Қазақстан Республикасының бюджетаралық қатынастарын жетiлдiру
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... .3
Тарау I. Бюджет саясатының қалыптасуы мен дамуының теориялық негіздері
1.1 Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні мен рөлі ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Бюджет жүйесі мен бюджет құрылысы.
1.3 Бюджет балансы және бюджет тапшылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Тарау II. Қазақстан Республикасының бюджет саясаты
2.1. Қазақстан Республикасында бюджет жүйесiн жетiлдiрудiң негiзгi принциптерi ... ... ... ... 37
2 2 Қазақстандық экономика жағдайындағы мемлекет бюджетiнiң ерекшелiктерi мен бюджеттік заңдары ... ... .43
2.3 Қазақстан Республикасының бюджеттiк рәсiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
Тарау III. Қазақстан Республикасының бюджетаралық қатынастары
3.1. Салық органдарының қызмет етуінің шарттары мен себептері және олардың Қазақстанның нарықтық экономикасының аяқтанудағы ролі ... ...54
3.2. Бюджетаралық қатынас . бюджет процесiн дамытудың бiрден.бiр қайнар көзi ... ... ... ... ... ...57
3.3 Қазақстан Республикасының бюджетаралық қатынастарды жетiлдiру мәселелерiнiң Қазақстан Республикасының Президентi Н. Назарбаевтың халыққа жолдауында алатын орны ... ... ..63
Қорытынды ... ... ... ... ... .71
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Тарау I. Бюджет саясатының қалыптасуы мен дамуының теориялық негіздері
1.1 Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мәні мен рөлі ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Бюджет жүйесі мен бюджет құрылысы.
1.3 Бюджет балансы және бюджет тапшылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Тарау II. Қазақстан Республикасының бюджет саясаты
2.1. Қазақстан Республикасында бюджет жүйесiн жетiлдiрудiң негiзгi принциптерi ... ... ... ... 37
2 2 Қазақстандық экономика жағдайындағы мемлекет бюджетiнiң ерекшелiктерi мен бюджеттік заңдары ... ... .43
2.3 Қазақстан Республикасының бюджеттiк рәсiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
Тарау III. Қазақстан Республикасының бюджетаралық қатынастары
3.1. Салық органдарының қызмет етуінің шарттары мен себептері және олардың Қазақстанның нарықтық экономикасының аяқтанудағы ролі ... ...54
3.2. Бюджетаралық қатынас . бюджет процесiн дамытудың бiрден.бiр қайнар көзi ... ... ... ... ... ...57
3.3 Қазақстан Республикасының бюджетаралық қатынастарды жетiлдiру мәселелерiнiң Қазақстан Республикасының Президентi Н. Назарбаевтың халыққа жолдауында алатын орны ... ... ..63
Қорытынды ... ... ... ... ... .71
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қаржы жүйесiнiң негiзгi буыны мемлекеттiк бюджет болып табылады. Мемлекеттiк бюджет – мемлекеттiң негiзгi қаржылық жоспары ол мемлекеттiң шығын мен табыстарының балансы. Бюджет ұғымы француздың сөзi немесе табыс пен шығындарды бөлу. Бюджет табысы мен шығын құрылымы және нарықтық экономикада елдiң мемлекеттiк бюджетi жеке баптар бойынша арасындағы салмағын көрсетедi. Жалпы бюджет саясаты салықтар мен мемлекеттік шығындарға негізделген экономикалық саясаттың негізгі құралы болып табылады, салықтар және олардың негізгі қызметтерін қамтиды, мемлекеттік шығындарды жіктеп анықтайды.
Мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілерімен және халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық бөлудің ерекше саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланыста болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы «мемлекеттік бюджет» ұғымының экономикалық мазмұнын құрайды.
Мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілерімен және халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық бөлудің ерекше саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланыста болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы «мемлекеттік бюджет» ұғымының экономикалық мазмұнын құрайды.
1.Артыкова Б., Назыкеева Б. «Саяси экономия» жоғарғы оқу орындарына
арналған оқулық. Алматы, 1990 жыл.
2. Әубәкіров, Я.Ә., Абдуллаев А.А. «Саяси экономия» Алматы 1991 ж.
3.Әубәкіров «Экономика теория негіздері» Алматы, 1999жыл.
4.Әубәкіров Я.Ә., Байжұмаев Б.б., Жақыпова Ф.Н., Т.П. Табаев «Экономикалық теория» Алматы, 1999жыл.
5.Дүйсенбаев К. Ш., Э.Т. Төлегенов., Ж.Г. Жұмағалиева
«Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау» Алматы, 2001ж.
6. «Заң» Республикалық құқықтық, ғылыми практикалық
журнал Астана 2000ж №9
7. Мельников В.Д., Ілиясов К. «Қаржы» Алматы, 1994ж.
8. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы. А, 2003ж.
9. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы
мен дамуының стратегиясы. Алматы, 1992ж.
10. Қазақстан Республиксының еңбек туралы заңы. Алматы 2000ж.
11.Үмбеталиев А., Ғ. Керімбек «Кәсіпорын экономикасы
және кәсіпкерлік» Алматы, 2002ж.
арналған оқулық. Алматы, 1990 жыл.
2. Әубәкіров, Я.Ә., Абдуллаев А.А. «Саяси экономия» Алматы 1991 ж.
3.Әубәкіров «Экономика теория негіздері» Алматы, 1999жыл.
4.Әубәкіров Я.Ә., Байжұмаев Б.б., Жақыпова Ф.Н., Т.П. Табаев «Экономикалық теория» Алматы, 1999жыл.
5.Дүйсенбаев К. Ш., Э.Т. Төлегенов., Ж.Г. Жұмағалиева
«Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау» Алматы, 2001ж.
6. «Заң» Республикалық құқықтық, ғылыми практикалық
журнал Астана 2000ж №9
7. Мельников В.Д., Ілиясов К. «Қаржы» Алматы, 1994ж.
8. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы. А, 2003ж.
9. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы
мен дамуының стратегиясы. Алматы, 1992ж.
10. Қазақстан Республиксының еңбек туралы заңы. Алматы 2000ж.
11.Үмбеталиев А., Ғ. Керімбек «Кәсіпорын экономикасы
және кәсіпкерлік» Алматы, 2002ж.
Жоспар
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Тарау I. Бюджет саясатыныњ ќалыптасуы мен дамуыныњ теориялыќ негіздері
1. Мемлекеттік бюджеттіњ экономикалыќ мєні мен
рµлі ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Бюджет ж‰йесі мен бюджет
ќ±рылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
1.3 Бюджет балансы және бюджет
тапшылығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...33
Тарау II. Қазақстан Республикасының бюджет саясаты
2.1. Қазақстан Республикасында бюджет жүйесiн жетiлдiрудiң негiзгi
принциптерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2 2 Қазақстандық экономика жағдайындағы мемлекет бюджетiнiң ерекшелiктерi
мен бюджеттік
заңдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3. Қазақстан Республикасының бюджеттiк
рәсiмi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .48
Тарау III. Қазақстан Республикасының бюджетаралық қатынастары
3.1. Салық органдарының қызмет етуінің шарттары мен себептері және олардың
Қазақстанның нарықтық экономикасының аяқтанудағы ролі ... ...54
3.2. Бюджетаралық қатынас – бюджет процесiн дамытудың бiрден-бiр қайнар
көзi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
3. Қазақстан Республикасының бюджетаралық қатынастарды жетiлдiру
мәселелерiнiң Қазақстан Республикасының Президентi Н. Назарбаевтың
халыққа жолдауында алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
Ќорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
Кiрiспе
Қаржы жүйесiнiң негiзгi буыны мемлекеттiк бюджет болып табылады.
Мемлекеттiк бюджет – мемлекеттiң негiзгi қаржылық жоспары ол мемлекеттiң
шығын мен табыстарының балансы. Бюджет ұғымы француздың сөзi немесе табыс
пен шығындарды бөлу. Бюджет табысы мен шығын құрылымы және нарықтық
экономикада елдiң мемлекеттiк бюджетi жеке баптар бойынша арасындағы
салмағын көрсетедi. Жалпы бюджет саясаты салықтар мен мемлекеттік
шығындарға негізделген экономикалық саясаттың негізгі құралы болып
табылады, салықтар және олардың негізгі қызметтерін қамтиды, мемлекеттік
шығындарды жіктеп анықтайды.
Мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілерімен және халықпен
қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық бөлудің ерекше
саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған
орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланыста
болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы мемлекеттік бюджет ұғымының
экономикалық мазмұнын құрайды. Бюджет жүйесі - экономикалық
қатынастарда және заңды нормаларға негізделген бюджеттің барлық түрлерінің
жиынтығын білдіреді.
Бүгiн Қазақстан егемендi ел болған соң республикасына үкімет өзiнiң
ұлттық мемлекеттiк бюджетiн құрды. Себебi, бюджет егемен елiмiздiң ең басты
нысаны және елiмiздiң сыртқы, iшкi экономикалық әрекеттердi жүргiзудiң
басты көзi.
Қазақстан Республикасының кодексiне жыл сайын Қазақстан Республикасы
туралы заң күшi бар нормативтi актi қабылданады. Мұнда яғни сол жылға
арналған бюджет көлемi кiрiстер, шығыстар сомасы көрсетiледi. Жалпы бюджет
Республиканың ең басты қаржы құжаты болып табылады. Мысалы 24 сәуір 2004
жылы бекітілген ҚР Бюджет кодексінің кейбір баптары 2009 жылдың 1-ші
қантарынан бастап жарамсыз деп табылып, көптеген өзгерістер үкімет
тарапынан еңгізілді. (Астана, Ақорда 4 желтоқсан 2008 жыл)
Қазiргi нарықтық және бүкiләлемдiк жахандану процесiнде елдiң басты
әлеуметтiк – экономикалық мәселелердiң шешiмдерi көбiнесе тiкелей түрде
мемлекеттің бюджет сасяатынан тәуелді болады.
Мемлекеттік бюджет үкімет қолындағы ақша ресурстарының орталықтанған
қоры. Бұл қаражат мемлекеттік аппаратты, қарулы күштерді қаржыландыруға
және әлеуметтік-экономикалық қызметтерді атқаруға жұмсалады. Қазіргі
жағдайда бюджет экономиканы мемлекеттік реттеудің, шаруашылық конъюнктураға
ықпал етудің, дағдарысқа қарсы шараларды жүзеге асырудың аса күшті құралы.
Қазіргі мемлекеттік бюджет оның сан түрлі қызметін көрсететін күрделі де
көп қырлы құжат.Ең алдымен бюджетте мемлекеттің кірісі мен шығысының
құрылымы бейнеленеді.
Бюджет процесі - бюджетті жоспарлау, қарау, бекіту, атқару, нақтылау,
түзету жөніндегі, бюджеттің атқарылуы бойынша бюджет есебі мен есептілігін
жүргізу мемлекеттік қаржы бақылауы, сондай-ақ байланыстырылған гранттарды
жоспарлау мен пайдалану жөніндегі Қазақстан Республикасының бюджет
заңдарымен реттелген қызмет болып табылады.
Тарау I. Бюджет саясатыныњ ќалыптасуы мен дамуыныњ теориялыќ
негіздері.
2. Мемлекеттік бюджеттіњ экономикалыќ мєні мен рµлі.
Экономиканыњ ќазіргі даму сатысында орталыќтандырылѓан ќаржы
ресурстары мемлекеттіњ ќоѓамдыќ µндірісті дамытуды, оныњ салалары мен
аумаќтыќ ќ±рылымдарын жетілдіруді, экономика салаларыныњ дамуына
ќажетті баѓдарламаларды ќалыптастыруды, ірі єлеуметтік жањѓыртуларды
ж‰ргізуді ќамтамасыз етуге м‰мкіндік береді.
Мемлекеттік бюджет мемлекеттіњ орталыќтандырылѓан аќша ќорын жасау
жєне оны ±дайы µндіріспен ќоѓамдыќ ќажеттіліктерді ќанаѓаттандыру
маќсаттарына пайдалану жолымен ќоѓамдыќ µнімніњ ќ±нын бµлу жєне
ќайта бµлу процесінде мемлекет пен ќоѓамдыќ µндірістіњ басќа
ќатысушылары арасында пайда болатын экономикалыќ ќатынастарды
білдіреді.
Ќ±ндыќ бµліністіњ айрыќшалыќты сферасы ретінде мемлекеттік бюджет
мына µзгеше белгілермен сипатталады:
1) мемлекеттен жалпы ќоѓамдыќ µнімніњ бір бµлігін
оќшауландырумен жєне оны ќоѓамдыќ ќажеттіліктерді ќанаѓаттандыруѓа
пайдаланумен байланысты бµлгіштік ќатынастардыњ айрыќша экономикалыќ
нысаны болып табылады;
2) ±лттыќ шаруашылыќтыњ салалары, аумаќтары, экономиканыњ
секторлары, ќоѓамдыќ ќызметтіњ сфералары арасында ќ±нды ќайта бµлуге
арналѓан;
3) ќаржы ќатынастары материалдыќ µндіріс пен µндірістік емес
сферада тауар-аќша ќатынастарымен тыѓыз тоќайласпалы болѓандыќтан, тауар
формасындаѓы ќоѓамдыќ µнім ќозѓалысымен тікелей байланысты емес ќ±ндыќ
бµліністі сипаттайды;
Мемлекеттік бюджет, кез-келген басќа экономикалыќ категория сияќты,
µндірістік ќатынастарды сипаттайды жєне оларѓа сєйкес келетін наќты
материалдыќ-заттай т‰рінде болады: бюджет ќатынастары мемлекеттіњ
орталыќтандырылѓан аќша ќорында-бюджеттік ќорында затталынады. М±ныњ
нєтижесінде ќоѓамда болып жатќан наќты экономикалыќ прцестер
мемлекеттіњ ж±мылдыратын жєне пайаланатын аќшаныњ аѓынында µзініњ
кµрінісін табады. Бюджеттік ќор - б±л ќоѓамдыќ µнім ±лттыќ табыстыњ
ќ±ндыќ бµліністіњ белгілі сатыларынан µткен жєне ±лѓаймалы ±дайы
µндіріс, халыќќа єлеуметтік - мєдени ќызмет кµрсету, ќорѓаныс жєне
басќару жµніндегі ќажеттіліктерді ќанаѓаттандыру ‰шін мемлекетке
т‰сетін бµлігі ќозѓалысыныњ объективті шарттасылѓан экономикалыќ нысаны
. Бюджеттік ќордыњ ќалыптасуы мен ќолданылуы ќ±нды бµлу жєне
ќайта бµлумен байланысты оныњ ќозѓалыс процесін сипаттайды.
Мемлекеттік бюджет экономикалыќ категория ретінде толыѓымен
ќаржыныњ категориясына сєйкес келетін бµлу жєне баќылау ќызметін
атќарады. Б±л ќызметтіњ іс-єрекеттері, мазм±ны, мєні мен мањызы
бюджет ќатынастарыныњ ќаралѓан айрыќшалыѓымен айќындалады. Бµлгіштік
ќызметтіњ іс-єрекеттерініњ µзіндік ерекшелігі-ол ќоѓамдыќ µнім ќ±ныныњ
ќоѓамдыќ µндіріс сфералары, ±лттыќ шаруашылыќ секторлары, аумаќтар,
салалар жєне жеке шаруашылыќ ж‰ргізуші субъектілер арасында бµлінуі.
Мемлекеттік бюджет арќылы б‰гінде Ќазаќстанда жалпы ќоѓамдыќ µнімніњ
шамамен 10% жєне жалы ішкі µнімніњ 20% бµлінеді. Сонымен ќатар
мемлекет ќаржысыныњ негізгі буыны ретінде мемлекеттік бюджет бµлгіштік
ќызметініњ шењберінде ќосалќы ќызметтерді, атап айтќанда: ±лттыќ табыс
пен жалпы ішкі µнімді ќайта бµлу; экономиканы мемлекеттік реттеу
жєне ынталандыру; єлеуметтік саясатты ќаржымен ќамтамасыз ету; акша
ќаражаттарыныњ орталыќтандырылѓан ќорын жасау жєне пайдалануѓа баќылау
жасау сияќты ќызметтерді орындайды. Баќылау ќызметі бюджет ќорларын
бµлудіњ сандыќ ‰йлесімдерінде, олардыњ ќоѓамдыќ µндіріс дамуыныњ
ќажеттіліктеріне сай келетіндігінде, бµлудіњ ±намсыз барысынан
ауытќуын аныќтау жєне оларды жою м‰мкіндігінде кµрінеді.
Мемлекеттік бюджеттіњ сан ќырлы мањызын ескере отырып, оны тек
экономикалыќ категория жєне мемлекеттіњ орталыќтандырылѓан аќша ќоры
ретінде ѓана емес, сонымен бірге негізгі ќаржы жоспары, єлеуметтік-
экономикалыќ процестерді реттеу механизмініњ жиынтыќ ±ѓымы ретінде
ќарауѓа болады. Мєселен, мемлекеттік бюджетте ќоѓамдаѓы барлыќ
экономикалыќ процестер бейнеленетіндіктен, сондай-аќ барлыќ негізгі
ќаржы институттары - салыќтар, мемлекеттіњ шыѓыстары, мемлекеттік
несие, мемлекеттік ќарыздар жєне т.б. µзініњ шоѓырланѓан кµрінісін
табатындыќтан бюджет мемлекеттіњ негізгі ќаржы жоспары ретінде
сипатталады. Ол наќты кезењге, єдетте бір жылѓа жасалынады,
бюджеттіњ кірістерін, шыѓындарын, орталыќтандырылѓан ќаржы
ресурстарыныњ шешуші бµлігініњ ќозѓалысын аныќтайды. Бюджетті негізгі
ќаржы жоспары деп мойындау оныњ ±лттыќ табысты ќайта бµлудегі
мањызды орнын, сондай-аќ ќоѓамдыќ ±дайы µндірістегі айрыќша рµлін
айќындайды. Негізгі ќаржы жоспары мемлекеттіњ ќаржылыќ жоспарыныњ
жемісі болып табылады. Елдіњ негізгі ќаржы жоспарыныњ кµрсеткіштері
Республика Парламентініњ жыл сайын ќабылдайтын Республикалыќ бюджет
туралы зањына сєйкес сµзсіз орындауѓа жатады.
Мемлекеттік бюджет ±лттыќ экономиканы басќарудыњ басты
механизмдерініњ бірі. Ол экономикаѓа мемлекеттіњ орталыќтандырылѓан
аќша ќорын жасау мен пайдаланудыњ нысандары мен єдістерініњ жиынтыѓы.
Экономиканы реттеу орталыќтандырылѓан аќша ќорыныњ сандыќ кµлемін
аныќтау, оны жасау мен бµлудіњ нысандары мен єдістерін реттеу,
бюджеттіњ орындалу процесінде ќаржы ресурстарын ќайта бµлу жолымен
ж‰зеге асырылады.
Сµйтіп, бюджетті осы жоѓарыда айтылѓандардыњ жиынтыѓы ретінде
ќараѓан жµн (1 сызбаны ќарањыз).
Нарыќтыќ механизмге кµшу жаѓдайында мемлекеттік бюджеттіњ
ќаражаттары ењ алдымен экономиканыњ ќ±рылымын ќайта ќ±руды, кешенді
маќсатты бюджеттік баѓдарламаларды ќаржыландыруѓа, ѓылыми-техникалыќ
єлуетті арттыруѓа, єлеуметтік дамуды тездетуге жєне халыќтыњ табысы
аз жіктерін (зейнеткерлерді, м‰гедектерді, аз ќамтылѓан отбасыларын)
ќолдау, сондай-аќ денсаулыќ саќтау, білім беру жєне мєдениет
мекемелерін єлеуметтік ќорѓауѓа баѓытталуы тиіс.
1 сызба. Мемлекеттік бюджеттіњ сапалыќ сипаттамасы.
Ќаржылыќ жоспарлау процесінде бюджет ±лттыќ шаруашылыќтыњ
салаларына жєне µндірістік емес сфераныњ мекемелеріне айтарлыќтай
ыќпал етеді. Мемлекеттіњ аќша ќорын жасау жєне пайдаланудыњ
негізгі ќаржы жоспары бола отырып, бюджет барлыќ шаруашылыќ
ж‰ргізуші субъектілермен жєне ±жымдармен етене байланысќан.
Мемлекеттіњ орталыќтандырылѓан аќша ќорын ќалыптастырумен жєне
пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттіњ ж±мыс істеуі негізгі
экономикалыќ нысандар – бюджеттіњ табыстары мен шыѓыстары арќылы
ж‰зеге асырылады. Олар ќ±ндыќ бµліністіњ жеке кµздерін білдіреді.
Категориялардыњ екеуі де бюджеттіњ µзі секілді объективті жєне олардыњ
µзгеше ќоѓамдыќ арналымы болады: табыстар мемлекетті ќажетті аќша
ќ±ралдарымен ќамтамасыз етеді; шыѓыстар орталыќтандырыѓан ресурстарды
жалпы мемлекеттік ќажеттіліктерге сєйкес бµледі. Бюджеттіњ т‰сімдері
табыстар, бюджеттік несиені µтеу, мемлекеттіњ ќаржы активтерін сатып
алу, ќарыздар бойынша негізгі борышты µтеу болып табылады.
Табыс пен шыѓыстыњ ќ±рамы мен ќ±рылымы наќты єлеуметтік-
экономикалыќ жєне тарихи жаѓдайларда ж‰зеге асырылатын мемлекеттік
бюджет жєне салыќ саясатын ж‰ргізудіњ баѓыттарынан тєуелді болды.
Б±л кезде мемлекет белгілі бір жаѓдайларда табыстарды ќалыптастырудыњ
жєне шыѓыстарды ж±мсаудыњ ќолайлы нысандары мен єдістерін ќолданады.
Салыќтар немесе тµлемдер табыстыњ негізгі кµзі болып табылады.
Ќазаќстан Республикасыныњ мемлекеттік бюджеті табыстарыныњ ќ±рылымы
мен ќ±рамы салыќ тµлемдерініњ ќолданыстаѓы ж‰йесімен жєне
салыстырмалыт±раќсыз сипаттаѓы салыќтыќ емес ќ±ралдардыњ т‰сімдерімен
аныќталады.
Бюджет кодексіне сєйкес бюджеттіњ ќ±рылымы мына бµлімдерден
т±рады:
I. Табыстар:
салыќтыќ т‰сімдер;
салыќтыќ емес т‰сімдер;
негізгі капиталды сатудан т‰скен т‰сімдер;
ресми трансферттер т‰сімдер;
II. Шыѓыстар;
III. Операциялыќ сальдо;
IV. Таза бюджеттік несие беру:
бюджеттік несиелер;
бюджеттік несиелерді µтеу;
V. Ќаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо:
ќаржы активтерін сатып алу;
мемлекеттіњ ќаржы активтерін сатудан т‰сетін т‰сімдер;
VI. Бюджет тапшылыѓы (профициті);
VII. Бюджет тапшылыѓын ќаржыландыру (профицитін пайдалану):
ќарыздар т‰сімі;
ќарыздарды µтеу;
бюджет ќаражаты ќалдыќтарыныњ ќозѓалысы;
Бюджеттіњ табыстары салыќтыќ жєне басќа міндетті тµлемдер,
ресми трансферттер, мемлекетке µтеусіз негізде берілетін, ќайтарылатын
сипатта болмайтын жєне мемлекеттіњ ќаржы активтерін сатумен
байланысты емес, бюджетке есептелуге тиісті аќшалар болып табылады.
Салыќтыќ емес т‰сімдер бюджетке тµленетін міндетті, ќайтарылмайтын
тµлемдер, сондай-аќ ресми трансферттерден басќа, бюджетке µтеусіз
негізде берілетін аќша. Ресми трансферттердіњ т‰сімдері-б±л бюджеттіњ
бір дењгейінен екіншісіне ¦лттыќ ќордан бюджетке т‰сетін
трансферттердіњ т‰сімдері.
Бюджеттіњ шыѓыстары - ќайтарылмайтын негізде бµлінетін бюджет
ќаражаттары. Бюджет шыѓыстары мынадай т‰рлерге бµлінеді: жалпы
сипаттаѓы мемлекеттік ќызметтер; ќорѓаныс; ќоѓамдыќ тєртіп пен
ќауіпсіздік; білім беру; денсаулыќ саќтау; єлеуметтік ќамтамасыз ету
мен єлеуметтік кµмек; т±рмыстыќ-коммуналдыќ шаруашылыќ; мєдениет;
спорт жєне аќпараттыќ кењістік; экономика салалары жєне т.б.
Операциялыќ сальдо бюджет табыстары мен шыѓындары арасында
айырма болып табылады.
Бюджет шыѓындарыныњ бюджет табыстарынан асып т‰скен соммасы
теріс операциялыќ сальдо, ал бюджет табыстарыныњ шыѓындардан асып
т‰скен соммасы оњ операциялыќ сальдо болып табылады.
Аѓымдаѓы бюджеттік баѓдарламалардыњ жалпы кµлемі бюджет
табыстарыныњ жалпы кµлемінен асып т‰спеуі тиіс.
Таза бюджеттік несие беру бюджеттік несиелердіњ жєне бюджеттік
несиелерді µтеудіњ арасындаѓы айырма ретінде айќындалады.
Ќаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо ќаржы
активтерін сатып алу жєне мемлекеттіњ ќаржы активтерін сатудан
т‰сетін т‰сімдердіњ арасындаѓы айырма ретінде айќындалады.
Ќаржы активтерін сатып алу – зањды т±лѓалардыњ, соныњ ішінде
халыќаралыќ ±йымдардыњ ќатысу ‰лестерін, баѓалы ќаѓаздарын
мемлекеттік меншікке сатып алу операцияларымен байланысты бюджет
шыѓыстары.
Мемлекеттіњ ќаржы активтерін сатып алудан т‰сетін т‰сімдер –
мемлекеттік меншіктегі зањды т±лѓалардыњ, соныњ ішінде халыќаралыќ
±йымдардыњ, м‰ліктік кешен т‰ріндегі мемлекеттік мекемелер мен
мемлекеттік кєсіпорындардыњ ќатысу ‰лесін, баѓалы ќаѓаздарын, сондай-
аќ мемлекеттік кєсіпорындардыњ жедел басќаруындаѓы немесе шаруашылыќ
ж‰ргізуіндегі µзге де мемлекеттік м‰лікті сату жµніндегі
операцияларѓа байланысты бюджетке т‰сетін т‰сімдер.
Бюджет тапшылыѓы (профицит) таза бюджеттік несие беруді жєне
ќаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдоны шегеріп
тастаѓандаѓы операциялыќ сальдоѓа тењ.
Теріс белгімен алынѓан шама бюджет тапшылыѓы, оњ белгімен
алынѓан шама бюджет профициті болып табылады.
Бюджет тапшылыѓын ќаржыландыру - ќарыз алу ќаражатыныњ жєне
бюджет бос ќалдыќтары есебінен бюджет тапшылыѓын жабуды ќамтамасыз
ету. Оныњ кµлемі алынѓан ќарыздар сомасыныњ, бюджет ќаражаты
ќалдыќтары ќозѓалысыныњ ќарыздар бойынша негізгі борышты µтеу
сомасынан асып т‰суі ретінде белгіленеді.
Бюджет тапшылыѓын ќаржыландыру мєні оњ белгімен белгіленеді
жєне бюджет тапшылыѓыныњ шамасына сай келеді.
Бюджет профицитін пайдалану - ќарыздар бойынша негізгі
борышты µтеуге бюджет профицитін, ќарыздар ќаражатын, бюджет
ќаражатыныњ бос ќалдыќтарын ж±мсау. Оныњ кµлемі ќарыздар бойынша
негізгі борышты µтеу сомасыныњ алынѓан ќарыздар жєне бюджет
ќаражаты ќалдыќтарыныњ ќозѓалысы сомасынан асып т‰суі ретінде
белгіленеді.
Бюджет профицитін пайдалану мєні теріс белгімен белгіленеді
жєне бюджет профицитініњ шамасына сай келеді.
Табыстар мен шыѓыстардыњ егжей-тегжейлі тізбесі мен топтамасы
бюджеттік сыныптамамен аныќталады. Бірыњѓай бюджеттік сыныптама
сыныптау объектілеріне топтастыру кодтарын бере отырып функционалдыќ,
ведоствалыќ жєне экономикалыќ сыныптамалар бойынша бюджеттіњ
т‰сімдері мен шыѓыстарын топтастыру болып табылады. Ол т‰сімдердіњ
сыныптамасынан, бюджет шыѓыстарыныњ функционалдыќ жєне экономикалыќ
сыныптамасынан т±рады. Бірыњѓай бюджеттік сыныптама Ќазаќстан
Республикасы бюджет ж‰йесініњ барлыќ дењгейдегі бюджеттері
кµрсеткіштерініњ салыстырымдылыѓын ќамтамасыз етеді.
Бірыњѓай бюджеттік сыныптама бюджеттердіњ барлыќ дењгейлері ‰шін
бірыњѓай жєне міндетті болып табылады. Оны бюджеттік жоспарлау
жµніндегі орталыќ уєкілетті орган єзірлейді жєне Ќазаќстан
Республикасыныњ ‡кіметі бекітеді.
Бюджет т‰сімдерініњ сыныптамасы Ќазаќстан Республикасыныњ бюджет
зањдарына негізделген барлыќ дењгейдегі бюджеттер т‰сімдерін белгілі
бір сыныптамалар бойынша топтастыру болып табылады. Бюджет т‰сімдері
сыныптамасыныњ топтамасы санаттан, сыныптан, ішкі сыныптан жєне
ерекшеліктен т±рады. Санаттар т‰сімдерді экономикалыќ белгілер бойынша
топтастыру болып табылады. Сыныптар мен ішкі сыныптар т‰сімдерді
олардыњ кµздері мен т‰рлері бойынша топтастырады. Ерекшелік
бюджетке тµленетін тµлем немесе т‰сім т‰рін айќындайды.
Бюджет шыѓыстарыныњ функционалдыќ сыныптамасы мемлекет
функцияларыныњ орындалуын, Республикада мемлекеттік саясатты іске
асыруды бейнелейтін функционалдыќ жєне ведомствалыќ белгілер бойынша
бюджеттік ќаражаттардыњ ж±мсалу баѓыттарын айќындайтын барлыќ
дењгейлердегі бюджеттер шыѓыстарыныњ топтамасы болып табылады.
Бюджет шыѓыстарыныњ функционалдыќ сыныптамасыныњ топтамасы
мынадай дењгейлерден: функционалдыќ топтардан; функционалдыќ ішкі
топтардан; бюджеттік баѓдарламалардыњ єкімшілерінен; бюджеттік
баѓдарламалардан жєне ішкі баѓдарламалардан т±рады.
Функционалдыќ топ – бюджет шыѓыстарын салыќ белгілер мен
функционалдыќ баѓыт бойынша біріктіреді.
Функционалдыќ ішкі топ - бюджет ќаражатыныњ функционалдыќ топ
ішінде ж±мсалу баѓытын наќтылайды.
Бюджеттік баѓдарламалардыњ єкімшісі – бюджеттік баѓдарламаларды
жоспарлауѓа, негіздеуге жєне іске асыруѓа жауапты мемлекеттік орган.
Бюджеттік баѓдарлама–бюджеттіњ мемлекеттік басќару функциялары мен
мемлекеттік саясатты іске асыру жµніндегі шыѓыстары.
Бюджеттік баѓдарлама бюджет шыѓыстарыныњ бюджеттік баѓдарлама
шењберіндегі баѓыттарын наќтылайтын ішкі баѓдарламаларѓа бµлінуі
м‰мкін.
Бюджет шыѓыстарыныњ функционалдыќ сыныптамасы негізінде бюджеттік
баѓдарламалар єкімшілерін, функционалдыќ топтар мен бюджеттік
баѓдарламаларды (ішкі баѓдарламаларды) топтастыру арќылы жасалатын
бюджет шыѓыстарыныњ ведомстволыќ сыныптамасы ќалыптастырылуы м‰мкін.
Бюджет шыѓыстарыныњ экономикалыќ сыныптамасы бюджеттік
баѓдарламаларды іске асыру ‰шін мемлекеттік мекемелер ж‰зеге
асыратын операцияларды бейнелейтін экономикалыќ сипаттамалар бойынша
бюджет шыѓыстарын топтастыру болып табылады.
Бюджет шыѓыстарыныњ экономикалыќ сыныптамасын топтастыру
санаттан, сыныптан, ішкі сыныптан жєне ерекшеліктен т±рады. Санат
шыѓыстарды экономикалыќ белгілер бойынша топтастырады. Сынып пен
ішкі сынып шыѓыстарды мемлекеттік мекемелер ж‰ргізетін операциялардыњ
негізгі т‰рлері бойынша топтастырады. Ерекшелік бюджеттік
баѓдарламаны іске асыру ‰шін мемлекеттік мекеме ж‰ргізетін
операцияныњ т‰рін айќындайды [1].
Єр бюджетте оныњ табысы жєне шыѓыс бµлігін тењестірген , яѓни
баланстаѓан д±рыс . Баланс - б±л тепе-тењдік, яѓни бюджетті жасаѓан
кезде негізгі мєселе мемлекеттіњ аќшалай т‰сімдері мен шыѓыстарыныњ
осындай жай-к‰йіне жету болып табылады. Табыстардыњ шыѓыстардан, яѓни
бюджетке т‰сетін т‰сімдердіњ жалпы сомасыныњ шыѓыстардыњ жєне
ќайтарымды негізде бµлінетін кірістердіњ ауќымынан асып т‰суі бюджет
артыѓын - профицитті ќ±райды. Ол мемлекеттік борышты µтеуге баѓытталады
немесе бюджеттік ќаражаттардыњ (жергілікті жєне республикалыќ
бюджеттегі) бос ќалдыѓын ќ±рауы м‰мкін. Аяќталѓан бюджет жылы бойынша
бюджет кезењініњ аяѓында ќалыптасќан бюджеттік ќаражаттардыњ бос
ќалдыќтары ‰кімет пен жергілікті атќарушы органдардыњ арнайы
шоттарына есептеледі жєне биліктіњ тиісті органыныњ мемлекеттік
борышын жабуѓа пайдаланылады. М±ндай м‰мкіндік болмаѓан жаѓдайда
б±л ќаражаттарды ќолдану жµнінде шешімдерді тиісті єкімшіліктер
ќабылдайды. Шыѓыстардыњ табыстардан асып т‰суі мемлекеттік бюджеттіњ
тапшылыѓын тудырады. Тапшылыќтыњ едєуір єрі т±раќты болуы ќаржыныњ
даѓдарысты жай-к‰йін сипаттайды.
Тапшылыќтыњ ±йѓарымды дењгейі деп, елдіњ жалпы ішкі µнімге
ќатысты 2-3% мµлшері саналады. Б±л жаѓдайда тапшылыќ мемлекеттік
ќарыздар шыѓарудыњ немесе ќаѓаз аќшалар эмиссиясыныњ кµмегімен
біршама жењіл жабылуы м‰мкін. Бюджеттіњ едєуір жєне созылмалы
тапшылыѓы кезінде ќарыздар мемлекеттіњ ќажеттіліктерін жаппайды, олар
аќшаныњ ќосымша эмиссиясымен ќамтамасыз етіледі, б±л инфляцияныњ
дамуына, аќша айналым зањыныњ б±зылуына, аќшаныњ ќ±нсыздануына, наќты
табыстардыњ жєне халыќтыњ т±рмыс дењгейініњ тµмендеуіне алып
келеді.
Бюджет тапшылыѓы экономиканыњ жай-к‰йін ќамтып кµрсетеді, ал
оныњ болуы мына себептерге байланысты:.
1. елдіњ экономикасында µндірістіњ жалпы ќ±лдырауы;
2. ќоѓамдыќ µндіріс шыѓындарыныњ µсуі;
3. айналымѓа тауар жиынымен жабылмайтын аќшаныњ шектен тыс шыѓарылуы;
4. бюджет шыѓыстарында экономиканыњ даму дењгейіне сєйкес келмейтін
єлеуметтік шыѓыстардыњ басымдылыѓы;
5. єскери-µнеркєсіп кешенін ±стауѓа ж±мсалатын єскери шыѓыстарды, басќару
шыѓыстарын ќаржыландырудыњ ќомаќты ауќымы;
6. Кµлењкелі экономиканыњ ірі ауќымды айналымы;
7. ±лттыќ шаруашылыќтаѓы µндірістік емес шыѓыстар мен ысыраптар жєне т.б.;
Бюджет тапшылыѓын тµмендетудіњ келесідей єдістері бар:
• шыѓыстар т±раќты, табыстар µседі;
• табыстар т±раќты, шыѓыстар азаяды;
• табыстар µседі, шыѓыстар азаяды;
Бюджет тапшылыѓын ќаржыландырудыњ жолдары:
1. Аќша белгілерін шыѓару. Б±л жол теріс єлеуметтік-экономикалыќ
салдарлары болатын инфляцияѓа жеткізеді. ¤з кезегінде аќша эмиссиясы
белгілерін тікелей шыѓаруда да, жанама т‰рде мемлекеттік баѓалы
ќаѓаздар шыѓару жєне оларды коммерциялыќ банктерге µткізу арќылы да
т±лѓалануы м‰мкін, коммерциялыќ банктер µзініњ резервтерін кµбейтеді
жєне банктік мультипликатордыњ арќасында айналымдаѓы аќшаныњ санын
кµбейтеді.
2. Мемлекеттік ќарыздар. Б±л жаѓдайда ќаржыландыруѓа бос аќша
ќаражаттары бар компаниялар, банктер жєне т.б. ќатысады.
3. Шетелдік ќарыздар. Оларды Халыќаралыќ валюталыќ ќоры, басќа
халыќаралыќ ќаржы ±йымдары, ‰кіметтер, банктер береді.
4. ¦лттыќ байлыќты пайдалану. Б±л орайда мемлекет басќа
субъектілерге µзініњ активтерін сатады [2].
Салыќтардыњ мµлшерін кµбейту бюджет тапшылыѓын ќаржыландырудыњ
єдісі емес, оны ќысќартудыњ амалы болып табылады.
Бюджеттіњ табыстарын кµбейтуге жєне шыѓыстарын ќысќартуѓа,
бюджет тапшылыѓын реттеуге, басќа экономикалыќ даѓдарысќа ќарсы
шаралардыњ жиынтыѓында нысаналы басќаруѓа баѓытталѓан шараларды
єзірлеу жєне дєйекті іске асыру мемлекеттіњ ќаржы жаѓдайын
т±раќтандыруѓа жаѓдай жасайды, оныњ єлеуметтік-экономикалыќ дамуына
жєрдемдесетін болады.
1.2 Бюджет ж‰йесі мен бюджет ќ±рылысы
Бюджет ж‰йесі экономикалыќ ќатынас пен ќ±ќыќтыќ нормаларѓа
негізделген бюджеттіњ барлыќ т‰рлерініњ жиынтыѓы.
Бюджеттік ќ±рылысы – б±л бюджет ж‰йесініњ ќ±рылу принциптері.
Бюджет ж‰йелерініњ ќ±рамы елдіњ ±лттыќ – мемлекеттік ќ±рылысымен
аныќталады. Бірінші жаѓдайда, ‰ш буынды бюджет ж‰йесі ќолданылады:
орталыќ бюджет (одаќ, федералды, республикалыќ), федерация м‰шелерініњ
бюджеті(республика, штат жєне т.б.) жєне жергілікті бюджет. Екінші
жаѓдайда, екі буынды бюджет ж‰йесі ќолданылады: орталыќ жєне
жергілікті бюджет. Екі жаѓдайда да бюджеттіњ оќшауланѓан, дербес
дењгейі кездесуі м‰мкін.
Ќазаќстан Республикасыныњ бюджет ж‰есініњ ќ±рамына мыналар
кіреді:
• республикалыќ бюджет;
• жергілікті бюджет ;
Мелекеттік (республикалыќ) жєне жергілікті (муниципалдыќ) бюджеттер
кез-келген басќа мемлекеттердегідей Ќазаќстан Республикасы ќаржы
ж‰йесініњ орталыќ буыны болып табылады. Бюджет – мемлекеттіњ ќажетті
атрибуты жєне оныњ егемендігініњ негізі.
1. сызба. Ќазаќстан Республикасыныњ бюджет ж‰йесі.
Қазақстан Республикасының
мемлекеттік бюджеті
Республикалық Ж е р г і л і к т і б ю д ж е т т е р
Бюджет
Облыстардың Астана және Алматы
бюджеті Қалаларының бюджеттері
Облыстық
бюджеттер
Аудандық
бюджеттер
Ќазаќстан Республикасы мемлекеттік бюджеттіњ басты бµлігі
республикалыќ бюджетте шоѓырланѓан.
Республикалыќ бюджет – б±л салыќтыќ жєне басќада т‰сімдер
есебінен ќалыптастырылатын жєне орталыќ мемлекеттік органдардыњ,
оларѓа ведомствалыќ баѓынышты мемлекеттік мекемелердіњ міндеттері мен
функцияларын ќаржымен ќамтамасыз етуге жєне мемлекеттік саясаттыњ
жалпы республикалыќ баѓыттарын ж‰зеге асыруѓа арналѓан
орталыќтандырылѓан аќша ќорлары.
Жергілікті бюджет – б±л ±лттыќ табысты аумаќтыќ т±рѓыдан ќайта
бµлуге м‰мкіндік жасайтын жєне билік пен басќарудыњ жергілікті
органдарыныњ ќаржы базасын жасауды ќамтамасыз ететін экономикалыќ
ќатынастардыњ жиынтыѓы. Жергілікті бюджет (єкімшілік-аймаќтыќ
бірліктердіњ бюджеттері) – облыстыќ бюджет, республикалыќ мањызы бар
ќаланыњ, астананыњ бюджеті, аудандардыњ (облыстыќ мањызы бар ќаланыњ)
бюджеті.
Бюджет ж‰йесініњ ж±мыс істеуі бюджеттердіњ єр т‰рлі
дењгейлерініњ µзара байланысына негізделеді жєне оларды жоспарлау,
єзірлеу, ќарау, бекіту, атќару, баќылау тєртібімен, сондай-аќ
республикалыќ жєне жергілікті бюджеттердіњ атќарылуы туралы есеппен
ќамтамасыз етіледі.
Ќазаќстан Республикасыныњ бюджет ж‰йесі мемлекеттік бюджет
ж‰йесіне кіретін барлыќ бюджеттердіњ бірлігі, дербестігі, толыќтыѓы,
реалистігі, дєйектілігі, жариялылыѓы жєне т.б. ќаѓидаларына
негізделеді.
Бюджеттіњ бірлігі ќаѓидаты бюджет ж‰йесін ±йымдыќ-экономикалыќ
орталыќтындырудыњ дєрежесін білдіреді. Бірлік ќаѓидаты КСРО-ныњ
бюджет ж‰йесінде неѓ±рлым толыќ кµрінді. Ќазіргі кезде биліктіњ
жергілікті органдарыныњ дербестік алуымен жєне оларѓа ќаржы
ресурстарын иелену жµніндегі ќ±ќыќтырдыњ берілуімен байланысты б±л
ќаѓидат біршама єлсіреді. Бюджет ж‰йесініњ бірлігі бірыњѓай ќаржы
сакясатын ќамтамасыз етуге баѓытталѓан жєне ењ алдымен Ќазаќстан
Республикасы егеменді мемлекетініњ жалпы экономикалыќ жєне саяси
негізін тірек етеді. Ол реттеуші кіріс кµздерін пайдалану арќылы
барлыќ дењгейдегі бюджеттердіњ µзара іс-ќимылына, тµменгі дењгей
бюджеттерініњ тењгерімділігі ‰шін оларды ќаржылыќ ќолдауѓа, сондай-аќ
ішінара ќайта бµлудіњ маќсатты жєне аумаќтыќ бюджет ќорларын
жасауѓа да негізделген.
Бюджеттердіњ бірлігі бірыњѓай бюджет зањнамасын ќолданумен,
соныњ ішінде ‡кімет бекіткен бірыњѓай бюджеттік сыныптамасын, бюджет
процесін ж‰зеге асырудыњ бюджет рєсімдерін пайдаланумен ќамтамасыз
етіледі. Бюджет ж‰йесініњ бірлігі салыќ саясатын ќоса бірыњѓай
єлеуметтік-экономикалыќ саясат арќылы іске асырылады.
Бюджеттердіњ дербестігі ќаѓидаты т‰рлі дењгейдегі бюджеттердіњ
арасындаѓы т‰сімдерді т±раќты белгілейді жєне оларды ж±мсаудыњ
баѓыттарын аныќтайды.
Бюджеттіњ толыќтыѓы бюджетке ‰кіметтіњ барлыќ ќаржы
операцияларыныњ, оныњ жинайтын барлыќ т‰сімдерініњ жєне жасайтын
шыѓыстарыныњ, Ќазаќстан Республикасыныњ салыќ жєне бюджет зањдарында
белгіленетін барлыќ т‰сімдердіњ толыќ тізбесініњ бюджеттерде жєне
Ќазаќстан Республикасыныњ ¦лттыќ ќорында міндетті жєне толыќ
кµрсетілуімен ќамтамасыз етіледі. Сµйтіп ол мемлекеттік билік пен
басќару органдарыныњ барлыќ табыстары мен шыѓыстарын бюджетке
жинаќтап, ж±мылдырудыњ объективтік ќажеттігін ќамтып кµрсетеді.
Осыѓан байланысты барлыќ аќша т‰сімдерін, сондай-аќ бюджет
шыѓыстарыныњ кµлемі мен наќтылы баѓыттарын айќындау ќажет.
Д‰ниеж‰зілік практикада б±л ќаѓидат ќазіргі кезде оны дєл ќолдану
бюджетке табыстардыњ дербес кµздері бар автономды т‰рде бµліп
кµрсетуге болатын аса кµп шыѓыстарды ж‰ктейтіндіктен орынды деп
есептеледі. Ќазаќстанда мемлекеттік ќаражаттарды ќалыптастырудыњ
орталыќтандырылѓан єдісі ќабылданѓан, сондыќтан 1998 жылдан бастап
мелекеттік бюджетке бюджеттен тыс ќорлардыњ – зейнетаќы, єлеуметтік
саќтандыру жєне т.б. ќорлардыњ ќаражаттары енгізілген.
Реалистік ќаѓидаты – бюджет тізімдемесін б±рмалауды болдырмау
жєне б±зылуын жою ‰шін ќажет. Ол бюджетте мемлекеттіњ ќаржы
операцияларыныњ шынайы кµрсетілуін, бекітілген сомалардыњ бюджеттік
айналымдардыњ атќарылуына сєйкестігін алдын-ала ќарастырады. Наќтылыќ
дамудыњ болжамдары мен баѓдарламаларыныњ кµрсеткіштеріне негізделетін
жєне бюджеттік резервтердіњ болуымен ныѓайтылѓан табыстардыњ барлыќ
кµздері мен шыѓыстар баѓыттарыныњ есеп-ќисаптарыныњ негізділігімен
аныќталады.
Бюджеттердіњ жариялылыѓы ќаѓидаты бекітілген бюджеттермен алдаѓы
ќаржы жылына арналѓан бюджет туралы зањ мен µткен кезењдегі
олардыњ атќарылуы туралы есептердіњ жариялануы арќылы ќамтамасыз етіледі.
Шаруашылыќ ж‰ргізуші субъектілер жєне ќоѓамныњ барлыќ м‰шелері бюджеттіњ
мазм±ны, оны ќалыптастырудыњ кµздері салыќ тµлемдерін алудыњ тєртібі,
сондай-аќ бюджет ќаражаттарыныњ баѓыттары туралы хабардар болуы тиіс.
Президент ќол ќойѓан Ќазаќстан Республикасыныњ бюджеті зањ мєртебесін
ќабылдайды жєне оныњ атќарылуы бюджет рєсімініњ ќатысушылары ‰шін
міндетті болады. Зањ µткен кезењдегі бюджеттіњ атќарылуы туралы
есеп баспасµз бетінде жарияланады. Осылайша бюджеттіњ табыстары мен
шыѓыстарыныњ кµлемі жєне оны жабудыњ єдістері (шыѓындарды ќысќарту,
табыстарды кµбейту, ќарыздар, аќша эмиссиясы) жария етіледі.
Жергілікті бюджеттіњ дербестігі мен тењгерімділігі оныњ орташа
жєне тиімді ж±мыс атќаруыныњ негізгі шарты болып табылады.
Бюджеттіњ дербестігі – зањмен бекітілген бюджет ж‰йесініњ барлыќ
буындарыныњ табыс кµздерін жєне жоѓарѓы билік органдарыныњ ќадаѓалауы
бойынша елдіњ наќты зањдарымен шектелген бюджет ж‰йесін ќолдану
ќ±ќыѓын ќамтамасыз етеді.
Барлыќ дењгейдегі бюджеттіњ тењгерімділігі бюджеттік ќаржы саясатын
талап етудіњ ќажеттілігі болуы м‰мкін. Жоѓарѓы билік жєне басќару
органдарымен бюджетті ќарастыру кезінде бюджет тапшылыѓыныњ шектік
мµлшері бекітілуі м‰мкін.
Аќша ќ±ралдарыныњ эмиссиясы есебінен бюджет тапшылыѓын жабуѓа
болмайтындыѓы зањмен ќарастырылѓан.
Бюджет тапшылыѓын жабудыњ негізгі формалары:
1. Мемлекеттік заемдар шыѓару;
2. Несие ресурстарын ќолдану;
Егер де бюджет тапшылыѓы белгіленген дењгейден асатын болса немесе
табыс кµздерініњ келіп т‰суі азаятын болса, онда Ќазаќстан Республикасыныњ
‡кіметі, жергілікті атќарушы органдары єрбір баѓдарлама бойынша бюджет
шыѓыстарын ќысќарту жµнінде шешімдер ќабылдайды, біраќ та ол
бекітілген соманыњ 10 %-нан аспауы керек. Ол тек жергілікті бюджет
жµнінде маслихаттардыњ шешіміне сєйкес жєне де республикалыќ бюджет
туралы зањѓа µзгерістер енгізген жаѓдайда 10%-дан асуы м‰мкін.
Бюджет тапшылыѓын азайту немесе оны жою маќсатында секвестр
ќолданылады. Бюджетті атќару кезінде бекітілген бюджетке т‰сетін т‰сімдер
ќысќартылѓан, соныњ нєтижесінде бекітілген бюджеттік баѓдарламалар
толыќ кµлемде ќаржыландыру м‰мкін болмайтын жаѓдайда секвестр – бюджет
ќаражаттарын ж±мсауѓа белгілі бір шектерде тыиым салуды кµздейтін
арнайы тетік енгізіледі.
Бюджеттік процесс – б±л зањ арќылы реттелінетін жоѓарѓы билік жєне
басќару органдарыныњ ќызметі. Олар бюджетті жоспарлау, єзірлеу,
ќарау, бекіту, атќару, наќтылау, т‰зету жµніндегі, бюджеттіњ орындалуы
бойынша бюджет есебі мен есептемені ж‰ргізу, мемлекеттік ќаржылыќ
баќылау ќызметтерін атќарады. Ќазаќстан Республикасында бюджеттік процесс
Бюджет Кодексіне, Ќазаќстан Республикасыныњ жергілікті мемлекеттік
басќару туралы, жыл сайынѓы Республикалыќ бюджет туралы зањѓа жєне
Ќазаќстан Республикасыныњ басќа зањдарына сєйкес ж‰ргізіледі.
Бюджеттіњ жобасын уаќытылы жєне сапалы єзірлеу мен бюджетті
наќтылау, оны атќару жµнінде ±сыныстар жасауды ќамтамасыз ету
маќcатымен Ќазаќстан Республикасыныњ Президенті бюджеттік комиссияны
ќ±рады, ол туралы ќаѓиданы бекітеді, оныњ ќ±рамын аныќтайды. Бюджет
комиссиясы ќаржы министрлігімен енгізілген Республикалыќ бюджет
жобасыныњ негізгі болжамдыќ кµрсеткіштерін жєне оѓан сєйкес
±сыныстарды ќарастырады. Ќаржы министрлігі бюджет процесінде мањызды
рµлге ие. Ол алдыњѓы ‰ш жылдыќ кµлемге мемлекеттік бюджеттіњ
болжамдыќ кµрсеткіштерін єзірлейді. Б±л болжамдыќ кµрсеткіштер
Ќазаќстан Республикасы Президентініњ халыќќа жыл сайынѓы Жолдауын
есепке ала отырып, аумаќтыњ экономикалыќ жєне єлеуметтік даму
баѓдарламасына, елдіњ єлеуметтік–экономикалыќ даму жоспарына негізделеді.
Ќаржы министрлігі бюджет комиссиясыныњ ±сыныстарын ескеріп, республикалыќ
бюджет баѓдарламаларыныњ єкімшілігініњ µтініштерін єзірлейді де, ќаржы
жылына сєйкес республикалыќ бюджет туралы зањныњ жобасын Ќазаќстан
Республикасыныњ ‰кіметіне ±сынады.
Республикалыќ бюджет туралы зањдар келесілерді ќамтуы тиіс :
- Алынѓан ресми трансферттер мµлшері, б±рын берілген несие бойынша
негізгі ќарыздарды µтеу, шыѓындар, несиелеу жєне бюджет
(профициті) тапшылыѓы;
- бір айѓа берілетін жалаќыныњ, зейнетаќы мен айлыќ есептеу
кµрсеткіштерініњ минималды мµлшері;
- Ќазаќстан Республикасы ‡кіметініњ резерв мµлшері;
- Ќазаќстан Республикасыныњ мемлекеттік кепілдігі бойынша
міндеттемелерді орындау сомасы;
- Ќаржы жылыныњ соњына ќарай республикалыќ мањызы бар ќала,
астана , жергілікті атќарушы органдар ќарыздарыныњ лимиті;
- Республикалыќ бюджет баѓдарламаларыныњ єкімшілігі, функционалдыќ
топтар бойынша шектелген шыѓындар тізбегі;
- Секвестрлеуге жатпайтын жергілікті жєне республикалыќ
бюджеттік баѓдарламалардыњ тізбегі;
- Шыѓындардыњ минималды соммасын аныќтаумен республикалыќ мањызы
бар ќала, астана жєне облыстарда жергілікті бюджеттен
ќаржыландырылатын аса мањызды бюджеттік баѓдарламалар.
Аѓымдыќ ќаржы жылына жасалынатын республикалыќ бюджет туралы зањныњ
жобасы Ќазаќстан Республикасыныњ Парламентімен аѓымдаѓы жылдыњ он бесінші
ќырк‰йегінен кешіктірілмей ‡кіметке ±сынылады. Республикалыќ бюджетті
бекіту жєне де оѓан µзгерістер мен ќосымшалар енгізу Парламент
палаталарыныњ бірлескен отырысында ж‰зеге асырылады. Бюджет жобасы
алдымен Мєжіліс, содан соњ Сенатта ќаралады.
Єкімдер жергілікті бюджет жобасын дайындау ‰шін єкімшілік-
территориялды ішкі бµлімнен ќ±ралатын бюджет комиссияларын
таѓайындайды, олардыњ міндеттері мен ж±мыстарын аныќтайды. Комиссия
олардыњ бюджеті бойынша негізгі болжамдыќ кµрсеткіштердіњ келісімін
±сыну жµнінде ±сыныстарды дайындайды жєне ќарастырады. Олар: т‰сімдер
кµлемі, ќарыздар лимиті, жергілікті бюджеттік баѓдарламалар
єкімшілерініњ µтінімдерін есепке алумен жергілікті бюджет органдарыныњ
ќарыздарын µтеуге баѓытталѓан шыѓындар кµлемі.
Бюджетік комиссиялар жергілікті бюджеттіњ негізгі болжамдыќ
кµрсеткіштерініњ жобасын єкімніњ маќ±лдауына ±сынады. Жергілікті
атќарушы органдар бюджет комиссиясыныњ ±сынысын есепке ала отырып,
жергілікті бюджетке сєйкес жобаларды дайындайды жєне болжамды
бірінші ќырк‰йекке дейін ќаржы министріне ±сынады.
Облыстыќ µкілетті органдар облыстыќ бюджет пен аймаќтыќ бюджеттер
арасында табыстарды бµлудіњ т±раќты нормативін, облыстыќ бюджеттен
аймаќтыќ бюджетке ±сынылатын субвенцияныњ ±заќмерзімді мµлшерін жєне
де аймаќтыќ бюджеттен облыс бюджетіне ±сынылатын бюджеттік
алымдарды бекітеді.
Республикалыќ бюджет туралы зањ µз к‰шіне енгеннен кейін Астана,
Алматы ќалалары мен облыс єкімдері екі апталыќ мерзімнен кешіктірмей
алдын єзірленген бюджеттіњ болжамдыќ кµлемін наќтылайды да,
маслихаттыњ ќарап шыѓуына ±сынады. Маслихат екі апта аралыѓында
олардыњ бекітілуі жµнінде шешім ќабылдайды.
Маслихаттыњ жергілікті бюджет жµніндегі шешімі келесілерді
ќамтуы тиіс:
1. Алынѓан ресми трансферттер кµлемдері, жергілікті бюджеттен б±рын
берілген несие бойынша негізгі ќарыздарды µтеу, шыѓыстар,
бюджет тапшылыѓы жєне бюджет тапшылыѓын ќаржыландыру;
2. аймаќтыќ бюджет пен облыс бюджеті арасында табыстарды бµлу
нормативі;
3. ќаржы жылыныњ соњына сєйкес республикалыќ мањызы бар ќала,
астана мен облыстардыњ ќарыздарыныњ лимиті мен резервтер мµлшері;
4. ќоршаѓан ортаны ќорѓау бойынша жергілікті мемлекеттік ќордыњ
мµлшері;
5. жергілікті бюджеттік баѓдарламалар єкімшілері, функционалдыќ топтары
бойынша шектеулі шыѓындары;
6. секвестрлеуге жатпайтын жергілікті бюджеттік баѓдарламалардыњ
тізбегі;
Ќазаќстан Республикасыныњ ќаржы министрлігі бюджеттіњ бос аќша
ќ±ралдарын ќазынашылыќ органдардыњ шотынан ¦лттыќ банкке депозит
ретінде салуѓа ќ±ќылы.
Жергілікті атќарушы органдар єкімшілік-территориалды бірлікке
сєйкес бюджеттіњ орындалуын, бюджет ќаражаттарыныњ маќсатты жєне
тиімді ќолданылуын ќамтамасыз етеді. Жергілікті бюджет есебінен
ќ±ралатын мемлекеттік мекемелер шоттарын, жергілікті бюджет шоттарын
ж‰ргізу, оларды аудару операциялары ќаржы министрлігініњ ќазынашылыќ
органдары арќылы ж‰зеге асырылады. Олар ќаражаттарды ќаржылыќ
келісімде ќарастырылмаѓан маќсатта ќолданылѓан жаѓдайда ќаржыландыруды
тоќтатуѓа ќ±ќылы.
Ќаржы жылыныњ басына ќалѓан жергілікті бюджет ќаражаттарыныњ бос
ќалдыќтары жергілікті атќарушы органдардыњ негізгі ќарыздарын µтеу ‰шін,
жергілікті бюджеттіњ несиелік ќарыздарын µтеу ‰шін немесе жергілікті бюджет
баѓдарламаларын ќаржыландыру ‰шін ќолданылады.
Мемлекет µткен жылдан ќалѓан шыѓындарды ќаржыландыруы ‰шін жања
ќаржы жылына ќосылмайтын арнайы мерзім бекітіледі. Ол аѓымдыќ
бюджет жылыныњ бірінші сєуіріне дейінгі аралыќты ќамтиды. Осы арлыќта
операция орындалып бітуі тиіс. Ќаржы жылы – б±л бірінші ќањтардан
бастап отыз бірінші желтоќсанѓа дейінгі бюджеттік – есептік кезењ.
‡кімет республикалыќ бюджеттіњ орындалуы жµнінде жылдыќ есеп
беруді Ќазаќстан Республикасыныњ Парламенті мен Есеп комитетіне
±сынады. Ќаржы министрі республикалыќ бюджеттіњ орындалуына баќылау
ж‰ргізетін Есеп комитетімен бірге республикалыќ бюджеттіњ орындалуы
жµнінде бір айлыќ есеп беруді ±сынады. Жергілікті атќарушы органдар
ай сайын жоѓарѓы атќарушы органдар мен маслихатќа бюджеттіњ
орындалуы жµнінде есеп беруді ±сынады. Астана, Алматы ќалаларыныњ
облыстыќ атќарушы органдары ай сайынѓы есеп беруді ќаржы министріне
±сынады. Ќаржы министрі болса ай сайын республикалыќ жєне жергілікті
бюджеттіњ орындалуы жµнінде жиынтыќ есептеме ж‰ргізе отырып, оны
Ќазаќстан Республикасыныњ ‡кіметіне ±сынады.
Республикалыќ бюджеттен ќаржыландырылатын мемлекеттік мекемелердіњ
шыѓындарыныњ сметасын д±рыс жасау мен бекіту, сонымен ќатар
ќазынашылыќ келісімге сєйкес бюджет ќ±ралдарын ќолдануѓа баќылау ж‰ргізу
ќаржы министрі мен оныњ аумаќтыќ ішкі бµлімшелері арќылы ж‰зеге
асырылады. Ал жергілікті бюджеттен ќаржыландырылатын мемлекеттік
мекемелер, жергілікті атќарушы органдар арќылы ж‰зеге асырылады.
Есеп комитеті республикалыќ бюджеттіњ орындалуына баќылау ж‰ргізеді.
Ќазаќстан Республикасыныњ Ќаржы министрі мен оныњ аумаќтыќ органдары,
сонымен ќатар тиісті органдардыњ тексеру комиссиялары жергілікті
бюджеттіњ орындалуына баќылау ж‰ргізеді.
Сонымен, бюджет дегеніміз - мемлекеттің міндеттері мен функцияларын
іске асыруды қаржымен қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша
қоры.
Экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде мемлекеттік бюджеттің
объективті сипаты бар. Бөлудің дербес сферасы ретіндегі оның өмір сүруінің
объективті қажеттігі ұлғаймалы ұдайы өндірістің қажеттіліктерімен,
мемлекеттің табиғатымен және функциясымен байланысты. Бұл тиісті
орталықтандырылған ресурстарды қажет етеді.
Қаржыны орталықтандырудың арқасында ақша қаражаттары, мемлекеттің
экономикалық және әлеуметтік саясатын табысты іске асыру үшін жағдайларды
дайындай отырып, экономикалық және әлеуметтік дамудың шешуші учаскелеріне
шоғырландырылады. Сөйтіп, объективті бөлгіштік қатынастардың экономикалық
нысаны бола отырып, құндық бөліністің ерекше бөлігі ретінде мемлекеттік
бюджет айрықшалықты қоғамдық арналымды орындайды – жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыруға қызмет етеді, экономикалық категория
ретінде көрінеді.
Қаржы қатынастарының белгілі бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке ең алдымен жалпы қаржы категориясынан ажырататын өзгеше белгілер
тән: бюджет қатынастарының бөлгіштік сипаты бар, әрқашан ақша нысанында
жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен және пайдаланумен
қосарлана жүреді.
Құндық бөліністің айрықшалықты сферасы ретінде мемлекетітк бюджет
мына өзгеше белгілермен сипатталады:
1. мемлекеттен жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін оқшауландырумен және
оны қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты
бөлгіштік қатынастардың айрықша экономикалық нысаны болып табылады
2. құнды жасау және оны тұтыну процесін шарттастыратын материалдық
өндіріс қаржысынан және құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістік емес
сфера қаржысынан мемлекеттік бюджеттің айырмашылығы ол ұлттық
шаруашылықтың салалары, аумақтар, экономиканың секторлары, қоғамдық
қызметтің сфералары арасындағы құнды қайта бөлуге арналған;
3. қоғамдық өнімнің оның тауар нысанындағы қозғалысымен тікелей
байланысты емес құндық бөліністің стадиясын білдіреді және одан
белгілі үзілісте жүзеге асырылады, ал ал қаржы қатынастары материалдық
өндірісте де, өндірістік сферада да тауар ақша қатынастарымен тығыз
тоқайласып жатады.
Мемлекеттік бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты,
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты
материалдық-заттық түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорында – бюджеттік қорында затталынады. Мұның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық процестер мемлекеттің
жұмылдыратын және пайдаланатын ақша қаражаттарының ағымында өзінің
көрінісін табады.
Бюджеттік қор – бұл қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың құндық
бөліністің белгілі стадияларын өткен және ұлғаймалы ұдайы өндіріс, халыққа
әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету, қорғаныс және басқару жөніндегі
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекетке түсетін бөлігі қозғалысының
объективті шарттасылған экономикалық нысаны. Бюджеттік қордың қалыптасуы
мен пайдаланылуы құнды бөлу және қайта бөлумен байланысты оның қозғалыс
процесін білдіреді.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұдайы өндіріс пен қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарында пайдалану жолымен қоғамдық
өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде мемлекет пен қоғамдық
өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын ақша қатынастарын
білдіреді.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы
категориясына бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл функциялардың
іс-қимылы, мазмұны, мәні мен маңызы бюджет қатынастарының қаралған
айырмашылығымен айқындалады.
Мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық процестер
бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары-салықтар,
мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлекеттік қарыздар ж.т.т.
өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет мемлекеттің негізгі қаржы
жоспары ретінде сипатталады. Ол нақты кезеңге, әдетте, бір жылға
жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығыстарын, орталықтандырылған қаржы
ресурстарының шешуші бөлігінің қозғалысын анықтайды.
Нарықтық механизмге көшу жағдайындамемлекеттік бюджеттің қаражаттары ең
алдымен экономиканың құрылымын қайта құруды, кешенді мақсатты бюджеттік
бағдарламаларды қаржыландыруға, ғылыми-техникалық әлуетті арттыруға,
әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтың ең аз қамтылған жігін әлеуметтік
қорғауға бағытталуы тиіс.
Мемлекеттік орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен
байланысты болып келетін бюджеттің жұмыс жасауы ерекше экономикалық
нысандар – бюджеттің кірістері мен шығыстары арқылы болып отырады.
Категориялардың екеуі де бюджеттің өзі сияқты объективті және олардың
өзгеше қоғамдық арналымы болады: кірістер мемлекетті керекті ақша
қаражаттарымен қамтамасыз етеді, шығыстар орталықтандырылған ресурстарды
жалпы мемлекеттік қажеттіліктерге сәйкес бөледі.
Кірістер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы нақты әлеуметтік-
экономикалық және тарихи жағдайларда жүзеге асырылатын мемлекеттік бюджет
және салық саясаттын жүргізудің бағыттарына байланысты болады. Бұл кезде
мемлекет белгілі бір жағдайларда кірістерді қалыптастырудың және шығыстарды
жұмсаудың қолайлы нысандары мен әдістерін пайдаланады.
Дағдыдағыдай кірістердің көзі салықтар немесе оларға бара-бар
төлемдер болып табылады. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік бюджеті
кірістерінің құрамы мен құрылымы салық төлемдерінің қолданыстағы жүйесімен
және салыстырмалы тұрақсыз сипаттағы салықтық емес қаражаттардың
түсімдерімен айқындалады. Бюджет жүйесі туралы заңға сәйкес бюджеттің
құрылымы мыналардан тұрады:
1) кірістер:
салықтық түсімдер;
салықтық емес түсімдер;
негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер;
ресми трансферттер түсімдері;
2) шығындар;
3) операциялық сальдо;
4) таза бюджеттік ркедит беру:
бюджеттік кредиттер;
бюджеттік кредиттерді өтеу;
5) қаржы активтері мен жасалатын операциялар бойынша сальдо:
қаржы активтерін сатып алу;
мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер;
6) бюджет тапшылығын (профициті);
7) бюжет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану):
қарыздар түсімі;
қарыздарды өтеу;
бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы.
Бюджет кірістері.
1. Салық және басқа да міндетті төлемдер, ресми трансферттер,
мемлекеттке өтеусіз негізде берілетін, қайтарылатын сипатта
болмайтын және мемлекеттің қаржы активтерін сатуға байланысты емес,
осы Кодекске және Қазақстан Республикасының басқа да заң актілеріне
сәйкес бюджетке есептелуге тиісті ақша бюджет кірістері болып
табылады.
2. Салықтық түсімдер - Қазақстан Республикасының Салық кодексінде
белгіленген салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер.
3. Салықтық емес түсімдер - Қазақстан Республикасының Салық кодексінде
белгіленген, негізгі капиталды, гранттарды сатудан түсетін
түсімдерге жатпайтындардан басқа, осы Кодексте және Қазақстан
Республикасының басқа да заң актілерінде белгіленген бюджетке
төленетін міндетті, қайтарылмайтын төлемдер, сондай-ақ ресми
трансферттермен басқа, бюджетке өтеусіз негізде берілетін ақша.
4. Мынадай ақшалар негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер болып
табылады:
1) мемлекеттік мекемелерге бекітіліп берілген мемлекеттік мүлікті
сатудан түсетін ақша;
2) мелекеттік материалдық резервтен тауарларды сатудан түсетін
ақша;
3) мемлекет меншігіндегі жер учаскелерін жеке меншікке сатудан
немесе оларды тұрақты немесе уақытша жер пайдалануға беруден не
Қазақстан Республикасының заңдарында немесе халықаралық
шарттарда көзделген жағдайларда жер учаскелерін өзге құқықтық
нысандарда өткізуден түсетін ақша;
4) мемлекетке тиесілі материалдық емес активтерді сатудан түсетін
ақша;
5. Ресми трансферттер түсімдері – бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне,
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан бюджетке түсетін
трансферттер түсімдері.
6. Кірістердің жаңа түрлерін енгізу, қолданылып жүргендерінің күшін
жою немесе оларды өзгерту осы Кодекске міндетті түрде өзгерістер
немесе толықтырулар енгізіле отырып жүзеге асырылады.
7. Нысаналы ресми трансфертетрді қоспағанда кірістердің нысаналы
мақсаты болмайды.
Жаңа бюжеттік сыныптамаға сәйкес кірістер енді төрт бөлікке жіктелетін
болды, олар: санат, сынып, ішкі сынып, ерекшелік.
Функционалдық сыныптамаға байланысты шығыстар 5 бөлімге бөлінеді:
функционалдық топ, ішкі функция, мемлекеттік мекеме-бағдарламалардың
әкімшісі, бағдарлама, ішкі бағдарлама. Аталған деңгейлердің ұштастырылуы
шығыстардың функционалдық сыныптамасының кодын құрайды.
Бюджет шығындары
Қайтарылмайтын негізде бөлінетін бюджет қаражаты бюджет шығындары
болып табылады. Бюджет шығындары мынадай түрлерге бөлінеді:
1) мемлекеттік мекемелердің қызметін қастамасыз ететін шығындар;
2) тұрақты сипаты жоқ іс-шараларды ұйымдастыру мен өткізуге
байланысты шығындар;
3) мемлекеттік тапсырысқа арналған шығындар – мемлекеттік саясатты
іске асыру мақсатында (мемлекеттік органдардың өздерінің
тұтынуына арналмаған) өндірілетін тауарларға (жұмыстарға,
көрсетілген қызметтерге) мемлекеттік органдардың ақы төлеуі;
4) жеке тұлғаларға ақшалай төлемдер – қызметкерлерге еңбегі үшін
ақшалай төлемдерден басқа, Қазақстан Республикасының заң
актілеріне сәйкес жеке тұлғаларға ақшалай нысандағы төлемдермен
байланысты шығындар;
5) заңды тұлғаларға субсидиялар – мемлекеттік мекемелер және
қоғамдық бірлестіктер болып табылмайтын заңды тұлғаларды өтеусіз
және қайтарылмайтын негізде қаржыландыру;
6) ресми трансферттер – бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне, сондай-
ақ Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына трансферттер төлеу.
Кірістер мен шығыстардың егжей-тегжейлі тізбесі мен топтамасы
бюджеттік сыыптамамен айқындалады. Қаржы Министрлігі бекіткен бірыңғай
бюджеттік сыныптама – функциналдық, ведостволық және экономикалық
сипаттамалар бойынша бюджетке түсетін түсімдер мен бюджеттен жұмсалатын
шығыстардың топтастырылуын белгілейтін нормативтік құқықтық акт.
Бюджеттің шығыстары – бұл бекітілген бюджет шегінде қайтарылмайтын
негізде бөлінетін қаражаттар
Республикалық бюджеттен шығыстар мен кредиттердің жекелеген бағыттары
бойынша немесе жекелеген республикалық бюджеттік бағдарламалар бойынша
тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңдағыдан басқа,
өзге нормативтік құқықтық актілерде шығыстар мен несилендірудің ең аз,
шекті немесе тіркелген мөлшерлерін белгілеуге жол берілмейді.
Нарықтық жағдайларға көшу республикалық бюджет шығыстарының құрылымы
айтарлықтай өзгерістерге ұшрауда – ұлттық шаруашылықтың, ең алдымен
орталықтандырылған күрделі жұмсалымдарға бюджет қаражаттары шұғыл
қысқаруда. Алайда нарықтық механизмдердің іс-әрекеті жағдайында да жеке
салалар мен аумақтарды, мемлекеттік инвестициялық бағдарламаларды,
экономиканың мемлекеттік секторын бюджеттен қаржыландыру өзінің шешуші
маңызын сақтап қалуда.
Экономика мен әлеуметтік-мәдени шараларды қаржыландыру шығыстарының
едәуір бөлігі төмен бюджеттерге субвенциялар нысанында беріледі.
Бюджеттің атқарылуы жөніндегі уәкілетті орган Үкімет атынан
республикалық бюджетте көзделген сомалар шегінде кредиттер бере алады.
Кредиттер берудің тәртібі мен шарттарын Үкімет белгілейді.
1.3 Бюджет балансы және бюджет тапшылығы
Әрбір бюджетте кіріс және шығыс бөліктерінің теңестірілуі, яғни тепе-
теңдікке келтірілуі тиіс. Бюджетті жасаған кезде ақшалай түсімдер мен
мемлекет шығындарының тепе-теңдігіне жету негізгі мәселе болып табылады. Ол
мемлекеттік борышты қайтаруға жұмсалуы немесе бюджет қаражаттарының бос
қалдығын құруға жұмсалуы мүмкін. Бұл қаржы бюджет кезеңі аяқталған соң
Министрлер Кабинетінің және жергілікті өкілетті, атқарушы органдардың
банктердегі арнайы шот есебіне аударылады да, кассадағы қолма-қол ақша
айналымын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Тарау I. Бюджет саясатыныњ ќалыптасуы мен дамуыныњ теориялыќ негіздері
1. Мемлекеттік бюджеттіњ экономикалыќ мєні мен
рµлі ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Бюджет ж‰йесі мен бюджет
ќ±рылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
1.3 Бюджет балансы және бюджет
тапшылығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...33
Тарау II. Қазақстан Республикасының бюджет саясаты
2.1. Қазақстан Республикасында бюджет жүйесiн жетiлдiрудiң негiзгi
принциптерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2 2 Қазақстандық экономика жағдайындағы мемлекет бюджетiнiң ерекшелiктерi
мен бюджеттік
заңдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3. Қазақстан Республикасының бюджеттiк
рәсiмi ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .48
Тарау III. Қазақстан Республикасының бюджетаралық қатынастары
3.1. Салық органдарының қызмет етуінің шарттары мен себептері және олардың
Қазақстанның нарықтық экономикасының аяқтанудағы ролі ... ...54
3.2. Бюджетаралық қатынас – бюджет процесiн дамытудың бiрден-бiр қайнар
көзi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
3. Қазақстан Республикасының бюджетаралық қатынастарды жетiлдiру
мәселелерiнiң Қазақстан Республикасының Президентi Н. Назарбаевтың
халыққа жолдауында алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
Ќорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
Кiрiспе
Қаржы жүйесiнiң негiзгi буыны мемлекеттiк бюджет болып табылады.
Мемлекеттiк бюджет – мемлекеттiң негiзгi қаржылық жоспары ол мемлекеттiң
шығын мен табыстарының балансы. Бюджет ұғымы француздың сөзi немесе табыс
пен шығындарды бөлу. Бюджет табысы мен шығын құрылымы және нарықтық
экономикада елдiң мемлекеттiк бюджетi жеке баптар бойынша арасындағы
салмағын көрсетедi. Жалпы бюджет саясаты салықтар мен мемлекеттік
шығындарға негізделген экономикалық саясаттың негізгі құралы болып
табылады, салықтар және олардың негізгі қызметтерін қамтиды, мемлекеттік
шығындарды жіктеп анықтайды.
Мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілерімен және халықпен
қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық бөлудің ерекше
саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған
орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланыста
болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы мемлекеттік бюджет ұғымының
экономикалық мазмұнын құрайды. Бюджет жүйесі - экономикалық
қатынастарда және заңды нормаларға негізделген бюджеттің барлық түрлерінің
жиынтығын білдіреді.
Бүгiн Қазақстан егемендi ел болған соң республикасына үкімет өзiнiң
ұлттық мемлекеттiк бюджетiн құрды. Себебi, бюджет егемен елiмiздiң ең басты
нысаны және елiмiздiң сыртқы, iшкi экономикалық әрекеттердi жүргiзудiң
басты көзi.
Қазақстан Республикасының кодексiне жыл сайын Қазақстан Республикасы
туралы заң күшi бар нормативтi актi қабылданады. Мұнда яғни сол жылға
арналған бюджет көлемi кiрiстер, шығыстар сомасы көрсетiледi. Жалпы бюджет
Республиканың ең басты қаржы құжаты болып табылады. Мысалы 24 сәуір 2004
жылы бекітілген ҚР Бюджет кодексінің кейбір баптары 2009 жылдың 1-ші
қантарынан бастап жарамсыз деп табылып, көптеген өзгерістер үкімет
тарапынан еңгізілді. (Астана, Ақорда 4 желтоқсан 2008 жыл)
Қазiргi нарықтық және бүкiләлемдiк жахандану процесiнде елдiң басты
әлеуметтiк – экономикалық мәселелердiң шешiмдерi көбiнесе тiкелей түрде
мемлекеттің бюджет сасяатынан тәуелді болады.
Мемлекеттік бюджет үкімет қолындағы ақша ресурстарының орталықтанған
қоры. Бұл қаражат мемлекеттік аппаратты, қарулы күштерді қаржыландыруға
және әлеуметтік-экономикалық қызметтерді атқаруға жұмсалады. Қазіргі
жағдайда бюджет экономиканы мемлекеттік реттеудің, шаруашылық конъюнктураға
ықпал етудің, дағдарысқа қарсы шараларды жүзеге асырудың аса күшті құралы.
Қазіргі мемлекеттік бюджет оның сан түрлі қызметін көрсететін күрделі де
көп қырлы құжат.Ең алдымен бюджетте мемлекеттің кірісі мен шығысының
құрылымы бейнеленеді.
Бюджет процесі - бюджетті жоспарлау, қарау, бекіту, атқару, нақтылау,
түзету жөніндегі, бюджеттің атқарылуы бойынша бюджет есебі мен есептілігін
жүргізу мемлекеттік қаржы бақылауы, сондай-ақ байланыстырылған гранттарды
жоспарлау мен пайдалану жөніндегі Қазақстан Республикасының бюджет
заңдарымен реттелген қызмет болып табылады.
Тарау I. Бюджет саясатыныњ ќалыптасуы мен дамуыныњ теориялыќ
негіздері.
2. Мемлекеттік бюджеттіњ экономикалыќ мєні мен рµлі.
Экономиканыњ ќазіргі даму сатысында орталыќтандырылѓан ќаржы
ресурстары мемлекеттіњ ќоѓамдыќ µндірісті дамытуды, оныњ салалары мен
аумаќтыќ ќ±рылымдарын жетілдіруді, экономика салаларыныњ дамуына
ќажетті баѓдарламаларды ќалыптастыруды, ірі єлеуметтік жањѓыртуларды
ж‰ргізуді ќамтамасыз етуге м‰мкіндік береді.
Мемлекеттік бюджет мемлекеттіњ орталыќтандырылѓан аќша ќорын жасау
жєне оны ±дайы µндіріспен ќоѓамдыќ ќажеттіліктерді ќанаѓаттандыру
маќсаттарына пайдалану жолымен ќоѓамдыќ µнімніњ ќ±нын бµлу жєне
ќайта бµлу процесінде мемлекет пен ќоѓамдыќ µндірістіњ басќа
ќатысушылары арасында пайда болатын экономикалыќ ќатынастарды
білдіреді.
Ќ±ндыќ бµліністіњ айрыќшалыќты сферасы ретінде мемлекеттік бюджет
мына µзгеше белгілермен сипатталады:
1) мемлекеттен жалпы ќоѓамдыќ µнімніњ бір бµлігін
оќшауландырумен жєне оны ќоѓамдыќ ќажеттіліктерді ќанаѓаттандыруѓа
пайдаланумен байланысты бµлгіштік ќатынастардыњ айрыќша экономикалыќ
нысаны болып табылады;
2) ±лттыќ шаруашылыќтыњ салалары, аумаќтары, экономиканыњ
секторлары, ќоѓамдыќ ќызметтіњ сфералары арасында ќ±нды ќайта бµлуге
арналѓан;
3) ќаржы ќатынастары материалдыќ µндіріс пен µндірістік емес
сферада тауар-аќша ќатынастарымен тыѓыз тоќайласпалы болѓандыќтан, тауар
формасындаѓы ќоѓамдыќ µнім ќозѓалысымен тікелей байланысты емес ќ±ндыќ
бµліністі сипаттайды;
Мемлекеттік бюджет, кез-келген басќа экономикалыќ категория сияќты,
µндірістік ќатынастарды сипаттайды жєне оларѓа сєйкес келетін наќты
материалдыќ-заттай т‰рінде болады: бюджет ќатынастары мемлекеттіњ
орталыќтандырылѓан аќша ќорында-бюджеттік ќорында затталынады. М±ныњ
нєтижесінде ќоѓамда болып жатќан наќты экономикалыќ прцестер
мемлекеттіњ ж±мылдыратын жєне пайаланатын аќшаныњ аѓынында µзініњ
кµрінісін табады. Бюджеттік ќор - б±л ќоѓамдыќ µнім ±лттыќ табыстыњ
ќ±ндыќ бµліністіњ белгілі сатыларынан µткен жєне ±лѓаймалы ±дайы
µндіріс, халыќќа єлеуметтік - мєдени ќызмет кµрсету, ќорѓаныс жєне
басќару жµніндегі ќажеттіліктерді ќанаѓаттандыру ‰шін мемлекетке
т‰сетін бµлігі ќозѓалысыныњ объективті шарттасылѓан экономикалыќ нысаны
. Бюджеттік ќордыњ ќалыптасуы мен ќолданылуы ќ±нды бµлу жєне
ќайта бµлумен байланысты оныњ ќозѓалыс процесін сипаттайды.
Мемлекеттік бюджет экономикалыќ категория ретінде толыѓымен
ќаржыныњ категориясына сєйкес келетін бµлу жєне баќылау ќызметін
атќарады. Б±л ќызметтіњ іс-єрекеттері, мазм±ны, мєні мен мањызы
бюджет ќатынастарыныњ ќаралѓан айрыќшалыѓымен айќындалады. Бµлгіштік
ќызметтіњ іс-єрекеттерініњ µзіндік ерекшелігі-ол ќоѓамдыќ µнім ќ±ныныњ
ќоѓамдыќ µндіріс сфералары, ±лттыќ шаруашылыќ секторлары, аумаќтар,
салалар жєне жеке шаруашылыќ ж‰ргізуші субъектілер арасында бµлінуі.
Мемлекеттік бюджет арќылы б‰гінде Ќазаќстанда жалпы ќоѓамдыќ µнімніњ
шамамен 10% жєне жалы ішкі µнімніњ 20% бµлінеді. Сонымен ќатар
мемлекет ќаржысыныњ негізгі буыны ретінде мемлекеттік бюджет бµлгіштік
ќызметініњ шењберінде ќосалќы ќызметтерді, атап айтќанда: ±лттыќ табыс
пен жалпы ішкі µнімді ќайта бµлу; экономиканы мемлекеттік реттеу
жєне ынталандыру; єлеуметтік саясатты ќаржымен ќамтамасыз ету; акша
ќаражаттарыныњ орталыќтандырылѓан ќорын жасау жєне пайдалануѓа баќылау
жасау сияќты ќызметтерді орындайды. Баќылау ќызметі бюджет ќорларын
бµлудіњ сандыќ ‰йлесімдерінде, олардыњ ќоѓамдыќ µндіріс дамуыныњ
ќажеттіліктеріне сай келетіндігінде, бµлудіњ ±намсыз барысынан
ауытќуын аныќтау жєне оларды жою м‰мкіндігінде кµрінеді.
Мемлекеттік бюджеттіњ сан ќырлы мањызын ескере отырып, оны тек
экономикалыќ категория жєне мемлекеттіњ орталыќтандырылѓан аќша ќоры
ретінде ѓана емес, сонымен бірге негізгі ќаржы жоспары, єлеуметтік-
экономикалыќ процестерді реттеу механизмініњ жиынтыќ ±ѓымы ретінде
ќарауѓа болады. Мєселен, мемлекеттік бюджетте ќоѓамдаѓы барлыќ
экономикалыќ процестер бейнеленетіндіктен, сондай-аќ барлыќ негізгі
ќаржы институттары - салыќтар, мемлекеттіњ шыѓыстары, мемлекеттік
несие, мемлекеттік ќарыздар жєне т.б. µзініњ шоѓырланѓан кµрінісін
табатындыќтан бюджет мемлекеттіњ негізгі ќаржы жоспары ретінде
сипатталады. Ол наќты кезењге, єдетте бір жылѓа жасалынады,
бюджеттіњ кірістерін, шыѓындарын, орталыќтандырылѓан ќаржы
ресурстарыныњ шешуші бµлігініњ ќозѓалысын аныќтайды. Бюджетті негізгі
ќаржы жоспары деп мойындау оныњ ±лттыќ табысты ќайта бµлудегі
мањызды орнын, сондай-аќ ќоѓамдыќ ±дайы µндірістегі айрыќша рµлін
айќындайды. Негізгі ќаржы жоспары мемлекеттіњ ќаржылыќ жоспарыныњ
жемісі болып табылады. Елдіњ негізгі ќаржы жоспарыныњ кµрсеткіштері
Республика Парламентініњ жыл сайын ќабылдайтын Республикалыќ бюджет
туралы зањына сєйкес сµзсіз орындауѓа жатады.
Мемлекеттік бюджет ±лттыќ экономиканы басќарудыњ басты
механизмдерініњ бірі. Ол экономикаѓа мемлекеттіњ орталыќтандырылѓан
аќша ќорын жасау мен пайдаланудыњ нысандары мен єдістерініњ жиынтыѓы.
Экономиканы реттеу орталыќтандырылѓан аќша ќорыныњ сандыќ кµлемін
аныќтау, оны жасау мен бµлудіњ нысандары мен єдістерін реттеу,
бюджеттіњ орындалу процесінде ќаржы ресурстарын ќайта бµлу жолымен
ж‰зеге асырылады.
Сµйтіп, бюджетті осы жоѓарыда айтылѓандардыњ жиынтыѓы ретінде
ќараѓан жµн (1 сызбаны ќарањыз).
Нарыќтыќ механизмге кµшу жаѓдайында мемлекеттік бюджеттіњ
ќаражаттары ењ алдымен экономиканыњ ќ±рылымын ќайта ќ±руды, кешенді
маќсатты бюджеттік баѓдарламаларды ќаржыландыруѓа, ѓылыми-техникалыќ
єлуетті арттыруѓа, єлеуметтік дамуды тездетуге жєне халыќтыњ табысы
аз жіктерін (зейнеткерлерді, м‰гедектерді, аз ќамтылѓан отбасыларын)
ќолдау, сондай-аќ денсаулыќ саќтау, білім беру жєне мєдениет
мекемелерін єлеуметтік ќорѓауѓа баѓытталуы тиіс.
1 сызба. Мемлекеттік бюджеттіњ сапалыќ сипаттамасы.
Ќаржылыќ жоспарлау процесінде бюджет ±лттыќ шаруашылыќтыњ
салаларына жєне µндірістік емес сфераныњ мекемелеріне айтарлыќтай
ыќпал етеді. Мемлекеттіњ аќша ќорын жасау жєне пайдаланудыњ
негізгі ќаржы жоспары бола отырып, бюджет барлыќ шаруашылыќ
ж‰ргізуші субъектілермен жєне ±жымдармен етене байланысќан.
Мемлекеттіњ орталыќтандырылѓан аќша ќорын ќалыптастырумен жєне
пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттіњ ж±мыс істеуі негізгі
экономикалыќ нысандар – бюджеттіњ табыстары мен шыѓыстары арќылы
ж‰зеге асырылады. Олар ќ±ндыќ бµліністіњ жеке кµздерін білдіреді.
Категориялардыњ екеуі де бюджеттіњ µзі секілді объективті жєне олардыњ
µзгеше ќоѓамдыќ арналымы болады: табыстар мемлекетті ќажетті аќша
ќ±ралдарымен ќамтамасыз етеді; шыѓыстар орталыќтандырыѓан ресурстарды
жалпы мемлекеттік ќажеттіліктерге сєйкес бµледі. Бюджеттіњ т‰сімдері
табыстар, бюджеттік несиені µтеу, мемлекеттіњ ќаржы активтерін сатып
алу, ќарыздар бойынша негізгі борышты µтеу болып табылады.
Табыс пен шыѓыстыњ ќ±рамы мен ќ±рылымы наќты єлеуметтік-
экономикалыќ жєне тарихи жаѓдайларда ж‰зеге асырылатын мемлекеттік
бюджет жєне салыќ саясатын ж‰ргізудіњ баѓыттарынан тєуелді болды.
Б±л кезде мемлекет белгілі бір жаѓдайларда табыстарды ќалыптастырудыњ
жєне шыѓыстарды ж±мсаудыњ ќолайлы нысандары мен єдістерін ќолданады.
Салыќтар немесе тµлемдер табыстыњ негізгі кµзі болып табылады.
Ќазаќстан Республикасыныњ мемлекеттік бюджеті табыстарыныњ ќ±рылымы
мен ќ±рамы салыќ тµлемдерініњ ќолданыстаѓы ж‰йесімен жєне
салыстырмалыт±раќсыз сипаттаѓы салыќтыќ емес ќ±ралдардыњ т‰сімдерімен
аныќталады.
Бюджет кодексіне сєйкес бюджеттіњ ќ±рылымы мына бµлімдерден
т±рады:
I. Табыстар:
салыќтыќ т‰сімдер;
салыќтыќ емес т‰сімдер;
негізгі капиталды сатудан т‰скен т‰сімдер;
ресми трансферттер т‰сімдер;
II. Шыѓыстар;
III. Операциялыќ сальдо;
IV. Таза бюджеттік несие беру:
бюджеттік несиелер;
бюджеттік несиелерді µтеу;
V. Ќаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо:
ќаржы активтерін сатып алу;
мемлекеттіњ ќаржы активтерін сатудан т‰сетін т‰сімдер;
VI. Бюджет тапшылыѓы (профициті);
VII. Бюджет тапшылыѓын ќаржыландыру (профицитін пайдалану):
ќарыздар т‰сімі;
ќарыздарды µтеу;
бюджет ќаражаты ќалдыќтарыныњ ќозѓалысы;
Бюджеттіњ табыстары салыќтыќ жєне басќа міндетті тµлемдер,
ресми трансферттер, мемлекетке µтеусіз негізде берілетін, ќайтарылатын
сипатта болмайтын жєне мемлекеттіњ ќаржы активтерін сатумен
байланысты емес, бюджетке есептелуге тиісті аќшалар болып табылады.
Салыќтыќ емес т‰сімдер бюджетке тµленетін міндетті, ќайтарылмайтын
тµлемдер, сондай-аќ ресми трансферттерден басќа, бюджетке µтеусіз
негізде берілетін аќша. Ресми трансферттердіњ т‰сімдері-б±л бюджеттіњ
бір дењгейінен екіншісіне ¦лттыќ ќордан бюджетке т‰сетін
трансферттердіњ т‰сімдері.
Бюджеттіњ шыѓыстары - ќайтарылмайтын негізде бµлінетін бюджет
ќаражаттары. Бюджет шыѓыстары мынадай т‰рлерге бµлінеді: жалпы
сипаттаѓы мемлекеттік ќызметтер; ќорѓаныс; ќоѓамдыќ тєртіп пен
ќауіпсіздік; білім беру; денсаулыќ саќтау; єлеуметтік ќамтамасыз ету
мен єлеуметтік кµмек; т±рмыстыќ-коммуналдыќ шаруашылыќ; мєдениет;
спорт жєне аќпараттыќ кењістік; экономика салалары жєне т.б.
Операциялыќ сальдо бюджет табыстары мен шыѓындары арасында
айырма болып табылады.
Бюджет шыѓындарыныњ бюджет табыстарынан асып т‰скен соммасы
теріс операциялыќ сальдо, ал бюджет табыстарыныњ шыѓындардан асып
т‰скен соммасы оњ операциялыќ сальдо болып табылады.
Аѓымдаѓы бюджеттік баѓдарламалардыњ жалпы кµлемі бюджет
табыстарыныњ жалпы кµлемінен асып т‰спеуі тиіс.
Таза бюджеттік несие беру бюджеттік несиелердіњ жєне бюджеттік
несиелерді µтеудіњ арасындаѓы айырма ретінде айќындалады.
Ќаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо ќаржы
активтерін сатып алу жєне мемлекеттіњ ќаржы активтерін сатудан
т‰сетін т‰сімдердіњ арасындаѓы айырма ретінде айќындалады.
Ќаржы активтерін сатып алу – зањды т±лѓалардыњ, соныњ ішінде
халыќаралыќ ±йымдардыњ ќатысу ‰лестерін, баѓалы ќаѓаздарын
мемлекеттік меншікке сатып алу операцияларымен байланысты бюджет
шыѓыстары.
Мемлекеттіњ ќаржы активтерін сатып алудан т‰сетін т‰сімдер –
мемлекеттік меншіктегі зањды т±лѓалардыњ, соныњ ішінде халыќаралыќ
±йымдардыњ, м‰ліктік кешен т‰ріндегі мемлекеттік мекемелер мен
мемлекеттік кєсіпорындардыњ ќатысу ‰лесін, баѓалы ќаѓаздарын, сондай-
аќ мемлекеттік кєсіпорындардыњ жедел басќаруындаѓы немесе шаруашылыќ
ж‰ргізуіндегі µзге де мемлекеттік м‰лікті сату жµніндегі
операцияларѓа байланысты бюджетке т‰сетін т‰сімдер.
Бюджет тапшылыѓы (профицит) таза бюджеттік несие беруді жєне
ќаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдоны шегеріп
тастаѓандаѓы операциялыќ сальдоѓа тењ.
Теріс белгімен алынѓан шама бюджет тапшылыѓы, оњ белгімен
алынѓан шама бюджет профициті болып табылады.
Бюджет тапшылыѓын ќаржыландыру - ќарыз алу ќаражатыныњ жєне
бюджет бос ќалдыќтары есебінен бюджет тапшылыѓын жабуды ќамтамасыз
ету. Оныњ кµлемі алынѓан ќарыздар сомасыныњ, бюджет ќаражаты
ќалдыќтары ќозѓалысыныњ ќарыздар бойынша негізгі борышты µтеу
сомасынан асып т‰суі ретінде белгіленеді.
Бюджет тапшылыѓын ќаржыландыру мєні оњ белгімен белгіленеді
жєне бюджет тапшылыѓыныњ шамасына сай келеді.
Бюджет профицитін пайдалану - ќарыздар бойынша негізгі
борышты µтеуге бюджет профицитін, ќарыздар ќаражатын, бюджет
ќаражатыныњ бос ќалдыќтарын ж±мсау. Оныњ кµлемі ќарыздар бойынша
негізгі борышты µтеу сомасыныњ алынѓан ќарыздар жєне бюджет
ќаражаты ќалдыќтарыныњ ќозѓалысы сомасынан асып т‰суі ретінде
белгіленеді.
Бюджет профицитін пайдалану мєні теріс белгімен белгіленеді
жєне бюджет профицитініњ шамасына сай келеді.
Табыстар мен шыѓыстардыњ егжей-тегжейлі тізбесі мен топтамасы
бюджеттік сыныптамамен аныќталады. Бірыњѓай бюджеттік сыныптама
сыныптау объектілеріне топтастыру кодтарын бере отырып функционалдыќ,
ведоствалыќ жєне экономикалыќ сыныптамалар бойынша бюджеттіњ
т‰сімдері мен шыѓыстарын топтастыру болып табылады. Ол т‰сімдердіњ
сыныптамасынан, бюджет шыѓыстарыныњ функционалдыќ жєне экономикалыќ
сыныптамасынан т±рады. Бірыњѓай бюджеттік сыныптама Ќазаќстан
Республикасы бюджет ж‰йесініњ барлыќ дењгейдегі бюджеттері
кµрсеткіштерініњ салыстырымдылыѓын ќамтамасыз етеді.
Бірыњѓай бюджеттік сыныптама бюджеттердіњ барлыќ дењгейлері ‰шін
бірыњѓай жєне міндетті болып табылады. Оны бюджеттік жоспарлау
жµніндегі орталыќ уєкілетті орган єзірлейді жєне Ќазаќстан
Республикасыныњ ‡кіметі бекітеді.
Бюджет т‰сімдерініњ сыныптамасы Ќазаќстан Республикасыныњ бюджет
зањдарына негізделген барлыќ дењгейдегі бюджеттер т‰сімдерін белгілі
бір сыныптамалар бойынша топтастыру болып табылады. Бюджет т‰сімдері
сыныптамасыныњ топтамасы санаттан, сыныптан, ішкі сыныптан жєне
ерекшеліктен т±рады. Санаттар т‰сімдерді экономикалыќ белгілер бойынша
топтастыру болып табылады. Сыныптар мен ішкі сыныптар т‰сімдерді
олардыњ кµздері мен т‰рлері бойынша топтастырады. Ерекшелік
бюджетке тµленетін тµлем немесе т‰сім т‰рін айќындайды.
Бюджет шыѓыстарыныњ функционалдыќ сыныптамасы мемлекет
функцияларыныњ орындалуын, Республикада мемлекеттік саясатты іске
асыруды бейнелейтін функционалдыќ жєне ведомствалыќ белгілер бойынша
бюджеттік ќаражаттардыњ ж±мсалу баѓыттарын айќындайтын барлыќ
дењгейлердегі бюджеттер шыѓыстарыныњ топтамасы болып табылады.
Бюджет шыѓыстарыныњ функционалдыќ сыныптамасыныњ топтамасы
мынадай дењгейлерден: функционалдыќ топтардан; функционалдыќ ішкі
топтардан; бюджеттік баѓдарламалардыњ єкімшілерінен; бюджеттік
баѓдарламалардан жєне ішкі баѓдарламалардан т±рады.
Функционалдыќ топ – бюджет шыѓыстарын салыќ белгілер мен
функционалдыќ баѓыт бойынша біріктіреді.
Функционалдыќ ішкі топ - бюджет ќаражатыныњ функционалдыќ топ
ішінде ж±мсалу баѓытын наќтылайды.
Бюджеттік баѓдарламалардыњ єкімшісі – бюджеттік баѓдарламаларды
жоспарлауѓа, негіздеуге жєне іске асыруѓа жауапты мемлекеттік орган.
Бюджеттік баѓдарлама–бюджеттіњ мемлекеттік басќару функциялары мен
мемлекеттік саясатты іске асыру жµніндегі шыѓыстары.
Бюджеттік баѓдарлама бюджет шыѓыстарыныњ бюджеттік баѓдарлама
шењберіндегі баѓыттарын наќтылайтын ішкі баѓдарламаларѓа бµлінуі
м‰мкін.
Бюджет шыѓыстарыныњ функционалдыќ сыныптамасы негізінде бюджеттік
баѓдарламалар єкімшілерін, функционалдыќ топтар мен бюджеттік
баѓдарламаларды (ішкі баѓдарламаларды) топтастыру арќылы жасалатын
бюджет шыѓыстарыныњ ведомстволыќ сыныптамасы ќалыптастырылуы м‰мкін.
Бюджет шыѓыстарыныњ экономикалыќ сыныптамасы бюджеттік
баѓдарламаларды іске асыру ‰шін мемлекеттік мекемелер ж‰зеге
асыратын операцияларды бейнелейтін экономикалыќ сипаттамалар бойынша
бюджет шыѓыстарын топтастыру болып табылады.
Бюджет шыѓыстарыныњ экономикалыќ сыныптамасын топтастыру
санаттан, сыныптан, ішкі сыныптан жєне ерекшеліктен т±рады. Санат
шыѓыстарды экономикалыќ белгілер бойынша топтастырады. Сынып пен
ішкі сынып шыѓыстарды мемлекеттік мекемелер ж‰ргізетін операциялардыњ
негізгі т‰рлері бойынша топтастырады. Ерекшелік бюджеттік
баѓдарламаны іске асыру ‰шін мемлекеттік мекеме ж‰ргізетін
операцияныњ т‰рін айќындайды [1].
Єр бюджетте оныњ табысы жєне шыѓыс бµлігін тењестірген , яѓни
баланстаѓан д±рыс . Баланс - б±л тепе-тењдік, яѓни бюджетті жасаѓан
кезде негізгі мєселе мемлекеттіњ аќшалай т‰сімдері мен шыѓыстарыныњ
осындай жай-к‰йіне жету болып табылады. Табыстардыњ шыѓыстардан, яѓни
бюджетке т‰сетін т‰сімдердіњ жалпы сомасыныњ шыѓыстардыњ жєне
ќайтарымды негізде бµлінетін кірістердіњ ауќымынан асып т‰суі бюджет
артыѓын - профицитті ќ±райды. Ол мемлекеттік борышты µтеуге баѓытталады
немесе бюджеттік ќаражаттардыњ (жергілікті жєне республикалыќ
бюджеттегі) бос ќалдыѓын ќ±рауы м‰мкін. Аяќталѓан бюджет жылы бойынша
бюджет кезењініњ аяѓында ќалыптасќан бюджеттік ќаражаттардыњ бос
ќалдыќтары ‰кімет пен жергілікті атќарушы органдардыњ арнайы
шоттарына есептеледі жєне биліктіњ тиісті органыныњ мемлекеттік
борышын жабуѓа пайдаланылады. М±ндай м‰мкіндік болмаѓан жаѓдайда
б±л ќаражаттарды ќолдану жµнінде шешімдерді тиісті єкімшіліктер
ќабылдайды. Шыѓыстардыњ табыстардан асып т‰суі мемлекеттік бюджеттіњ
тапшылыѓын тудырады. Тапшылыќтыњ едєуір єрі т±раќты болуы ќаржыныњ
даѓдарысты жай-к‰йін сипаттайды.
Тапшылыќтыњ ±йѓарымды дењгейі деп, елдіњ жалпы ішкі µнімге
ќатысты 2-3% мµлшері саналады. Б±л жаѓдайда тапшылыќ мемлекеттік
ќарыздар шыѓарудыњ немесе ќаѓаз аќшалар эмиссиясыныњ кµмегімен
біршама жењіл жабылуы м‰мкін. Бюджеттіњ едєуір жєне созылмалы
тапшылыѓы кезінде ќарыздар мемлекеттіњ ќажеттіліктерін жаппайды, олар
аќшаныњ ќосымша эмиссиясымен ќамтамасыз етіледі, б±л инфляцияныњ
дамуына, аќша айналым зањыныњ б±зылуына, аќшаныњ ќ±нсыздануына, наќты
табыстардыњ жєне халыќтыњ т±рмыс дењгейініњ тµмендеуіне алып
келеді.
Бюджет тапшылыѓы экономиканыњ жай-к‰йін ќамтып кµрсетеді, ал
оныњ болуы мына себептерге байланысты:.
1. елдіњ экономикасында µндірістіњ жалпы ќ±лдырауы;
2. ќоѓамдыќ µндіріс шыѓындарыныњ µсуі;
3. айналымѓа тауар жиынымен жабылмайтын аќшаныњ шектен тыс шыѓарылуы;
4. бюджет шыѓыстарында экономиканыњ даму дењгейіне сєйкес келмейтін
єлеуметтік шыѓыстардыњ басымдылыѓы;
5. єскери-µнеркєсіп кешенін ±стауѓа ж±мсалатын єскери шыѓыстарды, басќару
шыѓыстарын ќаржыландырудыњ ќомаќты ауќымы;
6. Кµлењкелі экономиканыњ ірі ауќымды айналымы;
7. ±лттыќ шаруашылыќтаѓы µндірістік емес шыѓыстар мен ысыраптар жєне т.б.;
Бюджет тапшылыѓын тµмендетудіњ келесідей єдістері бар:
• шыѓыстар т±раќты, табыстар µседі;
• табыстар т±раќты, шыѓыстар азаяды;
• табыстар µседі, шыѓыстар азаяды;
Бюджет тапшылыѓын ќаржыландырудыњ жолдары:
1. Аќша белгілерін шыѓару. Б±л жол теріс єлеуметтік-экономикалыќ
салдарлары болатын инфляцияѓа жеткізеді. ¤з кезегінде аќша эмиссиясы
белгілерін тікелей шыѓаруда да, жанама т‰рде мемлекеттік баѓалы
ќаѓаздар шыѓару жєне оларды коммерциялыќ банктерге µткізу арќылы да
т±лѓалануы м‰мкін, коммерциялыќ банктер µзініњ резервтерін кµбейтеді
жєне банктік мультипликатордыњ арќасында айналымдаѓы аќшаныњ санын
кµбейтеді.
2. Мемлекеттік ќарыздар. Б±л жаѓдайда ќаржыландыруѓа бос аќша
ќаражаттары бар компаниялар, банктер жєне т.б. ќатысады.
3. Шетелдік ќарыздар. Оларды Халыќаралыќ валюталыќ ќоры, басќа
халыќаралыќ ќаржы ±йымдары, ‰кіметтер, банктер береді.
4. ¦лттыќ байлыќты пайдалану. Б±л орайда мемлекет басќа
субъектілерге µзініњ активтерін сатады [2].
Салыќтардыњ мµлшерін кµбейту бюджет тапшылыѓын ќаржыландырудыњ
єдісі емес, оны ќысќартудыњ амалы болып табылады.
Бюджеттіњ табыстарын кµбейтуге жєне шыѓыстарын ќысќартуѓа,
бюджет тапшылыѓын реттеуге, басќа экономикалыќ даѓдарысќа ќарсы
шаралардыњ жиынтыѓында нысаналы басќаруѓа баѓытталѓан шараларды
єзірлеу жєне дєйекті іске асыру мемлекеттіњ ќаржы жаѓдайын
т±раќтандыруѓа жаѓдай жасайды, оныњ єлеуметтік-экономикалыќ дамуына
жєрдемдесетін болады.
1.2 Бюджет ж‰йесі мен бюджет ќ±рылысы
Бюджет ж‰йесі экономикалыќ ќатынас пен ќ±ќыќтыќ нормаларѓа
негізделген бюджеттіњ барлыќ т‰рлерініњ жиынтыѓы.
Бюджеттік ќ±рылысы – б±л бюджет ж‰йесініњ ќ±рылу принциптері.
Бюджет ж‰йелерініњ ќ±рамы елдіњ ±лттыќ – мемлекеттік ќ±рылысымен
аныќталады. Бірінші жаѓдайда, ‰ш буынды бюджет ж‰йесі ќолданылады:
орталыќ бюджет (одаќ, федералды, республикалыќ), федерация м‰шелерініњ
бюджеті(республика, штат жєне т.б.) жєне жергілікті бюджет. Екінші
жаѓдайда, екі буынды бюджет ж‰йесі ќолданылады: орталыќ жєне
жергілікті бюджет. Екі жаѓдайда да бюджеттіњ оќшауланѓан, дербес
дењгейі кездесуі м‰мкін.
Ќазаќстан Республикасыныњ бюджет ж‰есініњ ќ±рамына мыналар
кіреді:
• республикалыќ бюджет;
• жергілікті бюджет ;
Мелекеттік (республикалыќ) жєне жергілікті (муниципалдыќ) бюджеттер
кез-келген басќа мемлекеттердегідей Ќазаќстан Республикасы ќаржы
ж‰йесініњ орталыќ буыны болып табылады. Бюджет – мемлекеттіњ ќажетті
атрибуты жєне оныњ егемендігініњ негізі.
1. сызба. Ќазаќстан Республикасыныњ бюджет ж‰йесі.
Қазақстан Республикасының
мемлекеттік бюджеті
Республикалық Ж е р г і л і к т і б ю д ж е т т е р
Бюджет
Облыстардың Астана және Алматы
бюджеті Қалаларының бюджеттері
Облыстық
бюджеттер
Аудандық
бюджеттер
Ќазаќстан Республикасы мемлекеттік бюджеттіњ басты бµлігі
республикалыќ бюджетте шоѓырланѓан.
Республикалыќ бюджет – б±л салыќтыќ жєне басќада т‰сімдер
есебінен ќалыптастырылатын жєне орталыќ мемлекеттік органдардыњ,
оларѓа ведомствалыќ баѓынышты мемлекеттік мекемелердіњ міндеттері мен
функцияларын ќаржымен ќамтамасыз етуге жєне мемлекеттік саясаттыњ
жалпы республикалыќ баѓыттарын ж‰зеге асыруѓа арналѓан
орталыќтандырылѓан аќша ќорлары.
Жергілікті бюджет – б±л ±лттыќ табысты аумаќтыќ т±рѓыдан ќайта
бµлуге м‰мкіндік жасайтын жєне билік пен басќарудыњ жергілікті
органдарыныњ ќаржы базасын жасауды ќамтамасыз ететін экономикалыќ
ќатынастардыњ жиынтыѓы. Жергілікті бюджет (єкімшілік-аймаќтыќ
бірліктердіњ бюджеттері) – облыстыќ бюджет, республикалыќ мањызы бар
ќаланыњ, астананыњ бюджеті, аудандардыњ (облыстыќ мањызы бар ќаланыњ)
бюджеті.
Бюджет ж‰йесініњ ж±мыс істеуі бюджеттердіњ єр т‰рлі
дењгейлерініњ µзара байланысына негізделеді жєне оларды жоспарлау,
єзірлеу, ќарау, бекіту, атќару, баќылау тєртібімен, сондай-аќ
республикалыќ жєне жергілікті бюджеттердіњ атќарылуы туралы есеппен
ќамтамасыз етіледі.
Ќазаќстан Республикасыныњ бюджет ж‰йесі мемлекеттік бюджет
ж‰йесіне кіретін барлыќ бюджеттердіњ бірлігі, дербестігі, толыќтыѓы,
реалистігі, дєйектілігі, жариялылыѓы жєне т.б. ќаѓидаларына
негізделеді.
Бюджеттіњ бірлігі ќаѓидаты бюджет ж‰йесін ±йымдыќ-экономикалыќ
орталыќтындырудыњ дєрежесін білдіреді. Бірлік ќаѓидаты КСРО-ныњ
бюджет ж‰йесінде неѓ±рлым толыќ кµрінді. Ќазіргі кезде биліктіњ
жергілікті органдарыныњ дербестік алуымен жєне оларѓа ќаржы
ресурстарын иелену жµніндегі ќ±ќыќтырдыњ берілуімен байланысты б±л
ќаѓидат біршама єлсіреді. Бюджет ж‰йесініњ бірлігі бірыњѓай ќаржы
сакясатын ќамтамасыз етуге баѓытталѓан жєне ењ алдымен Ќазаќстан
Республикасы егеменді мемлекетініњ жалпы экономикалыќ жєне саяси
негізін тірек етеді. Ол реттеуші кіріс кµздерін пайдалану арќылы
барлыќ дењгейдегі бюджеттердіњ µзара іс-ќимылына, тµменгі дењгей
бюджеттерініњ тењгерімділігі ‰шін оларды ќаржылыќ ќолдауѓа, сондай-аќ
ішінара ќайта бµлудіњ маќсатты жєне аумаќтыќ бюджет ќорларын
жасауѓа да негізделген.
Бюджеттердіњ бірлігі бірыњѓай бюджет зањнамасын ќолданумен,
соныњ ішінде ‡кімет бекіткен бірыњѓай бюджеттік сыныптамасын, бюджет
процесін ж‰зеге асырудыњ бюджет рєсімдерін пайдаланумен ќамтамасыз
етіледі. Бюджет ж‰йесініњ бірлігі салыќ саясатын ќоса бірыњѓай
єлеуметтік-экономикалыќ саясат арќылы іске асырылады.
Бюджеттердіњ дербестігі ќаѓидаты т‰рлі дењгейдегі бюджеттердіњ
арасындаѓы т‰сімдерді т±раќты белгілейді жєне оларды ж±мсаудыњ
баѓыттарын аныќтайды.
Бюджеттіњ толыќтыѓы бюджетке ‰кіметтіњ барлыќ ќаржы
операцияларыныњ, оныњ жинайтын барлыќ т‰сімдерініњ жєне жасайтын
шыѓыстарыныњ, Ќазаќстан Республикасыныњ салыќ жєне бюджет зањдарында
белгіленетін барлыќ т‰сімдердіњ толыќ тізбесініњ бюджеттерде жєне
Ќазаќстан Республикасыныњ ¦лттыќ ќорында міндетті жєне толыќ
кµрсетілуімен ќамтамасыз етіледі. Сµйтіп ол мемлекеттік билік пен
басќару органдарыныњ барлыќ табыстары мен шыѓыстарын бюджетке
жинаќтап, ж±мылдырудыњ объективтік ќажеттігін ќамтып кµрсетеді.
Осыѓан байланысты барлыќ аќша т‰сімдерін, сондай-аќ бюджет
шыѓыстарыныњ кµлемі мен наќтылы баѓыттарын айќындау ќажет.
Д‰ниеж‰зілік практикада б±л ќаѓидат ќазіргі кезде оны дєл ќолдану
бюджетке табыстардыњ дербес кµздері бар автономды т‰рде бµліп
кµрсетуге болатын аса кµп шыѓыстарды ж‰ктейтіндіктен орынды деп
есептеледі. Ќазаќстанда мемлекеттік ќаражаттарды ќалыптастырудыњ
орталыќтандырылѓан єдісі ќабылданѓан, сондыќтан 1998 жылдан бастап
мелекеттік бюджетке бюджеттен тыс ќорлардыњ – зейнетаќы, єлеуметтік
саќтандыру жєне т.б. ќорлардыњ ќаражаттары енгізілген.
Реалистік ќаѓидаты – бюджет тізімдемесін б±рмалауды болдырмау
жєне б±зылуын жою ‰шін ќажет. Ол бюджетте мемлекеттіњ ќаржы
операцияларыныњ шынайы кµрсетілуін, бекітілген сомалардыњ бюджеттік
айналымдардыњ атќарылуына сєйкестігін алдын-ала ќарастырады. Наќтылыќ
дамудыњ болжамдары мен баѓдарламаларыныњ кµрсеткіштеріне негізделетін
жєне бюджеттік резервтердіњ болуымен ныѓайтылѓан табыстардыњ барлыќ
кµздері мен шыѓыстар баѓыттарыныњ есеп-ќисаптарыныњ негізділігімен
аныќталады.
Бюджеттердіњ жариялылыѓы ќаѓидаты бекітілген бюджеттермен алдаѓы
ќаржы жылына арналѓан бюджет туралы зањ мен µткен кезењдегі
олардыњ атќарылуы туралы есептердіњ жариялануы арќылы ќамтамасыз етіледі.
Шаруашылыќ ж‰ргізуші субъектілер жєне ќоѓамныњ барлыќ м‰шелері бюджеттіњ
мазм±ны, оны ќалыптастырудыњ кµздері салыќ тµлемдерін алудыњ тєртібі,
сондай-аќ бюджет ќаражаттарыныњ баѓыттары туралы хабардар болуы тиіс.
Президент ќол ќойѓан Ќазаќстан Республикасыныњ бюджеті зањ мєртебесін
ќабылдайды жєне оныњ атќарылуы бюджет рєсімініњ ќатысушылары ‰шін
міндетті болады. Зањ µткен кезењдегі бюджеттіњ атќарылуы туралы
есеп баспасµз бетінде жарияланады. Осылайша бюджеттіњ табыстары мен
шыѓыстарыныњ кµлемі жєне оны жабудыњ єдістері (шыѓындарды ќысќарту,
табыстарды кµбейту, ќарыздар, аќша эмиссиясы) жария етіледі.
Жергілікті бюджеттіњ дербестігі мен тењгерімділігі оныњ орташа
жєне тиімді ж±мыс атќаруыныњ негізгі шарты болып табылады.
Бюджеттіњ дербестігі – зањмен бекітілген бюджет ж‰йесініњ барлыќ
буындарыныњ табыс кµздерін жєне жоѓарѓы билік органдарыныњ ќадаѓалауы
бойынша елдіњ наќты зањдарымен шектелген бюджет ж‰йесін ќолдану
ќ±ќыѓын ќамтамасыз етеді.
Барлыќ дењгейдегі бюджеттіњ тењгерімділігі бюджеттік ќаржы саясатын
талап етудіњ ќажеттілігі болуы м‰мкін. Жоѓарѓы билік жєне басќару
органдарымен бюджетті ќарастыру кезінде бюджет тапшылыѓыныњ шектік
мµлшері бекітілуі м‰мкін.
Аќша ќ±ралдарыныњ эмиссиясы есебінен бюджет тапшылыѓын жабуѓа
болмайтындыѓы зањмен ќарастырылѓан.
Бюджет тапшылыѓын жабудыњ негізгі формалары:
1. Мемлекеттік заемдар шыѓару;
2. Несие ресурстарын ќолдану;
Егер де бюджет тапшылыѓы белгіленген дењгейден асатын болса немесе
табыс кµздерініњ келіп т‰суі азаятын болса, онда Ќазаќстан Республикасыныњ
‡кіметі, жергілікті атќарушы органдары єрбір баѓдарлама бойынша бюджет
шыѓыстарын ќысќарту жµнінде шешімдер ќабылдайды, біраќ та ол
бекітілген соманыњ 10 %-нан аспауы керек. Ол тек жергілікті бюджет
жµнінде маслихаттардыњ шешіміне сєйкес жєне де республикалыќ бюджет
туралы зањѓа µзгерістер енгізген жаѓдайда 10%-дан асуы м‰мкін.
Бюджет тапшылыѓын азайту немесе оны жою маќсатында секвестр
ќолданылады. Бюджетті атќару кезінде бекітілген бюджетке т‰сетін т‰сімдер
ќысќартылѓан, соныњ нєтижесінде бекітілген бюджеттік баѓдарламалар
толыќ кµлемде ќаржыландыру м‰мкін болмайтын жаѓдайда секвестр – бюджет
ќаражаттарын ж±мсауѓа белгілі бір шектерде тыиым салуды кµздейтін
арнайы тетік енгізіледі.
Бюджеттік процесс – б±л зањ арќылы реттелінетін жоѓарѓы билік жєне
басќару органдарыныњ ќызметі. Олар бюджетті жоспарлау, єзірлеу,
ќарау, бекіту, атќару, наќтылау, т‰зету жµніндегі, бюджеттіњ орындалуы
бойынша бюджет есебі мен есептемені ж‰ргізу, мемлекеттік ќаржылыќ
баќылау ќызметтерін атќарады. Ќазаќстан Республикасында бюджеттік процесс
Бюджет Кодексіне, Ќазаќстан Республикасыныњ жергілікті мемлекеттік
басќару туралы, жыл сайынѓы Республикалыќ бюджет туралы зањѓа жєне
Ќазаќстан Республикасыныњ басќа зањдарына сєйкес ж‰ргізіледі.
Бюджеттіњ жобасын уаќытылы жєне сапалы єзірлеу мен бюджетті
наќтылау, оны атќару жµнінде ±сыныстар жасауды ќамтамасыз ету
маќcатымен Ќазаќстан Республикасыныњ Президенті бюджеттік комиссияны
ќ±рады, ол туралы ќаѓиданы бекітеді, оныњ ќ±рамын аныќтайды. Бюджет
комиссиясы ќаржы министрлігімен енгізілген Республикалыќ бюджет
жобасыныњ негізгі болжамдыќ кµрсеткіштерін жєне оѓан сєйкес
±сыныстарды ќарастырады. Ќаржы министрлігі бюджет процесінде мањызды
рµлге ие. Ол алдыњѓы ‰ш жылдыќ кµлемге мемлекеттік бюджеттіњ
болжамдыќ кµрсеткіштерін єзірлейді. Б±л болжамдыќ кµрсеткіштер
Ќазаќстан Республикасы Президентініњ халыќќа жыл сайынѓы Жолдауын
есепке ала отырып, аумаќтыњ экономикалыќ жєне єлеуметтік даму
баѓдарламасына, елдіњ єлеуметтік–экономикалыќ даму жоспарына негізделеді.
Ќаржы министрлігі бюджет комиссиясыныњ ±сыныстарын ескеріп, республикалыќ
бюджет баѓдарламаларыныњ єкімшілігініњ µтініштерін єзірлейді де, ќаржы
жылына сєйкес республикалыќ бюджет туралы зањныњ жобасын Ќазаќстан
Республикасыныњ ‰кіметіне ±сынады.
Республикалыќ бюджет туралы зањдар келесілерді ќамтуы тиіс :
- Алынѓан ресми трансферттер мµлшері, б±рын берілген несие бойынша
негізгі ќарыздарды µтеу, шыѓындар, несиелеу жєне бюджет
(профициті) тапшылыѓы;
- бір айѓа берілетін жалаќыныњ, зейнетаќы мен айлыќ есептеу
кµрсеткіштерініњ минималды мµлшері;
- Ќазаќстан Республикасы ‡кіметініњ резерв мµлшері;
- Ќазаќстан Республикасыныњ мемлекеттік кепілдігі бойынша
міндеттемелерді орындау сомасы;
- Ќаржы жылыныњ соњына ќарай республикалыќ мањызы бар ќала,
астана , жергілікті атќарушы органдар ќарыздарыныњ лимиті;
- Республикалыќ бюджет баѓдарламаларыныњ єкімшілігі, функционалдыќ
топтар бойынша шектелген шыѓындар тізбегі;
- Секвестрлеуге жатпайтын жергілікті жєне республикалыќ
бюджеттік баѓдарламалардыњ тізбегі;
- Шыѓындардыњ минималды соммасын аныќтаумен республикалыќ мањызы
бар ќала, астана жєне облыстарда жергілікті бюджеттен
ќаржыландырылатын аса мањызды бюджеттік баѓдарламалар.
Аѓымдыќ ќаржы жылына жасалынатын республикалыќ бюджет туралы зањныњ
жобасы Ќазаќстан Республикасыныњ Парламентімен аѓымдаѓы жылдыњ он бесінші
ќырк‰йегінен кешіктірілмей ‡кіметке ±сынылады. Республикалыќ бюджетті
бекіту жєне де оѓан µзгерістер мен ќосымшалар енгізу Парламент
палаталарыныњ бірлескен отырысында ж‰зеге асырылады. Бюджет жобасы
алдымен Мєжіліс, содан соњ Сенатта ќаралады.
Єкімдер жергілікті бюджет жобасын дайындау ‰шін єкімшілік-
территориялды ішкі бµлімнен ќ±ралатын бюджет комиссияларын
таѓайындайды, олардыњ міндеттері мен ж±мыстарын аныќтайды. Комиссия
олардыњ бюджеті бойынша негізгі болжамдыќ кµрсеткіштердіњ келісімін
±сыну жµнінде ±сыныстарды дайындайды жєне ќарастырады. Олар: т‰сімдер
кµлемі, ќарыздар лимиті, жергілікті бюджеттік баѓдарламалар
єкімшілерініњ µтінімдерін есепке алумен жергілікті бюджет органдарыныњ
ќарыздарын µтеуге баѓытталѓан шыѓындар кµлемі.
Бюджетік комиссиялар жергілікті бюджеттіњ негізгі болжамдыќ
кµрсеткіштерініњ жобасын єкімніњ маќ±лдауына ±сынады. Жергілікті
атќарушы органдар бюджет комиссиясыныњ ±сынысын есепке ала отырып,
жергілікті бюджетке сєйкес жобаларды дайындайды жєне болжамды
бірінші ќырк‰йекке дейін ќаржы министріне ±сынады.
Облыстыќ µкілетті органдар облыстыќ бюджет пен аймаќтыќ бюджеттер
арасында табыстарды бµлудіњ т±раќты нормативін, облыстыќ бюджеттен
аймаќтыќ бюджетке ±сынылатын субвенцияныњ ±заќмерзімді мµлшерін жєне
де аймаќтыќ бюджеттен облыс бюджетіне ±сынылатын бюджеттік
алымдарды бекітеді.
Республикалыќ бюджет туралы зањ µз к‰шіне енгеннен кейін Астана,
Алматы ќалалары мен облыс єкімдері екі апталыќ мерзімнен кешіктірмей
алдын єзірленген бюджеттіњ болжамдыќ кµлемін наќтылайды да,
маслихаттыњ ќарап шыѓуына ±сынады. Маслихат екі апта аралыѓында
олардыњ бекітілуі жµнінде шешім ќабылдайды.
Маслихаттыњ жергілікті бюджет жµніндегі шешімі келесілерді
ќамтуы тиіс:
1. Алынѓан ресми трансферттер кµлемдері, жергілікті бюджеттен б±рын
берілген несие бойынша негізгі ќарыздарды µтеу, шыѓыстар,
бюджет тапшылыѓы жєне бюджет тапшылыѓын ќаржыландыру;
2. аймаќтыќ бюджет пен облыс бюджеті арасында табыстарды бµлу
нормативі;
3. ќаржы жылыныњ соњына сєйкес республикалыќ мањызы бар ќала,
астана мен облыстардыњ ќарыздарыныњ лимиті мен резервтер мµлшері;
4. ќоршаѓан ортаны ќорѓау бойынша жергілікті мемлекеттік ќордыњ
мµлшері;
5. жергілікті бюджеттік баѓдарламалар єкімшілері, функционалдыќ топтары
бойынша шектеулі шыѓындары;
6. секвестрлеуге жатпайтын жергілікті бюджеттік баѓдарламалардыњ
тізбегі;
Ќазаќстан Республикасыныњ ќаржы министрлігі бюджеттіњ бос аќша
ќ±ралдарын ќазынашылыќ органдардыњ шотынан ¦лттыќ банкке депозит
ретінде салуѓа ќ±ќылы.
Жергілікті атќарушы органдар єкімшілік-территориалды бірлікке
сєйкес бюджеттіњ орындалуын, бюджет ќаражаттарыныњ маќсатты жєне
тиімді ќолданылуын ќамтамасыз етеді. Жергілікті бюджет есебінен
ќ±ралатын мемлекеттік мекемелер шоттарын, жергілікті бюджет шоттарын
ж‰ргізу, оларды аудару операциялары ќаржы министрлігініњ ќазынашылыќ
органдары арќылы ж‰зеге асырылады. Олар ќаражаттарды ќаржылыќ
келісімде ќарастырылмаѓан маќсатта ќолданылѓан жаѓдайда ќаржыландыруды
тоќтатуѓа ќ±ќылы.
Ќаржы жылыныњ басына ќалѓан жергілікті бюджет ќаражаттарыныњ бос
ќалдыќтары жергілікті атќарушы органдардыњ негізгі ќарыздарын µтеу ‰шін,
жергілікті бюджеттіњ несиелік ќарыздарын µтеу ‰шін немесе жергілікті бюджет
баѓдарламаларын ќаржыландыру ‰шін ќолданылады.
Мемлекет µткен жылдан ќалѓан шыѓындарды ќаржыландыруы ‰шін жања
ќаржы жылына ќосылмайтын арнайы мерзім бекітіледі. Ол аѓымдыќ
бюджет жылыныњ бірінші сєуіріне дейінгі аралыќты ќамтиды. Осы арлыќта
операция орындалып бітуі тиіс. Ќаржы жылы – б±л бірінші ќањтардан
бастап отыз бірінші желтоќсанѓа дейінгі бюджеттік – есептік кезењ.
‡кімет республикалыќ бюджеттіњ орындалуы жµнінде жылдыќ есеп
беруді Ќазаќстан Республикасыныњ Парламенті мен Есеп комитетіне
±сынады. Ќаржы министрі республикалыќ бюджеттіњ орындалуына баќылау
ж‰ргізетін Есеп комитетімен бірге республикалыќ бюджеттіњ орындалуы
жµнінде бір айлыќ есеп беруді ±сынады. Жергілікті атќарушы органдар
ай сайын жоѓарѓы атќарушы органдар мен маслихатќа бюджеттіњ
орындалуы жµнінде есеп беруді ±сынады. Астана, Алматы ќалаларыныњ
облыстыќ атќарушы органдары ай сайынѓы есеп беруді ќаржы министріне
±сынады. Ќаржы министрі болса ай сайын республикалыќ жєне жергілікті
бюджеттіњ орындалуы жµнінде жиынтыќ есептеме ж‰ргізе отырып, оны
Ќазаќстан Республикасыныњ ‡кіметіне ±сынады.
Республикалыќ бюджеттен ќаржыландырылатын мемлекеттік мекемелердіњ
шыѓындарыныњ сметасын д±рыс жасау мен бекіту, сонымен ќатар
ќазынашылыќ келісімге сєйкес бюджет ќ±ралдарын ќолдануѓа баќылау ж‰ргізу
ќаржы министрі мен оныњ аумаќтыќ ішкі бµлімшелері арќылы ж‰зеге
асырылады. Ал жергілікті бюджеттен ќаржыландырылатын мемлекеттік
мекемелер, жергілікті атќарушы органдар арќылы ж‰зеге асырылады.
Есеп комитеті республикалыќ бюджеттіњ орындалуына баќылау ж‰ргізеді.
Ќазаќстан Республикасыныњ Ќаржы министрі мен оныњ аумаќтыќ органдары,
сонымен ќатар тиісті органдардыњ тексеру комиссиялары жергілікті
бюджеттіњ орындалуына баќылау ж‰ргізеді.
Сонымен, бюджет дегеніміз - мемлекеттің міндеттері мен функцияларын
іске асыруды қаржымен қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша
қоры.
Экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде мемлекеттік бюджеттің
объективті сипаты бар. Бөлудің дербес сферасы ретіндегі оның өмір сүруінің
объективті қажеттігі ұлғаймалы ұдайы өндірістің қажеттіліктерімен,
мемлекеттің табиғатымен және функциясымен байланысты. Бұл тиісті
орталықтандырылған ресурстарды қажет етеді.
Қаржыны орталықтандырудың арқасында ақша қаражаттары, мемлекеттің
экономикалық және әлеуметтік саясатын табысты іске асыру үшін жағдайларды
дайындай отырып, экономикалық және әлеуметтік дамудың шешуші учаскелеріне
шоғырландырылады. Сөйтіп, объективті бөлгіштік қатынастардың экономикалық
нысаны бола отырып, құндық бөліністің ерекше бөлігі ретінде мемлекеттік
бюджет айрықшалықты қоғамдық арналымды орындайды – жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыруға қызмет етеді, экономикалық категория
ретінде көрінеді.
Қаржы қатынастарының белгілі бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке ең алдымен жалпы қаржы категориясынан ажырататын өзгеше белгілер
тән: бюджет қатынастарының бөлгіштік сипаты бар, әрқашан ақша нысанында
жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен және пайдаланумен
қосарлана жүреді.
Құндық бөліністің айрықшалықты сферасы ретінде мемлекетітк бюджет
мына өзгеше белгілермен сипатталады:
1. мемлекеттен жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін оқшауландырумен және
оны қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты
бөлгіштік қатынастардың айрықша экономикалық нысаны болып табылады
2. құнды жасау және оны тұтыну процесін шарттастыратын материалдық
өндіріс қаржысынан және құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістік емес
сфера қаржысынан мемлекеттік бюджеттің айырмашылығы ол ұлттық
шаруашылықтың салалары, аумақтар, экономиканың секторлары, қоғамдық
қызметтің сфералары арасындағы құнды қайта бөлуге арналған;
3. қоғамдық өнімнің оның тауар нысанындағы қозғалысымен тікелей
байланысты емес құндық бөліністің стадиясын білдіреді және одан
белгілі үзілісте жүзеге асырылады, ал ал қаржы қатынастары материалдық
өндірісте де, өндірістік сферада да тауар ақша қатынастарымен тығыз
тоқайласып жатады.
Мемлекеттік бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты,
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты
материалдық-заттық түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорында – бюджеттік қорында затталынады. Мұның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық процестер мемлекеттің
жұмылдыратын және пайдаланатын ақша қаражаттарының ағымында өзінің
көрінісін табады.
Бюджеттік қор – бұл қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың құндық
бөліністің белгілі стадияларын өткен және ұлғаймалы ұдайы өндіріс, халыққа
әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету, қорғаныс және басқару жөніндегі
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекетке түсетін бөлігі қозғалысының
объективті шарттасылған экономикалық нысаны. Бюджеттік қордың қалыптасуы
мен пайдаланылуы құнды бөлу және қайта бөлумен байланысты оның қозғалыс
процесін білдіреді.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұдайы өндіріс пен қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарында пайдалану жолымен қоғамдық
өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде мемлекет пен қоғамдық
өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын ақша қатынастарын
білдіреді.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы
категориясына бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл функциялардың
іс-қимылы, мазмұны, мәні мен маңызы бюджет қатынастарының қаралған
айырмашылығымен айқындалады.
Мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық процестер
бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары-салықтар,
мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлекеттік қарыздар ж.т.т.
өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет мемлекеттің негізгі қаржы
жоспары ретінде сипатталады. Ол нақты кезеңге, әдетте, бір жылға
жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығыстарын, орталықтандырылған қаржы
ресурстарының шешуші бөлігінің қозғалысын анықтайды.
Нарықтық механизмге көшу жағдайындамемлекеттік бюджеттің қаражаттары ең
алдымен экономиканың құрылымын қайта құруды, кешенді мақсатты бюджеттік
бағдарламаларды қаржыландыруға, ғылыми-техникалық әлуетті арттыруға,
әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтың ең аз қамтылған жігін әлеуметтік
қорғауға бағытталуы тиіс.
Мемлекеттік орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен
байланысты болып келетін бюджеттің жұмыс жасауы ерекше экономикалық
нысандар – бюджеттің кірістері мен шығыстары арқылы болып отырады.
Категориялардың екеуі де бюджеттің өзі сияқты объективті және олардың
өзгеше қоғамдық арналымы болады: кірістер мемлекетті керекті ақша
қаражаттарымен қамтамасыз етеді, шығыстар орталықтандырылған ресурстарды
жалпы мемлекеттік қажеттіліктерге сәйкес бөледі.
Кірістер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы нақты әлеуметтік-
экономикалық және тарихи жағдайларда жүзеге асырылатын мемлекеттік бюджет
және салық саясаттын жүргізудің бағыттарына байланысты болады. Бұл кезде
мемлекет белгілі бір жағдайларда кірістерді қалыптастырудың және шығыстарды
жұмсаудың қолайлы нысандары мен әдістерін пайдаланады.
Дағдыдағыдай кірістердің көзі салықтар немесе оларға бара-бар
төлемдер болып табылады. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік бюджеті
кірістерінің құрамы мен құрылымы салық төлемдерінің қолданыстағы жүйесімен
және салыстырмалы тұрақсыз сипаттағы салықтық емес қаражаттардың
түсімдерімен айқындалады. Бюджет жүйесі туралы заңға сәйкес бюджеттің
құрылымы мыналардан тұрады:
1) кірістер:
салықтық түсімдер;
салықтық емес түсімдер;
негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер;
ресми трансферттер түсімдері;
2) шығындар;
3) операциялық сальдо;
4) таза бюджеттік ркедит беру:
бюджеттік кредиттер;
бюджеттік кредиттерді өтеу;
5) қаржы активтері мен жасалатын операциялар бойынша сальдо:
қаржы активтерін сатып алу;
мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер;
6) бюджет тапшылығын (профициті);
7) бюжет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану):
қарыздар түсімі;
қарыздарды өтеу;
бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы.
Бюджет кірістері.
1. Салық және басқа да міндетті төлемдер, ресми трансферттер,
мемлекеттке өтеусіз негізде берілетін, қайтарылатын сипатта
болмайтын және мемлекеттің қаржы активтерін сатуға байланысты емес,
осы Кодекске және Қазақстан Республикасының басқа да заң актілеріне
сәйкес бюджетке есептелуге тиісті ақша бюджет кірістері болып
табылады.
2. Салықтық түсімдер - Қазақстан Республикасының Салық кодексінде
белгіленген салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер.
3. Салықтық емес түсімдер - Қазақстан Республикасының Салық кодексінде
белгіленген, негізгі капиталды, гранттарды сатудан түсетін
түсімдерге жатпайтындардан басқа, осы Кодексте және Қазақстан
Республикасының басқа да заң актілерінде белгіленген бюджетке
төленетін міндетті, қайтарылмайтын төлемдер, сондай-ақ ресми
трансферттермен басқа, бюджетке өтеусіз негізде берілетін ақша.
4. Мынадай ақшалар негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер болып
табылады:
1) мемлекеттік мекемелерге бекітіліп берілген мемлекеттік мүлікті
сатудан түсетін ақша;
2) мелекеттік материалдық резервтен тауарларды сатудан түсетін
ақша;
3) мемлекет меншігіндегі жер учаскелерін жеке меншікке сатудан
немесе оларды тұрақты немесе уақытша жер пайдалануға беруден не
Қазақстан Республикасының заңдарында немесе халықаралық
шарттарда көзделген жағдайларда жер учаскелерін өзге құқықтық
нысандарда өткізуден түсетін ақша;
4) мемлекетке тиесілі материалдық емес активтерді сатудан түсетін
ақша;
5. Ресми трансферттер түсімдері – бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне,
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан бюджетке түсетін
трансферттер түсімдері.
6. Кірістердің жаңа түрлерін енгізу, қолданылып жүргендерінің күшін
жою немесе оларды өзгерту осы Кодекске міндетті түрде өзгерістер
немесе толықтырулар енгізіле отырып жүзеге асырылады.
7. Нысаналы ресми трансфертетрді қоспағанда кірістердің нысаналы
мақсаты болмайды.
Жаңа бюжеттік сыныптамаға сәйкес кірістер енді төрт бөлікке жіктелетін
болды, олар: санат, сынып, ішкі сынып, ерекшелік.
Функционалдық сыныптамаға байланысты шығыстар 5 бөлімге бөлінеді:
функционалдық топ, ішкі функция, мемлекеттік мекеме-бағдарламалардың
әкімшісі, бағдарлама, ішкі бағдарлама. Аталған деңгейлердің ұштастырылуы
шығыстардың функционалдық сыныптамасының кодын құрайды.
Бюджет шығындары
Қайтарылмайтын негізде бөлінетін бюджет қаражаты бюджет шығындары
болып табылады. Бюджет шығындары мынадай түрлерге бөлінеді:
1) мемлекеттік мекемелердің қызметін қастамасыз ететін шығындар;
2) тұрақты сипаты жоқ іс-шараларды ұйымдастыру мен өткізуге
байланысты шығындар;
3) мемлекеттік тапсырысқа арналған шығындар – мемлекеттік саясатты
іске асыру мақсатында (мемлекеттік органдардың өздерінің
тұтынуына арналмаған) өндірілетін тауарларға (жұмыстарға,
көрсетілген қызметтерге) мемлекеттік органдардың ақы төлеуі;
4) жеке тұлғаларға ақшалай төлемдер – қызметкерлерге еңбегі үшін
ақшалай төлемдерден басқа, Қазақстан Республикасының заң
актілеріне сәйкес жеке тұлғаларға ақшалай нысандағы төлемдермен
байланысты шығындар;
5) заңды тұлғаларға субсидиялар – мемлекеттік мекемелер және
қоғамдық бірлестіктер болып табылмайтын заңды тұлғаларды өтеусіз
және қайтарылмайтын негізде қаржыландыру;
6) ресми трансферттер – бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне, сондай-
ақ Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына трансферттер төлеу.
Кірістер мен шығыстардың егжей-тегжейлі тізбесі мен топтамасы
бюджеттік сыыптамамен айқындалады. Қаржы Министрлігі бекіткен бірыңғай
бюджеттік сыныптама – функциналдық, ведостволық және экономикалық
сипаттамалар бойынша бюджетке түсетін түсімдер мен бюджеттен жұмсалатын
шығыстардың топтастырылуын белгілейтін нормативтік құқықтық акт.
Бюджеттің шығыстары – бұл бекітілген бюджет шегінде қайтарылмайтын
негізде бөлінетін қаражаттар
Республикалық бюджеттен шығыстар мен кредиттердің жекелеген бағыттары
бойынша немесе жекелеген республикалық бюджеттік бағдарламалар бойынша
тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңдағыдан басқа,
өзге нормативтік құқықтық актілерде шығыстар мен несилендірудің ең аз,
шекті немесе тіркелген мөлшерлерін белгілеуге жол берілмейді.
Нарықтық жағдайларға көшу республикалық бюджет шығыстарының құрылымы
айтарлықтай өзгерістерге ұшрауда – ұлттық шаруашылықтың, ең алдымен
орталықтандырылған күрделі жұмсалымдарға бюджет қаражаттары шұғыл
қысқаруда. Алайда нарықтық механизмдердің іс-әрекеті жағдайында да жеке
салалар мен аумақтарды, мемлекеттік инвестициялық бағдарламаларды,
экономиканың мемлекеттік секторын бюджеттен қаржыландыру өзінің шешуші
маңызын сақтап қалуда.
Экономика мен әлеуметтік-мәдени шараларды қаржыландыру шығыстарының
едәуір бөлігі төмен бюджеттерге субвенциялар нысанында беріледі.
Бюджеттің атқарылуы жөніндегі уәкілетті орган Үкімет атынан
республикалық бюджетте көзделген сомалар шегінде кредиттер бере алады.
Кредиттер берудің тәртібі мен шарттарын Үкімет белгілейді.
1.3 Бюджет балансы және бюджет тапшылығы
Әрбір бюджетте кіріс және шығыс бөліктерінің теңестірілуі, яғни тепе-
теңдікке келтірілуі тиіс. Бюджетті жасаған кезде ақшалай түсімдер мен
мемлекет шығындарының тепе-теңдігіне жету негізгі мәселе болып табылады. Ол
мемлекеттік борышты қайтаруға жұмсалуы немесе бюджет қаражаттарының бос
қалдығын құруға жұмсалуы мүмкін. Бұл қаржы бюджет кезеңі аяқталған соң
Министрлер Кабинетінің және жергілікті өкілетті, атқарушы органдардың
банктердегі арнайы шот есебіне аударылады да, кассадағы қолма-қол ақша
айналымын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz