніміз не?
3. Бұлттар типтерін ата.
4. Жауын-шашын дегеніміз не және оның түрлері?
Негізгі әдебиеттер: 1,2,3
Қосымша әдебиеттер
12-тақырып. Атмосфера циркуляциясы
Дәріс мақсаты: Атмосфера циркуляциясытуралы ұғым беру, негізгі ауа массалы
мен фронтармен таныстыру.
1. Ауа массасы мен оның түрлері.
2. Атмосфера циркуляциясы.
3. Циклондар және антициклондар.
Горизонталь бағытта бірнеше мың километрге және вертикаль бағытта бірнеше
километрге таралған ауаның салыстырмалы біртекті массасын ауа массалары деп
атайды. Ауа массаалары ауа біршама біртекті (континенттің, Мұхиттың бөлігі)
беттің үстінде ұзақ болғанда қалыптасады. Жылы және суық ауа массалары (ТВ
мен ХВ) болады. Неғұрлым жылы беттен анағұрлым суық бетке қарай орын
ауыстыратын ауа массаларын жылы ауа массасы деп атайды; Суық ауа массасы,
керісінше неғұрлым суық беттен анағұрлым жылы бетке қарай орын ауыстырады.
Ауа массалары қалыптасуынаң төрт зональдық ошағы ерекшеленеді: төменгі
қысымды экваторлық облыс; жоғары қысымды субтропиктік облыс; жазда
депрессиялармен алмасатын қоңыржай ендіктердегі континенттер үстіндегі
қысқы максимумдар; жоғары қысымды полярлық облыстар (арктикалық және
антарктикалық). Сәйкес түрде географиялық типтер деп аталатын ауа
массаларын төрт типке бөледі: экваторлық ЭВ, тропиктік Тв, қоңыржэай
(полярлық) УВ (ПВ) және арутикалық (антарктикалық) АВ. Ауа массаларының
аталған типтері температурасымен, ылғалдылығымен, тозаңдық дәрежесімен
ажыратылады. Төрт типтің әрқайсысы ең алдымен ылғалдылылығы бойынша
ажыратылатын подтиптерге: теңіздік (мАВ, мУВ, мТВ, мЭВ) және континеттік
подтипке (кАВ, кУВ, кПВ, кЭВ) бөлінеді. Циклондар мен антициклондар.
Жоғарыдағы ауа ағынында болатын өзгерістер жер бетінде қысым өзгерістерін
туғызады. Ауаның жайылатын аймағы астында қысым күрт төмендейді, қысылатын
аймағы астында керісінше, күрт көтеріледі. Соның нәтижесінде жер бетінде
қысымның жоғарғы және төменгі аймақтары пайда болады, оларды циклондар мен
антициклондар қалыптаса алады. Циклондар дегенімі желдері аймақтың шетінен
ортасына қарай (солтүстік жарты шарда сағат тіліне қарсы) ескен циклондық
системасы бар төменгі қысымды тұйық аймақта (бара минимумы) Жер бетінде
болатын еңкіш осьті жоғары өршіген атмосфера құйындары. Антициклондар
дегеніміз желдері аймақтың ортасынан шетіне қарай (солтүстік жарты шарда
сағат тілі бағытымен) ескен антициклондық системасы бар Жер бетінде жоғарғы
қысымды тұйық аймақта (бар максимумы) болатын еңкіш осьті төмендей соққан
атмосферада құйындары. Бұл құйындар мейлінше жадағай келеді, өйткені
олардың горизонталь өлшемдері вертикаль өлшемдерінен 100 – 150 есе үлкен
(диаметрі 1500 – 3000 км, биіктігі 2 – 4 км, максимумы 15 – 20 км).
Өзін-өзі бақылау сұрақтары:
1. Ауа массасы дегеніміз не, оның түрлерін ата.
2. Атмосфера циркуляциясы дегеніміз не?
3. Циклон мен антициклонның пайда болуы?
Негізгі әдебиеттер: 1,2,3
Қосымша әдебиеттер: 4,5
13-тақырып. Жел.
Дәріс мақсаты: Жел туралы студенттерге түсінік беру.
1. Жел .
2.Желдің сипаттамасы.
Горизонталь бағыттағы ауаның қозғалысын жел деп атайды. Жел жылдамдығы,
күші және бағыты арқылы сипатталады. Жел жылдамдығы секундына метрмен
(мсек) кейде сағатына километрмен (кмсағ), баллмен (Бофорт шкаласы 0 ден
12 баллға дейін) және халықаралық Код бойынша узелмен (узел 0,5 мсек-қа
тең) өлшенеді. Жер бетіндегі желдің орташа жылдамдығы 5 –10 мсек. Жел күші
қозғалатын ауаның нәрсеге жасайтын қысымымен анықталады да квадрат метрге
килограммен өлшенеді (кгм2). Желдің күші оның жылдамдығына байланысты: P=
0.25*V кгм2, мұнда P – күш, V – жылдамдық, 0,25 коэффициент. Желдің
жылдамдығы бар градиентінің шамасына байланысты: бар градиенті өскен сайын
жылдамдық артады. Ауаның қозғалысын орта есеппен 1000 м биіктікке дейін
төменгі бетпен болатын үйкеліс баяулатады. Желдің жылдамдығына ауаның
тығыздығы әсер етеді: тығыздық азайған сайын жылдамдық артады. Жоғары
көтерңлген сайын үйкеліс пен ауа тығыздығының азаюы нәтижесінде жел
күшейеді. Желдің ең үлкен орташа жылдық жылдамдығы (22 мсек) Антарктида
жағасында байқалды. Мұнда желдің орташа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz