Қазақстан Республикасының бюджетаралық қатынастарын жетiлдiру

Пән: Қаржы
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 72 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кiрiспе . . . 3

Тарау I. Бюджет саясатыныњ ќалыптасуы мен дамуыныњ теориялыќ негіздері

Мемлекеттік бюджеттіњ экономикалыќ мєні мен рµлі . . . 5

1. 2 Бюджет ж‰йесі мен бюджет ќ±рылысы . . . 16

1. 3 Бюджет балансы және бюджет тапшылығы . . . 33

Тарау II. Қазақстан Республикасының бюджет саясаты

2. 1. Қазақстан Республикасында бюджет жүйесiн жетiлдiрудiң негiзгi принциптерi . . . 37

2 2 Қазақстандық экономика жағдайындағы мемлекет бюджетiнiң ерекшелiктерi мен бюджеттік заңдары . . . 43

Қазақстан Республикасының бюджеттiк рәсiмi . . . 48

Тарау III. Қазақстан Республикасының бюджетаралық қатынастары

3. 1. Салық органдарының қызмет етуінің шарттары мен себептері және олардың Қазақстанның нарықтық экономикасының аяқтанудағы ролі . . . 54

3. 2. Бюджетаралық қатынас - бюджет процесiн дамытудың бiрден-бiр қайнар көзi . . . 57

Қазақстан Республикасының бюджетаралық қатынастарды жетiлдiру мәселелерiнiң Қазақстан Республикасының Президентi Н. Назарбаевтың халыққа жолдауында алатын орны . . . 63

Ќорытынды . . . 71

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 72

Кiрiспе

Қаржы жүйесiнiң негiзгi буыны мемлекеттiк бюджет болып табылады. Мемлекеттiк бюджет - мемлекеттiң негiзгi қаржылық жоспары ол мемлекеттiң шығын мен табыстарының балансы. Бюджет ұғымы француздың сөзi немесе табыс пен шығындарды бөлу. Бюджет табысы мен шығын құрылымы және нарықтық экономикада елдiң мемлекеттiк бюджетi жеке баптар бойынша арасындағы салмағын көрсетедi. Жалпы бюджет саясаты салықтар мен мемлекеттік шығындарға негізделген экономикалық саясаттың негізгі құралы болып табылады, салықтар және олардың негізгі қызметтерін қамтиды, мемлекеттік шығындарды жіктеп анықтайды.

Мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілерімен және халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық бөлудің ерекше саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланыста болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы «мемлекеттік бюджет» ұғымының экономикалық мазмұнын құрайды. Бюджет жүйесі - экономикалық қатынастарда және заңды нормаларға негізделген бюджеттің барлық түрлерінің жиынтығын білдіреді.

Бүгiн Қазақстан егемендi ел болған соң республикасына үкімет өзiнiң ұлттық мемлекеттiк бюджетiн құрды. Себебi, бюджет егемен елiмiздiң ең басты нысаны және елiмiздiң сыртқы, iшкi экономикалық әрекеттердi жүргiзудiң басты көзi.

Қазақстан Республикасының кодексiне жыл сайын Қазақстан Республикасы туралы заң күшi бар нормативтi актi қабылданады. Мұнда яғни сол жылға арналған бюджет көлемi кiрiстер, шығыстар сомасы көрсетiледi. Жалпы бюджет Республиканың ең басты қаржы құжаты болып табылады. Мысалы 24 сәуір 2004 жылы бекітілген ҚР Бюджет кодексінің кейбір баптары 2009 жылдың 1-ші қантарынан бастап жарамсыз деп табылып, көптеген өзгерістер үкімет тарапынан еңгізілді. (Астана, Ақорда 4 желтоқсан 2008 жыл)

Қазiргi нарықтық және бүкiләлемдiк жахандану процесiнде елдiң басты әлеуметтiк - экономикалық мәселелердiң шешiмдерi көбiнесе тiкелей түрде мемлекеттің бюджет сасяатынан тәуелді болады.

Мемлекеттік бюджет үкімет қолындағы ақша ресурстарының орталықтанған қоры. Бұл қаражат мемлекеттік аппаратты, қарулы күштерді қаржыландыруға және әлеуметтік-экономикалық қызметтерді атқаруға жұмсалады. Қазіргі жағдайда бюджет экономиканы мемлекеттік реттеудің, шаруашылық конъюнктураға ықпал етудің, дағдарысқа қарсы шараларды жүзеге асырудың аса күшті құралы. Қазіргі мемлекеттік бюджет оның сан түрлі қызметін көрсететін күрделі де көп қырлы құжат. Ең алдымен бюджетте мемлекеттің кірісі мен шығысының құрылымы бейнеленеді.

Бюджет процесі - бюджетті жоспарлау, қарау, бекіту, атқару, нақтылау, түзету жөніндегі, бюджеттің атқарылуы бойынша бюджет есебі мен есептілігін жүргізу мемлекеттік қаржы бақылауы, сондай-ақ байланыстырылған гранттарды жоспарлау мен пайдалану жөніндегі Қазақстан Республикасының бюджет заңдарымен реттелген қызмет болып табылады.

Тарау I. Бюджет саясатыныњ ќалыптасуы мен дамуыныњ теориялыќ негіздері.

Мемлекеттік бюджеттіњ экономикалыќ мєні мен рµлі.

Экономиканыњ ќазіргі даму сатысында орталыќтандырылѓан ќаржы ресурстары мемлекеттіњ ќоѓамдыќ µндірісті дамытуды, оныњ салалары мен аумаќтыќ ќ±рылымдарын жетілдіруді, экономика салаларыныњ дамуына ќажетті баѓдарламаларды ќалыптастыруды, ірі єлеуметтік жањѓыртуларды ж‰ргізуді ќамтамасыз етуге м‰мкіндік береді.

Мемлекеттік бюджет мемлекеттіњ орталыќтандырылѓан аќша ќорын жасау жєне оны ±дайы µндіріспен ќоѓамдыќ ќажеттіліктерді ќанаѓаттандыру маќсаттарына пайдалану жолымен ќоѓамдыќ µнімніњ ќ±нын бµлу жєне ќайта бµлу процесінде мемлекет пен ќоѓамдыќ µндірістіњ басќа ќатысушылары арасында пайда болатын экономикалыќ ќатынастарды білдіреді.

Ќ±ндыќ бµліністіњ айрыќшалыќты сферасы ретінде мемлекеттік бюджет мына µзгеше белгілермен сипатталады:

1) мемлекеттен жалпы ќоѓамдыќ µнімніњ бір бµлігін оќшауландырумен жєне оны ќоѓамдыќ ќажеттіліктерді ќанаѓаттандыруѓа пайдаланумен байланысты бµлгіштік ќатынастардыњ айрыќша экономикалыќ нысаны болып табылады;

2) ±лттыќ шаруашылыќтыњ салалары, аумаќтары, экономиканыњ секторлары, ќоѓамдыќ ќызметтіњ сфералары арасында ќ±нды ќайта бµлуге арналѓан;

3) ќаржы ќатынастары материалдыќ µндіріс пен µндірістік емес сферада тауар-аќша ќатынастарымен тыѓыз тоќайласпалы болѓандыќтан, тауар формасындаѓы ќоѓамдыќ µнім ќозѓалысымен тікелей байланысты емес ќ±ндыќ бµліністі сипаттайды;

Мемлекеттік бюджет, кез-келген басќа экономикалыќ категория сияќты, µндірістік ќатынастарды сипаттайды жєне оларѓа сєйкес келетін наќты материалдыќ-заттай т‰рінде болады: бюджет ќатынастары мемлекеттіњ орталыќтандырылѓан аќша ќорында-бюджеттік ќорында затталынады. М±ныњ нєтижесінде ќоѓамда болып жатќан наќты экономикалыќ прцестер мемлекеттіњ ж±мылдыратын жєне пайаланатын аќшаныњ аѓынында µзініњ кµрінісін табады. Бюджеттік ќор - б±л ќоѓамдыќ µнім ±лттыќ табыстыњ ќ±ндыќ бµліністіњ белгілі сатыларынан µткен жєне ±лѓаймалы ±дайы µндіріс, халыќќа єлеуметтік - мєдени ќызмет кµрсету, ќорѓаныс жєне басќару жµніндегі ќажеттіліктерді ќанаѓаттандыру ‰шін мемлекетке т‰сетін бµлігі ќозѓалысыныњ объективті шарттасылѓан экономикалыќ нысаны . Бюджеттік ќордыњ ќалыптасуы мен ќолданылуы ќ±нды бµлу жєне ќайта бµлумен байланысты оныњ ќозѓалыс процесін сипаттайды.

Мемлекеттік бюджет экономикалыќ категория ретінде толыѓымен ќаржыныњ категориясына сєйкес келетін бµлу жєне баќылау ќызметін атќарады. Б±л ќызметтіњ іс-єрекеттері, мазм±ны, мєні мен мањызы бюджет ќатынастарыныњ ќаралѓан айрыќшалыѓымен айќындалады. Бµлгіштік ќызметтіњ іс-єрекеттерініњ µзіндік ерекшелігі-ол ќоѓамдыќ µнім ќ±ныныњ ќоѓамдыќ µндіріс сфералары, ±лттыќ шаруашылыќ секторлары, аумаќтар, салалар жєне жеке шаруашылыќ ж‰ргізуші субъектілер арасында бµлінуі. Мемлекеттік бюджет арќылы б‰гінде Ќазаќстанда жалпы ќоѓамдыќ µнімніњ шамамен 10% жєне жалы ішкі µнімніњ 20% бµлінеді. Сонымен ќатар мемлекет ќаржысыныњ негізгі буыны ретінде мемлекеттік бюджет бµлгіштік ќызметініњ шењберінде ќосалќы ќызметтерді, атап айтќанда: ±лттыќ табыс пен жалпы ішкі µнімді ќайта бµлу; экономиканы мемлекеттік реттеу жєне ынталандыру; єлеуметтік саясатты ќаржымен ќамтамасыз ету; акша ќаражаттарыныњ орталыќтандырылѓан ќорын жасау жєне пайдалануѓа баќылау жасау сияќты ќызметтерді орындайды . Баќылау ќызметі бюджет ќорларын бµлудіњ сандыќ ‰йлесімдерінде, олардыњ ќоѓамдыќ µндіріс дамуыныњ ќажеттіліктеріне сай келетіндігінде, бµлудіњ ±намсыз барысынан ауытќуын аныќтау жєне оларды жою м‰мкіндігінде кµрінеді.

Мемлекеттік бюджеттіњ сан ќырлы мањызын ескере отырып, оны тек экономикалыќ категория жєне мемлекеттіњ орталыќтандырылѓан аќша ќоры ретінде ѓана емес, сонымен бірге негізгі ќаржы жоспары, єлеуметтік-экономикалыќ процестерді реттеу механизмініњ жиынтыќ ±ѓымы ретінде ќарауѓа болады. Мєселен, мемлекеттік бюджетте ќоѓамдаѓы барлыќ экономикалыќ процестер бейнеленетіндіктен, сондай-аќ барлыќ негізгі ќаржы институттары - салыќтар, мемлекеттіњ шыѓыстары, мемлекеттік несие, мемлекеттік ќарыздар жєне т. б. µзініњ шоѓырланѓан кµрінісін табатындыќтан бюджет мемлекеттіњ негізгі ќаржы жоспары ретінде сипатталады. Ол наќты кезењге, єдетте бір жылѓа жасалынады, бюджеттіњ кірістерін, шыѓындарын, орталыќтандырылѓан ќаржы ресурстарыныњ шешуші бµлігініњ ќозѓалысын аныќтайды. Бюджетті негізгі ќаржы жоспары деп мойындау оныњ ±лттыќ табысты ќайта бµлудегі мањызды орнын, сондай-аќ ќоѓамдыќ ±дайы µндірістегі айрыќша рµлін айќындайды. Негізгі ќаржы жоспары мемлекеттіњ ќаржылыќ жоспарыныњ жемісі болып табылады. Елдіњ негізгі ќаржы жоспарыныњ кµрсеткіштері Республика Парламентініњ жыл сайын ќабылдайтын Республикалыќ бюджет туралы зањына сєйкес сµзсіз орындауѓа жатады.

Мемлекеттік бюджет ±лттыќ экономиканы басќарудыњ басты механизмдерініњ бірі. Ол экономикаѓа мемлекеттіњ орталыќтандырылѓан аќша ќорын жасау мен пайдаланудыњ нысандары мен єдістерініњ жиынтыѓы. Экономиканы реттеу орталыќтандырылѓан аќша ќорыныњ сандыќ кµлемін аныќтау, оны жасау мен бµлудіњ нысандары мен єдістерін реттеу, бюджеттіњ орындалу процесінде ќаржы ресурстарын ќайта бµлу жолымен ж‰зеге асырылады.

Сµйтіп, бюджетті осы жоѓарыда айтылѓандардыњ жиынтыѓы ретінде ќараѓан жµн (1 сызбаны ќарањыз) .

Нарыќтыќ механизмге кµшу жаѓдайында мемлекеттік бюджеттіњ ќаражаттары ењ алдымен экономиканыњ ќ±рылымын ќайта ќ±руды, кешенді маќсатты бюджеттік баѓдарламаларды ќаржыландыруѓа, ѓылыми-техникалыќ єлуетті арттыруѓа, єлеуметтік дамуды тездетуге жєне халыќтыњ табысы аз жіктерін (зейнеткерлерді, м‰гедектерді, аз ќамтылѓан отбасыларын) ќолдау, сондай-аќ денсаулыќ саќтау, білім беру жєне мєдениет мекемелерін єлеуметтік ќорѓауѓа баѓытталуы тиіс.

1 сызба. Мемлекеттік бюджеттіњ сапалыќ сипаттамасы.

Ќаржылыќ жоспарлау процесінде бюджет ±лттыќ шаруашылыќтыњ салаларына жєне µндірістік емес сфераныњ мекемелеріне айтарлыќтай ыќпал етеді. Мемлекеттіњ аќша ќорын жасау жєне пайдаланудыњ негізгі ќаржы жоспары бола отырып, бюджет барлыќ шаруашылыќ ж‰ргізуші субъектілермен жєне ±жымдармен етене байланысќан.

Мемлекеттіњ орталыќтандырылѓан аќша ќорын ќалыптастырумен жєне пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттіњ ж±мыс істеуі негізгі экономикалыќ нысандар - бюджеттіњ табыстары мен шыѓыстары арќылы ж‰зеге асырылады. Олар ќ±ндыќ бµліністіњ жеке кµздерін білдіреді. Категориялардыњ екеуі де бюджеттіњ µзі секілді объективті жєне олардыњ µзгеше ќоѓамдыќ арналымы болады: табыстар мемлекетті ќажетті аќша ќ±ралдарымен ќамтамасыз етеді; шыѓыстар орталыќтандырыѓан ресурстарды жалпы мемлекеттік ќажеттіліктерге сєйкес бµледі. Бюджеттіњ т‰сімдері табыстар, бюджеттік несиені µтеу, мемлекеттіњ ќаржы активтерін сатып алу, ќарыздар бойынша негізгі борышты µтеу болып табылады.

Табыс пен шыѓыстыњ ќ±рамы мен ќ±рылымы наќты єлеуметтік-экономикалыќ жєне тарихи жаѓдайларда ж‰зеге асырылатын мемлекеттік бюджет жєне салыќ саясатын ж‰ргізудіњ баѓыттарынан тєуелді болды. Б±л кезде мемлекет белгілі бір жаѓдайларда табыстарды ќалыптастырудыњ жєне шыѓыстарды ж±мсаудыњ ќолайлы нысандары мен єдістерін ќолданады. Салыќтар немесе тµлемдер табыстыњ негізгі кµзі болып табылады. Ќазаќстан Республикасыныњ мемлекеттік бюджеті табыстарыныњ ќ±рылымы мен ќ±рамы салыќ тµлемдерініњ ќолданыстаѓы ж‰йесімен жєне салыстырмалыт±раќсыз сипаттаѓы салыќтыќ емес ќ±ралдардыњ т‰сімдерімен аныќталады.

Бюджет кодексіне сєйкес бюджеттіњ ќ±рылымы мына бµлімдерден т±рады:

Табыстар:

салыќтыќ т‰сімдер;

салыќтыќ емес т‰сімдер;

негізгі капиталды сатудан т‰скен т‰сімдер;

ресми трансферттер т‰сімдер;

Шыѓыстар;
Операциялыќ сальдо;
Таза бюджеттік несие беру:

бюджеттік несиелер;

бюджеттік несиелерді µтеу;

Ќаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо:

ќаржы активтерін сатып алу;

мемлекеттіњ ќаржы активтерін сатудан т‰сетін т‰сімдер;

Бюджет тапшылыѓы (профициті) ;
Бюджет тапшылыѓын ќаржыландыру (профицитін пайдалану) :

ќарыздар т‰сімі;

ќарыздарды µтеу;

бюджет ќаражаты ќалдыќтарыныњ ќозѓалысы;

Бюджеттіњ табыстары салыќтыќ жєне басќа міндетті тµлемдер, ресми трансферттер, мемлекетке µтеусіз негізде берілетін, ќайтарылатын сипатта болмайтын жєне мемлекеттіњ ќаржы активтерін сатумен байланысты емес, бюджетке есептелуге тиісті аќшалар болып табылады. Салыќтыќ емес т‰сімдер бюджетке тµленетін міндетті, ќайтарылмайтын тµлемдер, сондай-аќ ресми трансферттерден басќа, бюджетке µтеусіз негізде берілетін аќша. Ресми трансферттердіњ т‰сімдері-б±л бюджеттіњ бір дењгейінен екіншісіне ¦лттыќ ќордан бюджетке т‰сетін трансферттердіњ т‰сімдері.

Бюджеттіњ шыѓыстары - ќайтарылмайтын негізде бµлінетін бюджет ќаражаттары. Бюджет шыѓыстары мынадай т‰рлерге бµлінеді: жалпы сипаттаѓы мемлекеттік ќызметтер; ќорѓаныс; ќоѓамдыќ тєртіп пен ќауіпсіздік; білім беру; денсаулыќ саќтау; єлеуметтік ќамтамасыз ету мен єлеуметтік кµмек; т±рмыстыќ-коммуналдыќ шаруашылыќ; мєдениет; спорт жєне аќпараттыќ кењістік; экономика салалары жєне т. б.

Операциялыќ сальдо бюджет табыстары мен шыѓындары арасында айырма болып табылады.

Бюджет шыѓындарыныњ бюджет табыстарынан асып т‰скен соммасы теріс операциялыќ сальдо, ал бюджет табыстарыныњ шыѓындардан асып т‰скен соммасы оњ операциялыќ сальдо болып табылады.

Аѓымдаѓы бюджеттік баѓдарламалардыњ жалпы кµлемі бюджет табыстарыныњ жалпы кµлемінен асып т‰спеуі тиіс.

Таза бюджеттік несие беру бюджеттік несиелердіњ жєне бюджеттік несиелерді µтеудіњ арасындаѓы айырма ретінде айќындалады.

Ќаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо ќаржы активтерін сатып алу жєне мемлекеттіњ ќаржы активтерін сатудан т‰сетін т‰сімдердіњ арасындаѓы айырма ретінде айќындалады.

Ќаржы активтерін сатып алу - зањды т±лѓалардыњ, соныњ ішінде халыќаралыќ ±йымдардыњ ќатысу ‰лестерін, баѓалы ќаѓаздарын мемлекеттік меншікке сатып алу операцияларымен байланысты бюджет шыѓыстары.

Мемлекеттіњ ќаржы активтерін сатып алудан т‰сетін т‰сімдер - мемлекеттік меншіктегі зањды т±лѓалардыњ, соныњ ішінде халыќаралыќ ±йымдардыњ, м‰ліктік кешен т‰ріндегі мемлекеттік мекемелер мен мемлекеттік кєсіпорындардыњ ќатысу ‰лесін, баѓалы ќаѓаздарын, сондай-аќ мемлекеттік кєсіпорындардыњ жедел басќаруындаѓы немесе шаруашылыќ ж‰ргізуіндегі µзге де мемлекеттік м‰лікті сату жµніндегі операцияларѓа байланысты бюджетке т‰сетін т‰сімдер.

Бюджет тапшылыѓы (профицит) таза бюджеттік несие беруді жєне ќаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдоны шегеріп тастаѓандаѓы операциялыќ сальдоѓа тењ.

Теріс белгімен алынѓан шама бюджет тапшылыѓы, оњ белгімен алынѓан шама бюджет профициті болып табылады.

Бюджет тапшылыѓын ќаржыландыру - ќарыз алу ќаражатыныњ жєне бюджет бос ќалдыќтары есебінен бюджет тапшылыѓын жабуды ќамтамасыз ету. Оныњ кµлемі алынѓан ќарыздар сомасыныњ, бюджет ќаражаты ќалдыќтары ќозѓалысыныњ ќарыздар бойынша негізгі борышты µтеу сомасынан асып т‰суі ретінде белгіленеді.

Бюджет тапшылыѓын ќаржыландыру мєні оњ белгімен белгіленеді жєне бюджет тапшылыѓыныњ шамасына сай келеді.

Бюджет профицитін пайдалану - ќарыздар бойынша негізгі борышты µтеуге бюджет профицитін, ќарыздар ќаражатын, бюджет ќаражатыныњ бос ќалдыќтарын ж±мсау. Оныњ кµлемі ќарыздар бойынша негізгі борышты µтеу сомасыныњ алынѓан ќарыздар жєне бюджет ќаражаты ќалдыќтарыныњ ќозѓалысы сомасынан асып т‰суі ретінде белгіленеді.

Бюджет профицитін пайдалану мєні теріс белгімен белгіленеді жєне бюджет профицитініњ шамасына сай келеді.

Табыстар мен шыѓыстардыњ егжей-тегжейлі тізбесі мен топтамасы бюджеттік сыныптамамен аныќталады. Бірыњѓай бюджеттік сыныптама сыныптау объектілеріне топтастыру кодтарын бере отырып функционалдыќ, ведоствалыќ жєне экономикалыќ сыныптамалар бойынша бюджеттіњ т‰сімдері мен шыѓыстарын топтастыру болып табылады. Ол т‰сімдердіњ сыныптамасынан, бюджет шыѓыстарыныњ функционалдыќ жєне экономикалыќ сыныптамасынан т±рады. Бірыњѓай бюджеттік сыныптама Ќазаќстан Республикасы бюджет ж‰йесініњ барлыќ дењгейдегі бюджеттері кµрсеткіштерініњ салыстырымдылыѓын ќамтамасыз етеді.

Бірыњѓай бюджеттік сыныптама бюджеттердіњ барлыќ дењгейлері ‰шін бірыњѓай жєне міндетті болып табылады. Оны бюджеттік жоспарлау жµніндегі орталыќ уєкілетті орган єзірлейді жєне Ќазаќстан Республикасыныњ ‡кіметі бекітеді.

Бюджет т‰сімдерініњ сыныптамасы Ќазаќстан Республикасыныњ бюджет зањдарына негізделген барлыќ дењгейдегі бюджеттер т‰сімдерін белгілі бір сыныптамалар бойынша топтастыру болып табылады. Бюджет т‰сімдері сыныптамасыныњ топтамасы санаттан, сыныптан, ішкі сыныптан жєне ерекшеліктен т±рады. Санаттар т‰сімдерді экономикалыќ белгілер бойынша топтастыру болып табылады. Сыныптар мен ішкі сыныптар т‰сімдерді олардыњ кµздері мен т‰рлері бойынша топтастырады. Ерекшелік бюджетке тµленетін тµлем немесе т‰сім т‰рін айќындайды.

Бюджет шыѓыстарыныњ функционалдыќ сыныптамасы мемлекет функцияларыныњ орындалуын, Республикада мемлекеттік саясатты іске асыруды бейнелейтін функционалдыќ жєне ведомствалыќ белгілер бойынша бюджеттік ќаражаттардыњ ж±мсалу баѓыттарын айќындайтын барлыќ дењгейлердегі бюджеттер шыѓыстарыныњ топтамасы болып табылады.

Бюджет шыѓыстарыныњ функционалдыќ сыныптамасыныњ топтамасы мынадай дењгейлерден: функционалдыќ топтардан; функционалдыќ ішкі топтардан; бюджеттік баѓдарламалардыњ єкімшілерінен; бюджеттік баѓдарламалардан жєне ішкі баѓдарламалардан т±рады.

Функционалдыќ топ - бюджет шыѓыстарын салыќ белгілер мен функционалдыќ баѓыт бойынша біріктіреді.

Функционалдыќ ішкі топ - бюджет ќаражатыныњ функционалдыќ топ ішінде ж±мсалу баѓытын наќтылайды.

Бюджеттік баѓдарламалардыњ єкімшісі - бюджеттік баѓдарламаларды жоспарлауѓа, негіздеуге жєне іске асыруѓа жауапты мемлекеттік орган.

Бюджеттік баѓдарлама-бюджеттіњ мемлекеттік басќару функциялары мен мемлекеттік саясатты іске асыру жµніндегі шыѓыстары.

Бюджеттік баѓдарлама бюджет шыѓыстарыныњ бюджеттік баѓдарлама шењберіндегі баѓыттарын наќтылайтын ішкі баѓдарламаларѓа бµлінуі м‰мкін.

Бюджет шыѓыстарыныњ функционалдыќ сыныптамасы негізінде бюджеттік баѓдарламалар єкімшілерін, функционалдыќ топтар мен бюджеттік баѓдарламаларды (ішкі баѓдарламаларды) топтастыру арќылы жасалатын бюджет шыѓыстарыныњ ведомстволыќ сыныптамасы ќалыптастырылуы м‰мкін.

Бюджет шыѓыстарыныњ экономикалыќ сыныптамасы бюджеттік баѓдарламаларды іске асыру ‰шін мемлекеттік мекемелер ж‰зеге асыратын операцияларды бейнелейтін экономикалыќ сипаттамалар бойынша бюджет шыѓыстарын топтастыру болып табылады.

Бюджет шыѓыстарыныњ экономикалыќ сыныптамасын топтастыру санаттан, сыныптан, ішкі сыныптан жєне ерекшеліктен т±рады. Санат шыѓыстарды экономикалыќ белгілер бойынша топтастырады. Сынып пен ішкі сынып шыѓыстарды мемлекеттік мекемелер ж‰ргізетін операциялардыњ негізгі т‰рлері бойынша топтастырады. Ерекшелік бюджеттік баѓдарламаны іске асыру ‰шін мемлекеттік мекеме ж‰ргізетін операцияныњ т‰рін айќындайды [1] .

Єр бюджетте оныњ табысы жєне шыѓыс бµлігін тењестірген, яѓни баланстаѓан д±рыс . Баланс - б±л тепе-тењдік, яѓни бюджетті жасаѓан кезде негізгі мєселе мемлекеттіњ аќшалай т‰сімдері мен шыѓыстарыныњ осындай жай-к‰йіне жету болып табылады. Табыстардыњ шыѓыстардан, яѓни бюджетке т‰сетін т‰сімдердіњ жалпы сомасыныњ шыѓыстардыњ жєне ќайтарымды негізде бµлінетін кірістердіњ ауќымынан асып т‰суі бюджет артыѓын - профицитті ќ±райды. Ол мемлекеттік борышты µтеуге баѓытталады немесе бюджеттік ќаражаттардыњ (жергілікті жєне республикалыќ бюджеттегі) бос ќалдыѓын ќ±рауы м‰мкін. Аяќталѓан бюджет жылы бойынша бюджет кезењініњ аяѓында ќалыптасќан бюджеттік ќаражаттардыњ бос ќалдыќтары ‰кімет пен жергілікті атќарушы органдардыњ арнайы шоттарына есептеледі жєне биліктіњ тиісті органыныњ мемлекеттік борышын жабуѓа пайдаланылады. М±ндай м‰мкіндік болмаѓан жаѓдайда б±л ќаражаттарды ќолдану жµнінде шешімдерді тиісті єкімшіліктер ќабылдайды. Шыѓыстардыњ табыстардан асып т‰суі мемлекеттік бюджеттіњ тапшылыѓын тудырады. Тапшылыќтыњ едєуір єрі т±раќты болуы ќаржыныњ даѓдарысты жай-к‰йін сипаттайды.

Тапшылыќтыњ ±йѓарымды дењгейі деп, елдіњ жалпы ішкі µнімге ќатысты 2-3% мµлшері саналады. Б±л жаѓдайда тапшылыќ мемлекеттік ќарыздар шыѓарудыњ немесе ќаѓаз аќшалар эмиссиясыныњ кµмегімен біршама жењіл жабылуы м‰мкін. Бюджеттіњ едєуір жєне созылмалы тапшылыѓы кезінде ќарыздар мемлекеттіњ ќажеттіліктерін жаппайды, олар аќшаныњ ќосымша эмиссиясымен ќамтамасыз етіледі, б±л инфляцияныњ дамуына, аќша айналым зањыныњ б±зылуына, аќшаныњ ќ±нсыздануына, наќты табыстардыњ жєне халыќтыњ т±рмыс дењгейініњ тµмендеуіне алып келеді.

Бюджет тапшылыѓы экономиканыњ жай-к‰йін ќамтып кµрсетеді, ал оныњ болуы мына себептерге байланысты:.

елдіњ экономикасында µндірістіњ жалпы ќ±лдырауы;
ќоѓамдыќ µндіріс шыѓындарыныњ µсуі;
айналымѓа тауар жиынымен жабылмайтын аќшаныњ шектен тыс шыѓарылуы;
бюджет шыѓыстарында экономиканыњ даму дењгейіне сєйкес келмейтін єлеуметтік шыѓыстардыњ басымдылыѓы;
єскери-µнеркєсіп кешенін ±стауѓа ж±мсалатын єскери шыѓыстарды, басќару шыѓыстарын ќаржыландырудыњ ќомаќты ауќымы;
«Кµлењкелі экономиканыњ» ірі ауќымды айналымы;
±лттыќ шаруашылыќтаѓы µндірістік емес шыѓыстар мен ысыраптар жєне т. б. ;