Жалпы жер тану пәні бойынша зертханалық жұмыстарға арналған әдістемелік нұсқау

Жоспар
Кіріспе

Кіріспе
І.бөлім. Географиялық атауларды үйрену
ІІ.бөлім. Ұлы географиялық ашулар тарихының негізгі кезеңдері
ІІІ.бөлім. Космос және Жер туралы жалпы мәліметтер

Жалпы жертанудан оқытылатын лекция курсы және практикалық жұмыстар бір бүтін пәнді қамтуы керек. Бірақ осындай практикалық жұмыстардың ролі лекциялардан алынған білімдерді қайталау және тәуелденуден керек деген мағананы бермейді. Практикалық кезеңінде студенттер практикалық жұмыстарды жеке өзі орындауға үйрену, сауаттылығы және ұстамдылық жүйесін арттыру, сондай-ақ география мұғалімінің келешектегі жұмыстарында сол сауаттылық және ұстамдылықтан қиналмай қолдана алатын болуы керек.
Теориялық білімдер болмаса, практикалық жұмыстарды орындап болмайды. Практика кезеңінде мұқият дайындықты талап етеді. Бұл дайындық лекция курсын үйренумен шектелмей, яғни оқулықтан оқытушы көрсетіп берген бөлімдерді, сондай-ақ мәлім бір мәселеге тиісті шығармалар мен мақалаларды оқып, конспект түзу арқылы толықтырылады.
Практикалық істерді әрбір студент өз бетімен ешкімнің көмегісіз сабақта немесе үйде оқытушының берген тапсырмасына қарап орындайды.
Студент орындаған жұмысына қойылатын ең негізгі талаптардың бірі, әрбір тапсырма құнтпен және ынтамен барынша әдемі етіп орындалуы керек. Жұмысты өшіріп қайта жазу, шала-шырпы орындау оның сапасы мен бағасын төмендеттіреді. Жұмысты аз немесе миллиметрге бөлінген кейбір қағаз парақтарына орындау талап етіледі, бұл парақтарды оқытушы тексеріп шыққаннан соң арнаулы папкаға салып қойылады. Әрбір жұмыстың қатар саны орындалған уақыты жазып қойылуы және орындаған кісінің қолтаңбасы болуы керек. Студент орындаған барлық жұмыстарды сынақ кезінде көрсетуі шарт.
Оқытушы сөзге шешен және өз пікірін түсіндіріп жеткізе алуы керек. Студент орындаған әрбір жұмысын ауыз екі түсіндіріп бере алуы керек.

Пән: География
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 39 бет
Таңдаулыға:

Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК
УНИВЕРСИТЕТІ

ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
ГЕОГРАФИЯ КАФЕДРАСЫ

ЖАЛПЫ ЖЕР ТАНУ пәні бойынша

ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖҰМЫСТАРҒА АРНАЛҒАН ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ

География -050116 мамандығының 1-курс студентеріне арналған

Дайындаған :г.ғ.к. доцент қ.а. А.К.Курбаниязов

Түркістан 2008ж.

Кіріспе

Жалпы жертанудан оқытылатын лекция курсы және практикалық жұмыстар
бір бүтін пәнді қамтуы керек. Бірақ осындай практикалық жұмыстардың ролі
лекциялардан алынған білімдерді қайталау және тәуелденуден керек деген
мағананы бермейді. Практикалық кезеңінде студенттер практикалық жұмыстарды
жеке өзі орындауға үйрену, сауаттылығы және ұстамдылық жүйесін арттыру,
сондай-ақ география мұғалімінің келешектегі жұмыстарында сол сауаттылық
және ұстамдылықтан қиналмай қолдана алатын болуы керек.
Теориялық білімдер болмаса, практикалық жұмыстарды орындап болмайды.
Практика кезеңінде мұқият дайындықты талап етеді. Бұл дайындық лекция
курсын үйренумен шектелмей, яғни оқулықтан оқытушы көрсетіп берген
бөлімдерді, сондай-ақ мәлім бір мәселеге тиісті шығармалар мен мақалаларды
оқып, конспект түзу арқылы толықтырылады.
Практикалық істерді әрбір студент өз бетімен ешкімнің көмегісіз
сабақта немесе үйде оқытушының берген тапсырмасына қарап орындайды.
Студент орындаған жұмысына қойылатын ең негізгі талаптардың бірі,
әрбір тапсырма құнтпен және ынтамен барынша әдемі етіп орындалуы керек.
Жұмысты өшіріп қайта жазу, шала-шырпы орындау оның сапасы мен бағасын
төмендеттіреді. Жұмысты аз немесе миллиметрге бөлінген кейбір қағаз
парақтарына орындау талап етіледі, бұл парақтарды оқытушы тексеріп
шыққаннан соң арнаулы папкаға салып қойылады. Әрбір жұмыстың қатар саны
орындалған уақыты жазып қойылуы және орындаған кісінің қолтаңбасы болуы
керек. Студент орындаған барлық жұмыстарды сынақ кезінде көрсетуі шарт.
Оқытушы сөзге шешен және өз пікірін түсіндіріп жеткізе алуы керек.
Студент орындаған әрбір жұмысын ауыз екі түсіндіріп бере алуы керек.

І-бөлім
Географиялық атауларды үйрену

Зертханалақ жұмыс№ 1.

Географияльщ атластар түрлері мен танысу және
олардан пайдалана отырып пункттердің географиялық координаталарын
анықтау жолдарын үйрену

1. Дүниенің иллюстрациялық атласы- дүние жүзінің материк, мұхит, дүнье
бөлігі, ел немесе аймақтың мемлекеттік туын, жер ресурстарын, экономикасын,
халқын, тауларымен өзен көлдерін статистикалық кесте арқылы көрсететін
иллюстрациялық анықтамаларын үйрететін атлас.

Тапсырма №1.Дүниенің иллюстрациялық атласынан дүнье жүзінің
табиғат белдеулері мен зоналарын ерекшеліктерін көрсетің:
Дүниенің иллюстрациялық атласынан дүнье жүзінің табиғат белдеулері
мен зоналарын ерекшеліктерін көрсетің:
1.Эковаторлық белдеудің қамтитын аймақтары мен Жер бетінен өтетін бойлық
градусын көрсетің.
2.Тропиктік белдеудің қамтитын аймақтары мен Жер бетінен өтетін бойлық
градусын көрсетің.
3.Қоңыржай белдеудің қамтитын аймақтары мен Жер бетінен өтетін бойлық
градусын көрсетің.
4.Полярлық белдеудің қамтитын аймақтары мен Жер бетінен өтетін бойлық
градусын көрсетің.
5.Субэковаториалдық белдеудің қамтитын аймақтары мен Жер бетінен өтетін
бойлық градусын көрсетің.
6.Субтропикалық белдеудің қамтитын аймақтары мен Жер бетінен өтетін бойлық
градусын көрсетің.
7.Субарктикалық белдеудің қамтитын аймақтары мен Жер бетінен өтетін бойлық
градусын көрсетің.
8.Арктикалық зонасын қамтитын аймақтары мен Жер бетінен өтетін бойлық
градусын көрсетің.
9. Антарктикалық зонасын қамтитын аймақтары мен Жер бетінен өтетін бойлық
градусын көрсетің.
10.Дала зонасын қамтитын аймақтары мен Жер бетінен өтетін бойлық градусын
көрсетің.
11.Кең жапрақты орман зонасын қамтитын аймақтары мен Жер бетінен өтетін
бойлық градусын көрсетің.
12.Қылқан жапрақты орман зонасын қамтитын аймақтары мен Жер бетінен өтетін
бойлық градусын көрсетің.
13.Шөл зонасын қамтитын аймақтары мен Жер бетінен өтетін бойлық градусын
көрсетің.
14.Шөлейт зонасын қамтитын аймақтары мен Жер бетінен өтетін бойлық градусын
көрсетің.
15.Жер бетінде тәуліктік жауын-шашынның ең аз жауатын ауданын
көрсетің(Оңтүстік Америка 0,5мм Кильягуя Атакама шөлі Чили)
16. Жер бетінде жылдық жауын-шашынның ең көп жауатын ауданын
көрсетің(Оңтүстік Азия 26 461мм Чирапунджи Гималай тауының оңтүстік
муссонды ауданы Индия)
17. Жер бетінде тәуліктік жауын-шашынның ең көп жауатын ауданын
көрсетің(Оңтүстік Африка 1870мм Силаос ауданы Реньинон аралы)
18.Жер бетінде ең ыстық адандаы көрсетің(Африка Сахара Эль-Азизия (Ливия)
57,3 градус)
19.Жер бетінде жылдық қардың ең көп жауатын ауданын көрсетің(Солтүстік
Америка 31 102мм Кордильер тауының Рейнер ауданы)
20. Жер бетінің ауа-райының тәуліктік ауытқуы жоғары ауданын
көрсетің(Солтүстік Америка 56градус (6,7-56градус)Браунинг Монтана АҚШ)
21. Жер бетіндегі ең күшті желдің байқалған ауданын көрсетің(Солтүстік
Америка Вашингтон тауы 372кмсағ.Нью-Гэмпшир АҚШ)
22. Жер бетінде тәуліктік ең суық ауданын көрсетің (Антактида -89,2 Восток
станциясы)
23.Америка дүние бөлегінің мүйістері мен шеткі материктік аралдарын
көрсетің
24.Австралия дүние бөлегінің мүйістері мен шеткі материктік аралдарын
көрсетің
25.Африка дүние бөлегінің мүйістері мен шеткі материктік аралдарын көрсетің
26.Антарктида дүние бөлегінің мүйістері мен шеткі материктік аралдарын
көрсетің
27.Европа дүние бөлегінің мүйістері мен шеткі материктік аралдарын көрсетің
28.Азия дүние бөлегінің мүйістері мен шеткі материктік аралдарын көрсетің

Тапсырма№2 Атлас және карталармен жақсы танысқаннан кейін
көрсеткіш көмегімен төмендегі пункттер табылсын: Бииск, Валпарайсо, Мехико,
Кейптаун, Сидней, Бомбей, Багдад, Карачи, Стамбул, Катовице, Астана, Рур,
Франкфурт, Анкара,Санкт-Петербург,Манила, Токио, Сеул, Москва, Дели,
Бангкок, Тегеран, Алматы, Тараз. Бұл пункттердің координаталары
анықталсын.
Төмендегі координаталарға қарап пункттер табылсын:
Безансон СБ бойлық 6,00- СБ ендік 47,03
Париж СБ бойлық 2,25 - СБ ендік 49,00
Понтарле СБ бойлық 4,5 - СБ ендік 47,00

Тапсырма№3 Атлас және кейбір карталарды пайдаланып, жеке дәптерге
дүние мұхиттарының теңіздері жазылсын. Студенттердің географиялық
номенклатурасын үйренудегі жеке жұмыстары алдыңғы екі тапсырманы орындаудан
басталады.
География мұғалімі географиялық объектілердің атауларын жақсы білуі
шарт, бұл үшін географиялық атауларды жақсы үйрену тиіс. Географиялық
номенклатураны курста оқудың бастапқы күндерінен-ақ үйреніп бару тиіс.
Географиялық атауларды практикалық сабақтарда жазып алып үйрену тиісті
емес. Бұл студенттің жеке-дара жұмысы болып, оқытушы оны тек қана жолға
салады және күзетеді.
Студент географиялық номенклатура үшін жеке дәптер арнайды, бұл дәптер
географиялық объектілердің тек қана атамаларын ғана емес, объектілердің
орналасуын да жазып барады.
Мысалы: Теңіз - қайсы материктің жанында немесе қайсы материктер
арасында? Қайсы бұғаз бен қай мұхиттарға тұтасады немесе мұхиттан қай
аралдартобымен бөлініп тұрады?
Арал - қай теңізде, қай аралдар тобына кіреді, материктен қайсы
бұғаз арқылы бөлінеді?
Шығанақ - қайсы материктің жағалауларынан пайда болған? Қайсы
теңіздің бөлігі болып есептеледі?
Бұғаз - қайсы мұхиттарды тұтастырады? Қайсы материктерді бөліп
тұрады?
Өзен - қайдан басталады, қайда құяды?
Көл - қайсы материкте немесе материктің қайсы бөлігінде? Осындай кең
неменклатура географиялық объекттердің орналасқан орнын жақсы біліп алуға
көмектеседі.
Студенттер бірінші сабақтардан бастап әрбір сабақта номенклатураның
бір бөлігіне кіретін географиялық атауларды, мысалы Тынық мұхит теңіздері,
аралдары, Европа өзендері және сол сияқтыларды жазып алып, есте сақтап қалу
жайлы тапсырма алады.
Номенклатураны үйренуде төмендегі тәртіпте жүзеге асыру көзге
тұтылады: теңіздер, шығанақтар, бұғаздар, аралдар, түбектер, мүйістер,
таулар және биіктіктер, ойпаттар, өзендер, көлдер, шөлдер. Теңіздер,
шығанақтар, бұғаздар, аралдарды мұхиттар бойынша үйрену тиімді, түбектер,
мүйістер, таулар, өзендер, шөлдерді материктер бойынша үйренуді тиімді
есептелінеді. Атауларды алфавит бойынша емес, әркім өзі қалаған объектен
бастап оны орналасқан орны тәртібінде жазып алуы керек.
Студенттердің географиялық номенклатураны үйренудегі жұмыстары
күнделікті тексеріліп тұрылады. Студенттер кезектегі практикалық тапсырманы
орындау уақытында оқытушы номенклатура дәптерін тексереді және картадан
сұрақ берсе де болады.
Географиялық номенклатура дәптерден тыс географиялық атамалар сөздігін
жазып және бұл атауларды қайдан келіп шыққанын жазып бару ұсынылады.
Курс соңында географиялық атаулар молая түседі, студент картадан
территорияны қысқаша суреттеп бере алады. Қазіргі таңда территорияның қайсы
ендік және бойлықта орналасқанын айту, шекаралас территорияларды суреттеу,
жер бедерін суреттеу, тау жоталары, қырлар, ойпаттар аттарын айту олардың
бір-бірінен қай бағытта орналасқандығын көрсетіп беру керек.
Студенттерден контур картадан сұралады. Бір бөлімін үйреніп болғаннан
кейін контрол жұмыс беру, мысалы дүниенің контур картасында бұғаздардың
аттарын жазып шығуды тапсыру мүмкін.
Географиялық атауларды үйренумен бір уақытта дәптерге және класс
тақтасына контурлар сызу саласында да сауаттылығын арттыру мүмкін.
География оқушысының түбек, материк, мемлекет және сол сияқтыларды тақтаға
тез және дұрыс сызып көрсете білуі өте үлкен маңызға ие. Осы дәрежеде болу
үшін әрқашан құнт қылып, өз үстінде жұмыс алып беру керек. Осы мақсатта
арнайы сабақтар өткізіледі.

Тапсырма №4 Үлкен географиялық атластан дүнье аудандарын
көрсетің:
1.Үлкен географиялық атлас- Дүнье жүзінің түбектері мен аудандарын
бөліп алынған картасын көрсететін қолданба құрал. Мұнда мемлекеттің
географиялық орны мен шекаралас елдері , физикалақ географиялық
жағдайы(географиялық ендікте орналаслауы, талары мен оыстары , теңіздері
мен көлдері және климатымен табиғат белдеулері ) геологиясымен пайдалы
қазбалары , фаунасы мен флорасына. Әсіресе негізгі ауыл шаруашылығында
өндіретін негізгі жеміс-жидек немесе бақшашылық, дәнді дақылдарының түрлері
көрсетіледі.
2. Европаның Скандинавия түбегінің еледерінің (Норвегия, Швеция,
Финьляндия) географиялық орны мен шекаралас елдерін, физикалақ
географиялық жағдайын (географиялық ендікте орналаслауы, таулары мен
ойстары, теңіздері мен көлдерін және климатымен табиғат белдеулерін )
геологиясымен пайдалы қазбаларын, фаунасы мен флорасын. Әсіресе негізгі
ауыл шаруашылығында өндіретін негізгі жеміс-жидек немесе бақшашылық, дәнді
дақылдарының түрлері көрсетің.
3. Европаның Периней түбегінің еледерінің (Португалия, Испания,
Андора) географиялық орны мен шекаралас елдерін, физикалақ географиялық
жағдайын (географиялық ендікте орналаслауы, таулары мен ойстары, теңіздері
мен көлдерін және климатымен табиғат белдеулерін ) геологиясымен пайдалы
қазбаларын, фаунасы мен флорасын. Әсіресе негізгі ауыл шаруашылығында
өндіретін негізгі жеміс-жидек немесе бақшашылық, дәнді дақылдарының түрлері
көрсетің.
4. Европаның Апенин түбегінің еледерінің (Италия, Сан-Марино,
Мальта, Ватикан) географиялық орны мен шекаралас елдерін, физикалақ
географиялық жағдайын (географиялық ендікте орналаслауы, таулары мен
ойстары, теңіздері мен көлдерін және климатымен табиғат белдеулерін )
геологиясымен пайдалы қазбаларын, фаунасы мен флорасын. Әсіресе негізгі
ауыл шаруашылығында өндіретін негізгі жеміс-жидек немесе бақшашылық, дәнді
дақылдарының түрлері көрсетің.
5. Европаның Балкан түбегінің еледерінің (Греция, Болгария, Хорватия,
Словения, Сербия, Черногория, Албания, МакедонияКипр ) географиялық орны
мен шекаралас елдерін, физикалақ географиялық жағдайын (географиялық
ендікте орналаслауы, таулары мен ойстары, теңіздері мен көлдерін және
климатымен табиғат белдеулерін ) геологиясымен пайдалы қазбаларын, фаунасы
мен флорасын. Әсіресе негізгі ауыл шаруашылығында өндіретін негізгі жеміс-
жидек немесе бақшашылық, дәнді дақылдарының түрлері көрсетің.
6. Орталық Европаның еледерінің (Германия, Голландия, Франция,
Швецария, Австрия, Лихштейн) географиялық орны мен шекаралас елдерін,
физикалақ географиялық жағдайын (географиялық ендікте орналаслауы, таулары
мен ойстары, теңіздері мен көлдерін және климатымен табиғат белдеулерін)
геологиясымен пайдалы қазбаларын, фаунасы мен флорасын. Әсіресе негізгі
ауыл шаруашылығында өндіретін негізгі жеміс-жидек немесе бақшашылық, дәнді
дақылдарының түрлері көрсетің.
7. Шығыс Европа еледерінің (Польша, Чехия, Словакия, Венгрия)
географиялық орны мен шекаралас елдерін, физикалақ географиялық жағдайын
(географиялық ендікте орналаслауы, таулары мен ойстары, теңіздері мен
көлдерін және климатымен табиғат белдеулерін ) геологиясымен пайдалы
қазбаларын, фаунасы мен флорасын. Әсіресе негізгі ауыл шаруашылығында
өндіретін негізгі жеміс-жидек немесе бақшашылық, дәнді дақылдарының түрлері
көрсетің.
8. Европаның Балтық бойы мемлекеттері (Литва, Латвия, Эстония )
географиялық орны мен шекаралас елдерін, физикалақ географиялық жағдайын
(географиялық ендікте орналаслауы, таулары мен ойстары, теңіздері мен
көлдерін және климатымен табиғат белдеулерін ) геологиясымен пайдалы
қазбаларын, фаунасы мен флорасын. Әсіресе негізгі ауыл шаруашылығында
өндіретін негізгі жеміс-жидек немесе бақшашылық, дәнді дақылдарының түрлері
көрсетің.
9. Шығыс Европаның ТМД еледері (Белорус, Ресей, Молдавия, Украйна)
географиялық орны мен шекаралас елдерін, физикалақ географиялық жағдайын
(географиялық ендікте орналаслауы, таулары мен ойстары, теңіздері мен
көлдерін және климатымен табиғат белдеулерін ) геологиясымен пайдалы
қазбаларын, фаунасы мен флорасын. Әсіресе негізгі ауыл шаруашылығында
өндіретін негізгі жеміс-жидек немесе бақшашылық, дәнді дақылдарының түрлері
көрсетің.
10. ТМД-ның Кавказ еледері (Грузия, Әзірбайжан, Армения) географиялық
орны мен шекаралас елдерін, физикалақ географиялық жағдайын (географиялық
ендікте орналаслауы, таулары мен ойстары, теңіздері мен көлдерін және
климатымен табиғат белдеулерін ) геологиясымен пайдалы қазбаларын, фаунасы
мен флорасын. Әсіресе негізгі ауыл шаруашылығында өндіретін негізгі жеміс-
жидек немесе бақшашылық, дәнді дақылдарының түрлері көрсетің.
11. ТМД-ның Орта Азия еледері (Қазақстан, Өзбекістан, Тәжікстан,
Түрікменстан, Қырғызстан) географиялық орны мен шекаралас елдерін,
физикалақ географиялық жағдайын (географиялық ендікте орналаслауы, таулары
мен ойстары, теңіздері мен көлдерін және климатымен табиғат белдеулерін )
геологиясымен пайдалы қазбаларын, фаунасы мен флорасын. Әсіресе негізгі
ауыл шаруашылығында өндіретін негізгі жеміс-жидек немесе бақшашылық, дәнді
дақылдарының түрлері көрсетің.
12.Шығыс Европаның ТМД еледері (Белорус, Ресей, Молдавия, Украйна)
географиялық орны мен шекаралас елдерін, физикалақ географиялық жағдайын
(географиялық ендікте орналаслауы, таулары мен ойстары, теңіздері мен
көлдерін және климатымен табиғат белдеулерін ) геологиясымен пайдалы
қазбаларын, фаунасы мен флорасын. Әсіресе негізгі ауыл шаруашылығында
өндіретін негізгі жеміс-жидек немесе бақшашылық, дәнді дақылдарының түрлері
көрсетің.
13.Шығыс Европаның ТМД еледері (Белорус, Ресей, Молдавия, Украйна)
географиялық орны мен шекаралас елдерін, физикалақ географиялық жағдайын
(географиялық ендікте орналаслауы, таулары мен ойстары, теңіздері мен
көлдерін және климатымен табиғат белдеулерін ) геологиясымен пайдалы
қазбаларын, фаунасы мен флорасын. Әсіресе негізгі ауыл шаруашылығында
өндіретін негізгі жеміс-жидек немесе бақшашылық, дәнді дақылдарының түрлері
көрсетің.

Тапсырма №5.Атлас соңындағы нұсқау көрсеткіштерін пайдалана
отырып:
а) төмендегі қалаларды: Аден, Алматы, Кито, Оттава, Сидней, Хартум,
Манила табыңдар;
ә) аталған аралдар: Азор, Беннетта, Галапагос, Сейшел, Врангель, Бафин
жері, Гаити қай мұхиттарда орналасқан;
б) төмендегі түбектер мен шығанақтар: Аляска, Кейп-Йорк, Флорида,
Сомали, Кола, Таймыр, Малакка, Карпентария, Коцебу, Фанди, Аден,
Ла-Плата, Сиам, Гуаякил, Хатанга, Габес қай материктерде орналасқан.

Тапсырма №6. Оқытушы тапсырмасы бойынша
берілген географиялық номенклатураларды картадан көрсете біліңдер.

Аралдар.
Гренландия Канада архипелагы Баффин жері Виктория Афогнак Александр
архипелагы
Шарлртта Ванкувер Ньюфаундленд Элсмир Банкс Алкут Кадьяк Багам Алеут Куба
Ямайка
Гайти

Түбектер
Лабрадор Мелвилл Бутия Аляска Кенай
Калифорния Флорида Юкатан Миссисипи

Өзендер
Миссури Иеллоустон Норт-плат Саут-
плат Арканзас Рио-гранде Пекос Юкон
Маккензи Атапска
Оттава Ниагара Фрейзер Колумбия
Снейк Колорадо Сакраменто Қасиетті
Лаврентий Апалачи

Көлдер
Жоғарғы Онтарио Никарагуа Мичиган
Атапаска Монагуа Гурон Винипег
Иеллоустон Эри
Үлкен тұзды
Үлкен Аюлы
Таулар
Митчел Уамито Кордилер Чугач Алеут
жоталары Ларрами Аляска Кочкар
таулары Чинта Брукса
Маккензи Мексика таулы қыраты

Вулкандар

Бөлек биіктіктермен Мак-Кинли
Логан Уалито Қасиетті Иялая Катмай
Врангель Ренир Шаста Ултни Рабсон
Колумбия Эльберт
Лолнгс-Пик Орисаба

Мак-Кинли
Логан
Уалито
Қасиетті Иялая
Катмай
Врангель
Ренир
Шаста
Ултни
Рабсон
Колумбия
Эльберт
Лолнгс-ПикОрисаба

Үстірттер

Прерий
Озарк
Эдуардс
Колумбиялық
Үлкен Бассейн
Коларадо

Жазықтар
Миссисипи-Мексикан
Гудзон алды
Атлант маңы

Бөлек аңғар ойыстар.
Үлкен Калифорниялық.

Австралия
географиялық номенклатура

Теңіздер

Арфур
Каралли
Тасман
Тимор
Эир

Шығанақтар

Үлкен Австралиялық
Кинг-Джордж
Коллиер
Мартон
Спенсер
Кинг

Бұғаздар
Бассов
Торресов
Каприкон

Аралдар
Үлкен Барриер Рифі
Гроте-Эйландт
Дерк-Хартог
Кенгуру
Кинг
Тасмания
Уэсли
Флиндерс
Фрейзер

Мүйістер

Арнхем
Байрон
Солт-Батыс
Стип-Пойнт
Йорк
Натуралисит

Таулар

Австралия Альпісі
Кинг-Леопальд
Үлкен Суайырғыш
Дарлинг
Ливерпуль
Макдоннель
Масгрейв
Филиндерс
Хамерали

Үстірттермен биіктіктер.

Баркли Киберли

Шөлдер мен жазықтықтар

Арунга
Үлкен Артезиан Бассейн

Үлкен Виктория шолі
Гибсон шөлі
Налмарбар шөлі

Өзендер

Бердекин
Виктория
Дарлинг
Маккуари
Куперс-Крик
Пару
Уоррего
Флиндерс
Финк
Эйр-Крик

Көлдер
Амадиес
Барли
Бланш
Монгер
Мур
Торренс
Фрам
Эйр

ІІ-бөлім

Ұлы географиялық ашулар тарихының негізгі кезеңдері.

Зертханалақ жұмыс№2
Жер туралы көзқарастардың дамуы ең негізгі географиялық экспедициялар.

Тапсырма №1. Түрлі дәуірлерде түзілген карталарды салыстырып
анализ ету негізінде адамдарға мәлім территория шекаралары көлемінің
ұлғайып барғанын, географиялық объектілердің контурлары бөлшектерге
бөлінуі, өзендердің бағыты және тау жоталарының географиялық орны, оның
көрсетіле басталуы айтып өтімін суреттеу әдістерінің дамуы көрсетілсін.
Жер туралы көзқарастардың дамуы, қоғамның дамуына байланыстырып
түсінік берілсін. Тапсырманы орындау үшін э.б. ХІІ ғасырда Гомер түзген
карта (1-сурет), э.б. ІV ғасырда Аристотель түзген карта (2-сурет), э.б.
ІІІ ғасырда Эротосфен түзген карта (3-сурет), эрамыздың ІІ ғасырында
Пталомей түзген карта (4-сурет), эрамыздың ІV ғасырында Носма Индикоплов
түзген карта (5-сурет), 1260 жылда Герефорд картасы (6-сурет), 1492 жылда
Мартин Бехайм түзген карта (7-сурет), 1700 жылда Де-Витт түзген карта (8-
сурет).

Тапсырма №2.Ең негізгі географиялық экспедициялардан бір
қысқаша доклад етілсін және картасын жасасын. Әдебиетті өз бетінше таңдап
алсын. Пайдаланылған әдебиеттер тізімін доклад соңында келтірсін. Доклад
тақырыптарын оқытушы береді. Үлкен бір докладты бірнеше докладқа бөліп
беруі мүмкін. Мысалы:
1-тақырып, Орыстардың дүние бойлап бірінші саяхаттары. Докладтар:
И.Ф.Крузенштерн мен Ю.М.Лисанскийлердің теңіз саяхаты, В.М.Головиндердің
теңіз саяхаты, Ф.Ф.Белинскаузен мен М.П.Лазаревтердің теңіз саяхаты.
2-тақырып, Орыстардың Орталық Азияға жасаған саяхаттары. Докладтар:
Н.М.Пржевальскийдің саяхаттары, Г.Н.Потанин саяхаттары, М.В.Певцов
саяхаттары, В.А.Обручев саяхаттары, В.И.Роборовский саяхаттары,
П.Н.Козлов саяхаттары.
Бірақ жалпшы тақырыпқа біріктірілген докладтар да берілуі мүмкін. Бір
саяхат жөніндегі докладты 4-5 студентке бең бөліп, олар өз бетінше
дайындайды. Сонымен 25 студенттік топқа бес-алты доклад дайындалады.
Студенттер сабақтан 2-3 апта алдын доклад темасын алады да бастапқы барлық
жұмыстар өз бетінше, аудиториядан тыс орындалады.
Сабақ уақытында оқытушы бірдей тақырып алған студенттер арасынан
ескертпей доклад жасау үшін шақырады. Қалғаны доклад оқыған студенттің
кемшіліктерін айтады. Доклад уақытында барлық студенттер экспедицияның
жүріп өткен жолын контур картаға сызып көрсетеді.

ІІІ-бөлім
Космос және Жер туралы жалпы мәліметтер

Зертханалақ жұмыс№1

Тапсырма №1. а) Негізгі және қосымша материалдарды пайдаланып, Космос-
Ғарыш-Әлем, Галактикалар, біздің Галактика, жұлдыздар және тұмандықтардың
қысқаша мазмұнын жазыңдар.
б) Жерден Күнге дейін болған орташа қашықтық 150000000 км немесе 1
астрономиялық бірлікке тең болса, бізге ең жақын болған Галактикалар тобы
бізден шамамен 10 млн ПС (парсек) қашықтықта орналасқан. Жер мен ең жақын
Галактикалар тобы арасындағы қашықтықты км есебінде анықтаңдар.
в) Біздің жұлдыз системамыз Галактиканың диаметрі 100000 жарықтық
жылына тең, бұл қашықтық км есебінде қанша болады?
г) Бізге ең жақын тұрған спирал тәріздес жұлдыз системасына дейін
Андромеда жұлдыздар тобындағы Галактикаға дейін болған қашықтық 2000000
жарықтық жылына тең. Бұларды километрлерге айналдырыңдар.
д) Галактикалар арасындағы орташа қашықтық 3 мегапарсекке тең. 1-
таблицадағы бірліктерді пайдаланып, олар арасындағы қашықтық қанша км
екенін анықтаңдар.
е) Жерден Сириусқа дейін болған арақашықтық 83000000000000 км. Егер
ракетаның жылдамдығы 30 кмс тең болса, ол қанша уақытта Сириусқа жетіп
барады? Жылдамдық сағатына орташа есеппен 150 км болған поезд қанша уақытта
жетіп барады?

Тапсырма №2. Күн системасы Галактика орталығынан шамамен 10000
пс және Галактика жазығынан 25 пс солтүстікте орналасқан. 1-ші таблицадағы
мәліметтерді пайдаланып, күн системасының Галактика орталығынан және
Галактика жазықтығында қанша астрономиялық бірлік қашықтықта орналасқан
анықтаңдар. Күн системасының Галактикадағы орнын шеңбер пішіндегі
диаграммада көрсетіңдер. Мұнда 500 пс 1 см-ге тең деп алынсын.
2. 2-таблицадағы мәліметтерді пайдаланып, күн системасындағы
планеталардың Күннен қай бағытта орналасу схемасын сызыңдар.
3. Күн системасындағы планеталардың кейбір көрсеткіштерін
суреттейтінтаблицаны көшіріп алыңдар және талдау жасаңдар. Таблицадағы
мәліметтерді салыстырып, бұл планеталар үшін болған қандай заңдылықтар бар
екенін көрсетіңдер.
4. 2-таблица мәліметтері негізінде планеталардың мөлшерін жердің
мөлшерімен салыстырыңдар. Планеталар мөлшер көрсеткішінде қандай
заңдылықтар ұқсастықтар бар екенін анықтаңдар.
5. таблица мәліметтерін пайдаланып, күн мен планеталарды
салыстырыңдар. Күннің экваторлық радиусын шамамен 696000 км деп алып, 1 см
70000 км тең масштабта шеңбер сызыңдар. Содан кейін планеталардың радиус
өлшемін сол масштабпен шеңбер ішіне орналастырыңдар. Пайда болған сурет-
схеманы түсіріп беріңдер.

Тапсырма №3. Жер пішіні туралы қорытынды шығарыңдар.
2. 3-таблица мәліметтері негізінде күзету биіктігі артып баруымен
горизонт радиусының ұзарып бару графигін түзіңдер. График түзуде түзу
бұрышы координаталар қолданылады. Абцисса бірлігіне күзету орнының
биіктігі, ордината білігіне көрінерлік горизонт радиусының ұзындығы
түсіріледі. Мұндай жағдайда горизонтал масштабты 1:100000 вертикал
масштабты 1:400000 етіп алу мүмкін.
3. а) Хантәңірі, Жеңіс, Ленин, Коммунизм, Монблан, Анонкагуа,
Джамолунгма, Килиманджаро, Ман-Кинли, Ностюшко және өздерің жасап тұрған
райондардағы шыңдардан қаралғанда көрінерлік горизонт радиусы ұзындығының
қанша км тең екенін есептеп шығып, төмендегі таблицаны толтырыңдар.

Географиялық объектінің аты Биіктігі (м Көрінерлік горизонт радиусының
есебінде) ұзындығы (км есебінде)

б) Жеңіс шыңынан Қаракөл қаласын, Үлкен Чимган шыңынан Ташкент
қаласын, Эльбрустан Қрым жағалауларын көру мүмкін бе?
4. ... ... формуласы негізінде көрінерлік горизонт радиусы ұзындығының
күзету орны биіктігіне байланысты екенін анықтаңдар. Мұнда d – күзетуші
тұрған орнынан горизонт сызығына дейін болған арақашықтық (км); h – күзету
орны биіктігі (м); 3,86 - өзгермес үлкендігі. Ұшақ 10000 м биіктікте ұшып
барады. Көрінерлік горизонт радиусының ұзындығын табыңдар.
5. а) Жердің радиус ұзындығы үш түрлі өлшемге ие екенін суреттеңдер.
Жердің үш білікті элипсоид пішінде екенін түсіндіріңдер.
б) Үш білікті элипсоид немесе Ф.Н.Красовский элипсоид өлшемдері
төмендегіше: экваторлық радиус – 6378,245 км; полярлық радиус – 6356,863
км; орташа радиус меридиан айнала ұзындығы 40008,550 км; экватор ұзындығы –
40075,696 км; жер бетінің ауданы 510х10 км, жердің көлемі 1,083х10 км;
жердің массасы 5,978х10 г; жердің орташа тығыздығы 5,52 гсм. Бұл
өлшемдерді Күн және Ай өлшемдерімен салыстырыңдар.

Жердің өз білігі төңірегінде айналуы және оның географиялық маңызы.
Зертханалақ жұмыс №4.
Тапсырма №1. Жер айналғанда оның барлық нүктелерінде бұрыш
жылдамдығы бір түрлі, бірақ түрлі географиялық ендіктерде сызықты
жылдамдығы әртүрлі болады. Экваторда сызықты жылдамдық: ... ...464 мсек.
Бұл жерде 86400 тәуліктің секунд есебіндегі өлшемі экватордағы нүктенің бір
минут, бір сағаттағы жылдамдығын есептеңдер.
Түрлі географиялық ендіктердегі нүктелердің сызықты жылдамдығы
... ... ... мсек тең. Формуланы пайдаланып, Коломбо, Ханой, Ташкент,
Астана, Мәскеу, Мурманск қалаларының жердің өз білігі төңірегінде
айналуында қандай жылдамдықта әрекет етуін табыңдар. Мысалы, Ташкенттің
географиялық ендігі ... . Бұл жағдайда ... ... ... ... ... ... ... .болады .

Тапсырма №2 0, 10, 20, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90 параллельдеріндегі
нүктелердің сызықты жылдамдығын табыңдар және төмендегі таблицаны
толтырыңдар (5-таблица).

Географиялық ендік Сызықты жылдамдық Әр 10ºарасындағы сызықты жылдамдық
(градус есеб-де) (мсек есеб-де) айырмашылығы (мсек есеб-де)
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90

Тапсырма №3. Жоғарыдан түсетін заттардың шығысқа қарай бұрылуын
анықтау. Түсетін заттардың шығысқа бұрылу үлкендігі 0,22 2һ ... .
формуласында анықталады. Мұнда:
Һ – түсу биіктігі (м есебінде)
f – күзету орнының географиялық ендігі.
Мысалы, Ташкентте күзету орнының ендігі (f=41); түсу биіктігі 81 метр.
Косинустар таблицасында ... ... ... ... . Бұл жағдайда заттың шығысқа
қарай бұрылуы 0,022 ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. мм болады.
Жоғарыдағы есептеу негізінде төмендегі таблицаны толтырыңдар.

Қала немесе Түсу Нүктенің ендігіШығысқа қарай бұрылу қимасы
орын аттары биіктігі (м
есеб-де)
Сингапур 100
Каир 100
Бухарест 100
Мәскеу 100
Стокгольм 100

Тапсырма №4. 12-суретті дәптерлеріңе көшіріп алыңдар. Дүниенің
климат картасы және суретті пайдаланып, төмендегі сұрақтарға жауап
беріңдер:
1. Не үшін маятниктің тербеліс жазықтығы мен меридиан жазықтығы
арасындағы бұрыш пайда болады?
2. 12-суретте түсіп келе жатқан заттың шығысқа қарай ауытқуының
себебін түсіндіріп беріңдер.
3. Дүниенің климат картасынан желдердің бағытын қарап шығыңдар.
Желдердің не үшін бұрылып кетуін түсіндіріп беріңдер.
4. Ауа ағыстарының бұрылуы екі жарты шарда да бір түрлі болады ма?
Себебін түсіндіріңдер.
5. Ердің өз білігі төңірегінде айналуы нәтижесінде пайда болатын
Кориалис күнінің географиялық қабықтағы әсерін көрсетуші мысалдар
келтіріңдер.

Тапсырма №5. 7-таблицадағы мәліметтерді дәптерлеріңе көшіріп
алыңдар. Ауырлық күшінің мөлшері мен Жердің қысыңқылығы ортасындағы
байланысты, сондай-ақ ауырлық күші жылдамдығының географиялық ендікпен
байланысты екенін түсіндіріп беріңдер.

Ауырлық күші жылдамдығының географиялық ендікпен байланысы
(Б.А.Валинскийден, 1971)

Нүктенің 0° 10° 20° 30° 40°
географиялы
қ ендігі
0 12с00мин 60°33 1 1
10 12с35мин 70 65 60
20 13с13мин 75 103 97
30 13с56мин 80 134 127
40 14с51мин 85 161 153
50 16с09мин 90 186 179
60 18с30мин
65 21с09мин
66°31 24с00мин

Не себептен 22 желтоқсан немесе 22 маусымда түрлі ендіктерде күн және
түннің мерзімі бірдей болмайды? 21 наурыз және 23 қыркүйекте бірдей болады?
Мұның себебін дәптерлеріне жазыңдар.
Жер магнетизмі.
Зертханалақ жұмыс№5

Тапсырма №1.Төмендегі қалалар үшін магнит ауытқуының мөлшерін
магнит ауытқу картасынан анықтаңдар: Анадырь 64°44 с.е., 177°28 ш.б.; Улан
Батыр 47°55 с.е., 106°54 ш.б.; Тбилиси 41°43 с.е., 44°49 ш.б.; Лима 12°04
с.е., 77°03б.б.; Кейптаун 33°55 с.е., 18°27 ш.б.; Нью-Йорк 40°40 с.е, 73°55
б.б.
Магнит ауытқу картасы және компасты пайдаланып, өздерің тұратын
пунктің географиялық меридиан бағытын анықтаңдар.
Изогондар (магнит бірдей ауытқитын жерлерді біріктіруші сызықтар)
арасындағы пунктерде магнит ауытқуының мөлшерін табу үшін интерполяция
әдісін қолданады (аралық мөлшерді пропорционал күйде болу жолы мен бірнеше
мөлшерлерге қарап табылады).
Магнит ауытқуы табылатын пункт, мысалы 0 және 10° батыс ауытқу изогоны
арасында әр екі сызықтан тең қашықтықта болса, магнит ауытқуының табылатын
мөлшері 5°-қа тең болады.
Тапсырма №2.. 1-ші тапсырмада көрсетілген пунктерде магнит ауытқу
мөлшері магнит ауытқу картасына қарап анықталсын.

Жер бедерінің түзілісі.
Зертханалақ жұмыс№6
Тапсырма №1. Дүниенің контур картасына жер бедерінің жалпы түзілісін
бейнелеуші сандарды жазыңдар. Мұнда 9 және 10 таблицалардағы мәліметтерді
пайдаланыңдар.
Материктердің морфологиялық сипаттамасы

Материктер атыКөлемі Орташа Ең биік Ең төмен нүктелері
млн км квбиіктігінүктесі
(м (м
есеб.) есеб.)
Аты Төмендігі (м
есеб.)
Евразия 50,7
Азия 41,5 950
Европа 9,2 300
Африка 29,2 750
Солт.Америка 20,3 700
Оңт. Америка 18,1 580
Антарктида 13,9 2040
Австралия 7,6 350
Барлық аралдар9,2

Тапсырма №2. Ең биік, ең төмен нүктелердің аты және олардың өлшемін
тауып, таблицаны толтырыңдар.
Әртүрлі биіктікте және төменде орналасқан Жер бедері көлемдерінің
көрсеткіштері (Л.П.Шубаевтан, 1975)

Құрлықтың Биіктік басқыштары көлеміМұхит, Тереңдік басқыштары
биіктігі теңіздер көлемі
(м есеб.) тереңдігі
(м есеб.)
млн Жер бедерінің млн.км.кв Жер бедерінің
км.кв көлеміне көлеміне
салыстырғанда салыстырғанда
% есеб. % есеб.
3000 биік 6,0 1,2 0-200 28,0 5,5
3000-2000 10,0 2,0 200-1000 15,0 2,9
2000-1000 24,0 4,7 1000-2000 24,0 4,7
1000-500 27,0 5,3 2000-3000 71,0 13,9
500-200 33,0 6,4 3000-4000 149,0 23,4
200-0 48,2 9,5 4000-5000 84,0 16,5
0-ден төмен 0,8 0,1 5000-6000 5,0 1,0
барлығы 149 29,2 6000 төмен 361,0 70,8

Тапсырма №3.. Контур картада әрбір материкке диаграмма сызыңдар. Бұл
үшін горизонталь масштаб 1 см=10 млн км кв, вертикаль масштабты 1:100000
тең етіп алыңдар. Биіктіктерді қоңыр түске, төмен жерлерді көк түсте
бояңдар.
Тапсырма №4. 9-10 таблицадағы материалдарды және контур картаға
сызылған диограмма және графиктерге талдау жасап, төмендегі сұрақтарға
жауап беріңдер:
1. Биіктік және төмен басқыштары рельефтің аттарын белгілеп жазыңдар.
Мысалы, 500-1000 м биіктіктер аласа таулар, 2450-6000 м төмен территориялар
дүние мұхиты түбі деп аталады.
2. Планетамыздағы ең үлкен материкті анықтаңдар және оның орташа
биіктігін табыңдар.
3. Не үшін Антарктида материгінің орташа биіктігі басқа материктерден
үлкен айырмашылық етеді.
4. Мұхит және материктердің Солтүстік және Оңтүстік жарты шарда
қаншадан бөлінгенін анықтаңдар.
5. Құрлықтағы биіктік, мұхиттардағы төмен территориялардың
арақатынасын салыстырыңдар. Қандай биіктіктер мен төмен территориялар үлкен
территорияларды иемденеді?
Тапсырма №5. Контур картаға материктердің шеткі нүктелерін
белгілеңдер. Материктер мен мұхиттардың аттырын жазыңдар. Мұхиттардың
көлемін, орташа және ең төмен нүктелерін белгілеңдер.
4-бөлім
Ағын сулар пайда еткен рельеф формалары.
Зертханалақ жұмыс№7
Тапсырма №1. Гипсометриялық карталарға ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.