Бастауыш сынып оқушыларының дүниетану пәні сабағында танымдық белсенділігін дамытуда психологиялық-педагогикалық ерекшіліктерін анықтау
Нормативтік сілтемелер...
Анықтамалар..
Қысқартулар мен белгілеулер..
Кіріспе...
1 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін жетілдірудің теориялық мәселелері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының оқу жұмысын ұйымдастырудың педагогикалық.психологиялық мәселелері..
1.2 Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін дамыту мен жетілдіру ерекшеліктері
2 Дүниетану сабағында оқушылардың танымдық белсенділігін дамыту мен жетілдіру әдістемесі
2.1 Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін дамыту мен жетілдіру мүмкіндіктері...
2.2 Дүниетану пәнінде оқушылардың танымдық белсенділігін жетілдіру әдістері..
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер..
Анықтамалар..
Қысқартулар мен белгілеулер..
Кіріспе...
1 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін жетілдірудің теориялық мәселелері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының оқу жұмысын ұйымдастырудың педагогикалық.психологиялық мәселелері..
1.2 Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін дамыту мен жетілдіру ерекшеліктері
2 Дүниетану сабағында оқушылардың танымдық белсенділігін дамыту мен жетілдіру әдістемесі
2.1 Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін дамыту мен жетілдіру мүмкіндіктері...
2.2 Дүниетану пәнінде оқушылардың танымдық белсенділігін жетілдіру әдістері..
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер..
Нарықтық қатынастар орныға бастаған егеменді еліміздің ертеңі – жастардың білімінің тереңдігімен өлшенеді. Білімді, жан-жақты қабілетті ұрпақ – ұлтымыздың баға жетпес қазынасы.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаев “Қазақстан-2030” атты стратегиялық жолдауында “әлемдік білім кеңістігінде толығымен кірігу білім беру жүйесін халықаралық деңгейге көтеруді талап ететінін, жоғары сатылы білімді азамат қалыптастыру” керектігі көзделінген еді [1].
Олай болса, қазіргі қоғам алдындағы негізгі міндеттерінің бірі – заман сұранысына сай оқу-ағарту, тәрбие мәселелерін сараптап, оқушыларға берілетін білім мен тәрбие сапасын көтеру, оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту, бүгінгі таңның кезек күттірмейтін келелі мәселелерінің бірі болып отыр.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында бастауыш білім берудің 2005-2015 жылға дейінгі бағдарламасына сәйкес мектептегі оқыту мен тәрбиелеу маңызы түбегейлі өзгеріп, бірінші кезекке бұрынғыдай пәндік білімдердің белгілі бір жиынтығымен қаруландыру емес, оқушының оқу үрдісі барысында танымдық іс-әрекетін дұрыс және тиімді ұйымдастыру негізінде танымдық белсенділіктерін қалыптастырып, дамытып, жан-жақты жетілген тұлға тәрбиелеу мақсаты қойылып отыр. Бұл мақсатты жүзеге асыру оқушыларды жинақылыққа, өзін-өзі дұрыс басқаруға үйретеді [2]. Білімді саналы түрде игеріп, білімін өз бетінше жетілдіру қабілетін тудырады.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаев “Қазақстан-2030” атты стратегиялық жолдауында “әлемдік білім кеңістігінде толығымен кірігу білім беру жүйесін халықаралық деңгейге көтеруді талап ететінін, жоғары сатылы білімді азамат қалыптастыру” керектігі көзделінген еді [1].
Олай болса, қазіргі қоғам алдындағы негізгі міндеттерінің бірі – заман сұранысына сай оқу-ағарту, тәрбие мәселелерін сараптап, оқушыларға берілетін білім мен тәрбие сапасын көтеру, оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту, бүгінгі таңның кезек күттірмейтін келелі мәселелерінің бірі болып отыр.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында бастауыш білім берудің 2005-2015 жылға дейінгі бағдарламасына сәйкес мектептегі оқыту мен тәрбиелеу маңызы түбегейлі өзгеріп, бірінші кезекке бұрынғыдай пәндік білімдердің белгілі бір жиынтығымен қаруландыру емес, оқушының оқу үрдісі барысында танымдық іс-әрекетін дұрыс және тиімді ұйымдастыру негізінде танымдық белсенділіктерін қалыптастырып, дамытып, жан-жақты жетілген тұлға тәрбиелеу мақсаты қойылып отыр. Бұл мақсатты жүзеге асыру оқушыларды жинақылыққа, өзін-өзі дұрыс басқаруға үйретеді [2]. Білімді саналы түрде игеріп, білімін өз бетінше жетілдіру қабілетін тудырады.
1. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы // Қазақстан мектебі. - Алматы, 2004. № 2.- 8 б.
2. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан-2030» Қазақстан халқына Жолдауы. Алматы.: «Дәуір», 1997. -32бет.
3. Леонтьев А.Н. Психология. – М., 1998. - 222 с.
4. Рубинштейн С.Л. О мышлении и путях его исследования. – М., 1958. -122 с.
5. Занков Н.В. Развивающее обучение. – М., 1999. - 89 с.
6. Эльконин Б.Д. Психологические условия развивающего обучения. Обучение и развитие иладших школьников. – Киев., 1970. – 210 с.
7. Шамова Т.И., Давыденко Т.М. // Управление образовательным процессом в адаптивной школе. — М.: Педагогический поиск, 2001.
8. Щукина Г.И. Педагогические проблемы формирования познавательных интресов учащихся. — М.: Педагогика, 1988.
9. Пидкасистый П.И. Педагогика. - М.: 2001. - 520 с.
10. Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары. - Алматы, 1978. - 225 б.
11. Республикасының «Білім туралы» Заңы // Қазақстан мұғалімі, 1998. 4.
12. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. –Алматы.: 2002.
13. Выготский Л.С. Педагогическая психология. – М., Педагогика, 1991. – 472 с.
14. Божович Л.И. Личность и ее формированте в детском возрасте: психологическое исследование. – М.: 1968. - 464 с.
15. Люблинская А.А. Бастауыш мектеп оқушыларының психологиясы жөнінде. Алматы, 1981. - 238 б.
16. Пестолоции И.В. Избранные педагогические произведения (Под. ред.М.Ф.ІІІабаева, М.: АПН РСФСР, 1961, Т.1-717 с.)
17. Брунер Дж. // Тану исихологиясы— М.: 1962.
18. Скаткин М.Н. Об усилении воспитывающей и развивающей функции учебника. // В кн. Проблемы школьного учебника. Вып.7. – М., Просвещение, 1979. – С. 88-96.
19. Харламов И.Ф. Педагогика. – М.: Высшая школа. 1999. – 512 с.
20. Данилов М.А., Есипов Б.П. Дидактика. – М., Академ. Пед. Наук РСФСР, 1957. – 158 с.
21. Лернер И.Я. Дидактические основы методов обучения. — М.: 1981.
22. Махмутов М.И. Мектепте проблемалық оқытуды ұйымдастыру. – А.: Мектеп, 1981. – 247 б.
23. Шамова Т.И. Активизация учения школьников. -М.. Педагогика, 1982. – 558с.
24. Аллаяров И.А. Оқу белсенділігінің дидактикалық негіздері. Автореф. докт. дис. – М.: 1988. – 48 б.
25. Ушинский К.Д. П едагогические сочинения. – М.: 1989. - 528 с.
26. Дистервег Ф.А. Руководство к оброзованию немецких учителей. Избр. пед. соч. –М.: Учпедгиз, 1959. -371 с.
27. Аристова Л.П. Активность учения школьника. М., 1988
28. Байтұрсынов А.. Тіл тағылымы. - Алматы, 1986. - 315 б.
29. Лемберг Р.Г. Методы обучения в школе. - Алматы, 1958. - 91 с.
30. Коменский Я.А. Великая дидактика. Изб. пед. соч., 1955.
31. Баранов С.П. Педагогика / Учебное пособие для педагогических училищ. – М. Просвещение, 1987. – 367с.
32. Герд А.Я. Избранное произведение. - М., Просвещение, 1953. – С. 91.
33. Горощенко В.П., Степанов И.А. Табиғаттанудан сабақ беру методикасы. Алматы. Мектеп, 1981.126 б.
34. Алтынсарин Ы. Қазақ балалар әдебиетінің хрестоматиясы. Құрастырған: Ш.Ахметов. - Алматы, 1989. - 85 б.
35. Аймағамбетова Қ. Бастауыш сыныптарда дүниетануды оқытудың теориялық негізі. Алматы. //Балауса баспасы. 2003. -143 б.
36. Қасабеков А.Қ., Алтаев Ж.А. Қазақ философиясының тарихына кіріспе. – Алматы: Ер-Дәулет, 1994. – 172 б.
37. Аймауытов Ж. Психология. – Алматы: Рауан, 1995. – 312 б.
38. Жұмабаев М. Педагогика. - Алматы, 1992. - 15 б.
39. Торайғыров С. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1994. – 181 б.
40. Давыдов А.А. Проблемы развивающего обучения. - М., 1986. - 239 с.
41.Лашкарева И.А. Межпредметные связи как средство совершенствования учебно-воспитательного процесса. – М.: Просвещение, 1975. – 165 с.
42. Бабанский Ю.К. Методы стимулирования учебной деятельности школьников. – М.: Изд-во Книга, 1980. – 99 с.
43. Қазақстан Республикасы Жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары. Жалпы бастауыш білім. — Алматы: РОНД, 2010. - 55 б.
44. К.Жүнісова, Аймағамбетова Қ., З.Олейник. Дүниетануды оқыту әдістемесі. Алматы. Атамұра. 1998.
45. Қожагелдиева С. Бастауыш сыныптарда дүниетануды оқыту әдістемесі. –Түркістан. 2008. -126 б.
46. Дүниетану сабағы. // Бастауыш мектеп. № 12.2008. 15 б.
47. Дүниетану сабағы. // Бастауыш мектеп. № 4. 1987. 12 б.
48. Дүниетану сабағы. // Бастауыш мектеп. № 3. 2001. 10 б.
49. Дүниетану сабағы. // Бастауыш мектеп. № 8. 2011. 4 б.
50. Дүниетану сабағы. // Қазақстан мектебі. № 10. 2013. 19 б.
2. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан-2030» Қазақстан халқына Жолдауы. Алматы.: «Дәуір», 1997. -32бет.
3. Леонтьев А.Н. Психология. – М., 1998. - 222 с.
4. Рубинштейн С.Л. О мышлении и путях его исследования. – М., 1958. -122 с.
5. Занков Н.В. Развивающее обучение. – М., 1999. - 89 с.
6. Эльконин Б.Д. Психологические условия развивающего обучения. Обучение и развитие иладших школьников. – Киев., 1970. – 210 с.
7. Шамова Т.И., Давыденко Т.М. // Управление образовательным процессом в адаптивной школе. — М.: Педагогический поиск, 2001.
8. Щукина Г.И. Педагогические проблемы формирования познавательных интресов учащихся. — М.: Педагогика, 1988.
9. Пидкасистый П.И. Педагогика. - М.: 2001. - 520 с.
10. Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары. - Алматы, 1978. - 225 б.
11. Республикасының «Білім туралы» Заңы // Қазақстан мұғалімі, 1998. 4.
12. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. –Алматы.: 2002.
13. Выготский Л.С. Педагогическая психология. – М., Педагогика, 1991. – 472 с.
14. Божович Л.И. Личность и ее формированте в детском возрасте: психологическое исследование. – М.: 1968. - 464 с.
15. Люблинская А.А. Бастауыш мектеп оқушыларының психологиясы жөнінде. Алматы, 1981. - 238 б.
16. Пестолоции И.В. Избранные педагогические произведения (Под. ред.М.Ф.ІІІабаева, М.: АПН РСФСР, 1961, Т.1-717 с.)
17. Брунер Дж. // Тану исихологиясы— М.: 1962.
18. Скаткин М.Н. Об усилении воспитывающей и развивающей функции учебника. // В кн. Проблемы школьного учебника. Вып.7. – М., Просвещение, 1979. – С. 88-96.
19. Харламов И.Ф. Педагогика. – М.: Высшая школа. 1999. – 512 с.
20. Данилов М.А., Есипов Б.П. Дидактика. – М., Академ. Пед. Наук РСФСР, 1957. – 158 с.
21. Лернер И.Я. Дидактические основы методов обучения. — М.: 1981.
22. Махмутов М.И. Мектепте проблемалық оқытуды ұйымдастыру. – А.: Мектеп, 1981. – 247 б.
23. Шамова Т.И. Активизация учения школьников. -М.. Педагогика, 1982. – 558с.
24. Аллаяров И.А. Оқу белсенділігінің дидактикалық негіздері. Автореф. докт. дис. – М.: 1988. – 48 б.
25. Ушинский К.Д. П едагогические сочинения. – М.: 1989. - 528 с.
26. Дистервег Ф.А. Руководство к оброзованию немецких учителей. Избр. пед. соч. –М.: Учпедгиз, 1959. -371 с.
27. Аристова Л.П. Активность учения школьника. М., 1988
28. Байтұрсынов А.. Тіл тағылымы. - Алматы, 1986. - 315 б.
29. Лемберг Р.Г. Методы обучения в школе. - Алматы, 1958. - 91 с.
30. Коменский Я.А. Великая дидактика. Изб. пед. соч., 1955.
31. Баранов С.П. Педагогика / Учебное пособие для педагогических училищ. – М. Просвещение, 1987. – 367с.
32. Герд А.Я. Избранное произведение. - М., Просвещение, 1953. – С. 91.
33. Горощенко В.П., Степанов И.А. Табиғаттанудан сабақ беру методикасы. Алматы. Мектеп, 1981.126 б.
34. Алтынсарин Ы. Қазақ балалар әдебиетінің хрестоматиясы. Құрастырған: Ш.Ахметов. - Алматы, 1989. - 85 б.
35. Аймағамбетова Қ. Бастауыш сыныптарда дүниетануды оқытудың теориялық негізі. Алматы. //Балауса баспасы. 2003. -143 б.
36. Қасабеков А.Қ., Алтаев Ж.А. Қазақ философиясының тарихына кіріспе. – Алматы: Ер-Дәулет, 1994. – 172 б.
37. Аймауытов Ж. Психология. – Алматы: Рауан, 1995. – 312 б.
38. Жұмабаев М. Педагогика. - Алматы, 1992. - 15 б.
39. Торайғыров С. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1994. – 181 б.
40. Давыдов А.А. Проблемы развивающего обучения. - М., 1986. - 239 с.
41.Лашкарева И.А. Межпредметные связи как средство совершенствования учебно-воспитательного процесса. – М.: Просвещение, 1975. – 165 с.
42. Бабанский Ю.К. Методы стимулирования учебной деятельности школьников. – М.: Изд-во Книга, 1980. – 99 с.
43. Қазақстан Республикасы Жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттары. Жалпы бастауыш білім. — Алматы: РОНД, 2010. - 55 б.
44. К.Жүнісова, Аймағамбетова Қ., З.Олейник. Дүниетануды оқыту әдістемесі. Алматы. Атамұра. 1998.
45. Қожагелдиева С. Бастауыш сыныптарда дүниетануды оқыту әдістемесі. –Түркістан. 2008. -126 б.
46. Дүниетану сабағы. // Бастауыш мектеп. № 12.2008. 15 б.
47. Дүниетану сабағы. // Бастауыш мектеп. № 4. 1987. 12 б.
48. Дүниетану сабағы. // Бастауыш мектеп. № 3. 2001. 10 б.
49. Дүниетану сабағы. // Бастауыш мектеп. № 8. 2011. 4 б.
50. Дүниетану сабағы. // Қазақстан мектебі. № 10. 2013. 19 б.
Ф-ОБ-001033
Мазмұны
Нормативтік 3
сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Қысқартулар мен 5
белгілеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
1 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін жетілдірудің
теориялық мәселелері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының оқу жұмысын ұйымдастырудың
педагогикалық-психологиялық 10
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін
дамыту мен жетілдіру ерекшеліктері 20
2 Дүниетану сабағында оқушылардың танымдық белсенділігін дамыту мен
жетілдіру әдістемесі
2.1 Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін
дамыту мен жетілдіру 39
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
2.2 Дүниетану пәнінде оқушылардың танымдық белсенділігін жетілдіру
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Пайдаланылған 69
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
Ф-ОБ-001033
Нормативтік сілтемелер
Бұл дипломдық жұмыста келесі нормативтік сілтемелер көрсетілген:
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
Тұжырымдамасының мақсаты.
Назарбаев Н. Қазақстан - 2030 - Алматы: Білім, 1997. -256 б.
Дүниетану: 1-4-сыныпқа арналған оқулық К.Жүнісова, Ә.Бірмағамбетова,
Қ.Аймағамбетова, Н.Нұғыманов, Қ.Жүкешов - Алматы, Атамұра, 2010. – 174 б.
Қазақстан Республикасы Жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандарттары. Жалпы бастауыш білім. — Алматы: РОНД, 2010. - 55
б.
Ф-ОБ-001033
Анықтамалар
Таным – филисофиялық ұғым, “айналадағы материалдық шындықтың адам
санасында бенеленуі”. Қоршаған дүние обьективті түрде өмір сүретін
болғандықтан, оның заттары мен құбылыстары санадай бейнеленеді. Көру,
сезіну түйсіну арқылы сезім мүшелерімізге материалдық заттар әсер етеді де,
біз оларды қабылдаймыз. Қабылданған дүниені танып білеміз. Сезім арқылы
таныған дүниені ғылыми біліммен байланыстырғанда ғана білім қалыптасады.
Қабылдау барысында сыртқы сезім мен ішкі сезімдер бірге отырып, танымды
нақтылай түседі. Сезінуді ойлау процесі құптау арқылы танымның логикалық
формасы дамыды.
Философия тұрғысынан: “айналадағы материалдықтың адам санасында
бейнеленуі немесе таным – ойдың білмеуден білуге қарай дәл емес,
білуден неғұрлым толық білуге қарай ұмтылатын ой-өрісінің күрделі
үрдісі” - деген анықтама береді.
Белсенділік - адамның өз бетінше әрекет етуге дайын болуға
ұмтылысынан, алға қойылған мақсаттарға жету үшін оңтайлы жолдарды таңдай
білуден көрініс табатын жеке тұлғаның сипаты ретінде айқындалады.
Қызығу - тану қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында тұлға оның жолдары
мен тәсілдерін іздестіреді. Қызығу белгілі бағытталған және бір жерге
шоғырланған ойда туындайды, анық бір іскерлік түріне ынтадан туындайды.
Егер қажеттілік пәнді меңгеруге ынталандырса, қызығушылық бастапқы этапқа,
онымен танысуға бағытталады.
Оқу - оқыту процесіндегі оқушылардың іс-әрекеті. Оқыту процесінің
логикасына оның процесі - танымдық іс-әрекетінің кезеңдері кіреді.
Танымдық белсенділік – оқушының оқуға, білуге деген ынта ықыласының,
құштарлығының ерекше көрінісі.
Белгілеулер мен қысқартулар
АПН – академия педагогических наук
РСФСР – Российская Советская Федеративная Социалистическая Республика.
СССР – Союз Советских Социалистических Республик
Избр. пед. соч. – избрание педагогических сочинении
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Нарықтық қатынастар орныға бастаған
егеменді еліміздің ертеңі – жастардың білімінің тереңдігімен өлшенеді.
Білімді, жан-жақты қабілетті ұрпақ – ұлтымыздың баға жетпес қазынасы.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаев “Қазақстан-2030” атты
стратегиялық жолдауында “әлемдік білім кеңістігінде толығымен кірігу білім
беру жүйесін халықаралық деңгейге көтеруді талап ететінін, жоғары сатылы
білімді азамат қалыптастыру” керектігі көзделінген еді [1].
Олай болса, қазіргі қоғам алдындағы негізгі міндеттерінің бірі –
заман сұранысына сай оқу-ағарту, тәрбие мәселелерін сараптап, оқушыларға
берілетін білім мен тәрбие сапасын көтеру, оқушылардың танымдық
қызығушылығын дамыту, бүгінгі таңның кезек күттірмейтін келелі
мәселелерінің бірі болып отыр.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында бастауыш білім берудің
2005-2015 жылға дейінгі бағдарламасына сәйкес мектептегі оқыту мен
тәрбиелеу маңызы түбегейлі өзгеріп, бірінші кезекке бұрынғыдай пәндік
білімдердің белгілі бір жиынтығымен қаруландыру емес, оқушының оқу
үрдісі барысында танымдық іс-әрекетін дұрыс және тиімді ұйымдастыру
негізінде танымдық белсенділіктерін қалыптастырып, дамытып, жан-жақты
жетілген тұлға тәрбиелеу мақсаты қойылып отыр. Бұл мақсатты жүзеге асыру
оқушыларды жинақылыққа, өзін-өзі дұрыс басқаруға үйретеді [2]. Білімді
саналы түрде игеріп, білімін өз бетінше жетілдіру қабілетін тудырады.
Осыдан келіп оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру жолында
олардың әр пәнге қызығуын, өздігінен білім алу, даму дағдыларын
қалыптастыру, ізденімпаздыққа шығармашылыққа тәрбиелеу әр мектептің, әр
мұғалімнің міндеті.
Нарықтық қатынастар орныға бастаған егеменді еліміздің ертеңі –
жастардың білімінің тереңдігімен өлшенеді. Білімді, жан-жақты қабілетті
ұрпақ – ұлтымыздың баға жетпес қазынасы.
Олай болса, қазіргі қоғам алдындағы негізгі міндеттерінің бірі – заман
сұранысына сай оқу-ағарту, тәрбие мәселелерін сараптап, оқушыларға
берілетін білім мен тәрбие сапасын көтеру, оқушылардың танымдық
қызығушылығын дамыту, бүгінгі таңның кезек күттірмейтін келелі
мәселелерінің бірі болып отыр.
Оқушылардың танымдық процесін тиімді етіп ұйымдастыру арқылы оқу
белсенділігін арттыру және танымдық қызығушылығын арттыруды психологиялық
тұрғыдан А.Н.Леонтьев [3], С.Л.Рубинштейн [4], Л.В.Занков [5],
Л.В.Эльконин [6], т.б. ғалымдар қарастырса, педагогикалық тұрғыдан
Т.Н.Шамова [7], Г.И.Щукина [8], П.И.Пидкасистый [9] т.б. болса, отандық
ғалымдардан Т.С.Сабыров [10], т.б. ғалымдар зерттеп, жеке пәндерді оқытуға
байланысты жұмыстарды ұйымдастырудың ерекшеліктерін анықтауға үлес қосты.
Мәселен Т.Н.Шамова тұлғаның оқыту сипатына, мазмұнына, таным мақсатына
еріктік-күш жігерін жұмсау іс-әрекет сапасын қарастырған.
Қазақстан Республикасының “Білім туралы” Заңының 11-бабында білім
берудегі басты міндет ретінде жеке тұлғаның шығармашылық және рухани
мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының негіздерін
қалыптастыру, жеке тұлғаның дамуына жағдай жасай отырып, олардың ақыл-ойы
мен зердесін байыту, сондай-ақ, әлемдік және отандық мәдениет
жетістіктеріне үйрету атап көрсетілген [11].
Демек, ғылыми дүниетанымға жаңа көзбен қарап, жастарымыз дара тұлға
ретінде қалыптасуына бет бұруымыз – заман талабымен үндес қадам.
Мектеп оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселесіне
педагог-психологтардың, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған.
Зерттеулерде танымдық белсенділік туралы әр түрлі пікірлер бар. Біреулері
танымдылық белсенділікті іс-әрекет ретінде қарастырса, екіншілері
жеке тұлғаның ерекше қасиеті ретінде түсіндіреді.
Мектеп оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселесіне
педагогтардың, психологтардың, әдіскерлердің көптеген еңбектері
арналған. Зерттеулерде танымдық белсенділік туралы әр түрлі пікірлер
айтылған. Біреулер танымдық белсенділікті іс-әрекет ретінде қарастырса,
екіншілері жеке тұлғаның ерекше қасиеті ретінде түсіндіреді.
Ал педагогика тұрғысынан Р.Қоянбаев былай тұжырымдайды: ”Таным -
обективті шындықтың адамның ойында бейнелейтін және қайта жаңғыртатын
қоғамдық іс-әрекет барысы” [12].
Тұлғаны дамытудағы танымдық белсенділіктің рөлі Л.С.Выготскийдің [13],
Л.И.Божовичтің [14], А.А.Люблинская [15], И.В.Пестолоцци [16],
Дж.Брунердің [17] ғалымдарының жұмыстарында қаралған. Олар білімге деген
позитивтік қарым-қатынас пен оқушылардың танымдық белсенділігінің
арасындағы тікелей байланысты орнатады және берілген процестің теориялық
негіздерін береді.
Оқу іс-әрекетінің жақсы жолға қойылуы біздің ойымызша тек қана нақты
бір білім мен тәжірибелердің игерілуімен ғана байланысты емес, соның
мақсаттары мен тапсырмаларына сай келетін себептер мен бастамалар жүйесінде
екендігінде. Ең бастысы бала тек оқи алатын емес, оқығысы келетін болу
керек.
Білім беру мен тәрбиелеудегі танымдық іс-әрекет туралы сөз еткенде,
оқушылардың білім меңгеру үдерісіндегі танымдық жүйелерінің пайда болу,
даму және қалыптасу ерекшеліктерін ескергеніміз жөн. Дүниетану пәні
оқушылардың рухани әлемін байытып, дүниетанымын қалыптастырады. Жас
жеткіншекті өмірге, айналасына, қоршаған орта, табиғат көрінісіне
үңілдіріп, ой-өрісін кеңейтуге әсері мол. Дүниетану пәнін оқыту, үйрету
мұғалімдерден үлкен шеберлікті, әрі сабаққа мұқият даярлықты талап етеді.
Ғалымдардың тұжырымдамаларын жинақтай келе белсенділік - адамның өз
бетінше әрекет етуге дайын болуға ұмтылысынан, алға қойылған мақсаттарға
жету үшін оңтайлы жолдарды таңдай білуден көрініс табатын жеке тұлғаның
сипаты ретінде айқындалады.
Оқушылардың белсенділігін арттыру үшін мұғалім сол пәнге жан-жақты
жетіктігін аңғартып, шәкірті меңгере алмайтын мәселеде басшылық жасағаны
жөн. Оқушының өзіндік ойлауға ынтасы болмаса, ол сол материалды жан-жақты
меңгере алмайды. Оқу еңбегінің қиындығына төзімділік танытқан оқушы ғана
өзіндік белсенділігін дамыта алады. Оқушы бойында бір нәрсені танып білуге
деген немесе танымын, ой-өрісін кеңейтетін материлдарды игеруге деген
қабілеті болған жағдайда ғана танымдық іс-әрекетке оң көзқарасы
қалыптасады, қызығушылығы оянып, дамиды. Танымдық белсенділік жеке
адамның орнықты қажеттілігіне, мінезіне айналуы үшін осы ғылыми
негіздердің іргетасын мұғалім қалайды.
Соңғы кезде оқушының танымдық, ізденімпаздық қабілеттерін арттыруға көп
көңіл бөлініп отыр. Көптеген әдістемелік еңбектер де бар. Оқушының танымдық
қабілетін арттыру жөнінде ғалым-педагогтар әртүрлі көзқарас ұстанады.
Мысалы: ғалым-педагог Л.Занков: ”Оқыту - оқушының жалпы рухани дамуын
қамтамаыз етуі керек” – десе [5,27б.], көрнекті психолог Л.Выготский:
”Жақсы оқыту деп - баланың дамуынан ілгері жүретін, оны жетекке алатын
оқытуды айтатынын ”- тұжырымдайды және оқу - баланың өзінің танымдық
белсенділігі екенін анықтайды [13,61б.].
Сондықтан дүниетану пәні сабақтарында оқушылардың танымдық
белсенділігін арттыруда бүгінгі мектеп оқушыларына жан-жақты білім беруде
бүгінге дейін өтіліп келе жатқан пәндердің бірі болғанымен оқушылардың
сабаққа деген қызығушылықтарын арттыру мақсатында әдістемелік құралдардың
көптеп болғаны дұрыс дер едім. Біз айтып отырған талаптардың орындалмауынан
бүгінгі күні біршама қарама-қайшылықтар туындайды. Біз жазып отырған
дипломдық жұмыстың тақырыбы осы мәселелердің шешімін табу мақсатында
“Дүниетану сабағында бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін
дамыту мен жетілдіру” деп таңдап алуға себепші болды.
Зерттеудің мақсаты:
Бастауыш сынып оқушыларының дүниетану пәні сабағында танымдық
белсенділігін дамытуда психологиялық-педагогикалық ерекшіліктерін анықтау.
Зерттеу нысаны: Бастауыш сыныптағы оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: Бастауыш сыныптағы оқушылардың дүниетану сабағы.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық ерекшеліктеріне және осы
мәселені зерттеген педагог, ғалымдардың еңбектеріне талдау жасау.
- Дүниетану сабағында бастауыш сынып оқушыларының танымдық
белсенділігін дамытуда оқытудың әдіс-тәсілдеріне талдау жасау.
Зерттеу әдістері: Талдау, жинақтау, іздену, бақылау, оқушы жұмысын
зерттеу, т.б.
Зерттеу теориялық қолданымы. Оқыту үрдісі барысында танымдық
белсенділікті дамытуға әсер ететін факторларды қолдану.
Зерттеу практикалық маңыздылығы:
Баланың іс-әрекеті барысындағы танымдық белсенділік.
Диплом жұмысының құрылысы:
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бастауыш сынып оқушыларының оқу жұмысын ұйымдастырудың педагогикалық-
психологиялық ерекшеліктері атты бөлімінде бастауыш мектеп жасындағы
оқушылардың танымдық белсенділігін дамытудың педагогикалық, психологиялық
ерекшеліктерін және танымдық белсенділік туралы және ұғым, оның мәні, білім
мазмұны қарастырылды.
Дүниетану пәнініде оқушылардың танымдық белсенділігін жетілдіру
әдістері атты бөлімінде оқушылардың танымдық белсенділігін дамытудың
мүмкіндіктері мен әдіс-тәсілдері қарастырылған.
Диплом жұмысының қорытынды бөлімінде белгіленген тақырып бойынша
жүргізілген зерттеулер тұжырымдалды. Соңғы бөлімде пайдаланылған әдебиеттер
тізімі көрсетілді.
1. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін дамытудың теориялық
мәселелері
1.1 Бастауыш мектеп оқушыларының оқу жұмысын ұйымдастырудың педагогикалық-
психологиялық ерекшеліктері
Заман алға жылжып, қоғам өзгерген сайын жаңа мазмұнды оқу жүйесін
қалыптастыру өмір талабы.
Бүгінгі заман талабына сай оқу бағдарламалары мен оқулықтары, оқытудың
негізгі мәні, адам тәрбиесі жеке тұлға ретінде дамуы мен тәрбиеленуіне
тікелей ықпалы тиетін жаңаша көзқарастарды батыл енгізуде. Қазақстан
Республикасының Білім туралы заңында (1997 жылы маусым), Білім беру
жүйесінің басты мақсаты ұлттық және жалпы адамзаттық мәдени құндылықтар
негізінде жеке тұлғаның қалыптасуына қажетті жағдай жасау- деп айқын
көрсетілген жастарға білім мен тәрбие берудің негізі болып саналатын жалпы
білім беретін мектептердің педагогикалық процесін жақсарту бірінші
кезектегі мәселе болса, бастауыш мектеп негіздің негізі түп қазығы.
Бастауыш сыныптағы әр балаға неке тұлға ретінде қарап, оның өзіне тән
санасы, еркі, өзінің әрекет жасай алатын ортасы бар екенін ескере отырып,
оқушының білімге, ғылымға деген ынтасын арттыру, олардың ақыл-ой
қабілетін, диалектикалық дүниетанымсын, өмірлік мақсаты мүддесін
айқындауға, жеке басының қасиеттерін дамытыпоны қоғам талабына сай іске
асыруға көмектесу оқу үрдісінің жемісі болып табылады.
Оқу үрдісі бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеті нәтижесінде
жүзеге асады, ал танымдық әрекеті негізінде оқушыларда танымдық белсенділік
қалыптасады. Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің қазіргі даму кезеңіндегі
қлғамның түрлі реформаларының құрылуы мен тұлғаның белсенділігінің
жоғарылауы арасында байланыс айқындала түсуде.осыған байланысты
оқушыларының танымдық әрекетін белсенділендіру, оны тиімді басқару және
дамыту, әдістемелік, ұйымдастырушылық және моральдік-психологиялық тұрғыдан
қамтамасыз ету күрделі педагогикалық мәселе ғана емес, маңызды әлеуметтік
міндет болып табылады.
Танымдылық белсенділік адамға өте маңызды және күрделі құрылым ретінде
өзінің психологиялық анықтамаларында көптеген тұжырымдамаларға ие. Мектеп
оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселесіне педагогтардың,
психологтардың, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған. Бұл проблеманың
кейбір қырлары тамыры тереңге бойлайтын көне замандардан бастау алатыны
жөнінде айта кеткен ләзім. Сократтың өзі-ақ оқыту процесінде оқушылардың
танымдық белсенділігін арнайы басқарып отырудың қажеттігі туралы айтып
еткен болатын. Кейіннен бұл идеялар ежелгі Рим философтарының еңбектерінде
сонан кейін А.Я.Коменскийдің, И.Г.Песталоццидің, А.Дистервегтің т.б.
зерттеулерінде де бұл проблемаға айтарлықтай көңіл бөлінді.
Білімді белсендіру мәселесіне байланысты әр еңбектерде таным
белсенділігіне анықтама беріледі, оның құрамды белгілері бөлшектеніп
мазмұны мен көмегі анықталынады. Таным белсенділігінің мәселесі –
педагогикалық зерттеулердің терең негізі екенін атап көрсету керек. Оның
зерттеуіне маңызды үлес қосқандар: М.Н.Скаткин [18], И.Ф.Харламов [19],
М.А.Данилов [20], И.Л.Лернер [21], М.И.Махмудов [22], Т.И.Шамова [23] және
тағы басқа.
Қазіргі таңда таным белсенділігін арттыру мәселесінің дамуына қазақтың
белгілі педагогтары Р.Қоянбаев, Ж.Қоянбаев, Т.Сабыров, И.Нұғыманов, т.б.
белсенділіктің алатын орны ерекше екенін атап көрсетіп отыр.
Таным теориясы – айналадағы қоршаған дүниенің адам санасында
бейнеленуін, танымның жалпы шарттары мен мүмкіндігін, білімнің шындыққа
қатынасын, қоғамдық тәжірибе негізінде іске асатын таным үрдісінің
заңдылықтарын, оның негізгі түрлерін, әдістерін, жорамалдары мен
теорияларды құру және дамытудың жолдарын зерттейтін психология ғылымының
саласы.
Білімнің қалыптасып дамуының жалпы шарттары философияның негізгі
мәселесі – рухтың материяға сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан зерттейтін
ілім – таным теориясы деп аталады.
Таным теориясының басқа ғылыми теориядан түбірлі айырмашылығы бар. Ол
білімнің қалыптасуы мен негізделуінің жалпы ұстанымдарын, оның
ақиқаттылығының жалпы шарттарын, объективтік қатынастарды қалыптастыру.
Сонықтан Аристотель сыртқы дүние заттары алғашқы, ал олар туралы білім
соңғы деді. Адам танымы сыртқы дүние заттары туғызатын түйсіктен басталады,
танымның негізі сезімдік қабылдау деп түсінді.
Қазіргі таңда адамның дүниені тани білу ауқымын тіпті күшейте, кеңейте
түсу талабы болып отыр.
Философиялық ұғымда “дүниеге көзқарас дегеніміз – айнала қоршаған орта,
бүкіл әлем, тұтас дүние туралы, ондағы адамның орнына, тіршіліктің мән
мағынасы туралы көзқарастардың, пікірлері мен түсініктердің жүйеленген
жиынтығы”. Осы философиялық қағида дүние тану көзқарасының түп нұсқасы
ретінде оның қалыптасу жолын көрсетеді.
Философия көзқарастың қалыптасуның теориялық мәселелерінің айналыса,
оның дидактикалық жағымен педагогика ғылымы айналысады. Дүниеге көзқарас
қоршаған ортамен, қоғамдық өмірмен, тіршілікпен байланысты туатын болса, ол
үнемі дамуда болатыны заңды.
Оқушы ақпаратты іс-әрекет тәсілімен бағалау өлшемдерін қамтитын
қоғамдық және жеке адам игерген ұжымдық тәжірибені фрагменті жөнінде
мұғалімнің беретін білімі мен шектеліп қана қоймай, оны ары қарай өз
бетінше белсенді танымдық іс-әрекеті нәтижесінде игеруі тиіс. Осыдан келе
оқушылардың танымдық белсенділігін дамытуды арнайы ұйымдастыру – оқу
прорцесін ойдағыдай ұйымдастырудыңі негізгі шарты болып табылады. Оны
жүзеге асыру мектепте оқушылардың танымдық белсенділігін ынталандыруға
септігін тигізетін оқу процесін ұйымдастырудың тәсілдерін, әдістері мен
нысандарын іздестіруге өзекті сипат береді.
Бүгінгі күн оқу пәнінің мазмұнын оқыту мен тәрбиелеудің әдіс тәсілдерін
одан әрі жетілдіруді, олармен байланысын нығайтуды міндеттеп отыр. Бұл
міндет сабақ барысында тиімді әдіс-тәсілдерді кеңінен қолдануға жетелейді.
Уақыт ағымы, ұстаздар қауымына жаңа міндеттер, ауқымды талаптар қойып отыр.
Яғни, бүгінгі күн мұғалімдерінің алдында тұрған ең басты міндет –
оқушылардың сабаққа деген белсенділігін арттыра білу.
Тәуелсіз мемлекетіміздің ертеңі ұрпақтың рухани байлығы, саналы ұлттық
ойлау қабілетімен біліміне, іскерлігіне байланысты.
Осы орайды егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге
жету үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әртүрлі әдіс-тәсілдерін
қолдана отырып, терең білімді, ізденімпаз, барлық іс әрекеттерінде
шығармашылық бағыт ұстанатын сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке
тұлға тәрбиелеу ісіне ерекше мән берілуде. Қазіргі таңда жалпы білім
беретін мектептердің дамуында оң өзгерістер байқалады. Оқыту мазмұны
жаңарып, жаңа типті орындар көбеюде. Мұнда бала табиғатынана берілген тума
қасиеттерінің қоғамдық саяси әлеуметтік жағдай, іс әрекетпен қарым-қатынас
сияқты негізгі күштердің өзара ұтымды байланысы арқылы саналы азаматтың
көзқарасының қалыптасуына мүмкіндік береді.
Жалпы орта білім беру жүйесінің іргетасы бастауыш білім берудегі
қаланатыны белгілі.
Бастауыш мектеп- өскелең ұрпаққа білім берудің бастамасы. Қазіргі қоғам
талаптарының өзгеруіне байланысты еліміздің көрейіп өркендеуіне, ел талап
тілектерінің бетбұрыстарына байланысты жаңа ұрпақтың психологиясыда
айтарлықтай өзгерістерге ұшырап, оны неғұрлым өмір талабына қарай өрістету
міндеттері қойылды.
Еліміздің егемендігі мен тіліміздің тәуелсіздігі де өскелең ұрпаққа
жаңа талаптар қояды. Бала психологиясын жан-жақты зерттеп оны терең білу,
оның даралық ерекшеліктерімен үнемі санасып отыру мектеп пен мұғалімдерге
жауапты да құрметті міндеттер жүктейді. Сондықтан да бірінші кезекте,
бастауыш сынып мұғалімдері алдына педагогикалық ғылым теориясы және оқыту
әдістері негіздерін жан-жақты меңгерумен қатар әр жастағы балдырғадардың
жасына сәйкес әрі жекелей физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерін,
сондай-ақ жас адамның қалыптасуындағы психологиялық заңдылықтарды терең
білу міндеті қойылды.
Әр оқушының өзіне ғана тән мінез-құлық, тәртіп, ерік, жігер, эмоциялық
сезім, танымдық қызмет ерекшеліктері болады. соған сәйкес жеке адамның
қалыптасуындағы психологиялық заңдылықтар жөнінде терең түсінікке, білімге
негізделген жекелей қарым-қатынас жүзеге асырылуы тиіс. Бұл мұғалімнен
шәкірттерінің жекелей қаситтерін айқын ажырата білетін психолог ұстаз
болуды талап етеді. Бұл оған оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыруда оқушылардың
әрқайсысының өзіндік ерекшеліктерін есепке алуға мүмкіндік береді.
Мұғалім өзінің күнделікті қызметінде бұл міндетті ойдағыдай шешкен
жағдайда оқу-тәрбие жұмысын бүгінгі талапқа сәйкес шұғыл жақсартуға берік
негіз қаланады. Сондықтан да қазіргі таңда әр мұғалім бұрыннан қалыптасқан
ұстаздық әдістемелік мүмкіндіктерін қанағат тұтумен шектелмей, өз бетімен
теориялық білім деңгейін көтеруге, әсіресе педагогикалық психология және
физиология ғылымы саласындағы жетістіктерінен жан-жақты қарулануға батыл
бет бұрыс жасалуы қажет.
Педагогика баланың дамуын өте нәзік, күрделі диалектикалық процесс деп
қарастырады. Даму процесстерінің қозғаушы күштері - ішкі қайшылық күресі.
Даму процесінің сан өзгерістері сапа өзгерістеріне ауысып отырады. Мысалы,
баланың даму процесінде мынадай заңдылықтарды байқауға болады. Алғашқы
кезеңде бала тілінің дамуы, оның түсіне білуіне және сөйлеу кезінде бала
тілінің дамуы сөздік қорына байланысты. Әрине, тілдің дамуы осымен аяқталып
қоймайды, ол жетіле түседі. Сексеннен астам сөздерді меңгергеннен кейін
баланың айналадағы адамдарымен қарым-қатынасы кеңейіп, олардың сұрақтарымен
сөздеріне түсіне байстайды. Баланың ойлау, сөйлеу, сезім сияқты психикалық
процестерінде бірте-бірте өзгерістер пайда болады. осының нәтижесінда
баланың ақыл ойы дамуының кезеңіне көшеді.
Даму - әр уақытта бірыңғай тұтас процесс. Оның кейбір ерекшеліктерін
атап көрсетуге болады. Организмнің дамуы ең алдымен мүшелердің өсіп
жетілуіне байланысты. Ал, әртүрлі мүшелер бірқалыпты өсіп жетілмейді.
Өйткені, организмнің өсу қарқыны тұрақты емес. Сондықтан өсудің тездей
кезеңдерін баяулау кезеңдерінен кейін немесе керісінше байқалып отырады.
Баланың жоғарғы нерв қызметінің дамуы бас миының үлкен жарты шарлары
қабығының талдау және синтездеу қызметінің жетілуіне байланысты. Ми
қабығының талдау және синтездеу әрекеті қабылдау естің, қиялмен ойлаудың
т.б. негізгі механизмі болады. Осы нерв процестері арқылы бала өзінің мінез-
құлқы мен қылығын табиғи және әлеуметтік ортамен сәйкестендіру жолдарын
іздетіреді. Жеке адаммен ортаның қатынасын реттеуде екінші сигналдық
система зор рөл атқарады.
Жоғарғы нерв қызметі екі сигналдық системаға байланысты. И.П.Павловтың
айтуы бойынша тері, көз, құлаұ т.б. сезу мүшелері арқылы түйсіну қабылдау
елестету жануарлар мен адамға ортақ бірінші сигналдық системаға жатады.
Заттар мен құбылыстарда тікелей алынатын сигналдарды алмастыратын сөз.
Сондықтан И.П.Павлов сөзді сигналдардың сигналы деп атады. Екінші сигналдық
система ойлау мен сөйлеудің фмзиологиялық негізі. Сонымен екінші сигналдық
система бірінші системамен өзара әрекеттесіп, ойау іс әрекеті және бақылау
мен ес және сезімнің тікелей байланысты қызметтердің де физиологиялық
негізі болады.
Бала организмі мен нерв жүйесінің даму негізінде оның психикалық
қызметінің (түйісіп, қабылдау, ес, қиял, ойлау, тіл, зейін, сезім т.б.)
дамуы жетіле түседі. Психикалық қызметінің негізгі механизмі мидың үлкен
жарты шарлар қабығының әрекеті болады. Психиканы объективтік шындықтың
біздің нерв жүйемізде бейнеленуі болад дейміз. Баланың әрбір даму кезеңінде
жас ерекшеліктің алатын орны ерекше.
Жас ерекшелік психологиясы – адам психикасының жас ерекшелігі
динамикасын, даму үстіндегі адамның психикалық процестерімен психологиялық
қасиеттерінің онтогенезі. Жас ерекшелік психологиясы психикалық
процестердің жас ерекшеліктерін, білміді игерудің жасқа лайық
мүмкіндіктерін, жеке адамның дамуының жетекші факторларын т.б. зерттейді.
Педагогикалық–психологиялық оқыту процестерінің басқарудың психологиялық
мәселелерін, танымдық процестерін қалыптасуын зерттейді, оқыту процесіндегі
ақыл ойдың тиімді дамуының шарттарын анықтайды. Мұғаліммен оқушылардың
арасындағы қарым-қатынастарын, сондай-ақ оқушылардың өзара қарым-
қатынастарын қарастырады.
Жасына немесе жас шамасына қарай даму, адамның психикалық даму
табиғатын түсінудегі жалпы қарым-қатынасқа байланысты болады. әрбір жас
шағы психикалық дамудың ерекше сапалы кезеңі болып табылады және бала
дамуының осы кезеңдегі оның жеке басының өзіндік құрылымының жиынтығы
құрастыратын көптеген өзгерістерімен сипатталады.
Л.С.Выготский жас шағы дамуының белгілі бір дәуірі немесе сатысы,
дамудың белгілі, бір шама тұйық кезеңі деп қарады, оның маңызды дамуының
жалпы циклінде алатын орны мен және дамудың жалпы заңдарының одан әр кез
өзіндік көрініс табумен анықталады [13,22 б.]. Бір жас сатысынан екіншісіне
өтуде бұрыңғы кезедерде болмаған жаңа құрылымдар пайда болады және даму
барсының өзі қайта құрылып, өзгеріп отырады.
Баланың жас ерекшеліктері көптеген жиынтығымен анықталады. Бұл әр
балаға оның өмірінің осы кезңінде қойылатын талаптар жүйесі әрі айналасын-
дағылармен қарым-қатынастарының мәнісі, әрі ол игеретін біліммен іс-
әрекеттер типі, әрі осы білімдерді игеру тәсілдері. Жас шағына тән
ерекшеліктерді анықтайтын жағдайлардың жиынтыған баланың дене дамуының
түрлі жақтарының ерекшеліктері де енеді.
Жас шағы ерекшеліктерін анықтайтын сыртқы жағдайлар балаға тіелей әсер
етпейді. Ортаның қайсы бір элементтерінің қандай да бірі бұрын дамыған
қандай бір психологиялық қасиеттер арқылы өтетініне байланысты әр балаға
объективті түрліше әсер етеді. Осы сыртқы және ішкі жғдайлардың жиынтығы
жастың өзіне тән ерешеліктерін анықтайды да ал олардың арасындағы қарым
қатынас өзгеріс келесі жас кезеңдеріне көшудің қажеттілігімен
ерекшеліктеріне сабақтас келеді. Жас шағы балаға оның дамуының сол кезеңде
қойылатын тіршілік жағдайларының ерекшеліктерімен, оның айналасындағылармен
қарым қатынас ерекшеліктерімен, баланың жеке басының психологиялық құрылымы
дамуының деңгейімен, білім мен ойлауының даму дәрежесімен, белгілі бір
физиолгиялық ерекшеліктерімен жиынтығымен сипатталады.
Жас кезеңін айналасындағылармен қарым қатынас жсаудың даму деңгейі
бөлімдердің, тәсілдердің қабілеттердің даму деңгейі арасындағы байланыс
анықтайды. Д.Б.Элькониннің көрсеткеніндей, даму процесінің осы екі түрліше
жақтарының арасындағы өзгеріс келесі жас кезеңдеріне өтудің өте маңызды
ішкі негізін құрайды [6,45 б.]. Мысалы, баланың ерте сәбилік шағында
сыртқы болмыспен байланысы оның үлкендерге қарым-қатынасы арқылы
дәнекерленеді.
Нақ осындай қарым-қатынастар жүйесі негізінде бала белгілі бір
дағдыларды игереді, онда қарапайым дәрежедегі ұғымдар қалыптасады,
үлендермен қарым-қатынас жасау тәсілдері, дүниетанымы кеңейеді. Осының бәрі
баланың дербес әрекеттер жасау мүмкіндігінің кеңеюіне демек
айналасындағылармен қарым-қатынас жасау тәсілдерінің өзгеруіне негіз
болады. Ал соңғысы өз кезегінде психикалық дамудың онан арғы барысының
жағдайларын өзгертеді.
Баланың бұрынғы даму жетістіктері мен тіршіік жағдайларын өзгерту
жимынтығы оның айналасындағылармен өзара қарым қатынасының мазмұны мен
тәсілдерін, үлкендердің оған деген қарым-қатынас формаларын өзгертуге әкеп
соқтыратын осыған ұқсас жағдай жеткіншек шақта пайда болады. Дамудың
дағдарыс кезеңдері деп аталатын кезеңдер тәрбие жұмысында өзгерген қарым-
қатынастар ескерілмей, қалыптасқан және айналасындғылармен өзара қарым-
қатынас жасаудың алдыңғы кезеңіне тән тәсілдер мен осы кезең барысында
дами бастаған балалар мүмкіндіктері арасындағы үйлесіміділік бұзылған
жағдайда пайда болады.
Педагогикалық жұмыста балаларда жас ерекшеліктерімен қоса, бір жас
тобындағы балалардың өзінде елеулі айырмашылығы болатынын олардың дара
ерекшеліктерін де ескеріп отыру қажет. Жеті жасар балалардан Мектепке
барғым келеді, оқығым келеді дегенді біз барған сайын естіп жүрміз.
Алайда, мектеп жасына дейінгі балалардың өмірін өзгертуге талпынысы – мұның
өзі оқу қызметінің әзірге салдары бола алмайды. Оларды тартатын оқудың өзі
емес, оның нәтижесі. Осынау шеберліктер мен дағдыларды игеру үшін ғана күш-
жігер жұмылдыруға тура келетіндігінен ұғымы жоқ бола тұрса да олардың оқи,
жаза білгісі келеді де, жеті жастағы бала мектеп оқушысына айналады.
Бұл бала өз бойында мектеп жасына дейінгі балалық шақтың белгілерін
оқушының ерекшеліктерімен ұштастыратын өтпелі кезең.
Бұл белгілер оның мінез құлқында, санасында күрделі, ал кейде
қайшылықты үйлесім түрде қатар жүреді.
Кез келген өтпелі күй сияқты бұл шақ көзі ашылмаған даму
мүмкіндіктеріне бай, оларды дер кезінде байқап, қолдап отыру маңызды.
Адамның көптеген психикалық қасиеттерінің негіздері тап осы бастауыш мектеп
жасында қалыптасады және әдетке айналады. Сондықтан ғалымдардың ерекше
назары қазіргі бастауыш сынып оқушыларын дамытудың резервтерді пайдалану
балаларды одан арғы оқу және еңбек қызметіне неғұрлым табысты дайынауға
мүмкіндк береді.
Бастауыш сынып оқушыларының анатомиялық, физиологиялық ерекшеліктері.
Бастауыш мектеп кезеңіне 7-10 жас аралығындағы балалар жатады. Бұл жаста
дененің барлық органдары мен талшықтарында елеулі өзгерістер болады.
Мысалы, омыртқаның барлық мойын, арқа бел бүгілістері дамиды. Әйтсе де
скелеттің қатаюы әліде аяқталмайды, оның аса иілгіштігі мен ширақтылығы да
осыдан, бұл дұрыс дене тәрбиесін беру және спорттың көптеген түрімен
айналысу үшін елеулі мүмкіндіктер де ашады, сондай-ақ теріс зардаптарға да
әкеліп соғуы мүмкін. Бастауыш сынып оқушысы отыратын орындарының көлемінің
сай болуы, орындық пен партаға отырғызу бала денесінің, тұлғасының қалыпты
дамуының аса маңызды шарты, оның кейінгі бүкіл жұмыс қабілеттілігінің
шартты екендігі осыдан.
Бастауыш сынып оқушыларының бұлшық еттері мен сіңірлері жылдам қатаяды,
олардың көлемі ұлғаяды, жалпы бұлшық ет күші артады. Ірі бұлшық еттер
майдаларынан ертерек жетіледі. Сондықтан да балалар салыстырмалы түрде
алғанда күшті де кең құлашты қимылдар жасауға көбірек қабілетті, алайда
оларға дәлдікті талап ететін ұсақ қимылдарды орындау қиынырақ соғады.
Саусақ сүйектерінің қатаюы тоғыз, он бір, ал білек сүйектерінің қатаюы он,
он екі жасқа қарай аяқталады. Егер осы жайды ескерсек, онда бастауыш сынып
оқушысы неліктен әр кез жазбаша тапсырмаларды үлкен күш жұмсап орындайтыны
түсінікті болады. оның білегі тез талады да, ол өте тез және тым ұзақ жаза
алмайды.
Бастауыш сынып балаларына әсіресе бірінші, екінші сынып оқушыларына
жазбаша тапсырмаларды аса көп беруге болмайды. Бастауыш сынып оқушыларының
жүрек бұлшық еттері шапшаң өседі және ол қанмен жақсы қамтамасыз етіледі.
Мидың салмағы жеті жастан кейін айтарлықтай артады. Мидың маңдай
бөліктерінің жетілуі баланың психикалық іс-әрекеті мен жүйке қалыптасуына
үлкен рөл атқарады.
Атап көрсетілгендей баланың психикалық дамуының әрбір кезеңі оның іс-
әрекетінің негізгі, жетекші түрімен сипатталады. Жеті жасар бала мектеп
табалдырығына аттасымен–ақ оқушы болады. оның өмірінде ойын әле маңызды
орын алғанымен осы уақыттан бастап ол біртіндеп басымдылық рөлін жоғалта
бастайды. Бастауыш сынып оқушысының жетекеші іс-әрекеті оның құлық
мотивтерін елеулі түрде өзгертетін, оның танымдық және адамгершілік
күштерін дамытудың жаңа көздерін ашатын оқу болады.
Алғашқы кезде оқушы нақтылы оқу пәндерінің мазмұнымен шын мәнімен де
таныс емес. Олардың оқу материалдарына танымдық ынтасы әзірге жоқ. Әйтсе де
бала алғашқы сабақтардан бастап-ақ тиісті мағлұматтар ала бастайды. Бұл
ретте оның оқу жұмысы жалпы білім алуға деген ынтаға сүйенеді.
Жекелеген психикалық үрдістердің қарқынды дамуы баланың бастауыш мектеп
шағында жүзеге асады. Бұл кезде қабылдау қабілеті жетіледі. Көру мен есту
қабілеті жоғары деңгейде көтеріліп, түрлі түстерді айқын ажырата алады.
Қабылдаған заттардың қасиеттері мен сапаларын меңгереді. Қоғам өміріндегі
жаңа негіздерге байқампазыдығы артып, қабылдауын басқарып, оны қажетті
мақсатқа бағыттай алады.
Бала зейінін негізінен өздері тікелей қызығатын нәрсеге аударады. Бала
біртіндеп енді жай сырттай жартымды заттарға ғана емес қажетті нәрселерге
зейінін бағыттап, оны тұрақтандыруға үйренеді. Ырықты зейіні дамуында
сыртқы әсердің тартымдылығы, ұнамдылығы, көрнекілігінің мәні зор. Зейіннің
дамуы, сондай-ақ оның көлемінің кеңеюі баланың қазіргі кездегі ойын
әрекетінің алуан түрлерімен танысып, оларды меңгере алуымен байланысты.
Бастауыш мектеп кезеңінде негізгі іс-әрекет оқу болғандықтан, баланың
барлық психикалық үрдісіне өзгеріс енеді. Оның іс-әрекетке белсенділігін
көрсете отырып, ақыл ой еңбегін зейін арқылы жүзеге асырады.
Оқу іс-әрекеті балаға өзінің есте сақтау үрдісін басқаруды талап етеді.
Мектептегі оқу үрдісінің талаптары мен өзіне тән мазмұны бұл үрдісті едәуір
дамытады, есте сақтау мықтылығы беки түседі. Есте сақтау деңгейі – есте
сақталынатын материалдың мазмұнына іс-әрекет сипатына, материалды есте
сақтау және қайта жаңғырту тәсілдерімен әдістерін меңгеру деңгейіне
байланысты болады.
Бастауыш мектеп кезеңінде сөздік материалды есте сақтау мүмкіншілігі
күрт жоғарылайды, меңгерілетін оқу материалы үнемі оқушыдан елестету
үрдісін талап етіп отырады. Есте сақтау мен елестету баланың күш жігерді
керек ететін мотивтерге байланысты өзгеріп отырады. Бастауыш мектеп
кезеңінде алған білімдерді бала өз іс-әрекетінде қолдануға машықтанады.
Баланың ақыл-ой әрекетінің дамуы үрдісінде орындау практикалық әрекеттерін
ішкі ақыл-ой әрекетіне көшу көрінеді. Дегенмен, практикалық әрекет
жоғалмайды, керісінше оқушылардың жаңа, қиын тапсырмаларды орындау
негізінде байқалады. Ойлаудың ішкі жоспарға көшуі арқылы ізденіс, негізгі
сипаттағы практикалық әрекетті орындауды үйренеді.
Оқу үрдісінде ой операциялары да іске асады. Елестету бойынша заттарды
дұрыс әрі оңай салыстыра алады. Абстрактылы ұғымдарды салыстыру байқалады.
Логикалық ойлауының даму ерекшелігінде ой қорытндысын жасай алу, себеп
салдар анықтау, түсінік беру сияқты түрлері анық көріне бастайды.
Оқушыларға жоғары дәрежеде жүйелі түрде және нәтижелі ақыл ой әрекеті
дамып жетіледі. Бұл өзінің қоршаған орта туралы, қоғамға еніп жатқан жаңа
техника туралы, танымдық қатынастарды меңгере алуынан көрінеді. Осы арқылы
баланың ақылы және оның танымдық қызығушылықтары қалыптасады.
Еліміздегі тіл туралы заң жыл сайын әрбір Қазақстан азаматына үлкен
жүктеме артып отыруға байланысты тек ересектердің сөйлеу әрекетінен ғана
нәтиже байқалмайды, сонымен қатар бастауыш мектеп жасындағы балалардың тіл
дамуы ана тілін терең, әрі ұлттық ерекшелікте меңгерілгендігі байқалады.
Оқушы енді өз ойын, өз қалауын, өз сезімін ана тіліндегі сөз байлығын
қолдана отырып, грамматикалық түрде өте дәйекті тұрғыда түсіндіре алады.
Бала тілінің дамуының мотивтеріне құрбыларымен, ересектермен қарым-
қатынас жасау, қоғамның жаңа талаптарына сәйкес нәрселерді білгісі
келетіндігі, түсіндіруге тырысушылық, әңгімені эмоциялық тұрғыда жеткізе
білуі жатады.
Бала бойындағы кездесетін әртүрлі жағдайларда ішкі сөйлеу қалыптасады.
Сөйлеудің коммуникативтік функциясын қолдана алады. Өзін қоршаған орта
туралы, қоғам өзгерістері жайлы, бірқатар ұлттар арасындағы өзара
қатынастар мен өзгешеліктер туралы тыңдау, оқу, әңгіме, пікірталас, талдау
сияқты түрлерді меңгере бастайды.
Бастауыш мектеп жасындағы көркем жазу бала ойынан едәуір өзгешелік
енгізеді. Көркем жазу сабағы ана тілінің грамматикалық табиғатын ашады және
ана тілін еркін меңгеруге мүмкіндік береді. Баланың алғашқы мектеп
табалдырығын аттауы – оның бойында күрделі сезімдер туғызады. Бұл балалар
арасындағы, әр үйдегі, әрі мектептегі жаңа талаптарға негізделеді.
Қоғамдық талаптардың өзгеруі баланың жеке басындағы адамгершілік,
жауапкершілік, әділдік қайрымдылық, еңбекқорлық сияқты қасиеттерді ашады.
Бастауыш мектеп оқушысының ерік сапаларының дамуы: біріншіден,
жетістіктерге жету мақсаттарының мазмұны мен көлемінің ұлғаюына және
өзгеруіне, екіншіден, ішкі және сыртқы қиыншылықтарды жеңе алуына,
үшіншіден, ұзақ уақыт күш жұмсай алуына, төртіншіден, өзін ерікті тежеу
барысында өзін-өзі меңгеру, тоқтамға келуінде қалыптасады.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың жеке басының дамуы – оқуы мен
танымдық әрекеттерінің қалыптасуында оқу іс-әрекетіндегі белсенділігі мен
адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуындағы қарқынды кезеңі. Олардың
өзгелермен қарым-қатынас жасау белсенділігінің күшті кезеңі деп аталады.
Баланың білім қазыналарын интуициялық қабылдауын мектептегі оқудың
алғашқы күнінен бастап, ендігі жерде математика, дүниетану және басқа
пәндердің өздерінің күтпеген, таңқаларлық, қызықты жайттарын паш ету
жолымен қолдап, дамытып отыру керек. Бұл оқу іс-әрекетінің негізі ретінде
балалардың шын мәніндегі танымдық ықпалдарын қалыптастыруға мүмкіндік
береді.
Осылайша мектеп өмірінің алғашқы кезеңіне баланың сыныптағы және үйдегі
мінез-құлқын реттеп отыратын мұғалімнің жаңа талаптарына баланың бағынуы,
сондай-ақ оқу пәндерінің мазмұнына қызыға бастауы тән. Баланың бұл
кезеңінен қиналмай өтуі оның мектепке жақсы даярлықпен келгендігінің
белгісі. Бірақ жеті жасар баланың барлығы мұндай емес. Олардың көпшілігі
бастапқыда қандай да бір қиыншылықтарға кездеседі және бірден мектеп
өміріне етене араласып кете алмайды.
Бала мектеп өміріне алғаш ене бастағанда онда мәңгі психологиялық қайта
өзгеріс болады. Ол жаңа режимнің бірқатар маңызды әдеттерін бойына
сіңіреді, мұғаліммен және жолдастарымен сенімді қарым-қатынас орнатады. Оқу
материалының мазмұнына ынтаның пайда болуы негізінде оның оқуға деген жақсы
көзқарасы қалыптасады. Бұл ынталардың одан әрі дамуы және төменгі сынып
оқушыларының оқуға деген көзқарасының жайы олардың оқу әрекетінің қалптасу
процесіне байланысты.
Сондықтан педагогикалық-психология үшін осы іс-әрекетті құру және оның
жекелеген бөліктерінің ерекшеліктері туралы мәселе ерекше маңызды болып
табылады.
Бастауыш мектеп кезеңінде негізгі іс-әрекет оқу болғандықтан, баланың
барлық психикалық үрдісіне өзгеріс енеді. Оның іс-әрекетке белсенділігін
көрсете отырып, ақыл-ой еңбегін зейін арқылы жүзеге асырады.
Бастауыш мектеп кезеңінде сөздік материалды есте сақтау мүмкіншілігі
күрт жоғарылайды, меңгерілетін оқу материалы үнемі оқушыдан елестету
үрдісін талап етіп отырады. Есте сақтау мен елестету баланың күш жігерді
керек ететін мотивтерге байланысты өзгеріп отырады.
Бастауыш мектеп кезеңінде алған білімдерді бала өз іс-әрекетінде
қолдануға машықтанады. Баланың ақыл-ой әрекетінің дамуы үрдісінде орындау
практикалық әрекеттерін ішкі ақыл-ой әрекетіне көшу көрінеді. Дегенмен,
практикалық әрекет жоғалмайды, керісінше оқушылардың жаңа, қиын
тапсырмаларды орындау негізінде байқалады. Ойлаудың ішкі жоспарға көшуі
арқылы ізденіс, негізгі сипаттағы практикалық әрекетті орындауда үйренеді.
Оқушыларға жоғары дәрежеде жүйелі түрде және нәтижелі ақыл-ой әрекеті
дамып жетіледі. Бұл өзінің қоршаған орта туралы, қоғамға еніп жатқан жаңа
техника туралы, танымдық қатынастарды меңгере алуынан көрінеді. Осы арқылы
баланың ақылы және оның танымдық қызығушылықтары қалыптасады.
Еліміздегі тіл туралы заң жыл сайын әрбір Қазақстан азаматына үлкен
жүктеме артып отыруға байланысты, тек ересектердің сөйлеу әрекетінен ғана
нәтиже байқалмайды. Сонымен қатар бастауыш мектеп жасындағы балалардың тіл
дамуы, ана тілін терең, әрі ұлттық ерекшелікте меңгерілгендігі байқалады.
Оқушы енді өз ойын, өз қалауын, өз сезімін ана тіліндегі сөз байлығын
қолдана отырып, грамматикалық түрде өте дәйекті тұрғыда түсіндіре алады.
Бала тілінің дамуының мотивтеріне құрбыларымен, ересектермен қарым-
қатынас жасау, қоғамның жаңа талаптарына сәйкес нәрселерді білгісі
келетіндігі, түсіндіруге тырысушылық, әңгімені эмоциялық тұрғыда жеткізе
білуі жатады.
Қоғамдық талаптардың өзгеруі баланың жеке басындағы адамгершілік,
жауапкершілік, әділдік қайрымдылық, еңбекқорлық сияқты қасиеттерді ашады.
Бастауыш мектеп оқушысының ерік сапаларының дамуы: біріншіден,
жетістіктерге жету мақсаттарының мазмұны мен көлемінің ұлғаюына және
өзгеруіне, екіншіден, ішкі және сыртқы қиыншылықтарды жеңе алуына,
үшіншіден, ұзақ уақыт күш жұмсай алуына, төртіншіден, өзін ерікті тежеу
барысында өзін-өзі меңгеру, тоқтамға келуінде қалыптасады.
Осы орайда егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге
жету үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әртүрлі әдіс-тәсілдерін
қолдана отырып, терең білімді, ізденімпаз, барлық іс-әрекеттерінде
шығармашылық бағыт ұстанатын сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке
тұлға тәрбиелеу ісіне ерекше мән берілуде.
Қазіргі таңда жалпы білім беретін мектептердің дамуында оң өзгерістер
байқалады. Оқыту мазмұны жаңарып, жаңа типті орындар көбеюде. Мұнда бала
табиғатынан берілген тума қасиеттерінің қоғамдық, саяси, әлеуметтік жағдай,
іс-әрекет пен қарым-қатынас сияқты негізгі күштердің өзара ұтымды
байланысы арқылы саналы азаматтың көзқарасының қалыптасуына мүмкіндік
береді.
Бастауыш сыныптағы әр балаға жеке тұлға ретінде қарап, оның өзіне тән
санасы, еркі, өзінің әрекет жасай алатын ортасы бар екенін ескере отырып,
оқушының білімге, ғылымға деген ынтасын арттыру, олардың ақыл-ой қабілетін,
дүниетанымын, өмірлік мақсат мүддесін айқындауға, жеке басының қасиеттерін
дамытып, оны қоғам талабына сай іске асыруға көмектесу оқу үрдісінің жемісі
болып табылады.
Оқу үрдісі бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеті нәтижесінде
жүзеге асады, ал танымдық іс-әрекеті негізінде оқушыларда танымдық
қызығушылық қалыптасады.
Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің қазіргі даму кезеңіндегі қоғамның
түрлі реформаларының құрылуы мен тұлғаның белсенділігінің жоғарылауы
арасында байланыс айқындала түсуде. Осыған байланысты оқушылардың танымдық
әрекетін белсендіру, оны тиімді басқару және дамыту, әдістемелік,
ұйымдастырушылық және моральдық-психологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету
күрделі педагогикалық мәселе ғана емес, маңызды әлеуметтік міндет болып
табылады.
Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру жолында әр пәнге қызығуын,
өздігінен білім алу, даму дағдыларын қалыптастыру қажет. Бастауыш мектеп —
бұл оқушы тұлғасымен санасының дамуы қуатты жүретін ерекше құнды,
қайталанбайтын кезең. Сондықтан да бастауыш білім - үздіксіз білім берудің
алғашқы басқышы. Бала бойындағы дарындылығын дамыту және тәрбиелеу бүгінгі
таңдағы көкейкесті мәселелердің бірі - оқытатын пәнге қызығуын арттыру
тиіс. Осы қызығушылық қабілетін дамыту қажет.
1.2 Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін
дамыту мен жетілдірудің мәселелері
Тәуелсіз мемлекетіміздің ертеңі ұрпақтың рухани байлығы, мәдениеті,
саналы ұлттың ойлау қабілеті мен біліміне, іскерлігіне байланысты. Осы
орайда егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету үшін
жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әдіс-тәсілдерін қолдана отырып, терең
білімді, ізденімпаз, барлық іс-әрекеттерінде шығармашылық бағыт ұстанатын,
сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке тұлға тәрбиелеу ісіне ерекше мән
берілуде.
Қазіргі кезде бастауыш мектептерде оқыту мазмұнын жаңарту жұмыстары
жүргізіліп, одан әрі жетілдіре түсуде даңғыл жол ашылды.
Бала өмірінде алты жаста үлкен өзгеріс болатыны белгілі. Бала мектеп
оқушысына айналады. Бастауыш мектеп оқушыларының жас ерекшелігі өсіп
жетілуіндегі елеулі өзгерістерінен сипатталады. Баланың мектеп жасына өтуі
оның іс-әрекеттерінің, қарым-қатынасының, басқа адамдармен қатынасының
өзгеруімен байланысты түсіндіріледі. Негізгі іс-әрекет түрі оқу болады,
өмірі өзгереді, жаңа міндеттер пайда болады.
Бастауыш мектеп жасындағы баланың танымдық іс-әрекеті оқыту үрдісінде
жүзге асады. Осы жаста қарым-қатынас шеңберінің кеңеюінен маңызы артады.
Баладағы өтіп жатқан осы өзгерістер педагогтерден бүкіл оқыту тәрбиелеу
жұмысын нақты мақсатқа бағыттауды талап етеді. Негізгі іс-әрекет түрі –
оқу. Осы оқу арқылы олардың таным үрдісі дамиды.
Оқушылардың бойында кездесетін таным қабілеттері дегеніміз – білімді өз
сапасында белсенді және нәтижелі түрде бейнелеуі. Мұндай бейнелеу әрекеті
күрделі үрдіс. Ол оқушыларды сыртқы дүние туралы білімді меңгеру ептілігі
және дағдымен әдеттерін қалыптастыру нәтижесінде жүзеге асады.
Оқушының танымдық белсенділігін арттыру, таным қабілеттілігінің оянуына
түрткі болу – мектептегі оқытудың негізгі мәселелері. Оқушының танымдық
белсенділігі өз кезеңінде қабылдау, есте сақтау, ойлау, қиялдау үрдістері
зейіннің тұрақты күйін қажет етеді. Оқу барысында оқушының тану
блсенділіктерін арттыру олардың өз бетінше ықылас ынтасын шығармашылық
әрекетін дамытатындай етіп ұйымдастырылады.
Шәкірттің қабылдау, негізінен мұғалімнің сабақты жүйелі түрді
жүргізуіне байланысты. Оқушының жаңа материалды қабылдауына арқау
болатындай даярлық жұмыстары жүргізіледі. Олардың оқу танымдық қызметін
арттыру дұрыс әрі нақты әрекеттер негізінде іске асады. Баланың өзіндік
сезімдік танымы (қалауы, ынтасы, құштарлығы, әсерленуі) негізінде
қабылданған білім, дағды ептілік әлдеқайда нәтижелі әрі жемісті болады.
мектеп оқушыларының әсерленгіш, эмоционалдық болып келетінін ескере отыру –
мұғалімнің оқу әрекетіндегі ерекше назар аударуы тиіс, міндеті.
Адам белсенділігінің табиғатының тани білу, еңбек және моральдік
белсенділік дәрежесі бойынша адамның қоғам мен ұжым үшін жарамдылығын жете
анықтау мұғалімнің басты міндеті.
Белсенділік деп адамның іс-әрекеті үстіндегі жағдайын айтады. Тіршілік
және іс әрекеттері барысында адамның қарым-қатынас жасау, таным және өзін-
өзі тәрбиелеу белсенділігі дамиды.
Бала беленділігінің ең алғашқы формасының бірі қарым-қатынас жасау
таным белсенділігі. Бұл адамның бүкіл өмірінде дамитын белсенділік.
Балалардың жас ерекшеліктеріне сәйкес басқа адамдармен қарым-қатынас жасау
белсенділігінің мазмұны өзгеріп отырады. Мектеп жасына дейінгі балалар
ересек адамдардың әрекеттеріне үңіле қарап, үйренеді, оларға еліктейді.
Балалардың саналы түрде істейтін мұндай әрекеттерін ырықты немесе ерікті
белсенділік деп атайды. Бұл жастағы балалардың үлкендердің әрекеттеріне
және олармен өзара қатынас жасауға еліктеуі рөлді ойындарды атқару
барысында байқалады. Көбінесе балалардың ойындарында адамдардың еңбек іс
әрекеттері, тұрмысы, өзара қатынасы қамтылып көрсетіледі, ұжымдық өмір
дағдылары қалыптаса бастайды [24].
Ойын барысында басқалардың құрдастарымен сол жас бойындағы балалардың
өзара қатынасы өзгереді. Олар басқа балалармен ойнауға тілек білдіреді,
еңбекке байланысты тапсырмаларды бірігіп, орындауға, өз қылықтарын ережеге,
керексіз әрекеттерді тежеуге, кедергіні ығыстыруға үйренеді. Осындай бірігу
іс-әрекеттерінің қуанышы балалар арасында жолдастық, достық сияқты жаңа
қатынастарды туғызады. Олар бір-біріне қамқорлық жасап көмектеседі,
ілтипатты болады. Бала еліктеу, қабылдау арқылы түрлі рөлді ойындарды
атқара отырып, әлеумет өмірінің, өндіріс қатынастарының мазмұнына түсінеді.
Әртүрлі ойын баланың дүние танымын кеңейтіп, қарым-қатынас жасау
белсенділігін дамытады.
Қарым-қатынас жасау белсенділігі жеке адам қасиеттерінің қалыптасуына
мүмкіндік туғызады.
Баланың даму барысында таным белсенділігі артады. Мектеп жасына дейінгі
5-6 жас балалар заттарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Нормативтік 3
сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Қысқартулар мен 5
белгілеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
1 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін жетілдірудің
теориялық мәселелері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының оқу жұмысын ұйымдастырудың
педагогикалық-психологиялық 10
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін
дамыту мен жетілдіру ерекшеліктері 20
2 Дүниетану сабағында оқушылардың танымдық белсенділігін дамыту мен
жетілдіру әдістемесі
2.1 Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін
дамыту мен жетілдіру 39
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
2.2 Дүниетану пәнінде оқушылардың танымдық белсенділігін жетілдіру
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Пайдаланылған 69
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
Ф-ОБ-001033
Нормативтік сілтемелер
Бұл дипломдық жұмыста келесі нормативтік сілтемелер көрсетілген:
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
Тұжырымдамасының мақсаты.
Назарбаев Н. Қазақстан - 2030 - Алматы: Білім, 1997. -256 б.
Дүниетану: 1-4-сыныпқа арналған оқулық К.Жүнісова, Ә.Бірмағамбетова,
Қ.Аймағамбетова, Н.Нұғыманов, Қ.Жүкешов - Алматы, Атамұра, 2010. – 174 б.
Қазақстан Республикасы Жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандарттары. Жалпы бастауыш білім. — Алматы: РОНД, 2010. - 55
б.
Ф-ОБ-001033
Анықтамалар
Таным – филисофиялық ұғым, “айналадағы материалдық шындықтың адам
санасында бенеленуі”. Қоршаған дүние обьективті түрде өмір сүретін
болғандықтан, оның заттары мен құбылыстары санадай бейнеленеді. Көру,
сезіну түйсіну арқылы сезім мүшелерімізге материалдық заттар әсер етеді де,
біз оларды қабылдаймыз. Қабылданған дүниені танып білеміз. Сезім арқылы
таныған дүниені ғылыми біліммен байланыстырғанда ғана білім қалыптасады.
Қабылдау барысында сыртқы сезім мен ішкі сезімдер бірге отырып, танымды
нақтылай түседі. Сезінуді ойлау процесі құптау арқылы танымның логикалық
формасы дамыды.
Философия тұрғысынан: “айналадағы материалдықтың адам санасында
бейнеленуі немесе таным – ойдың білмеуден білуге қарай дәл емес,
білуден неғұрлым толық білуге қарай ұмтылатын ой-өрісінің күрделі
үрдісі” - деген анықтама береді.
Белсенділік - адамның өз бетінше әрекет етуге дайын болуға
ұмтылысынан, алға қойылған мақсаттарға жету үшін оңтайлы жолдарды таңдай
білуден көрініс табатын жеке тұлғаның сипаты ретінде айқындалады.
Қызығу - тану қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында тұлға оның жолдары
мен тәсілдерін іздестіреді. Қызығу белгілі бағытталған және бір жерге
шоғырланған ойда туындайды, анық бір іскерлік түріне ынтадан туындайды.
Егер қажеттілік пәнді меңгеруге ынталандырса, қызығушылық бастапқы этапқа,
онымен танысуға бағытталады.
Оқу - оқыту процесіндегі оқушылардың іс-әрекеті. Оқыту процесінің
логикасына оның процесі - танымдық іс-әрекетінің кезеңдері кіреді.
Танымдық белсенділік – оқушының оқуға, білуге деген ынта ықыласының,
құштарлығының ерекше көрінісі.
Белгілеулер мен қысқартулар
АПН – академия педагогических наук
РСФСР – Российская Советская Федеративная Социалистическая Республика.
СССР – Союз Советских Социалистических Республик
Избр. пед. соч. – избрание педагогических сочинении
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Нарықтық қатынастар орныға бастаған
егеменді еліміздің ертеңі – жастардың білімінің тереңдігімен өлшенеді.
Білімді, жан-жақты қабілетті ұрпақ – ұлтымыздың баға жетпес қазынасы.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаев “Қазақстан-2030” атты
стратегиялық жолдауында “әлемдік білім кеңістігінде толығымен кірігу білім
беру жүйесін халықаралық деңгейге көтеруді талап ететінін, жоғары сатылы
білімді азамат қалыптастыру” керектігі көзделінген еді [1].
Олай болса, қазіргі қоғам алдындағы негізгі міндеттерінің бірі –
заман сұранысына сай оқу-ағарту, тәрбие мәселелерін сараптап, оқушыларға
берілетін білім мен тәрбие сапасын көтеру, оқушылардың танымдық
қызығушылығын дамыту, бүгінгі таңның кезек күттірмейтін келелі
мәселелерінің бірі болып отыр.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында бастауыш білім берудің
2005-2015 жылға дейінгі бағдарламасына сәйкес мектептегі оқыту мен
тәрбиелеу маңызы түбегейлі өзгеріп, бірінші кезекке бұрынғыдай пәндік
білімдердің белгілі бір жиынтығымен қаруландыру емес, оқушының оқу
үрдісі барысында танымдық іс-әрекетін дұрыс және тиімді ұйымдастыру
негізінде танымдық белсенділіктерін қалыптастырып, дамытып, жан-жақты
жетілген тұлға тәрбиелеу мақсаты қойылып отыр. Бұл мақсатты жүзеге асыру
оқушыларды жинақылыққа, өзін-өзі дұрыс басқаруға үйретеді [2]. Білімді
саналы түрде игеріп, білімін өз бетінше жетілдіру қабілетін тудырады.
Осыдан келіп оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру жолында
олардың әр пәнге қызығуын, өздігінен білім алу, даму дағдыларын
қалыптастыру, ізденімпаздыққа шығармашылыққа тәрбиелеу әр мектептің, әр
мұғалімнің міндеті.
Нарықтық қатынастар орныға бастаған егеменді еліміздің ертеңі –
жастардың білімінің тереңдігімен өлшенеді. Білімді, жан-жақты қабілетті
ұрпақ – ұлтымыздың баға жетпес қазынасы.
Олай болса, қазіргі қоғам алдындағы негізгі міндеттерінің бірі – заман
сұранысына сай оқу-ағарту, тәрбие мәселелерін сараптап, оқушыларға
берілетін білім мен тәрбие сапасын көтеру, оқушылардың танымдық
қызығушылығын дамыту, бүгінгі таңның кезек күттірмейтін келелі
мәселелерінің бірі болып отыр.
Оқушылардың танымдық процесін тиімді етіп ұйымдастыру арқылы оқу
белсенділігін арттыру және танымдық қызығушылығын арттыруды психологиялық
тұрғыдан А.Н.Леонтьев [3], С.Л.Рубинштейн [4], Л.В.Занков [5],
Л.В.Эльконин [6], т.б. ғалымдар қарастырса, педагогикалық тұрғыдан
Т.Н.Шамова [7], Г.И.Щукина [8], П.И.Пидкасистый [9] т.б. болса, отандық
ғалымдардан Т.С.Сабыров [10], т.б. ғалымдар зерттеп, жеке пәндерді оқытуға
байланысты жұмыстарды ұйымдастырудың ерекшеліктерін анықтауға үлес қосты.
Мәселен Т.Н.Шамова тұлғаның оқыту сипатына, мазмұнына, таным мақсатына
еріктік-күш жігерін жұмсау іс-әрекет сапасын қарастырған.
Қазақстан Республикасының “Білім туралы” Заңының 11-бабында білім
берудегі басты міндет ретінде жеке тұлғаның шығармашылық және рухани
мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының негіздерін
қалыптастыру, жеке тұлғаның дамуына жағдай жасай отырып, олардың ақыл-ойы
мен зердесін байыту, сондай-ақ, әлемдік және отандық мәдениет
жетістіктеріне үйрету атап көрсетілген [11].
Демек, ғылыми дүниетанымға жаңа көзбен қарап, жастарымыз дара тұлға
ретінде қалыптасуына бет бұруымыз – заман талабымен үндес қадам.
Мектеп оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселесіне
педагог-психологтардың, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған.
Зерттеулерде танымдық белсенділік туралы әр түрлі пікірлер бар. Біреулері
танымдылық белсенділікті іс-әрекет ретінде қарастырса, екіншілері
жеке тұлғаның ерекше қасиеті ретінде түсіндіреді.
Мектеп оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселесіне
педагогтардың, психологтардың, әдіскерлердің көптеген еңбектері
арналған. Зерттеулерде танымдық белсенділік туралы әр түрлі пікірлер
айтылған. Біреулер танымдық белсенділікті іс-әрекет ретінде қарастырса,
екіншілері жеке тұлғаның ерекше қасиеті ретінде түсіндіреді.
Ал педагогика тұрғысынан Р.Қоянбаев былай тұжырымдайды: ”Таным -
обективті шындықтың адамның ойында бейнелейтін және қайта жаңғыртатын
қоғамдық іс-әрекет барысы” [12].
Тұлғаны дамытудағы танымдық белсенділіктің рөлі Л.С.Выготскийдің [13],
Л.И.Божовичтің [14], А.А.Люблинская [15], И.В.Пестолоцци [16],
Дж.Брунердің [17] ғалымдарының жұмыстарында қаралған. Олар білімге деген
позитивтік қарым-қатынас пен оқушылардың танымдық белсенділігінің
арасындағы тікелей байланысты орнатады және берілген процестің теориялық
негіздерін береді.
Оқу іс-әрекетінің жақсы жолға қойылуы біздің ойымызша тек қана нақты
бір білім мен тәжірибелердің игерілуімен ғана байланысты емес, соның
мақсаттары мен тапсырмаларына сай келетін себептер мен бастамалар жүйесінде
екендігінде. Ең бастысы бала тек оқи алатын емес, оқығысы келетін болу
керек.
Білім беру мен тәрбиелеудегі танымдық іс-әрекет туралы сөз еткенде,
оқушылардың білім меңгеру үдерісіндегі танымдық жүйелерінің пайда болу,
даму және қалыптасу ерекшеліктерін ескергеніміз жөн. Дүниетану пәні
оқушылардың рухани әлемін байытып, дүниетанымын қалыптастырады. Жас
жеткіншекті өмірге, айналасына, қоршаған орта, табиғат көрінісіне
үңілдіріп, ой-өрісін кеңейтуге әсері мол. Дүниетану пәнін оқыту, үйрету
мұғалімдерден үлкен шеберлікті, әрі сабаққа мұқият даярлықты талап етеді.
Ғалымдардың тұжырымдамаларын жинақтай келе белсенділік - адамның өз
бетінше әрекет етуге дайын болуға ұмтылысынан, алға қойылған мақсаттарға
жету үшін оңтайлы жолдарды таңдай білуден көрініс табатын жеке тұлғаның
сипаты ретінде айқындалады.
Оқушылардың белсенділігін арттыру үшін мұғалім сол пәнге жан-жақты
жетіктігін аңғартып, шәкірті меңгере алмайтын мәселеде басшылық жасағаны
жөн. Оқушының өзіндік ойлауға ынтасы болмаса, ол сол материалды жан-жақты
меңгере алмайды. Оқу еңбегінің қиындығына төзімділік танытқан оқушы ғана
өзіндік белсенділігін дамыта алады. Оқушы бойында бір нәрсені танып білуге
деген немесе танымын, ой-өрісін кеңейтетін материлдарды игеруге деген
қабілеті болған жағдайда ғана танымдық іс-әрекетке оң көзқарасы
қалыптасады, қызығушылығы оянып, дамиды. Танымдық белсенділік жеке
адамның орнықты қажеттілігіне, мінезіне айналуы үшін осы ғылыми
негіздердің іргетасын мұғалім қалайды.
Соңғы кезде оқушының танымдық, ізденімпаздық қабілеттерін арттыруға көп
көңіл бөлініп отыр. Көптеген әдістемелік еңбектер де бар. Оқушының танымдық
қабілетін арттыру жөнінде ғалым-педагогтар әртүрлі көзқарас ұстанады.
Мысалы: ғалым-педагог Л.Занков: ”Оқыту - оқушының жалпы рухани дамуын
қамтамаыз етуі керек” – десе [5,27б.], көрнекті психолог Л.Выготский:
”Жақсы оқыту деп - баланың дамуынан ілгері жүретін, оны жетекке алатын
оқытуды айтатынын ”- тұжырымдайды және оқу - баланың өзінің танымдық
белсенділігі екенін анықтайды [13,61б.].
Сондықтан дүниетану пәні сабақтарында оқушылардың танымдық
белсенділігін арттыруда бүгінгі мектеп оқушыларына жан-жақты білім беруде
бүгінге дейін өтіліп келе жатқан пәндердің бірі болғанымен оқушылардың
сабаққа деген қызығушылықтарын арттыру мақсатында әдістемелік құралдардың
көптеп болғаны дұрыс дер едім. Біз айтып отырған талаптардың орындалмауынан
бүгінгі күні біршама қарама-қайшылықтар туындайды. Біз жазып отырған
дипломдық жұмыстың тақырыбы осы мәселелердің шешімін табу мақсатында
“Дүниетану сабағында бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін
дамыту мен жетілдіру” деп таңдап алуға себепші болды.
Зерттеудің мақсаты:
Бастауыш сынып оқушыларының дүниетану пәні сабағында танымдық
белсенділігін дамытуда психологиялық-педагогикалық ерекшіліктерін анықтау.
Зерттеу нысаны: Бастауыш сыныптағы оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: Бастауыш сыныптағы оқушылардың дүниетану сабағы.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық ерекшеліктеріне және осы
мәселені зерттеген педагог, ғалымдардың еңбектеріне талдау жасау.
- Дүниетану сабағында бастауыш сынып оқушыларының танымдық
белсенділігін дамытуда оқытудың әдіс-тәсілдеріне талдау жасау.
Зерттеу әдістері: Талдау, жинақтау, іздену, бақылау, оқушы жұмысын
зерттеу, т.б.
Зерттеу теориялық қолданымы. Оқыту үрдісі барысында танымдық
белсенділікті дамытуға әсер ететін факторларды қолдану.
Зерттеу практикалық маңыздылығы:
Баланың іс-әрекеті барысындағы танымдық белсенділік.
Диплом жұмысының құрылысы:
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бастауыш сынып оқушыларының оқу жұмысын ұйымдастырудың педагогикалық-
психологиялық ерекшеліктері атты бөлімінде бастауыш мектеп жасындағы
оқушылардың танымдық белсенділігін дамытудың педагогикалық, психологиялық
ерекшеліктерін және танымдық белсенділік туралы және ұғым, оның мәні, білім
мазмұны қарастырылды.
Дүниетану пәнініде оқушылардың танымдық белсенділігін жетілдіру
әдістері атты бөлімінде оқушылардың танымдық белсенділігін дамытудың
мүмкіндіктері мен әдіс-тәсілдері қарастырылған.
Диплом жұмысының қорытынды бөлімінде белгіленген тақырып бойынша
жүргізілген зерттеулер тұжырымдалды. Соңғы бөлімде пайдаланылған әдебиеттер
тізімі көрсетілді.
1. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін дамытудың теориялық
мәселелері
1.1 Бастауыш мектеп оқушыларының оқу жұмысын ұйымдастырудың педагогикалық-
психологиялық ерекшеліктері
Заман алға жылжып, қоғам өзгерген сайын жаңа мазмұнды оқу жүйесін
қалыптастыру өмір талабы.
Бүгінгі заман талабына сай оқу бағдарламалары мен оқулықтары, оқытудың
негізгі мәні, адам тәрбиесі жеке тұлға ретінде дамуы мен тәрбиеленуіне
тікелей ықпалы тиетін жаңаша көзқарастарды батыл енгізуде. Қазақстан
Республикасының Білім туралы заңында (1997 жылы маусым), Білім беру
жүйесінің басты мақсаты ұлттық және жалпы адамзаттық мәдени құндылықтар
негізінде жеке тұлғаның қалыптасуына қажетті жағдай жасау- деп айқын
көрсетілген жастарға білім мен тәрбие берудің негізі болып саналатын жалпы
білім беретін мектептердің педагогикалық процесін жақсарту бірінші
кезектегі мәселе болса, бастауыш мектеп негіздің негізі түп қазығы.
Бастауыш сыныптағы әр балаға неке тұлға ретінде қарап, оның өзіне тән
санасы, еркі, өзінің әрекет жасай алатын ортасы бар екенін ескере отырып,
оқушының білімге, ғылымға деген ынтасын арттыру, олардың ақыл-ой
қабілетін, диалектикалық дүниетанымсын, өмірлік мақсаты мүддесін
айқындауға, жеке басының қасиеттерін дамытыпоны қоғам талабына сай іске
асыруға көмектесу оқу үрдісінің жемісі болып табылады.
Оқу үрдісі бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеті нәтижесінде
жүзеге асады, ал танымдық әрекеті негізінде оқушыларда танымдық белсенділік
қалыптасады. Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің қазіргі даму кезеңіндегі
қлғамның түрлі реформаларының құрылуы мен тұлғаның белсенділігінің
жоғарылауы арасында байланыс айқындала түсуде.осыған байланысты
оқушыларының танымдық әрекетін белсенділендіру, оны тиімді басқару және
дамыту, әдістемелік, ұйымдастырушылық және моральдік-психологиялық тұрғыдан
қамтамасыз ету күрделі педагогикалық мәселе ғана емес, маңызды әлеуметтік
міндет болып табылады.
Танымдылық белсенділік адамға өте маңызды және күрделі құрылым ретінде
өзінің психологиялық анықтамаларында көптеген тұжырымдамаларға ие. Мектеп
оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселесіне педагогтардың,
психологтардың, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған. Бұл проблеманың
кейбір қырлары тамыры тереңге бойлайтын көне замандардан бастау алатыны
жөнінде айта кеткен ләзім. Сократтың өзі-ақ оқыту процесінде оқушылардың
танымдық белсенділігін арнайы басқарып отырудың қажеттігі туралы айтып
еткен болатын. Кейіннен бұл идеялар ежелгі Рим философтарының еңбектерінде
сонан кейін А.Я.Коменскийдің, И.Г.Песталоццидің, А.Дистервегтің т.б.
зерттеулерінде де бұл проблемаға айтарлықтай көңіл бөлінді.
Білімді белсендіру мәселесіне байланысты әр еңбектерде таным
белсенділігіне анықтама беріледі, оның құрамды белгілері бөлшектеніп
мазмұны мен көмегі анықталынады. Таным белсенділігінің мәселесі –
педагогикалық зерттеулердің терең негізі екенін атап көрсету керек. Оның
зерттеуіне маңызды үлес қосқандар: М.Н.Скаткин [18], И.Ф.Харламов [19],
М.А.Данилов [20], И.Л.Лернер [21], М.И.Махмудов [22], Т.И.Шамова [23] және
тағы басқа.
Қазіргі таңда таным белсенділігін арттыру мәселесінің дамуына қазақтың
белгілі педагогтары Р.Қоянбаев, Ж.Қоянбаев, Т.Сабыров, И.Нұғыманов, т.б.
белсенділіктің алатын орны ерекше екенін атап көрсетіп отыр.
Таным теориясы – айналадағы қоршаған дүниенің адам санасында
бейнеленуін, танымның жалпы шарттары мен мүмкіндігін, білімнің шындыққа
қатынасын, қоғамдық тәжірибе негізінде іске асатын таным үрдісінің
заңдылықтарын, оның негізгі түрлерін, әдістерін, жорамалдары мен
теорияларды құру және дамытудың жолдарын зерттейтін психология ғылымының
саласы.
Білімнің қалыптасып дамуының жалпы шарттары философияның негізгі
мәселесі – рухтың материяға сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан зерттейтін
ілім – таным теориясы деп аталады.
Таным теориясының басқа ғылыми теориядан түбірлі айырмашылығы бар. Ол
білімнің қалыптасуы мен негізделуінің жалпы ұстанымдарын, оның
ақиқаттылығының жалпы шарттарын, объективтік қатынастарды қалыптастыру.
Сонықтан Аристотель сыртқы дүние заттары алғашқы, ал олар туралы білім
соңғы деді. Адам танымы сыртқы дүние заттары туғызатын түйсіктен басталады,
танымның негізі сезімдік қабылдау деп түсінді.
Қазіргі таңда адамның дүниені тани білу ауқымын тіпті күшейте, кеңейте
түсу талабы болып отыр.
Философиялық ұғымда “дүниеге көзқарас дегеніміз – айнала қоршаған орта,
бүкіл әлем, тұтас дүние туралы, ондағы адамның орнына, тіршіліктің мән
мағынасы туралы көзқарастардың, пікірлері мен түсініктердің жүйеленген
жиынтығы”. Осы философиялық қағида дүние тану көзқарасының түп нұсқасы
ретінде оның қалыптасу жолын көрсетеді.
Философия көзқарастың қалыптасуның теориялық мәселелерінің айналыса,
оның дидактикалық жағымен педагогика ғылымы айналысады. Дүниеге көзқарас
қоршаған ортамен, қоғамдық өмірмен, тіршілікпен байланысты туатын болса, ол
үнемі дамуда болатыны заңды.
Оқушы ақпаратты іс-әрекет тәсілімен бағалау өлшемдерін қамтитын
қоғамдық және жеке адам игерген ұжымдық тәжірибені фрагменті жөнінде
мұғалімнің беретін білімі мен шектеліп қана қоймай, оны ары қарай өз
бетінше белсенді танымдық іс-әрекеті нәтижесінде игеруі тиіс. Осыдан келе
оқушылардың танымдық белсенділігін дамытуды арнайы ұйымдастыру – оқу
прорцесін ойдағыдай ұйымдастырудыңі негізгі шарты болып табылады. Оны
жүзеге асыру мектепте оқушылардың танымдық белсенділігін ынталандыруға
септігін тигізетін оқу процесін ұйымдастырудың тәсілдерін, әдістері мен
нысандарын іздестіруге өзекті сипат береді.
Бүгінгі күн оқу пәнінің мазмұнын оқыту мен тәрбиелеудің әдіс тәсілдерін
одан әрі жетілдіруді, олармен байланысын нығайтуды міндеттеп отыр. Бұл
міндет сабақ барысында тиімді әдіс-тәсілдерді кеңінен қолдануға жетелейді.
Уақыт ағымы, ұстаздар қауымына жаңа міндеттер, ауқымды талаптар қойып отыр.
Яғни, бүгінгі күн мұғалімдерінің алдында тұрған ең басты міндет –
оқушылардың сабаққа деген белсенділігін арттыра білу.
Тәуелсіз мемлекетіміздің ертеңі ұрпақтың рухани байлығы, саналы ұлттық
ойлау қабілетімен біліміне, іскерлігіне байланысты.
Осы орайды егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге
жету үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әртүрлі әдіс-тәсілдерін
қолдана отырып, терең білімді, ізденімпаз, барлық іс әрекеттерінде
шығармашылық бағыт ұстанатын сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке
тұлға тәрбиелеу ісіне ерекше мән берілуде. Қазіргі таңда жалпы білім
беретін мектептердің дамуында оң өзгерістер байқалады. Оқыту мазмұны
жаңарып, жаңа типті орындар көбеюде. Мұнда бала табиғатынана берілген тума
қасиеттерінің қоғамдық саяси әлеуметтік жағдай, іс әрекетпен қарым-қатынас
сияқты негізгі күштердің өзара ұтымды байланысы арқылы саналы азаматтың
көзқарасының қалыптасуына мүмкіндік береді.
Жалпы орта білім беру жүйесінің іргетасы бастауыш білім берудегі
қаланатыны белгілі.
Бастауыш мектеп- өскелең ұрпаққа білім берудің бастамасы. Қазіргі қоғам
талаптарының өзгеруіне байланысты еліміздің көрейіп өркендеуіне, ел талап
тілектерінің бетбұрыстарына байланысты жаңа ұрпақтың психологиясыда
айтарлықтай өзгерістерге ұшырап, оны неғұрлым өмір талабына қарай өрістету
міндеттері қойылды.
Еліміздің егемендігі мен тіліміздің тәуелсіздігі де өскелең ұрпаққа
жаңа талаптар қояды. Бала психологиясын жан-жақты зерттеп оны терең білу,
оның даралық ерекшеліктерімен үнемі санасып отыру мектеп пен мұғалімдерге
жауапты да құрметті міндеттер жүктейді. Сондықтан да бірінші кезекте,
бастауыш сынып мұғалімдері алдына педагогикалық ғылым теориясы және оқыту
әдістері негіздерін жан-жақты меңгерумен қатар әр жастағы балдырғадардың
жасына сәйкес әрі жекелей физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерін,
сондай-ақ жас адамның қалыптасуындағы психологиялық заңдылықтарды терең
білу міндеті қойылды.
Әр оқушының өзіне ғана тән мінез-құлық, тәртіп, ерік, жігер, эмоциялық
сезім, танымдық қызмет ерекшеліктері болады. соған сәйкес жеке адамның
қалыптасуындағы психологиялық заңдылықтар жөнінде терең түсінікке, білімге
негізделген жекелей қарым-қатынас жүзеге асырылуы тиіс. Бұл мұғалімнен
шәкірттерінің жекелей қаситтерін айқын ажырата білетін психолог ұстаз
болуды талап етеді. Бұл оған оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыруда оқушылардың
әрқайсысының өзіндік ерекшеліктерін есепке алуға мүмкіндік береді.
Мұғалім өзінің күнделікті қызметінде бұл міндетті ойдағыдай шешкен
жағдайда оқу-тәрбие жұмысын бүгінгі талапқа сәйкес шұғыл жақсартуға берік
негіз қаланады. Сондықтан да қазіргі таңда әр мұғалім бұрыннан қалыптасқан
ұстаздық әдістемелік мүмкіндіктерін қанағат тұтумен шектелмей, өз бетімен
теориялық білім деңгейін көтеруге, әсіресе педагогикалық психология және
физиология ғылымы саласындағы жетістіктерінен жан-жақты қарулануға батыл
бет бұрыс жасалуы қажет.
Педагогика баланың дамуын өте нәзік, күрделі диалектикалық процесс деп
қарастырады. Даму процесстерінің қозғаушы күштері - ішкі қайшылық күресі.
Даму процесінің сан өзгерістері сапа өзгерістеріне ауысып отырады. Мысалы,
баланың даму процесінде мынадай заңдылықтарды байқауға болады. Алғашқы
кезеңде бала тілінің дамуы, оның түсіне білуіне және сөйлеу кезінде бала
тілінің дамуы сөздік қорына байланысты. Әрине, тілдің дамуы осымен аяқталып
қоймайды, ол жетіле түседі. Сексеннен астам сөздерді меңгергеннен кейін
баланың айналадағы адамдарымен қарым-қатынасы кеңейіп, олардың сұрақтарымен
сөздеріне түсіне байстайды. Баланың ойлау, сөйлеу, сезім сияқты психикалық
процестерінде бірте-бірте өзгерістер пайда болады. осының нәтижесінда
баланың ақыл ойы дамуының кезеңіне көшеді.
Даму - әр уақытта бірыңғай тұтас процесс. Оның кейбір ерекшеліктерін
атап көрсетуге болады. Организмнің дамуы ең алдымен мүшелердің өсіп
жетілуіне байланысты. Ал, әртүрлі мүшелер бірқалыпты өсіп жетілмейді.
Өйткені, организмнің өсу қарқыны тұрақты емес. Сондықтан өсудің тездей
кезеңдерін баяулау кезеңдерінен кейін немесе керісінше байқалып отырады.
Баланың жоғарғы нерв қызметінің дамуы бас миының үлкен жарты шарлары
қабығының талдау және синтездеу қызметінің жетілуіне байланысты. Ми
қабығының талдау және синтездеу әрекеті қабылдау естің, қиялмен ойлаудың
т.б. негізгі механизмі болады. Осы нерв процестері арқылы бала өзінің мінез-
құлқы мен қылығын табиғи және әлеуметтік ортамен сәйкестендіру жолдарын
іздетіреді. Жеке адаммен ортаның қатынасын реттеуде екінші сигналдық
система зор рөл атқарады.
Жоғарғы нерв қызметі екі сигналдық системаға байланысты. И.П.Павловтың
айтуы бойынша тері, көз, құлаұ т.б. сезу мүшелері арқылы түйсіну қабылдау
елестету жануарлар мен адамға ортақ бірінші сигналдық системаға жатады.
Заттар мен құбылыстарда тікелей алынатын сигналдарды алмастыратын сөз.
Сондықтан И.П.Павлов сөзді сигналдардың сигналы деп атады. Екінші сигналдық
система ойлау мен сөйлеудің фмзиологиялық негізі. Сонымен екінші сигналдық
система бірінші системамен өзара әрекеттесіп, ойау іс әрекеті және бақылау
мен ес және сезімнің тікелей байланысты қызметтердің де физиологиялық
негізі болады.
Бала организмі мен нерв жүйесінің даму негізінде оның психикалық
қызметінің (түйісіп, қабылдау, ес, қиял, ойлау, тіл, зейін, сезім т.б.)
дамуы жетіле түседі. Психикалық қызметінің негізгі механизмі мидың үлкен
жарты шарлар қабығының әрекеті болады. Психиканы объективтік шындықтың
біздің нерв жүйемізде бейнеленуі болад дейміз. Баланың әрбір даму кезеңінде
жас ерекшеліктің алатын орны ерекше.
Жас ерекшелік психологиясы – адам психикасының жас ерекшелігі
динамикасын, даму үстіндегі адамның психикалық процестерімен психологиялық
қасиеттерінің онтогенезі. Жас ерекшелік психологиясы психикалық
процестердің жас ерекшеліктерін, білміді игерудің жасқа лайық
мүмкіндіктерін, жеке адамның дамуының жетекші факторларын т.б. зерттейді.
Педагогикалық–психологиялық оқыту процестерінің басқарудың психологиялық
мәселелерін, танымдық процестерін қалыптасуын зерттейді, оқыту процесіндегі
ақыл ойдың тиімді дамуының шарттарын анықтайды. Мұғаліммен оқушылардың
арасындағы қарым-қатынастарын, сондай-ақ оқушылардың өзара қарым-
қатынастарын қарастырады.
Жасына немесе жас шамасына қарай даму, адамның психикалық даму
табиғатын түсінудегі жалпы қарым-қатынасқа байланысты болады. әрбір жас
шағы психикалық дамудың ерекше сапалы кезеңі болып табылады және бала
дамуының осы кезеңдегі оның жеке басының өзіндік құрылымының жиынтығы
құрастыратын көптеген өзгерістерімен сипатталады.
Л.С.Выготский жас шағы дамуының белгілі бір дәуірі немесе сатысы,
дамудың белгілі, бір шама тұйық кезеңі деп қарады, оның маңызды дамуының
жалпы циклінде алатын орны мен және дамудың жалпы заңдарының одан әр кез
өзіндік көрініс табумен анықталады [13,22 б.]. Бір жас сатысынан екіншісіне
өтуде бұрыңғы кезедерде болмаған жаңа құрылымдар пайда болады және даму
барсының өзі қайта құрылып, өзгеріп отырады.
Баланың жас ерекшеліктері көптеген жиынтығымен анықталады. Бұл әр
балаға оның өмірінің осы кезңінде қойылатын талаптар жүйесі әрі айналасын-
дағылармен қарым-қатынастарының мәнісі, әрі ол игеретін біліммен іс-
әрекеттер типі, әрі осы білімдерді игеру тәсілдері. Жас шағына тән
ерекшеліктерді анықтайтын жағдайлардың жиынтыған баланың дене дамуының
түрлі жақтарының ерекшеліктері де енеді.
Жас шағы ерекшеліктерін анықтайтын сыртқы жағдайлар балаға тіелей әсер
етпейді. Ортаның қайсы бір элементтерінің қандай да бірі бұрын дамыған
қандай бір психологиялық қасиеттер арқылы өтетініне байланысты әр балаға
объективті түрліше әсер етеді. Осы сыртқы және ішкі жғдайлардың жиынтығы
жастың өзіне тән ерешеліктерін анықтайды да ал олардың арасындағы қарым
қатынас өзгеріс келесі жас кезеңдеріне көшудің қажеттілігімен
ерекшеліктеріне сабақтас келеді. Жас шағы балаға оның дамуының сол кезеңде
қойылатын тіршілік жағдайларының ерекшеліктерімен, оның айналасындағылармен
қарым қатынас ерекшеліктерімен, баланың жеке басының психологиялық құрылымы
дамуының деңгейімен, білім мен ойлауының даму дәрежесімен, белгілі бір
физиолгиялық ерекшеліктерімен жиынтығымен сипатталады.
Жас кезеңін айналасындағылармен қарым қатынас жсаудың даму деңгейі
бөлімдердің, тәсілдердің қабілеттердің даму деңгейі арасындағы байланыс
анықтайды. Д.Б.Элькониннің көрсеткеніндей, даму процесінің осы екі түрліше
жақтарының арасындағы өзгеріс келесі жас кезеңдеріне өтудің өте маңызды
ішкі негізін құрайды [6,45 б.]. Мысалы, баланың ерте сәбилік шағында
сыртқы болмыспен байланысы оның үлкендерге қарым-қатынасы арқылы
дәнекерленеді.
Нақ осындай қарым-қатынастар жүйесі негізінде бала белгілі бір
дағдыларды игереді, онда қарапайым дәрежедегі ұғымдар қалыптасады,
үлендермен қарым-қатынас жасау тәсілдері, дүниетанымы кеңейеді. Осының бәрі
баланың дербес әрекеттер жасау мүмкіндігінің кеңеюіне демек
айналасындағылармен қарым-қатынас жасау тәсілдерінің өзгеруіне негіз
болады. Ал соңғысы өз кезегінде психикалық дамудың онан арғы барысының
жағдайларын өзгертеді.
Баланың бұрынғы даму жетістіктері мен тіршіік жағдайларын өзгерту
жимынтығы оның айналасындағылармен өзара қарым қатынасының мазмұны мен
тәсілдерін, үлкендердің оған деген қарым-қатынас формаларын өзгертуге әкеп
соқтыратын осыған ұқсас жағдай жеткіншек шақта пайда болады. Дамудың
дағдарыс кезеңдері деп аталатын кезеңдер тәрбие жұмысында өзгерген қарым-
қатынастар ескерілмей, қалыптасқан және айналасындғылармен өзара қарым-
қатынас жасаудың алдыңғы кезеңіне тән тәсілдер мен осы кезең барысында
дами бастаған балалар мүмкіндіктері арасындағы үйлесіміділік бұзылған
жағдайда пайда болады.
Педагогикалық жұмыста балаларда жас ерекшеліктерімен қоса, бір жас
тобындағы балалардың өзінде елеулі айырмашылығы болатынын олардың дара
ерекшеліктерін де ескеріп отыру қажет. Жеті жасар балалардан Мектепке
барғым келеді, оқығым келеді дегенді біз барған сайын естіп жүрміз.
Алайда, мектеп жасына дейінгі балалардың өмірін өзгертуге талпынысы – мұның
өзі оқу қызметінің әзірге салдары бола алмайды. Оларды тартатын оқудың өзі
емес, оның нәтижесі. Осынау шеберліктер мен дағдыларды игеру үшін ғана күш-
жігер жұмылдыруға тура келетіндігінен ұғымы жоқ бола тұрса да олардың оқи,
жаза білгісі келеді де, жеті жастағы бала мектеп оқушысына айналады.
Бұл бала өз бойында мектеп жасына дейінгі балалық шақтың белгілерін
оқушының ерекшеліктерімен ұштастыратын өтпелі кезең.
Бұл белгілер оның мінез құлқында, санасында күрделі, ал кейде
қайшылықты үйлесім түрде қатар жүреді.
Кез келген өтпелі күй сияқты бұл шақ көзі ашылмаған даму
мүмкіндіктеріне бай, оларды дер кезінде байқап, қолдап отыру маңызды.
Адамның көптеген психикалық қасиеттерінің негіздері тап осы бастауыш мектеп
жасында қалыптасады және әдетке айналады. Сондықтан ғалымдардың ерекше
назары қазіргі бастауыш сынып оқушыларын дамытудың резервтерді пайдалану
балаларды одан арғы оқу және еңбек қызметіне неғұрлым табысты дайынауға
мүмкіндк береді.
Бастауыш сынып оқушыларының анатомиялық, физиологиялық ерекшеліктері.
Бастауыш мектеп кезеңіне 7-10 жас аралығындағы балалар жатады. Бұл жаста
дененің барлық органдары мен талшықтарында елеулі өзгерістер болады.
Мысалы, омыртқаның барлық мойын, арқа бел бүгілістері дамиды. Әйтсе де
скелеттің қатаюы әліде аяқталмайды, оның аса иілгіштігі мен ширақтылығы да
осыдан, бұл дұрыс дене тәрбиесін беру және спорттың көптеген түрімен
айналысу үшін елеулі мүмкіндіктер де ашады, сондай-ақ теріс зардаптарға да
әкеліп соғуы мүмкін. Бастауыш сынып оқушысы отыратын орындарының көлемінің
сай болуы, орындық пен партаға отырғызу бала денесінің, тұлғасының қалыпты
дамуының аса маңызды шарты, оның кейінгі бүкіл жұмыс қабілеттілігінің
шартты екендігі осыдан.
Бастауыш сынып оқушыларының бұлшық еттері мен сіңірлері жылдам қатаяды,
олардың көлемі ұлғаяды, жалпы бұлшық ет күші артады. Ірі бұлшық еттер
майдаларынан ертерек жетіледі. Сондықтан да балалар салыстырмалы түрде
алғанда күшті де кең құлашты қимылдар жасауға көбірек қабілетті, алайда
оларға дәлдікті талап ететін ұсақ қимылдарды орындау қиынырақ соғады.
Саусақ сүйектерінің қатаюы тоғыз, он бір, ал білек сүйектерінің қатаюы он,
он екі жасқа қарай аяқталады. Егер осы жайды ескерсек, онда бастауыш сынып
оқушысы неліктен әр кез жазбаша тапсырмаларды үлкен күш жұмсап орындайтыны
түсінікті болады. оның білегі тез талады да, ол өте тез және тым ұзақ жаза
алмайды.
Бастауыш сынып балаларына әсіресе бірінші, екінші сынып оқушыларына
жазбаша тапсырмаларды аса көп беруге болмайды. Бастауыш сынып оқушыларының
жүрек бұлшық еттері шапшаң өседі және ол қанмен жақсы қамтамасыз етіледі.
Мидың салмағы жеті жастан кейін айтарлықтай артады. Мидың маңдай
бөліктерінің жетілуі баланың психикалық іс-әрекеті мен жүйке қалыптасуына
үлкен рөл атқарады.
Атап көрсетілгендей баланың психикалық дамуының әрбір кезеңі оның іс-
әрекетінің негізгі, жетекші түрімен сипатталады. Жеті жасар бала мектеп
табалдырығына аттасымен–ақ оқушы болады. оның өмірінде ойын әле маңызды
орын алғанымен осы уақыттан бастап ол біртіндеп басымдылық рөлін жоғалта
бастайды. Бастауыш сынып оқушысының жетекеші іс-әрекеті оның құлық
мотивтерін елеулі түрде өзгертетін, оның танымдық және адамгершілік
күштерін дамытудың жаңа көздерін ашатын оқу болады.
Алғашқы кезде оқушы нақтылы оқу пәндерінің мазмұнымен шын мәнімен де
таныс емес. Олардың оқу материалдарына танымдық ынтасы әзірге жоқ. Әйтсе де
бала алғашқы сабақтардан бастап-ақ тиісті мағлұматтар ала бастайды. Бұл
ретте оның оқу жұмысы жалпы білім алуға деген ынтаға сүйенеді.
Жекелеген психикалық үрдістердің қарқынды дамуы баланың бастауыш мектеп
шағында жүзеге асады. Бұл кезде қабылдау қабілеті жетіледі. Көру мен есту
қабілеті жоғары деңгейде көтеріліп, түрлі түстерді айқын ажырата алады.
Қабылдаған заттардың қасиеттері мен сапаларын меңгереді. Қоғам өміріндегі
жаңа негіздерге байқампазыдығы артып, қабылдауын басқарып, оны қажетті
мақсатқа бағыттай алады.
Бала зейінін негізінен өздері тікелей қызығатын нәрсеге аударады. Бала
біртіндеп енді жай сырттай жартымды заттарға ғана емес қажетті нәрселерге
зейінін бағыттап, оны тұрақтандыруға үйренеді. Ырықты зейіні дамуында
сыртқы әсердің тартымдылығы, ұнамдылығы, көрнекілігінің мәні зор. Зейіннің
дамуы, сондай-ақ оның көлемінің кеңеюі баланың қазіргі кездегі ойын
әрекетінің алуан түрлерімен танысып, оларды меңгере алуымен байланысты.
Бастауыш мектеп кезеңінде негізгі іс-әрекет оқу болғандықтан, баланың
барлық психикалық үрдісіне өзгеріс енеді. Оның іс-әрекетке белсенділігін
көрсете отырып, ақыл ой еңбегін зейін арқылы жүзеге асырады.
Оқу іс-әрекеті балаға өзінің есте сақтау үрдісін басқаруды талап етеді.
Мектептегі оқу үрдісінің талаптары мен өзіне тән мазмұны бұл үрдісті едәуір
дамытады, есте сақтау мықтылығы беки түседі. Есте сақтау деңгейі – есте
сақталынатын материалдың мазмұнына іс-әрекет сипатына, материалды есте
сақтау және қайта жаңғырту тәсілдерімен әдістерін меңгеру деңгейіне
байланысты болады.
Бастауыш мектеп кезеңінде сөздік материалды есте сақтау мүмкіншілігі
күрт жоғарылайды, меңгерілетін оқу материалы үнемі оқушыдан елестету
үрдісін талап етіп отырады. Есте сақтау мен елестету баланың күш жігерді
керек ететін мотивтерге байланысты өзгеріп отырады. Бастауыш мектеп
кезеңінде алған білімдерді бала өз іс-әрекетінде қолдануға машықтанады.
Баланың ақыл-ой әрекетінің дамуы үрдісінде орындау практикалық әрекеттерін
ішкі ақыл-ой әрекетіне көшу көрінеді. Дегенмен, практикалық әрекет
жоғалмайды, керісінше оқушылардың жаңа, қиын тапсырмаларды орындау
негізінде байқалады. Ойлаудың ішкі жоспарға көшуі арқылы ізденіс, негізгі
сипаттағы практикалық әрекетті орындауды үйренеді.
Оқу үрдісінде ой операциялары да іске асады. Елестету бойынша заттарды
дұрыс әрі оңай салыстыра алады. Абстрактылы ұғымдарды салыстыру байқалады.
Логикалық ойлауының даму ерекшелігінде ой қорытндысын жасай алу, себеп
салдар анықтау, түсінік беру сияқты түрлері анық көріне бастайды.
Оқушыларға жоғары дәрежеде жүйелі түрде және нәтижелі ақыл ой әрекеті
дамып жетіледі. Бұл өзінің қоршаған орта туралы, қоғамға еніп жатқан жаңа
техника туралы, танымдық қатынастарды меңгере алуынан көрінеді. Осы арқылы
баланың ақылы және оның танымдық қызығушылықтары қалыптасады.
Еліміздегі тіл туралы заң жыл сайын әрбір Қазақстан азаматына үлкен
жүктеме артып отыруға байланысты тек ересектердің сөйлеу әрекетінен ғана
нәтиже байқалмайды, сонымен қатар бастауыш мектеп жасындағы балалардың тіл
дамуы ана тілін терең, әрі ұлттық ерекшелікте меңгерілгендігі байқалады.
Оқушы енді өз ойын, өз қалауын, өз сезімін ана тіліндегі сөз байлығын
қолдана отырып, грамматикалық түрде өте дәйекті тұрғыда түсіндіре алады.
Бала тілінің дамуының мотивтеріне құрбыларымен, ересектермен қарым-
қатынас жасау, қоғамның жаңа талаптарына сәйкес нәрселерді білгісі
келетіндігі, түсіндіруге тырысушылық, әңгімені эмоциялық тұрғыда жеткізе
білуі жатады.
Бала бойындағы кездесетін әртүрлі жағдайларда ішкі сөйлеу қалыптасады.
Сөйлеудің коммуникативтік функциясын қолдана алады. Өзін қоршаған орта
туралы, қоғам өзгерістері жайлы, бірқатар ұлттар арасындағы өзара
қатынастар мен өзгешеліктер туралы тыңдау, оқу, әңгіме, пікірталас, талдау
сияқты түрлерді меңгере бастайды.
Бастауыш мектеп жасындағы көркем жазу бала ойынан едәуір өзгешелік
енгізеді. Көркем жазу сабағы ана тілінің грамматикалық табиғатын ашады және
ана тілін еркін меңгеруге мүмкіндік береді. Баланың алғашқы мектеп
табалдырығын аттауы – оның бойында күрделі сезімдер туғызады. Бұл балалар
арасындағы, әр үйдегі, әрі мектептегі жаңа талаптарға негізделеді.
Қоғамдық талаптардың өзгеруі баланың жеке басындағы адамгершілік,
жауапкершілік, әділдік қайрымдылық, еңбекқорлық сияқты қасиеттерді ашады.
Бастауыш мектеп оқушысының ерік сапаларының дамуы: біріншіден,
жетістіктерге жету мақсаттарының мазмұны мен көлемінің ұлғаюына және
өзгеруіне, екіншіден, ішкі және сыртқы қиыншылықтарды жеңе алуына,
үшіншіден, ұзақ уақыт күш жұмсай алуына, төртіншіден, өзін ерікті тежеу
барысында өзін-өзі меңгеру, тоқтамға келуінде қалыптасады.
Бастауыш мектеп жасындағы балалардың жеке басының дамуы – оқуы мен
танымдық әрекеттерінің қалыптасуында оқу іс-әрекетіндегі белсенділігі мен
адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуындағы қарқынды кезеңі. Олардың
өзгелермен қарым-қатынас жасау белсенділігінің күшті кезеңі деп аталады.
Баланың білім қазыналарын интуициялық қабылдауын мектептегі оқудың
алғашқы күнінен бастап, ендігі жерде математика, дүниетану және басқа
пәндердің өздерінің күтпеген, таңқаларлық, қызықты жайттарын паш ету
жолымен қолдап, дамытып отыру керек. Бұл оқу іс-әрекетінің негізі ретінде
балалардың шын мәніндегі танымдық ықпалдарын қалыптастыруға мүмкіндік
береді.
Осылайша мектеп өмірінің алғашқы кезеңіне баланың сыныптағы және үйдегі
мінез-құлқын реттеп отыратын мұғалімнің жаңа талаптарына баланың бағынуы,
сондай-ақ оқу пәндерінің мазмұнына қызыға бастауы тән. Баланың бұл
кезеңінен қиналмай өтуі оның мектепке жақсы даярлықпен келгендігінің
белгісі. Бірақ жеті жасар баланың барлығы мұндай емес. Олардың көпшілігі
бастапқыда қандай да бір қиыншылықтарға кездеседі және бірден мектеп
өміріне етене араласып кете алмайды.
Бала мектеп өміріне алғаш ене бастағанда онда мәңгі психологиялық қайта
өзгеріс болады. Ол жаңа режимнің бірқатар маңызды әдеттерін бойына
сіңіреді, мұғаліммен және жолдастарымен сенімді қарым-қатынас орнатады. Оқу
материалының мазмұнына ынтаның пайда болуы негізінде оның оқуға деген жақсы
көзқарасы қалыптасады. Бұл ынталардың одан әрі дамуы және төменгі сынып
оқушыларының оқуға деген көзқарасының жайы олардың оқу әрекетінің қалптасу
процесіне байланысты.
Сондықтан педагогикалық-психология үшін осы іс-әрекетті құру және оның
жекелеген бөліктерінің ерекшеліктері туралы мәселе ерекше маңызды болып
табылады.
Бастауыш мектеп кезеңінде негізгі іс-әрекет оқу болғандықтан, баланың
барлық психикалық үрдісіне өзгеріс енеді. Оның іс-әрекетке белсенділігін
көрсете отырып, ақыл-ой еңбегін зейін арқылы жүзеге асырады.
Бастауыш мектеп кезеңінде сөздік материалды есте сақтау мүмкіншілігі
күрт жоғарылайды, меңгерілетін оқу материалы үнемі оқушыдан елестету
үрдісін талап етіп отырады. Есте сақтау мен елестету баланың күш жігерді
керек ететін мотивтерге байланысты өзгеріп отырады.
Бастауыш мектеп кезеңінде алған білімдерді бала өз іс-әрекетінде
қолдануға машықтанады. Баланың ақыл-ой әрекетінің дамуы үрдісінде орындау
практикалық әрекеттерін ішкі ақыл-ой әрекетіне көшу көрінеді. Дегенмен,
практикалық әрекет жоғалмайды, керісінше оқушылардың жаңа, қиын
тапсырмаларды орындау негізінде байқалады. Ойлаудың ішкі жоспарға көшуі
арқылы ізденіс, негізгі сипаттағы практикалық әрекетті орындауда үйренеді.
Оқушыларға жоғары дәрежеде жүйелі түрде және нәтижелі ақыл-ой әрекеті
дамып жетіледі. Бұл өзінің қоршаған орта туралы, қоғамға еніп жатқан жаңа
техника туралы, танымдық қатынастарды меңгере алуынан көрінеді. Осы арқылы
баланың ақылы және оның танымдық қызығушылықтары қалыптасады.
Еліміздегі тіл туралы заң жыл сайын әрбір Қазақстан азаматына үлкен
жүктеме артып отыруға байланысты, тек ересектердің сөйлеу әрекетінен ғана
нәтиже байқалмайды. Сонымен қатар бастауыш мектеп жасындағы балалардың тіл
дамуы, ана тілін терең, әрі ұлттық ерекшелікте меңгерілгендігі байқалады.
Оқушы енді өз ойын, өз қалауын, өз сезімін ана тіліндегі сөз байлығын
қолдана отырып, грамматикалық түрде өте дәйекті тұрғыда түсіндіре алады.
Бала тілінің дамуының мотивтеріне құрбыларымен, ересектермен қарым-
қатынас жасау, қоғамның жаңа талаптарына сәйкес нәрселерді білгісі
келетіндігі, түсіндіруге тырысушылық, әңгімені эмоциялық тұрғыда жеткізе
білуі жатады.
Қоғамдық талаптардың өзгеруі баланың жеке басындағы адамгершілік,
жауапкершілік, әділдік қайрымдылық, еңбекқорлық сияқты қасиеттерді ашады.
Бастауыш мектеп оқушысының ерік сапаларының дамуы: біріншіден,
жетістіктерге жету мақсаттарының мазмұны мен көлемінің ұлғаюына және
өзгеруіне, екіншіден, ішкі және сыртқы қиыншылықтарды жеңе алуына,
үшіншіден, ұзақ уақыт күш жұмсай алуына, төртіншіден, өзін ерікті тежеу
барысында өзін-өзі меңгеру, тоқтамға келуінде қалыптасады.
Осы орайда егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге
жету үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әртүрлі әдіс-тәсілдерін
қолдана отырып, терең білімді, ізденімпаз, барлық іс-әрекеттерінде
шығармашылық бағыт ұстанатын сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке
тұлға тәрбиелеу ісіне ерекше мән берілуде.
Қазіргі таңда жалпы білім беретін мектептердің дамуында оң өзгерістер
байқалады. Оқыту мазмұны жаңарып, жаңа типті орындар көбеюде. Мұнда бала
табиғатынан берілген тума қасиеттерінің қоғамдық, саяси, әлеуметтік жағдай,
іс-әрекет пен қарым-қатынас сияқты негізгі күштердің өзара ұтымды
байланысы арқылы саналы азаматтың көзқарасының қалыптасуына мүмкіндік
береді.
Бастауыш сыныптағы әр балаға жеке тұлға ретінде қарап, оның өзіне тән
санасы, еркі, өзінің әрекет жасай алатын ортасы бар екенін ескере отырып,
оқушының білімге, ғылымға деген ынтасын арттыру, олардың ақыл-ой қабілетін,
дүниетанымын, өмірлік мақсат мүддесін айқындауға, жеке басының қасиеттерін
дамытып, оны қоғам талабына сай іске асыруға көмектесу оқу үрдісінің жемісі
болып табылады.
Оқу үрдісі бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекеті нәтижесінде
жүзеге асады, ал танымдық іс-әрекеті негізінде оқушыларда танымдық
қызығушылық қалыптасады.
Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің қазіргі даму кезеңіндегі қоғамның
түрлі реформаларының құрылуы мен тұлғаның белсенділігінің жоғарылауы
арасында байланыс айқындала түсуде. Осыған байланысты оқушылардың танымдық
әрекетін белсендіру, оны тиімді басқару және дамыту, әдістемелік,
ұйымдастырушылық және моральдық-психологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету
күрделі педагогикалық мәселе ғана емес, маңызды әлеуметтік міндет болып
табылады.
Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру жолында әр пәнге қызығуын,
өздігінен білім алу, даму дағдыларын қалыптастыру қажет. Бастауыш мектеп —
бұл оқушы тұлғасымен санасының дамуы қуатты жүретін ерекше құнды,
қайталанбайтын кезең. Сондықтан да бастауыш білім - үздіксіз білім берудің
алғашқы басқышы. Бала бойындағы дарындылығын дамыту және тәрбиелеу бүгінгі
таңдағы көкейкесті мәселелердің бірі - оқытатын пәнге қызығуын арттыру
тиіс. Осы қызығушылық қабілетін дамыту қажет.
1.2 Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының танымдық белсенділігін
дамыту мен жетілдірудің мәселелері
Тәуелсіз мемлекетіміздің ертеңі ұрпақтың рухани байлығы, мәдениеті,
саналы ұлттың ойлау қабілеті мен біліміне, іскерлігіне байланысты. Осы
орайда егеменді еліміздің білім беру жүйесінде әлемдік деңгейге жету үшін
жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың әдіс-тәсілдерін қолдана отырып, терең
білімді, ізденімпаз, барлық іс-әрекеттерінде шығармашылық бағыт ұстанатын,
сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке тұлға тәрбиелеу ісіне ерекше мән
берілуде.
Қазіргі кезде бастауыш мектептерде оқыту мазмұнын жаңарту жұмыстары
жүргізіліп, одан әрі жетілдіре түсуде даңғыл жол ашылды.
Бала өмірінде алты жаста үлкен өзгеріс болатыны белгілі. Бала мектеп
оқушысына айналады. Бастауыш мектеп оқушыларының жас ерекшелігі өсіп
жетілуіндегі елеулі өзгерістерінен сипатталады. Баланың мектеп жасына өтуі
оның іс-әрекеттерінің, қарым-қатынасының, басқа адамдармен қатынасының
өзгеруімен байланысты түсіндіріледі. Негізгі іс-әрекет түрі оқу болады,
өмірі өзгереді, жаңа міндеттер пайда болады.
Бастауыш мектеп жасындағы баланың танымдық іс-әрекеті оқыту үрдісінде
жүзге асады. Осы жаста қарым-қатынас шеңберінің кеңеюінен маңызы артады.
Баладағы өтіп жатқан осы өзгерістер педагогтерден бүкіл оқыту тәрбиелеу
жұмысын нақты мақсатқа бағыттауды талап етеді. Негізгі іс-әрекет түрі –
оқу. Осы оқу арқылы олардың таным үрдісі дамиды.
Оқушылардың бойында кездесетін таным қабілеттері дегеніміз – білімді өз
сапасында белсенді және нәтижелі түрде бейнелеуі. Мұндай бейнелеу әрекеті
күрделі үрдіс. Ол оқушыларды сыртқы дүние туралы білімді меңгеру ептілігі
және дағдымен әдеттерін қалыптастыру нәтижесінде жүзеге асады.
Оқушының танымдық белсенділігін арттыру, таным қабілеттілігінің оянуына
түрткі болу – мектептегі оқытудың негізгі мәселелері. Оқушының танымдық
белсенділігі өз кезеңінде қабылдау, есте сақтау, ойлау, қиялдау үрдістері
зейіннің тұрақты күйін қажет етеді. Оқу барысында оқушының тану
блсенділіктерін арттыру олардың өз бетінше ықылас ынтасын шығармашылық
әрекетін дамытатындай етіп ұйымдастырылады.
Шәкірттің қабылдау, негізінен мұғалімнің сабақты жүйелі түрді
жүргізуіне байланысты. Оқушының жаңа материалды қабылдауына арқау
болатындай даярлық жұмыстары жүргізіледі. Олардың оқу танымдық қызметін
арттыру дұрыс әрі нақты әрекеттер негізінде іске асады. Баланың өзіндік
сезімдік танымы (қалауы, ынтасы, құштарлығы, әсерленуі) негізінде
қабылданған білім, дағды ептілік әлдеқайда нәтижелі әрі жемісті болады.
мектеп оқушыларының әсерленгіш, эмоционалдық болып келетінін ескере отыру –
мұғалімнің оқу әрекетіндегі ерекше назар аударуы тиіс, міндеті.
Адам белсенділігінің табиғатының тани білу, еңбек және моральдік
белсенділік дәрежесі бойынша адамның қоғам мен ұжым үшін жарамдылығын жете
анықтау мұғалімнің басты міндеті.
Белсенділік деп адамның іс-әрекеті үстіндегі жағдайын айтады. Тіршілік
және іс әрекеттері барысында адамның қарым-қатынас жасау, таным және өзін-
өзі тәрбиелеу белсенділігі дамиды.
Бала беленділігінің ең алғашқы формасының бірі қарым-қатынас жасау
таным белсенділігі. Бұл адамның бүкіл өмірінде дамитын белсенділік.
Балалардың жас ерекшеліктеріне сәйкес басқа адамдармен қарым-қатынас жасау
белсенділігінің мазмұны өзгеріп отырады. Мектеп жасына дейінгі балалар
ересек адамдардың әрекеттеріне үңіле қарап, үйренеді, оларға еліктейді.
Балалардың саналы түрде істейтін мұндай әрекеттерін ырықты немесе ерікті
белсенділік деп атайды. Бұл жастағы балалардың үлкендердің әрекеттеріне
және олармен өзара қатынас жасауға еліктеуі рөлді ойындарды атқару
барысында байқалады. Көбінесе балалардың ойындарында адамдардың еңбек іс
әрекеттері, тұрмысы, өзара қатынасы қамтылып көрсетіледі, ұжымдық өмір
дағдылары қалыптаса бастайды [24].
Ойын барысында басқалардың құрдастарымен сол жас бойындағы балалардың
өзара қатынасы өзгереді. Олар басқа балалармен ойнауға тілек білдіреді,
еңбекке байланысты тапсырмаларды бірігіп, орындауға, өз қылықтарын ережеге,
керексіз әрекеттерді тежеуге, кедергіні ығыстыруға үйренеді. Осындай бірігу
іс-әрекеттерінің қуанышы балалар арасында жолдастық, достық сияқты жаңа
қатынастарды туғызады. Олар бір-біріне қамқорлық жасап көмектеседі,
ілтипатты болады. Бала еліктеу, қабылдау арқылы түрлі рөлді ойындарды
атқара отырып, әлеумет өмірінің, өндіріс қатынастарының мазмұнына түсінеді.
Әртүрлі ойын баланың дүние танымын кеңейтіп, қарым-қатынас жасау
белсенділігін дамытады.
Қарым-қатынас жасау белсенділігі жеке адам қасиеттерінің қалыптасуына
мүмкіндік туғызады.
Баланың даму барысында таным белсенділігі артады. Мектеп жасына дейінгі
5-6 жас балалар заттарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz