Бастауыш сыныпта қазақ тілі сабағында дидактикалық ойындарды пайдалану
Кіріспе ... ... ... ... ..3
I. Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды пайдаланудың теориялық мәселелері
1.1 Оқу.тәрбие процесінде дидактикалық ойындарды пайдалануды психологиялық . педагогикалық тұрғыдан негiздеу ... .8
1.2 Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындардың түрлері мен маңызы ... 19
II. Бастауыш сыныпта қазақ тілі пәнінде дидактикалық ойындарды қолданудың әдістемесі
2.1 Дидактикалық ойындарды пайдаланудың ерекшеліктері мен формалары ... ... .32
2.2 Бастауыш сыныпта қазақ тілі пәнінің білім мазмұнын игеруде дидактикалық ойындарды қолдану әдістері ... ... ... 40
2.3 Жеке өз іс.тәжірибиемнен сабақ жоспарларының үлгілері ... ... ... ... ... 60
Қорытынды ... ... ... ... ...70
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ...73
I. Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды пайдаланудың теориялық мәселелері
1.1 Оқу.тәрбие процесінде дидактикалық ойындарды пайдалануды психологиялық . педагогикалық тұрғыдан негiздеу ... .8
1.2 Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындардың түрлері мен маңызы ... 19
II. Бастауыш сыныпта қазақ тілі пәнінде дидактикалық ойындарды қолданудың әдістемесі
2.1 Дидактикалық ойындарды пайдаланудың ерекшеліктері мен формалары ... ... .32
2.2 Бастауыш сыныпта қазақ тілі пәнінің білім мазмұнын игеруде дидактикалық ойындарды қолдану әдістері ... ... ... 40
2.3 Жеке өз іс.тәжірибиемнен сабақ жоспарларының үлгілері ... ... ... ... ... 60
Қорытынды ... ... ... ... ...70
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ...73
Жалпы бiлiм беретiн мектептi беру мазмұнының тұжырымдамасында атап көрсетiлген мәселелердiң бiрi - окушыларыдың бiлiм сапасын арттыру делiнген. Мектеп педагогикасының басты проблемаларының қатарына олардың танымдық кызметiн қалыптастыру және жетiлдiру мiндеттерi қойылған. Бастауыш мектеп жасындағы бала психикасының дамуындағы негiзгi факторлардын бiрi - оның өзiндiк танымын кушейту болып табылады. Аталған фактордың әрекеттiк және әдiстемелiк мазмұнын балалардың психофизикалық дамуына белсендi әсер ету арқылы анықтау кажет[1]. Осындай белсендi әрекетке ойын әрекетi жатады.
Ойын баланың психикасында сапалы өзгерістер туғызады. Балалардың ересектермен бірлесіп өмір сүруге ұмтылысы бірлескен еңбек негізінде қанағаттандырылмайтыны белгілі. Бұл қажеттілігін балалар ойын арқылы өздеріне ересектер ролін алып, еңбектік өмірді ғана емес, сол сияқты әлеуметтік қарым-қатынасты да нақтылап көрсетеді. Ойында ең алғаш баланың дүниеге әсер етуді қажетсінуі қалыптасады және көрінеді, ойынның негізі, жалпы мәні де осында [2].
Ойынның мәнін анықтайтын бірінші ереже, ойын мотивтерінің әртүрлі бала үшін мәні зор күйініштерге негізделетіндігі болса, екінші ереже-ойын әрекеті адам іс- рекетіне тән көптеген мотивтерді жүзеге асыруы болады. Бала белгілі бір рольді ойнағанда, ол тек басқа бір тұлғаға айналып қана қоймайды, өзін де байытады, ой-өрісін кеңейтеді, тереңдетеді. Оқыту процесiнде ойын элементтерiн пайдалану сабақтың дидактикалық мiндеттерiн күшейтедi, яғни оқыту әдiстерiнiң тиiмдiлiгiн арттырады. Сондықтан дидактикалық ойындарды оқу-тәрбие процесiнде қолдану педагогикалық процестiң кұрамдас бөлiгi болып табылады.
Ойын баланың психикасында сапалы өзгерістер туғызады. Балалардың ересектермен бірлесіп өмір сүруге ұмтылысы бірлескен еңбек негізінде қанағаттандырылмайтыны белгілі. Бұл қажеттілігін балалар ойын арқылы өздеріне ересектер ролін алып, еңбектік өмірді ғана емес, сол сияқты әлеуметтік қарым-қатынасты да нақтылап көрсетеді. Ойында ең алғаш баланың дүниеге әсер етуді қажетсінуі қалыптасады және көрінеді, ойынның негізі, жалпы мәні де осында [2].
Ойынның мәнін анықтайтын бірінші ереже, ойын мотивтерінің әртүрлі бала үшін мәні зор күйініштерге негізделетіндігі болса, екінші ереже-ойын әрекеті адам іс- рекетіне тән көптеген мотивтерді жүзеге асыруы болады. Бала белгілі бір рольді ойнағанда, ол тек басқа бір тұлғаға айналып қана қоймайды, өзін де байытады, ой-өрісін кеңейтеді, тереңдетеді. Оқыту процесiнде ойын элементтерiн пайдалану сабақтың дидактикалық мiндеттерiн күшейтедi, яғни оқыту әдiстерiнiң тиiмдiлiгiн арттырады. Сондықтан дидактикалық ойындарды оқу-тәрбие процесiнде қолдану педагогикалық процестiң кұрамдас бөлiгi болып табылады.
1 Қазақстан Республикасындағы «Білім туралы заңнама» Алматы. 2008 - 21б.
2 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2030. Алматы. Білім. 1997
3 Қазақстан Республикасының 2О15 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы // Қазақстан мектебі. - Алматы, 2004. № 2.- 8 б.
4 Қайбулдаева Г., Жаздықбаева.М., Әлімбекова С. Ойын технологиясы. Түркістан 2ОО7ж. 25 – 34б.
5 Қоянбаев Р.М., Ыбрайымжанов Қ.Т. Жалпы бастауыш білім беру педагогикасы. Түркістан 2ОО5.235- 238б
6 Жарықбаев Қ, Психология негіздері. Алматы мектеп 1982. 68-69б
7 Бап – баба Сәбет. Психология негіздері. Алматы 2007. 45-47б.
8 Пошаев Д.Қ Ғылыми – педагогикалық зерттеу негіздері. Шымкент 2009
9 Пошаев Д.Қ Мамандыққа кіріспе. Шымкент 2004ж.
10 Алтынсарин Ы. Таңдамалы педагогикалық мұралары – Алматы: Рауан, 1991 ж.
11 Әмір Ш., Құрманов М. Педагогикалық инновацияның іске асырудың
жолдары //Қазақстан мектебі, №5, 2001 ж,
12 Беркімбаева Ш. Ұлттық мектептің ұлы мұратын ұмытпайық// Егем. Қазақст., 11.12.2001
13 Жұмабаев М. Педагогика.Ана тілі.1992.94-95б.
14 Жайлауова М «Дидактикалық ойындар және оларды пайдалану» // Б.М. 2004 - №6. 24-28б
15 Төтенаев Б. "Халық ойындарының тәрбиелік маңызы" Бастауыш
мектеп. // №3 2006ж.
16 Жаздықбаев О.П., Тажиева Ж.А Жаңа адамды тек жаңашыл ұстаз
тәрбиелейді. Шымкент 2001 35-49б
17 Сабыров Т. «Дидактика» Алматы., 1993жыл 96 бет
18 Төтенаев Б. Қазақтың ұлттық ойындары.
19 Құралбекұлы А. «Мектеп балаларының ойындары» Қазақстан мектеп
№1-2. 2002 68б
2О Қасболатова Б. «Ойын – сабақ өрнегі»// Б.М 1989 №8 21-22б
21 Қосанов.Б.М., Өміртаева Р.Қ. «Математикадан дидактикалық ойындар және
қызықты тапсырмалар» 1- сынып: Алматы. Атамұра. 1997
22 Қасенғазина Б. «Сабақта ойын ұйымдастырудың маңызы»// Б.М 1989 №9,8
23 Лысенкова С.Н. «Оқу қайткенде жеңіл болады?»// Б.М 1989 №1 15б
24 Савин Н.В. Педагогика Алматы., 1975ж. 113-126 бет.
25 Парманқұлова К «Ойын тәсілдері» // Б.М. 1986 №7 28-29б
26 Сағымбекова П «Ойыннан оқуға» // Б.М – 1991 №7 33-34-бет
27 Қайырбеков М. Ойын, оның педагогикалық маңызы және жаңа модульдік
технологияда алатын орны. Ізденіс, №4, 2002 – 228б
28 Беркінбаева Ш.К., Құсайынов А.Қ Педагогика Алматы 2007ж. 75б.
29 Садықов Т.С,Әбілқасымова А.Е.,Жоғары мектепте білім берудің
дидактикалық негіздері. Алматы. 2003 - 81-85б
3О Кішібаева Д. «Ұлттық ойындарды пайдалану» Бастауыш
мектеп 1-2004ж.52-56 бет.
31 Құлабаева С. Ойын әдісімен Бастауыш мектеп 3-2004ж. 37-38бет.
32 Алиева М. Бастауыш мектепте фонетиканы ойын арқылы оқыту
Бастауыш мектеп 7-2004ж 41-42 бет.
33 Мендалиева Б. Балалардың қозғалмалы ойындарды қажет етуі Бастауыш
мектеп 12-2004ж.
34 Асарбаев А. «Ұлттық ойындар» Бастауыш мектеп №3 1991ж
35 Сүйінханова Б. «Ойын түрлері» Бастауыш мектеп №1 1997ж.
36 Самрова Б. «Ойын элементтері-сабақта» Бастауыш мектеп №4,5 1994ж.
37 Г.Сейтжанова «Саусақ ойындары арқылы тіл дамыту» Бастауыш мектеп №4
2003 ж.
38 Рахметова С. Қазақ тiлiн оқыту методикасы. – Алматы, 1991. –184 б.
39 Аманжолов С. Қазақ әдеби тiлiнiң синтаксисiнiң қысқаша курсы. –
Алматы, 1994. – 320 б.
40 Қазақ тiлi терминдерiнiң салалық ғылыми түсiндiрме сөздiгi / Педагогика және психология. – Алматы: Мектеп, 2002. – 254 б.
2 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2030. Алматы. Білім. 1997
3 Қазақстан Республикасының 2О15 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы // Қазақстан мектебі. - Алматы, 2004. № 2.- 8 б.
4 Қайбулдаева Г., Жаздықбаева.М., Әлімбекова С. Ойын технологиясы. Түркістан 2ОО7ж. 25 – 34б.
5 Қоянбаев Р.М., Ыбрайымжанов Қ.Т. Жалпы бастауыш білім беру педагогикасы. Түркістан 2ОО5.235- 238б
6 Жарықбаев Қ, Психология негіздері. Алматы мектеп 1982. 68-69б
7 Бап – баба Сәбет. Психология негіздері. Алматы 2007. 45-47б.
8 Пошаев Д.Қ Ғылыми – педагогикалық зерттеу негіздері. Шымкент 2009
9 Пошаев Д.Қ Мамандыққа кіріспе. Шымкент 2004ж.
10 Алтынсарин Ы. Таңдамалы педагогикалық мұралары – Алматы: Рауан, 1991 ж.
11 Әмір Ш., Құрманов М. Педагогикалық инновацияның іске асырудың
жолдары //Қазақстан мектебі, №5, 2001 ж,
12 Беркімбаева Ш. Ұлттық мектептің ұлы мұратын ұмытпайық// Егем. Қазақст., 11.12.2001
13 Жұмабаев М. Педагогика.Ана тілі.1992.94-95б.
14 Жайлауова М «Дидактикалық ойындар және оларды пайдалану» // Б.М. 2004 - №6. 24-28б
15 Төтенаев Б. "Халық ойындарының тәрбиелік маңызы" Бастауыш
мектеп. // №3 2006ж.
16 Жаздықбаев О.П., Тажиева Ж.А Жаңа адамды тек жаңашыл ұстаз
тәрбиелейді. Шымкент 2001 35-49б
17 Сабыров Т. «Дидактика» Алматы., 1993жыл 96 бет
18 Төтенаев Б. Қазақтың ұлттық ойындары.
19 Құралбекұлы А. «Мектеп балаларының ойындары» Қазақстан мектеп
№1-2. 2002 68б
2О Қасболатова Б. «Ойын – сабақ өрнегі»// Б.М 1989 №8 21-22б
21 Қосанов.Б.М., Өміртаева Р.Қ. «Математикадан дидактикалық ойындар және
қызықты тапсырмалар» 1- сынып: Алматы. Атамұра. 1997
22 Қасенғазина Б. «Сабақта ойын ұйымдастырудың маңызы»// Б.М 1989 №9,8
23 Лысенкова С.Н. «Оқу қайткенде жеңіл болады?»// Б.М 1989 №1 15б
24 Савин Н.В. Педагогика Алматы., 1975ж. 113-126 бет.
25 Парманқұлова К «Ойын тәсілдері» // Б.М. 1986 №7 28-29б
26 Сағымбекова П «Ойыннан оқуға» // Б.М – 1991 №7 33-34-бет
27 Қайырбеков М. Ойын, оның педагогикалық маңызы және жаңа модульдік
технологияда алатын орны. Ізденіс, №4, 2002 – 228б
28 Беркінбаева Ш.К., Құсайынов А.Қ Педагогика Алматы 2007ж. 75б.
29 Садықов Т.С,Әбілқасымова А.Е.,Жоғары мектепте білім берудің
дидактикалық негіздері. Алматы. 2003 - 81-85б
3О Кішібаева Д. «Ұлттық ойындарды пайдалану» Бастауыш
мектеп 1-2004ж.52-56 бет.
31 Құлабаева С. Ойын әдісімен Бастауыш мектеп 3-2004ж. 37-38бет.
32 Алиева М. Бастауыш мектепте фонетиканы ойын арқылы оқыту
Бастауыш мектеп 7-2004ж 41-42 бет.
33 Мендалиева Б. Балалардың қозғалмалы ойындарды қажет етуі Бастауыш
мектеп 12-2004ж.
34 Асарбаев А. «Ұлттық ойындар» Бастауыш мектеп №3 1991ж
35 Сүйінханова Б. «Ойын түрлері» Бастауыш мектеп №1 1997ж.
36 Самрова Б. «Ойын элементтері-сабақта» Бастауыш мектеп №4,5 1994ж.
37 Г.Сейтжанова «Саусақ ойындары арқылы тіл дамыту» Бастауыш мектеп №4
2003 ж.
38 Рахметова С. Қазақ тiлiн оқыту методикасы. – Алматы, 1991. –184 б.
39 Аманжолов С. Қазақ әдеби тiлiнiң синтаксисiнiң қысқаша курсы. –
Алматы, 1994. – 320 б.
40 Қазақ тiлi терминдерiнiң салалық ғылыми түсiндiрме сөздiгi / Педагогика және психология. – Алматы: Мектеп, 2002. – 254 б.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды пайдаланудың теориялық
мәселелері
1.1 Оқу-тәрбие процесінде дидактикалық ойындарды пайдалануды психологиялық
- педагогикалық тұрғыдан негiздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындардың түрлері мен маңызы ... 19
II. Бастауыш сыныпта қазақ тілі пәнінде дидактикалық ойындарды қолданудың
әдістемесі
2.1 Дидактикалық ойындарды пайдаланудың ерекшеліктері мен
формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.2 Бастауыш сыныпта қазақ тілі пәнінің білім мазмұнын игеруде
дидактикалық ойындарды қолдану әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.3 Жеке өз іс-тәжірибиемнен сабақ жоспарларының
үлгілері ... ... ... ... ... 60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі: Жалпы бiлiм беретiн мектептi беру
мазмұнының тұжырымдамасында атап көрсетiлген мәселелердiң бiрi -
окушыларыдың бiлiм сапасын арттыру делiнген. Мектеп педагогикасының басты
проблемаларының қатарына олардың танымдық кызметiн қалыптастыру және
жетiлдiру мiндеттерi қойылған. Бастауыш мектеп жасындағы бала психикасының
дамуындағы негiзгi факторлардын бiрi - оның өзiндiк танымын кушейту болып
табылады. Аталған фактордың әрекеттiк және әдiстемелiк мазмұнын балалардың
психофизикалық дамуына белсендi әсер ету арқылы анықтау кажет[1]. Осындай
белсендi әрекетке ойын әрекетi жатады.
Ойын баланың психикасында сапалы өзгерістер туғызады. Балалардың
ересектермен бірлесіп өмір сүруге ұмтылысы бірлескен еңбек негізінде
қанағаттандырылмайтыны белгілі. Бұл қажеттілігін балалар ойын арқылы
өздеріне ересектер ролін алып, еңбектік өмірді ғана емес, сол сияқты
әлеуметтік қарым-қатынасты да нақтылап көрсетеді. Ойында ең алғаш баланың
дүниеге әсер етуді қажетсінуі қалыптасады және көрінеді, ойынның негізі,
жалпы мәні де осында [2].
Ойынның мәнін анықтайтын бірінші ереже, ойын мотивтерінің әртүрлі
бала үшін мәні зор күйініштерге негізделетіндігі болса, екінші ереже-ойын
әрекеті адам іс- рекетіне тән көптеген мотивтерді жүзеге асыруы болады.
Бала белгілі бір рольді ойнағанда, ол тек басқа бір тұлғаға айналып қана
қоймайды, өзін де байытады, ой-өрісін кеңейтеді, тереңдетеді. Оқыту
процесiнде ойын элементтерiн пайдалану сабақтың дидактикалық мiндеттерiн
күшейтедi, яғни оқыту әдiстерiнiң тиiмдiлiгiн арттырады. Сондықтан
дидактикалық ойындарды оқу-тәрбие процесiнде қолдану педагогикалық
процестiң кұрамдас бөлiгi болып табылады.
Педагогикада дидактикалық ойындарға былай анықтама беріледі:
дидактикалық ойындар дегеніміз - балаларға белгілі бір білім беріп,
іскерлік пен дағдыны қалыптастыру мақсатын көздейтін іс-әрекет. Ендеше, бұл
ойындар оқытуға арналған болып саналады.
Педагогика ғылымында ойын әрекетінің оқу үрдісінде алатын орны туралы
пікірлер айтылып зерттеліп жүрген еңбектер өте көп. Ал ертедегі ұлы
ойшылдар Ж.Ж.Руссо мен И.Г.Песталоции [3] ойын арқылы балаларды болашақ
өмірге бейімдеу керек деп түсіндірген. Ойынның теориясы мен маңыздылығы
туралы К.Д.Ушинский [4] мен П.Ф.Лесгафт, тәрбиеде және оқыту барысында
ойынның алатын орны ерекше екендігі туралы В.А.Сухомлинский [5], С.П.Шацкий
[6] және Н.К.Крупская [7] өз пікірлерін білдірген. Педагогикалық үрдісті
жетілдіруде ойынның алар орны жөнінде Қазақстандық ғалым Н.Құлжанова да
зерттеген.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасының жобасында жоғары білімді дамытудың негізгі үрдісі
мамандар даярлау сапасын арттыру, қарқынды ғылыми-зерттеу қызметімен
ықпалдастырылған инновациялық білімді дамыту, жоғары оқу орындары
зерттеулерінің әлеуметтік сала мен экономикалық қажеттіліктерімен тығыз
байланысты білім беру және технологияларды жетілдіру болып табылады деп
атап көрсетілгендей, қазіргі білім беру саласындағы басты мәселе:
әлеуметтік-педагогикалық ұйымдастыру тұрғысынан білім мазмұнына жаңалық
енгізудің тиімді болып қалыптасуына негіз қалау [8].
Мұғалім өмір бойы оқуы керек,ол оқуын, білім алуын тоқтатқан сәттен
бастап,оның бойында мұғалімдікте жойылады. Ойын бала үшін еліктеу, инстинкт
күнделікті негізгі іс-әрекет және өмірі деп дәлелденген. Н.Құлжанованың
айтуы бойынша ойынды әдептілік, тәрбиелік мақсатқа пайдалану-болашақ
өміріне түзу жол салу, үлкендерге еліктеу және өмірдің талаптарына сай
бейімдеу деп түсіндірген [9].
Себебі, ойын-оқу еңбек іс-әркеттері мен бірге адамның өмір сүруінің
маңызды бір түрі. Ойын баланың барлық қабілеттерінің дамуына, айналасындағы
дүние жайлы түсініктерінің кеңейуіне көмектеседі. Халқымыз ойындарға тек
балаларды алдандыру, ойнату әдісі деп қарамай, олардың мінез-құлқының
қалыптасу құралы деп ерекше бағалаған. Ойын балалардың негізгі іс-әрекеті
ретінде психалогиялық, анатомиялық- физиологиялық, педагогикалық маңызы
зор қызметтер атқарады. Ойын баланың даму құралы, таным көзі, білімділік,
тәрбиелік, дамытушылық мәнге ие бола отырып, адамның жеке тұлға ретінде
қалыптасуына ықпал етеді. Ойынды әр бір адам ойнап өседі, ойынды көп
онаған адамның дүние танымы кең, жаны таза, жүрегі нәзік, нағыз сезімтал
тұлға болмақ. Ал кей балалар ойында шынайы өмірде бейнелесе, кей балалар
ішкі сезімін білдіреді. Ойының дамуына және баланың ойынға араласуына әсер
ететін қызықты ойынның түрлері көп. Мысалы: қазақ халқының ұлттық
ойындары, бұл ойынның алғашқы танымы десек артық болмас.
Әр заманның өзіне тән экономикалық, саяси әлеуметтік және идеалогиялық
ерекшеліктері болатыны айқын. Сол сияқты, бүгінгі күннің ұрпақ тәрбиесіне
деген өз талабы, өз ерекшелігі бар.
Ойын әрекетінің философиялық негіздерін ғылыми тұрғыдан қарастырған
К.Гросс, Г.Спенсер, И.Хейзинга, И.Кант, Г.Гегель, В.Вундт, Ф.Шиллер,
Г.Бюллер, В.Фригер, Р.Ван Дер Коэй, Г.Мэйес, В.Демин, Н.Каган, К.Юсупов
т.б. ғалымдар ойын теориясын қалыптасуы мен дамуын ойын іс-әрекетінің
әлеуметтік жақтарын айқындап, оны бала қабілетімен оң әсер ететінін
анықтаған. Грек ойшылдары Гераклит ойынды Шексіз әлемге теңесе, Платон
өзінің Мемлекет еңбегінде жас өскінге өмірлік, қажетті іс-әрекеттерді
үйретуші құралға, өмірге, трагедияға, сезімге, жалпы ғарыштық әлемге
теңеген. Ұлы ақынымыз Абай: Асыр салып ойнамай, өсер бала болар ма?, -
деп бала үшін ойынның маңыздылығын айтып өткен [10].
Ойын дегеніміз - жаттығу, ол арқылы бала өмірге әзірленеді. Алғаш
мектеп табалдырығын аттап отырған балалардың ұжымын ұйымдастыруға сабаққа
деген белсенділігін арттыруға ойынды тәрбие құралы деп қарауға болады. Бала
мектепке дейінгі жасында түрлі ойындармен ойнап үлгерген. Сондықтан да ол
мектепте де ойнауға бейім тұрады. Бастауыш сынып мұғалімдерінің сабақ
барысында ойын технологияларын әлі де болса аз қолдануы, оқушылардың оқу
белсенділіктерін дамытуға бағытталған ғылыми-әдістемелік материалдардың
жетіспеуі мен қазіргі кезеңде бастауыш мектепке қойылып отырған мемлекеттік
талаптар арасындағы қарама - қайшылықтарды шешу үшін біз дипломдық жұмыстың
тақырыбын Бастауыш сыныпта қазақ тілі сабағында дидактикалық ойындарды
пайдалану деп алдық.
Қазіргі үздіксіз тасқындаған ақпарат тасқынынан оқушыларды ұлттық сана
сезімде, төл халқының өзіндік әдет-ғұрпын, мәдениеті мен әдебиетін
сыйлауға, құрметтеуге тәрбиелейтін деректерді оқыту үрдісіне енгізу әрбір
қазақ тілі мұғалімінің міндеті болуы шарт. Өйткені қазақ тілі сабақтарында
оқушыларды дидактикалық ойындар арқылы халық педагогикасының алтын
қазынасымен, кәусар бұлағымен сусындатуға болады.
Сондықтан қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы меңгерту
барысында шәкірттердің санасына ұлттық рухты сіңіру, өз халқының өткеніне
мақтанышпен қарау сезімдерін ояту керек. Бұл оқушылардың жеке тұлғалық
қасиеттерінің жетілуіне негіз бола алады.
Оқушылардың рухани дүниесін ізгілендіруде, рухани жағынан дамытуда
дидактикалық ойындарды кеңінен қолдану мол мүмкіндік береді.
Себебі, дидактикалық ойындарды ойнау барысында оқушылар өздерін еркін
сезінеді, өз ойларын қысылып қымтырылмай жеткізеді. Мұның өзі оқушылардың
жеке тұлғалық қасиеттерінің дамуына, рухани жан дүниесінің толысып
жетілуіне зор ықпал етеді.
Демек, қазақ тілі сабағында дидактикалық ойындарды тиімді қолдана
білсек, оқушылардың рухани дүниесін ізгілендіруде, жеке тұлғалық
қасиеттерін қалыптастыруға жол ашамыз. Ал, ойындар кезінде оқушылар өздерін
еркін сезініп, ұжымды сыйлауға, өз ой пікірін дәлелдеуге үйренеді.
Ұлттық педагогика негіздерімен оқушыларды оқыту арқылы олардың өз халқын
сыйлауға, туған тілін құрметтеуге үйренеді. Бұл оқушылар бойына бір-бірімен
қарым-қатынас кезінде өзара кішіпейілділікпен қарауды, әдеп сақтауды,
сыпайы сыйласуды қалыптастырады және соның нәтижесінде балалардың тіл
мәдениеті жетіледі.
Бұл қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы меңгертудің басты
педагогикалық талаптары ғана. Ал оны жүзеге асыру үшін мұғалім әдістемелік
жағынан шебер қазақ тілінің тілдік құрылысын жете меңгерген, әдеби тілде өз
ойын анық, түсінікті жеткізе алатын болмағы ләзім.
Бүгінгі танда ҚР-ң қоғамдық өмірінде жүріп жатқан демократиялық
өзгерістерге байланысты белгілі әлеуметтік шарттарды ескере отырып, білім
беру жүйесіне қойылып отырған талаптар күшеюде.
Сол талаптардың бірі-бастауыш сыныптарда пәндерді оқыту барысында
дидактикалық ойындарды қолдану, оның алатын орны.
Білім-дүниетанудың кәусар бұлағы өйткені, дүниетануды бастауыш сыныпта
оқытудың барысында дидактикалық ойындар арқылы да қалыптастыруға болады.
Оқушылардың танымдық әрекеттерінің түрлерін бірқатар
психологтар мен педагогтардың еңбектерінде МА.Данилов [11],
И.Я.Лернер [12], Л.В.Занков [13], М.М.Махмудов [14], А.Н.Леонтьев
[15], П.Я.Гальперин [16] дидактикалық ойынның бала өміріндегі маңыздарын
атап өтті.
Оқушылардың дидактикалық ойын әрекетін арттыруда проблемалық оқытудың
атқаратын ролінің ерекше екендігін оны ұйымдастыру әдістері окушылардың
ойлау процесі мен ізденушілік әрекетінің дамуына елеулі әсерін тигізетініне
қазақтың белгілі дидактиктері И.Нұғыманов, Т.Сабыров[17] т.б. өз
еңбектерінде дәлелдеген.
Бастауыш сыныпта жас өспірім окушылардың оқуға деген ынтасын
жетілдірудегі ойлау қабілеттерін, арттыруда дидактикалық ойындардың ролі
зор.
Қазіргі заман ағымына орай балаларға қазақ тілі сабағында экономикалық,
эстетикалық, білім берумен дидактикалық ойындарды байланыстыру мұғалімнің
негізгі міндеті болып отыр.
Сондықтан бастауыш сыныпта қазақ тілі пәнін оқыту барысында оқушылардың
оқуға қабілетін, талғамын, іскерлігін арттыру мақсатымен дидактикалық
ойындар негізгі роль атқаруда.
Дидактикадық ойындар - оқушылардың танымдық қызығушылығын өрістетудегі
маңызды бұлақ болып табылады.
Бұл мәселенің мектеп өмірінде маңыздылығын, қажеттілігін А.В.Усова[18],
Ж.Аймауытов [19], М.Жұмабаев [20], А.Байтұрсынов [21], Т.Сабыров [17],
Ж.Қоянбаевтар [22] өз еңбектерінде ерекше мән берді.
Ойын арқылы баланың көзқарасы болашаққа деген түсінігі қалыптасады.
Дидактикалық ойын оқушының ой-өрісін, қиял, сезімін дамытып, сөйлеу тілінің
жетілуін қалыптастырады.
Бастауыш. сынып оқушыларын оқыту процесінде тәрбиелеу үшін олардың
ойынына дұрыс көзқарас, басшылық жасау қажет.
Осыдан бастауыш сыныптарда қазақ тілі пәнін оқыту процесінде
дидактикалық ойындарды пайдалану жолдарын қарастыру қажеттілігі туындап,
оны пайдалану жолдары көзделуде.
Тәуелсіз еліміздің білім беру жүйесінде болып жатқан оң
өзгерістер қоғамның жас ұрпақ тәрбиесі үшін жауапкершілігі терең сезіліп
отырған бүгінгі таңда оқу тәрбие процесінің тиімділігін арттыру бағытында
барлық мүмкіндіктер мен ресурстарды пайдалануды көздейді. Дегенмен, оқу-
тәрбие процесінде барлық ресурстар толық қолданыс таппай келеді. Тәрбиенің
осындай сирек қолданатын құралдарының бірі – ойын.
Сондықган тақырыптың өзектілігі, қажеттілігі жұмыстың зерттеу мақсаты
мен міндеттерін айқындайды.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш мектепте қазақ тілі сабақтарыңда
дидактикалық ойындарды пайдаланудың әдістерін, ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеудің міңдеттері:
1. Бастауыш сынып оқушыларына қазақ тілі пәнін оқытуда дидакгикалық
ойындарды қолданудағы оқытудың ғылыми-әдістемелік, педагогикалық,
психологиялық әдебиеттерді талдау, мазмұнын, мәнін ашу.
2. Оқушылардың өмірге, қоғамға көзқарасының қалыптасуының негізі-оның
дүиетанымы жайлы ойындар, дидактикалық ойындарды сабақта жүзеге асыру
жолдарын анықтау.
Зерттеу объектісі: Бастауыш сыныпта қазақ тілі пәні сабақтарындағы
дидактикалық ойындар
Зерттеу пәні: Бастауыш сынып қазақ тілі пәні.
Зерттеу әдістері: Теориялық, ғылыми-әдістемелік әдебиеттер мен жаңашыл
педагогтардың тәжірибелері және баспасөзде жарық көрген ғылыми еңбектерді
жинақтау, сұрыптау, талдау әдісін қолдану, дидактикалық ойын түрлерін
ұсынып, оның нәтижесін көрсету т.б.
Дипломдық жұмыс кіріспе, екі бөлім, қорытынды және пайдаланған
әдебиеттер тізімінен.
1. Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды пайдаланудың теориялық
мәселелері
1.1 Оқу-тәрбие процесінде дидактикалық ойындарды пайдалануды
психологиялық - педагогикалық тұрғыдан негiздеу
Оқыту мен тәрбие құралы болып табылатын ойынның көп ғасырлық
тарихына үңілсек, ол туралы алғашқы пікірлер ежелгі грек философтары Платон
мен Аристотель еңбектерінен бастау алатынын көруге болады. Бұл еңбектерден
дидактикалық ойындар бұрын оқыту процесінде белгілі бір жүйесіз
пайдаланылғанын байқаймыз.
Балаларды оқыту мен тәрбиелеуде дидактикалық ойындардың маңызды роль
атқаратынын Я.А.Коменский, Д.Ж.Локк, Ж.Ж.Руссо өз еңбектерінде ерекше атап
өтті.
Я.А.Коменский (1592-1670) ойынды баланың қозғалуына табиғи қажеттілік
ретінде қарастырды. Ол балаларға ойнау үшін көмектесіп отыру қажеттігін,
олардың іс-әрекетін бақылау керектігін ерекше атап көрсетті: Бала неғұрлым
көп әрекет етсе, жүгірсе, жұмыс істесе, соғұрлым ол жақсы ұйықтайды, жақсы
тамақтанады, тез өседі, денсаулығы мықты болып, дене ой дамуы жақсы жүреді;
бірақ ол үшін баланы үнемі қорғап отыру қажет.
Я.А.Коменский ойынның еңбекпен байланысы жөніндегі күрделі
педагогикалық проблеманы шешуге тырысты, сондықтанда оның көзқарастары
бүгінгі күнде де өз мәнін жойған жоқ. Ол ойынды біз баланың рухани және
дене дамуы қозғалысынан көреміз, сондықтан оларды саналы түрде пайда
келтіретіндей етіп, жүргізуіміз қажет, - деп атап көрсетті.
Дж.Локк балалардың еркіндікке, бостандыққа ынталы келетіндігімен
санасуды талап етті. Бұл мәселеде ол кейін Ж.Ж.Руссо дамытқан еркіндік
тәрбие ұғымының негізін сала бастады.
Оқытудың әдістері мен құралдары жөнінде мәселелерді қарастырған да
Дж.Локк та, Ж.Ж.Руссо да ең бірінші орынға баланың ойлануын тәрбиелеуді
ойын арқылы жүзеге асыруды қойды.
Неміс педагогикасының көрнекті өкілі Ф.Фребель дидактикалық
ойындардың негізін салушы болып есептелінеді, ол қимыл-қозғалыс
ойындарының, құрылыс дағдыларымен еңбек ету қабілеттерін дамытуға
бағытталған дидактикалық жаттығулардың жүйесін жасады. Бірақ Ф.Фребель
ойындарының мазмұны баланың ой-өрісі мен қиялын дамытуды шектеді.
Жастардың болашаққа деген бағыт бағдары отбасында, мектеп қабырғасында,
жалпы еңбек, қоғамдық деңгейде алсақ, бүкіл қоршаған дүниенің әр саласының
көзқарасқа тигізетін әсері, беретін білімі, тәрбиеге ықпалы әртүрлі.
Мемлекетіміз осының бәрін ескеріп білім беру жүйесін дамытуға, оның
дүниежүзілік деңгейге көтерілуіне аса мән беруде. Білім беру, тәрбиелеу
және балалардың ой-өрісі қабілетінің дамуы бұл сабақтың алға қояр мақсаты
болып табылады.
Өмір сүру үшін білімді меңгерудің маңызды екендігі жайлы ғұлама
бабаларымыз Әл-Фараби, Қ.А.Ясауи [23]. М.Х.Дулати [17]. Ж.Баласағұн [17]
тамаша өсиеттер қалдырған.
Ж.Аймауытұлы [17], М.Жұмабаев , Ш.Құдайбердіұлы, С.Торайғыров,
Т.Тәжібаев т.б. ал ертедегі ұлы ойшылдар Ж.Ж.Руссо, И.Г.Пестолоции, ойын
арқылы балаларды болашақ өмірге бейімдеу керек деп түсіндірген.
Бастауыш сынып оқушыларының негізгі әрекеті – оқу, қарым-қатынас ойын
және еңбек болса, бұлардың әрқайсысы негізгі функцияларды атқарып, баланы
дамытады.
Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет мәртебесіне ие болуы,
қазақ тілінің мемлекеттік тіл кұқығына көтерілуі, Білім туралы, Жастар
саясаты туралы зандардың қабылдануы келешек ұрпақ тәрибесіне үлкен
жауапкершілікпен қарауды көздейді.
Бүгінгі күн талабына орай тәрбиенің мазмұнын, мақсатын, қағидаларын,
міндеттерін қайта қарастырып, түбегейлі өзгертуде дидактикалық ойындарды
пайдаланудың маңызы зор.
Ойындардың маңызы баяғы заманнан бері жойылған жоқ. Ойындар ойлау
қабілетін, логиканы т.б. дамытады. Ойындар әсіресе кішкентай балалардың
дамуына көп көмек көрсетеді.
Алғашқы ойындар біздің заманымызға дейінгі мыңдаған жылдар
бұрын пайда болған. Ол ойындар өте қарапайым болған. Бірақ сол кезеңде
Үндістан жерінде өте қызық, әрі күрделі шахмат ойыны пайда болады. Аңыз
бойынша бұл ойынды шах бұйрығы бойынша шах сарайының бір ғалымы ойлап
тапқан екен. Шахқа ойынның ұнағаны сонша, ол өзінің көмекшілеріне ғалымға
өзі қалаған сыйлықты тарту етіңдер деген екен. Ғалым сыйлық ретінде оған
шахмат тақтасындағы шаршылар санындай бидай дәнін беруін сұраған. Бірақ
бидай саны былай саналуы керек болды: Әрбір келесі шаршыға оның алдындағы
шаршының квадраты көбейтілуі қажет еді. Шах болса, бұл бір екі-үш қап бидай
болар, неге алтын сұрамаған деп таң қалып кетіп қалады. Ертеңгісін
көмекшілерін шақырып, ғалымға бидайын бергендігін сұрайды. Бірақ
көмекшілері әлі бидай санын санап бітпегенін айтады. Шах ашуланып, ғалымды
өзіне шақыртады. Ғалым шахқа егер ол өзінің бүкіл жеріне бидай егіп тастаса
да, тіпті бүкіл жер шарын бидай алқабына айналдырса да керек бидай санын
жинай алмайтынын айтады. Шах ғалымның даналығына риза болып, оны дұрыстап
марапаттауын бұйырады. Міне, аңыз бойынша шахмат ойынының тарихы осындай.
Қазіргі кезде, жиырма бірінші ғасырда көптеген өзінің маңызын
жоғалтты. Осы ғасыр ХХІ-ғасыр болғандықтан қазір компьютерлік ойындар
бірінші орынға шықты. Компьютерлік ойындар осы кезде көптеген миллиард
доллар айналымы бар IT-индустрияның бір тармағы. Әрбір жаңа шыққан ойын
бұрын шыққан ойындардан графикасы жағынан, сюжеті жағынан т.б жақсы болады.
Болашақта менің ойымша барлық ойындарды компьютерге көшіріп,
ойындардың тек электронды варианттары қалады. Бірақ шахмат ойының маңызы
жоғалмайды және ол болашақта да нағыз дарынды адамдардың ойыны болып
қалады.
Қоғамымыздың іргесін, білімін нығайту мақсатында ең алдымен сабақта
дидактикалық, ойындардың ерекшелігі мен тәрбиелік мәні бар оның негізгі
мақсаты - баланы ойлауға, ізденуге, шығармашылық жұмыспен айналысуға, өз
бетінше ізденуге баулу болып табылады.
Оның бүгінгі танда ұрпақ тәрбиесінде негізге алынуы-егеменді еліміздің
мүддесі, халқымыздың болашағы.
Қазіргі заман талаптарына сәйкес бастауыш мектеп білімінің дидактикалық
ойын түрлерін жаңа тұрғыда дамыту, жетілдіру - педагогика ғылымының кезекті
міндеті болып табылады.
Осыған орай бастауыш білімінің мазмұнын, білім беру жүйесіндегі орнын,
оқы-тәрбие процесінің ерекшелігін, оны дұрыс ұймыдастырудың негізгі
әдістерін, формаларын жетілдірудің жолдарын білу керек.
Оку-тәрбие процесінде дидактикалық ойынды қолдану барысында әр баланың
бойында жеке басының ерекшелігін есепке алуы тиіс.
Қазіргі үздіксіз тасқындаған ақпарат тасқынынан оқушыларды ұлттық
сана сезімде, төл халқының өзіндік әдет-ғұрпын, мәдениеті мен әдебиетін
сыйлауға, құрметтеуге тәрбиелейтін деректерді оқыту үрдісіне енгізу әрбір
қазақ тілі мұғалімінің міндеті болуы шарт. Өйткені қазақ тілі сабақтарында
оқушыларды дидактикалық ойындар арқылы халық педагогикасының алтын
қазынасымен, кәусар бұлағымен сусындатуға болады.
Сондықтан қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы меңгерту
барысында шәкірттердің санасына ұлттық рухты сіңіру, өз халқының өткеніне
мақтанышпен қарау сезімдерін ояту керек. Бұл оқушылардың жеке тұлғалық
қасиеттерінің жетілуіне негіз бола алады.
Сабақ барысында әр оқушының ұғымы, сезімі, түсінігі, қабылдауы, қабілеті
әр түрлі. Ең бастысы - әр оқушының жеке басын құрметтеу, оның адамдық
қасиетіне нұқсан келтірмеу.
Қазіргі ізгілендіру заманында әрбір баланың өз мүмкіндігін, қабілетін,
іскерлігін, ойлауын, дидактикалық ойын барысын да байқау қажет, сонда ғана
олардың білімге, ынтасы артып, еңбексүйгіштік білімге құштарлық қасиеттері
қалыптасады.
Мұғалім окушыларды дидактикалық ойынды ұйымдастырып, үйрету,
қалыптастыру үшін, ең алдымен олардың психологиялық ерекшеліктерін білуі
керек.
Балалар психологиясы психикалық дамудың негізгі компоненттерін
зерттейді. Психологияда дамудың мынандай ерекшелігі бар:
1. Кіші мектеп жасындағы баланың бойындағы психикалық процестер.
Олар мыналар: зейін, қабылдау, қиялдау, есте қалдыру, ойлау, сөйлеу,
сезімдер.
Осындай психикалық процестер кіші мектеп жасындағы баланың бойында
болуын, өзгеріп жетілуін қарастырады.
Бала мұндай ерекшелік пен іс-әрекетті қимыл жасау процесінде,
дидактикалық ойын барысында шешеді.
Сонымен бастауыш сынып оқушыларының психологиялық психикалық дамуды,
зандылықтарды, іс-әрекеттің дамуын, жеке басының қалыптасуын зерттейді.
Бастауыш сынып жасындағы балалардың психологиясын білу, оқыту, тәрбиелеу
практикасында жақсы байқауға болады.
Оқушының психикалық даму ерекшелігі-ойлауында, ақыл-ойында, ынтасында,
қабылдауында оқу-тәрбие процесі кезінде негізгі ерекшелік болып табылады.
2.Балалар психологиясы бастауыш сынып оқушыларының психикалық дамуын
зерттейді.
Бастауыш сынып оқушыларын зерттеудің негізгі әдістері мыналар:
1. Бақылау. 2.Эксперимент әдістері
Мұғалім оқушының дидактикалық ойын барысында мінез-құлқын табиғи
жағдайда мақсат қоя отырып зерттейді.
Мұғалімнің бақылау процесінде-зерттеуші оқушы мінез-құлқындағы сыртқы
белгілерді ғана қадағалайды.
Мысалы: Оқушының іс-әрекетін, сөйлеген сөздерін, мәнерлі қимылын.
Бұл жағдайда мұғалім бақылаудың екі түрін қолданғаны жөн.
1. Жаппай бақылау
2. Ішінара бақылау
Зерттеуші жаппай бақылауда - баланың мінез-құлқының көп жағын қамтып
жүреді.
Жаппай бақылау - окушының психикалық даму заңдылығын анықтау үшін
фактілер негізінде жүргізіледі.
Жаппай бақылау жүргізіп, оның нәтижесін жазған психологтар көптеп
саналады. Мысалы: А.Д.Павлова, Ж.Пиаже, В.Щтерн.
Ішінара бақылаудың жаппай бақылаудан айырмашылығы-оқушының мінез-
құлқының бір жағы немесе бір мезгілдегі мінез-құлқы алынады, зерттелінеді.
Мысалы: баланың ойын кезінде, тамақтануы кезінде т.б. Ч.Дарвин,
А.Н.Гвоздов сияқты мамандар өз ұлдарына ішнара бақылаулар жүргізіп арнайы
қорытынды бойынша бақылаулар жүргізген.
Көп жағдайда балаға эксперименттер мектепте, сабақ үстінде, ойын,
дидактикалық ойын барысында өткізіледі.
Бастауыш сынып окушылары өздерін қызықтыратын іс-әрекеттермен
айналысады. Іс-әрекеттің түрі оны атқаруға және жетілдіруге қажетті
қимылдарды психикалық сапаны игеруге көмектеседі.
Сабакта дидактикалық ойында қолдануда жаңа іс-әрекеттерді игеру оқушының
мүмкіндігін арттырады.
Дидактикалық ойын барысында оқушының қажеттіліктері мен құштарлығы
қабілеті, зейіні, ой-өрісі кеңейіп, өзінің психикалық дамуына үлес қосып
отырады.
Оқушы ойын барысында жаңа іс-әрекеттерді, материалды игеру барысында
үлкендердің басшылығымен, көмегімен игереді. Содан кейін өз түсінігі
бойынша ары қарай дамытуға, жалғастыруға, ойын ортаға салуға үйренеді.
Бастауыш сынып оқушылары сабақ барысында, сабақтан тыс уақытта іс-
әрекеттің барлығын түгел қамти алмайды.
Сондықтан да оқушының жас ерекшелігіне ескере отырып, қамқорлық жасап
дидактикалық ойындарды ретімен қолданудың дұрыс жолдарын қарастыру керек.
Бастауыш сынып окушыларының психикалық дамуы барысында пайда болған және
жаңа қасиеттер мен қызығушылыққа итермелейтін іс-әрекеттің жаңа түрлерін
игеруге бастайтын қайшылықтар техникалық дамудың күштері болып табылады.
Дидактикалық ойын барысында оқушылардың дербестігін арттыруда олардың
оқуға деген табыстары мен кемшіліктерін өздеріне дұрыс бағалауға үйретудің
маңызы зор.
Психолог, педагог мамандар өздерінің зерттеу жұмысында мынаны
дәлелдеген: бастауыш сынып окушылары сабақ барысында дидактикалық ойынды
мұғалімнің жетекшілігімен жүргізгенде ғана жақсы нәтиже бергенін дәлелдеді.
Бастауыш сынып оқушыларына тапсырмалар береді, мұғалім тапсырманың
дұрыстығын оқушылардың қаншалықты дұрыс түсініп, меңгергенін анықтайды.
Бастауыш сыныпта оқушылардың оқу әрекетінің жемісті болуы-оқу жұмысының
тәсілдерін меңгеруге байланысты.
Педагог-психолог мамандар оку жұмысының негізгі тәсілдерін екі топқа
бөлді:
І.Оқушының жалпы оқу жұмысын ұйымдастыруға байланысты
қолданылатын тәсілдер.
а) жоспарлау
ә) уақытты дұрыс пайдалану
б) оқу мен демалуды дұрыс ұйымдастыру
в) оқушы өз жұмысын бақылау
2. Оқушының оқуына тікелей байланысты қолданылатын тәсілдері
а) жаңа білімдерді игеру
ә) өздігінен білімді меңгеру
б) ойыңдарды қолдану білу.
Осы тәсілдердің ішіңде бастауыш сыныпта ерекше орын алатыны сабақта,
сабақтан тыс уақытта оқу материалымен жан-жақгы жұмыс істей білу және
дидактикалық ойындарды пайдалану болып табылады. Ол үшін мұғалім мына
тәсілдерді меңгеріп, оны оқушы бойында қалыптастыра білуі қажет.
1.Оқулықтағы материалдың мазмұнын талдау;
2.Ең негізгі мәселені айыра білу;
3.Салыстыру.
4.Топтастыру
5.Жүйелеу
6.Схемалар
Бастауыш сыныпта окушылардың мұңдай тәсілдерді меңгеруі оны жан-жақты
дамытады, оқуға деген көзқарасын өзгертеді.
Қазақ мектебі өз халқының болашағының негізін қалауы тиіс. Сондықтан
бастауыш мектептегі білім мазмұнында қазақтың, халықтық ұлттық
ерекшеліктері орын алуы тиіс.
Бастауыш мектептегі оқу процесін демократияландыру, ізгілендіру
принципін оқушылардың белсенділігін арттыру оқу-тәрбие бірілігінде ақыл-ой,
еңбек, эстетикалық бірлігін негіздей отырып дидактикалық ойындарды
пайдаланудың жоларын қарастыру қажет.
Оқыту ісі білім берумен қатар оқушылардың танымдық қабілеттерін,
логикалық ойлаудың дамытуға дидактикалық ойындарды пайдаланудың маңызы зор.
Бастауыш сыныпта білім берудің мақсатын айқындау үшін Ж.Аймауытовтың
мына сөздерін еске алған жөн: "Мектеп бітіріп шыққан бала бүкіл әлемге,
өзгенің және өзінің өміріне білім жүзімен ашылған саналы ақыл көзімен қарай
білсе, білімендірудің көздейтін түпкі мақсаты-ойындарды, соның ішіңде
дидактикалық ойыңдарды қолдану болып табылады". Мектепте осы бағытта
баланың келешекте жетілуіне, ойлауына негіз бола алады [29].
Білім беру - қоғамдық процесс, ол арқылы алдыңғы ұрпақтың әлеуметтік
маңызды тәрбиесі кейінгі ұрпакқа беріледі. Бастауыш сыныпта қазақ тілі
пәнін оқыту барысында дидактикалық ойындарды қолдануда оқушыларда қызығулар
туады. Оқушылардың білімін жетілдіруде дидактикалық ойындардың өзіндік
ерекшелігі бар. Ол үшін мұғалім мынандай міндеттерді білуі, оны орындауы
қажет.
1.Оқушылардың дидактикалық ойындардың мазмұнымен толық түсіну.
2. Дидактикалық ойындарды орында да мақсаты мен міндетін толық түсіну.
3..Дидактикалық ойындарды орындауда ептілік дағдының
қалыптасуын байқау.
Бастауыш сынып оқушылары дидактикалық ойындарды орындап шығуда мына
шарттарды білгені жөн.
1. Дидактикалық ойындардың мақсатын айқын түсінуі.
2. Дидактикалық ойындардың дұрыс орындалуы, оның нәтижесіне қызығуы.
З. Дидактикалық ойындарды қалауымен, қызығуымен нәтижелі орындауы.
Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды қолдануда мынадай талаптар
қойылады.
- жұмыстың көлемін, сапасын арттыруға көңіл бөлу;
-дидактикалық ойындардың түрлерін басқа дидактикалық материалдармен
ұштастыра білу;
- оқушының ойлау қабілетін, белсенділігін жүйелі түрде дамыту;
- дидактикалық материал мазмұнын күнделікті өмірден алу;
- дидактикалық ойындар табиғат пен қоғам дамуының зандылықтарын нақты
фактілер мен құбылыстарды өздері талдап, түсінуге үйрену;
- дидактикалық ойындар негізінде алған білімдерін іс жүзінде қолдана
білуге дағдыландыру;
- сабақ барысында дидактикалық ойындарды қолдану барысында еңбек ету
дағдысын қалыптастыру;
Енді осы шарттарға сүйене отырып дидактикалық ойындарды сабақта,
мұғалімнің жаңа материалды баяндауын талдауын және сабақта мүғалімнің
оқулықтан берілетін тапсырманы орындалуы кезінде қолдануға болады.
Оқушылар сабақ үстінде де, үйде де дидактикалық ойындарды мұғалімнің
немесе ересектермен бірге, басшылығымен ғана тиянақгы, нәтижелі орындай
алады. Сондықтан бастауыш сыныпта қазақ тілі пәнін оқыту барысында
дидактикалық ойындарды ұйымдастыруда білім нәрін себетін басты тұлға -
ұстаз.
Ұстаз білімді, тәжірибелі шебер болса ғана шәкірттері нағыз тіршіліктің
тынысын байқай алады.
Ұлы педагог В.А.Сухомминский оқушылардың өз бетінше орындайтын жұмысты
ұйымдастыруға да дидактикалық ойындардың рөліне ерекше мән берген. Ол былай
деді "Оқушылар кітапқа, ғылымға қызығып, өз еркімен, өз ықыласымен
журналдар, ғылыми-көпшілік әдебиеттерді оқитын болса, дидактикалық
ойындарды орындап шешуде еш қиналмай жақсы орындап шығады." Бастауыш
сыныпта қазақ тілі пәнін оқыту барысында дидактикалық ойындарды
пайдаланудың маңызы зор [30].
Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды қолдануда оның мазмұнына,
ұйымдастыру формасына қарай бірнеше топқа бөлуге болады.
1.ұлтық ойындар
2.дидактикалық ойындар
3.қимыл-қозғалыс, спорттық ойындар
Ойын-баланың қажетті әрекетінің бірі. Ойында бастауыш сынып окушыларының
табиғаты қажет етеді. Балалардың оқуы, еңбегі ойыннан басталады. Ойын
оқушылардың оқу әрекетін жандандырып, окуға деген ынтасын арттыратын
маңызды құрал. Бала өміріндегі ойынның маңызы туралы былай деп жазды: "Ойын
дегеніміз-орасан зор жарық терезе, осы терезе арқылы баланың рухани
дүниесіне қоршаған дүние туралы түсініктердің, ұғымдардың, ширақ тасқыны
келіп кұйылады. Ойын дегеніміз-бұл ынталылық пен құмарлықгың отын жағатын
ұшқын "
Бастауыш сыныпта ұлттық ойындар мен дидактикалық ойындардың сабақгарда
кеңінен қолданудың маңызы зор. Әсіресе өткен материалды пысыктау, қайталау
кездерінде ойынды қолдану пайдалы. Мысалы мұғалімдер
грамматикалық математикалық логико, домино ойындарын саяхат, почта,
санамақ, тоғыз құмалақ сиякты өзіндік ережесімен ойнау тәртібін біліп
ролдік сипатын сақтап, дұрыс ұйымдастыра білу қажет.
Мұғалім дидактикалық (материалды) ойындарды қолданған да әдістемелік
мәселелерге ерекше көңіл бөлу керек. Ең алдымен оқушыларды сабақ барысында
дидактикалық ойындарды қолдану түрлерін арттыру керек.
Сабақ барысында мына шарттарды орындап отыру көзделсе, онда дидактикалық
ойындарды пайдаланудың жолдары қалыптасады.
Бірінші шарт - сабақта дидактикалық ойындарды қолданудың тиімді жолдарын
қарастыру.
Екінші шарт - ұжымдық, топтық түрде дидактикалық ойындарды орындау.
Үшінші шарт - жеке оқушының өз бетінше дидактикалық ойындарды орындау
қабілеті қалыптастыру.
Бастауыш сынып оқушыларымен дидактикалық ойындарды қолдануда
мынандай ережелерді есте сақтау қажет.
1. Дидактикалық ойындарды қолдануда талаппен, ережені орындау қажет.
2.Дидактикалық ойынды пайдалануда дұрыс түсіндіруді қажет етеді.
З.Дидактикалық ойынды пайдаланып оны орындауда жүйемен, накты орындау
қажет.
4. Дидактикалық ойындарды орындау барысында мұғалімнен кеңес, ақыл
сұраудың пайдасы бар.
5. Дидактикалық ойынды пайдалану, орындау кезінде асықпай, ойланып
жұмыс жасау керек.
Ұстаз-ұрпақ тәрбиелеп өсіруші қоғам сенген өкіл. Ұстаздың қызметтің қыры
мен сыры мол, сан қилы және әр тарапты. Ол-әдіскер де, білімдар және өз
ісін жетік білетін маман.
Бастауыш сыныпта дидактикалық ойынды пайдаланудың маңызы ерекше.
Дидактикалық ойынды қолдануда қабілеттің рөлі зор. Соңдықтан баланың
бойында өзіндік психологиялық қасиеті, қабілеті болады.
Ұстаздың оқушыларға білім беруі, дидактикалық ойынды ұйымдастыруы
қабілеттің жемісі болып табылады.
Бүгінгі күннің талабына сай ұрпақ тәрбиесінің мазмұнын, әдіс-тәсілдерін,
дидактикалық ойындарды ұйымдастыру оны бір жүйеге келтіру мұғалімнің
алдына қойған мақсаттарының бірі.
Бастауыш сынып оқушыларын жан-жақты сауатты, білімді етіп тәрбилеуде
дидактикалық ойындар өз үлесін қоса алады. Мектеп өмірі-балаларға жаңа
әлемді ашып береді. Бұл тұрғыда бастауыш мектептің негізгі міндеттері -
баланың жеке басының қалыптасуын қамтамасыз ету, оқуға деген ынтасын,
іскерлігін, қабілетін, зейінін қалыптастыру.
Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды ұйымдастырудың танымдық және
тәрбиелік мәні зор. Оқыту барысының нәтижелі болуы мұғалімнің шеберлігіне,
іс-тәжірибесіне де байланысты болады. Оқыту процесінде әдіс-тәсіл оқытушы
мен оқушы арасындағы жұмыс түрлеріне байланысты болып келеді. Мектептегі
оқыту процесі оқыту әдістері арқылы жүзеге асады.
Бастауыш сыныпта қазақ тілі пәнін оқытуда практикалық, өзіндік жұмыс,
зерттеу әдістері ерекше орын алады.
Бастауыш сынып мұғалімдері жеке пәндерді оқыту барысында академик
Ю.Н.Бабанский өзінің "оку-тәрбиесін оптималдандыру" деген еңбегіңде
әдістерді үш топқа бөлген.
1.Оқушылардың ой-таным қызметін ұйымдастыру әдістері;
2.Оқушылардың оқу-таным қызметін көтермелеу әдістері;
3.Оқу-таным қызметінің тиімділігін бақылау әдістері
Әр топ бірнеше оқыту әдістерінен тұрады. Мысалы: 1 топқа оқыту
әдістеріне мыналар жатады:
1.Сөздік (әңгіме, пікірлесу)
2.Көрнекілік (суреттеу, мүсіндеу, портрет)
3.Практикалық (өздігінен орындалатын жұмыстар) Әр топтағы
әдістемелердің өз ерекшелігі бар.
Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды пайдалану барсыңда да осы
әдістерді қолдануға болады.
Мысалы: зерттеу әдісі: мүнда мұғалімнің берілген білімінің ғылымилығын
арттыру, қосымша материалдармен байыту, толықтыру, өз бетімен проблема
шештіру.
Оқушыларға өздігінен проблема шештіру, олрды ойлануға ізденуге
ұмтылдырады.
Қазақ тілі пәнін оқыту барысында дидактикалық ойындарды қолдануда оқыған
материалдардың мазмұнына, сипатына, мәніне көңіл бөлу қажет. Ол үшін
бастауыш сынып оқушылары мәтінді дұрыс түсіну үшін мынандай жұмыстар
жүргізуге болады.
1. Материалдың мазмүнын қабылдауға психологиясын дайындау.
2. Материалдың (мәтіннің) мазмұнына байланысты сөздік
жұмыстарын жүргізу
3.Мәтінді, шығарманы оқып түсіну
4.Мәтіннің жоспарын түзу
5.Әңгіме немесе мәтіннің мазмұнын айту
6.Мәтіннің мазмұны бойынша дидактикалық ойынды орындау шығармашылық
қабылеттері.
Бастауыш сыныпта қзақ тілі пәнін оқыту барысында жаңа сабақты түсіндіру
шығарма, мәтінді таныстырады, сол кезде окушыларды психологиялық дайындау
қажет. Себебі шығарманы оқыған кезде оқушыға елес туады. Оқылатын әңгіменің
мазмұнына қызығу, түсініксіз сөздерді түсіндіру арқылы істелінетін жұмыстың
барысына түсінік беріледі.
Бастауыш сыныпта қазақ тілі пәнін оқыту барысында дидактикалық ойындарды
орындаудың нәтижесінде оқушылардың дербестігі, дағдысы, өзіндік жұмысты
орындау қабілеті артады. Оқушының үйдегі жұмысын сабақтағы тапсырма
жалғастырып, толықтырып отырғанда ғана, оқушылардың алған білімдері терең
тиянақты қалыптасады.
Оқушының үйдегі орындалатын өзіндік жұмысының тәрбиелік мәні бар:
а) тапсырманы күнделікті өздігінен орындауды еңбекқорлыққа, ой
еңбегімен айналысуға баулиды.
ә) ой еңбегімен шүғылдануға, тапсырманы тиянақты орындауға үйретеді.
б) дидактикалық материалды орындауда өзіндік жұмыстың маңызы
в) үйге берілген тапсырмалар өмірмен, іс-тәжірибемен
байланысуы;
г) баланың қызығуы, қабілетінің орнауы;
д) берілген тапсырмалар шығармашылық сипатта болуы;
ж) баланың жас ерекшелігін ескере отырып ұйымдастыру;
з) тапсырманы толық, аяғына дейін орындауға баулу;
и) дидактикалық ойындарды пайдалануда окушылардың өзін-өзі қадағалау.
Оқыту процесінде дидактикалық ойындарды қолдану өз алдына дербес
практикалық буын болып табылады.
Оқушылардың рухани дүниесін ізгілендіруде, рухани жағынан
дамытуда дидактикалық ойындарды кеңінен қолдану мол мүмкіндік береді.
Себебі, дидактикалық ойындарды ойнау барысында оқушылар өздерін еркін
сезінеді, өз ойларын қысылып қымтырылмай жеткізеді. Мұның өзі оқушылардың
жеке тұлғалық қасиеттерінің дамуына, рухани жан дүниесінің толысып
жетілуіне зор ықпал етеді.
Оқушы тұлғасының дамуына айтарлықтай ықпал жасауды дәстүрлі мектеп
іргесінде іске асыру – қазіргі кездегі білім беру жүйесінің дамуындағы
елеулі бағыт. Яғни, мемлекеттік білім беру стандарты бойынша, базистік оқу
жоспарына негізделген, сыныпты-сабақты ұстанымын сақтайтын, бірақ үнемі
өзгерістегі, заманға қарай икемделудегі білім жүйесі және психологиялық-
педагогикалық жетістіктерге ашық мектеп болуы керек.
Оқушы тұлғасының дамуына масималды себептер болу үшін дамыта оқыту
идеясы бойынша ұстанымдар жүйесі қалыптасқан. Соның ішінен сабақ беруде
басшылыққа алып, қолдануға ыңғайлысын келтіре кетейік.
1. Оқыту үрдісінде танып – білу арналған материалға және оны игеру уәжіне
оқушының қызығуын тудыру.
2. Мұғалім білім беру мазмұнын өңдеп жоспарлағанда оқыту үрдісін оқушы
есептің шешуін табу, не басқа оқу мәсілесін шешу барысында өзінің өзекті
даму аймағына сүйенетіндей етіп, ал нәтижесін оның жақын даму аймағына
әкелетіндей етіп жасау керек. Басқаша айтқанда , оқыту үрдісі оқушының
өзіне берілген есепті шешу барысында оны шешуге қабілеті, білімі
жеткендіктен оны ұжымдық талқылап, ойланып, гипотеза ұсынып, оны
тексеруіне, қосымша әдебиеттермен жұмыс істеуіне негізделуі қажет.
3. Оқушының тиімді даму жолдарын ашу үшін олардың әрқайсысының жеңістік
жағдаятын алдын-ала ескеру қажеттігі туады, яғни оларға өз күштерімен
шығара алатын есептер мен атқара алатын оқу тапсырмаларын беру керек.
Сонда бала өзін жеңімпаз, қиын шыңды басып өтуші, меншікті жеңісті
иеленуші ретінде сезінеді.
4. Жұмысты тексеруде баға оқушының жеткен нәтижесіне емес, оның еңбегінің
мөлшеріне сәйкес қойылуы керек.
5. Сырттағы білімді іштегі білімге алмастыруға арналған іс-әрекеттер
тізбектерін алдын-ала болжау қажет. Бұл нәтижеге топтық талдау,
пікірталастар және т.б. жеткізеді.
6. Дамыта оқыту үрдісінде білім дайын берілмеуі тисі, оқушы білім тереңіне
қарқынды ой еңбегін қажет ететін тапсырманы орындау арқасында өзі жетуі
керек.
Дамыта оқыту идеясы бойынша оқушыға оқу мақсаттарын қоюда, шешуде
ешқандай дайын берілмейді. Мақсатты шешу іштей талқылау, сосын жинақтай
арқылы жүзеге асады. Мұғалім - сабақ үдрісін ұйымдастырушы, бағыттаушы
адам ретінде. Шешім табылған кезде әркім оның дұрыстығын өзінше дәлелдей
білуге үйретіледі. Әр оқушы өз ойын білдіріп, пікір айтуға мүмкіндік
беріледі, жауаптар тыңдалады. Әрине жауаптар барлық жағдайда дұрыс бола
бермес. Дегенмен, әр бала жасаған еңбегінің нәтижесін бөлісіп, дәлелдеуге
талпыныс жасайды, жеке тәжірибесін қорытындылауға үйренеді.
Осындай негізгі құылған іс-әрекеттер бір-бірімен тығыз байланысты.
Қәжеттілікті анықтау, оның мотивін шығару, мақсат қою, мақсатқа жету
жолдарын ашу, мақсатқа жету үрдісі, нәтижесін шығару.
1.2 Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындардың түрлері мен маңызы
Бүгінгі таңда қоғамымыздың даму бағытында жан-жақты дамыған, сауатты,
саналы азамат тәрбиелеу мәселесі жүктеліп отыр. Мұндай мәселенің, мақсаттың
баянды болуы оқу-ағарту жүйесінің үлесіне түсетінін ескерсек, білім негізгі
бастауыштан басталғандықтан, жас жеткіншектердің білімді, білікті болуында
ойынның алатын орны ерекше. Ойын арқылы оқушыны білім алуға, оқуға
қызықтыра отырып, тұлғаны дамуын қалыптастыруға болады. Мазмұны бойынша
барлық дидактикалық ойындар оқушылардың ақыл-ой белсенділігін
қалыптастырудың маңызды құралы бола отырып, олардың бағдарлама материалының
негізгі тақырыптары бойынша алған білімдерін тереңдете түсуді, әрі
пысықтауды көздейді. Бұл ойындар балалардың сабақ үстіндегі жұмысын
түрлендіре түседі, олардың пәнге белсенділігін аялап, ынта-ықылас қоюына
баулиды және оқушылардың зейінінің, ойлау, зерде үрділерін дамытады. Өмір
тәжірибесін бір жүйеге келтіруге үйретіп, нерв жүйесін демалдырады. Міне,
сондықтан да ойын оқу-әрекетінде жетекші рөл атқарады.
Мұның барлығы дидактикалық ойындарды бастауыш сынып оқушыларының оқу
іс-әрекетінде белгілі бір жүйемен пайдалану қажеттілігін дәлелдейді.
Педагогикада ойын әрекетінің оқу үрдісінде алатын орны туралы
зерттеліп жүрген еңбектер аз емес. Себебі, ойын-оқу, еңбек іс-әрекеттерімен
бірге адамның өмір сүруінің маңызды бір түрі. Оны мынадай кесте арқылы
суреттесек те болады.
Ойын ұғымына түсініктеме берсек – бұл адамның мінез-құлқын өзі
басқарумен анықталатын қоғамдық тәжірибені қалыптастыруға арналған
жағдаяттар негізіндегі іс-әрекеттің бір түрі. Адамзат тәжірибесінде ойын
әрекеті мынадай қызметтерді атқарады:
- ойын – сауық:
- коммуникативтік немесе қарым-қатынастық;
- дидактикалық (ойын барысында өзін-өзі тану);
- коррекциялық (өзін - өзі түзету);
- әлеуметтендіру;
Әлде де болса ойынның адамның дамуына, қалыптасуына, тәрбиесіне
байланысты функциялары анықталуда. Ойын - адамның өмір танымының алғашқы
қадамы. Сондықтан ойын арқылы балалар өмірден көптеген мәліметтер алып,
білімін жетілдіреді. Ойын-бір қарағанда қарапайым құбылыс не әрекет
іспетті. Ол міндетті түрде ұжымдық әрекет. Ойынның ережелері ойнаушылардың
қисынды ой қабілетінің дамуы, бір-біріне деген сыйластық қажеттіліктерімен
санасуы, әр ойыншының жеке әрекеттерінен туындайды. Ойынның басты шарты
жеңіске жету болса, әр ойыншы өз қарсыласының мүмкіндігімен санасып, бір-
біріне деген сенімін арттырады. Ойын әсері арқылы бала өз қасиетін қалай
қанағаттандыра алатыны, қандай қабілеті бар екенін байқап көреді. Ойын –
баланың тапқырлығын, байқағыштығын, зейінділігін арттырумен қатар, ерік
сезім түрлерін де дамытады. Сабақты бірыңғай әдістерімен жүргізе беру
оқушыларды жалықтырары сөзсіз. Егер арасында ойын араласып келіп отырса,
оқушылар сабақ мазмұнына аса назар аударып, тез қабылдап, ұғып алады [31].
С.А.Шмаковтың анықтауы бойынша ойын:
- еркін дамытушы іс-әрекет, ол әрекет белгілі бір нәтиже үшін емес,
баланың қанағаттануына байланысты.
- әрекеттің эмоционалды жағынан көтеріңкі болуы, яғни жарыстық орын
алуы.
- ойынның мазмұнын сипаттайтын қағидалар.
Жоғарыда аталған белгілерге байланысты ойынның бастауыш сынып
оқушыларының білімін берік меңгеруіне тигізетін әсерін анықтау үшін біздер
мына сұрақтарға жауап ізделік. Бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетін
ұйымдастыруда ойынның құрылымы қандай болмақ?
Оқушылардың белсенділігін арттыру үшін ойынды қалай пайдалану керек?
Ойынды бастауыш сынып оқушыларының жас және психологиялық ерекшеліктеріне
сәйкес қалай қолдану қажет?
Бастауыш сынып оқушыларының психикасының дамуына ойын әрекеті шешуші
рөл атқаратындығы туралы белгілі ғалымдар өз еңбектерінде айтып кеткен
[32].
- Оқу білім алу мен білік, дағдыны қалыптастырса, қарым-қатынас – бұл
балалардың бірін-бірі дұрыс қабылдап, сонымен қатар жаңалық алмасуын
арттырады. Ойын – пәндік әрекеттерді жетілдіріп, бірлесіп жұмыс жасай
білуге дағдыландырады. Ал еңбек – қолдың қозғалысын жақсартып, практикалық
кеңістік және көрнекі ойлауын жетілдіреді. Балалардың бұндай әрекеттерге
белсене қатысуы олардың психикалық дамуын арттырады деп түсіндірген.
Ойын – баланың өз ісі. Егер баланың ойынына қатысқың келсе, өзің бала
болып қатыс. Балалар сенің ересек адам екеніңді сезбейтін дәрежеде болсын
– деген Мағжан Жұмабаевтың тұжырымы баланың ойын іс-әрекеті туралы көп
ойларды аңғартады [33]. Адамның жан дүниесінің дамып жетілуі, әлеуметтік
өмірге бейімделіп, тіршілік ету, әртүрлі іс-әрекеттермен шұғылдану
барысында қалыптасады. Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың психикалық
даму үрдісінде ойын әрекетінің тағылымдық және тәрбиелік маңызы зор. Ойын
әрекетінде баланың денесі мен ақыл-ойы дамып, өзін қоршаған ортаның заттары
мен құбылыстарын танып біледі. Тәлім – тәрбие ғылымы мен адамның жан
дүниесінің сырын зерттейтін психология пәні ойын әрекетін адамның
эволюциялық даму үрдісінің белгілі бір кездегі тіршілік қажеттілігі ретінде
қарастырады. Осы бағытта адамның ойын әрекеті әлеуметтік өмірдің негізгі
бір құрамды бөлігі және баланың үлкендердің өмірін бейнелеуі, айналадағы
ортаны тану жолы екендігін көрсетеді.
Ойын әрекетінің бала психикасының дамуында шешуші қызмет
атқаратындығын ұлы ғұламалар Ж.Аймауытов, Т.Тәжібаев, М.Жұмабаев,
С.Торайғыров өз еңбектерінде оларға ғылыми тұрғыда баға берген.
Т.Тәжібаев өз зерттеулерінде ұзақ жылдар бойы қалыптасқан ұлттық
ойындар мен түрлерінің кейбір ерекшеліктерін ескілікті салт-дәстүрлерді
білдіреді деген қате көзқарасты орында сынай отырып, олардың тәлім-
тәрбиедегі, денесін шынықтыру мен ақыл-ой жетілуінің әсеріне тоқталады.
Ойын тек көңіл көтеру, көңілін шаттандыру өміріне байланысты тәрбиелік
мағынасы зор жеке адамның, баланың дамып жетілуіне, қалыптасуына әсер етуші
факторлардың бірі болған. Бала ойындарының мазмұны байып, түрі өзгеріп
отырады. Ата-ана баланың ойлау, қиялдау, армандау сана-сезімдік
қабілеттерін қалыптастыру үшін, халық ауыз әдебиетінің жырларын айтып
тәрбиелеген [28].
Төзімділік, шыдамдылық пен ұстамдылық өзін-өзі тежеу сияқты
қасиеттердің қажеттілігін бастауыш мектеп жасындағы оқушы ойын барысында
сезінеді. Ойын баланың жаy серігі іспеттес. Қай бала болсын ойынмен өседі.
Мұғалім балаларды ойынға өз қызығушылығымен, ынтасымен қамтамасыз ету
керек. Сонда ғана ойын мақсатына жетіп, тәрбиелік мәні арта түседі. Баланың
әдепті, көрегенді, қарапайым, қайырымды болып өсуі қоршаған ортасына,
үлкендерге тыс уақытта ойнаған ойынның тәрбиелік мәніне де байланысты
болады. Ойын барысында баланың бойында қайырымдылық қасиетті сіңіре
білуіміз керек. Ол үшін баланың айналасына қолайлы жағдайлар жасауымыз
керек.
А) бала ұстаған заттың өз орынды және гигиеналық талапқа сай болуы тиіс;
Ә) баланың талабының қанағаттануы қажет;
Б) мұғалімнің жеке басының үлгі-өнегесі, мәдениеттілігі, байсалдылығы,
мейірімділігі т.б. қасиеттері бала үшін аса маңызды;
В) балалар өмірінің бағдарламалық талапқа сай дұрыс ұйымдастырылуы;
Мұғалім оқушылардың ойынға белсенділігін үнемі арттырып отыруы тиіс.
А.С.Макаренконың айтуынша, ойын үстінде баланың физикалық, психологиялық
қасиеттерінің сапалары да өзгеріп отырады. Ойын баланың сабаққа ынтасын
аудартуға, көңіл қойғызуға, сондай-ақ қабылдауын жеңілдетуге, білімді толық
игеруіне көмектеседі [33].
Ойынның қалыптасуы "құпиясын" ашуға сан жүздеген жылдар бойы әртүрлі
ғылыми бағытта ғалымдар қалам тартқан. Оның шығуы туралы айтылған ой-
пікірлер көптеп кездеседі.
Пікірлердің біріне сүйенсек, ойын адамдардың бос уақытынан туған
нәрсе және олардың әлеуметтік-мәдени мәселелеріне байланысты.
Ежелгі дәуірде ойындар қоғамдық өмірдің өзегі болған және оның саяси-діни
маңызы негізге алынған. Ежелгі гректер, ойыншылдары құдайлар жақтаған
деп санаған, сондықтан Ф.Шиллер ежелгі ойындар құдіретті, адамның кез
келген жетістігінің идеалы бола алады деп есептеген. Ежелгі Қытайда
мерекелік ойындардың ашылуын император ашып берген және өзі де ойындарға
қатысып отырған.
Әлемдік педагогикада ойын ойыншылар арасындағы кез-келген сайыс немесе
жарыс түрі деп қарастырылды. Мұнда іс-әрекет белгілі ережелермен
шектеледі және жетістікке жету көзделеді (ұрыс, жеңіс, жүлде).
Бәрінен де бұрын ойын оқыту, қатынас құралы және өмір тәжірибесін
жинақтаудағы күрделі әлеуметтік-мәдени феномен болып табылады.
Ойындағы қиындық оның түрлерінің әртүрлілігімен, қарсыластардың қатысу
әдісімен, ойынның жүргізілуімен анықталады. Ойын-оқытудың таптырмайтын
элементі.
Ойын процесінде:
- жүргізудің ережелері меңгеріледі;
- әртүрлі үлгідегі экономикалык және әлеуметтік институттардың,
фирмалардың, мекемелердің, ұжымдардың, топтардың мүмкіндіктері
қарастырылады;
- ойындағы белгілі бір мақсатқа жету үшін оған қатысушылар бірлескен
ұжымдық іс-әрекет жасауға дағдыланады. Оқушының жеке мінез -құлқы
қалыптасады;
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды пайдаланудың теориялық
мәселелері
1.1 Оқу-тәрбие процесінде дидактикалық ойындарды пайдалануды психологиялық
- педагогикалық тұрғыдан негiздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындардың түрлері мен маңызы ... 19
II. Бастауыш сыныпта қазақ тілі пәнінде дидактикалық ойындарды қолданудың
әдістемесі
2.1 Дидактикалық ойындарды пайдаланудың ерекшеліктері мен
формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.2 Бастауыш сыныпта қазақ тілі пәнінің білім мазмұнын игеруде
дидактикалық ойындарды қолдану әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.3 Жеке өз іс-тәжірибиемнен сабақ жоспарларының
үлгілері ... ... ... ... ... 60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі: Жалпы бiлiм беретiн мектептi беру
мазмұнының тұжырымдамасында атап көрсетiлген мәселелердiң бiрi -
окушыларыдың бiлiм сапасын арттыру делiнген. Мектеп педагогикасының басты
проблемаларының қатарына олардың танымдық кызметiн қалыптастыру және
жетiлдiру мiндеттерi қойылған. Бастауыш мектеп жасындағы бала психикасының
дамуындағы негiзгi факторлардын бiрi - оның өзiндiк танымын кушейту болып
табылады. Аталған фактордың әрекеттiк және әдiстемелiк мазмұнын балалардың
психофизикалық дамуына белсендi әсер ету арқылы анықтау кажет[1]. Осындай
белсендi әрекетке ойын әрекетi жатады.
Ойын баланың психикасында сапалы өзгерістер туғызады. Балалардың
ересектермен бірлесіп өмір сүруге ұмтылысы бірлескен еңбек негізінде
қанағаттандырылмайтыны белгілі. Бұл қажеттілігін балалар ойын арқылы
өздеріне ересектер ролін алып, еңбектік өмірді ғана емес, сол сияқты
әлеуметтік қарым-қатынасты да нақтылап көрсетеді. Ойында ең алғаш баланың
дүниеге әсер етуді қажетсінуі қалыптасады және көрінеді, ойынның негізі,
жалпы мәні де осында [2].
Ойынның мәнін анықтайтын бірінші ереже, ойын мотивтерінің әртүрлі
бала үшін мәні зор күйініштерге негізделетіндігі болса, екінші ереже-ойын
әрекеті адам іс- рекетіне тән көптеген мотивтерді жүзеге асыруы болады.
Бала белгілі бір рольді ойнағанда, ол тек басқа бір тұлғаға айналып қана
қоймайды, өзін де байытады, ой-өрісін кеңейтеді, тереңдетеді. Оқыту
процесiнде ойын элементтерiн пайдалану сабақтың дидактикалық мiндеттерiн
күшейтедi, яғни оқыту әдiстерiнiң тиiмдiлiгiн арттырады. Сондықтан
дидактикалық ойындарды оқу-тәрбие процесiнде қолдану педагогикалық
процестiң кұрамдас бөлiгi болып табылады.
Педагогикада дидактикалық ойындарға былай анықтама беріледі:
дидактикалық ойындар дегеніміз - балаларға белгілі бір білім беріп,
іскерлік пен дағдыны қалыптастыру мақсатын көздейтін іс-әрекет. Ендеше, бұл
ойындар оқытуға арналған болып саналады.
Педагогика ғылымында ойын әрекетінің оқу үрдісінде алатын орны туралы
пікірлер айтылып зерттеліп жүрген еңбектер өте көп. Ал ертедегі ұлы
ойшылдар Ж.Ж.Руссо мен И.Г.Песталоции [3] ойын арқылы балаларды болашақ
өмірге бейімдеу керек деп түсіндірген. Ойынның теориясы мен маңыздылығы
туралы К.Д.Ушинский [4] мен П.Ф.Лесгафт, тәрбиеде және оқыту барысында
ойынның алатын орны ерекше екендігі туралы В.А.Сухомлинский [5], С.П.Шацкий
[6] және Н.К.Крупская [7] өз пікірлерін білдірген. Педагогикалық үрдісті
жетілдіруде ойынның алар орны жөнінде Қазақстандық ғалым Н.Құлжанова да
зерттеген.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасының жобасында жоғары білімді дамытудың негізгі үрдісі
мамандар даярлау сапасын арттыру, қарқынды ғылыми-зерттеу қызметімен
ықпалдастырылған инновациялық білімді дамыту, жоғары оқу орындары
зерттеулерінің әлеуметтік сала мен экономикалық қажеттіліктерімен тығыз
байланысты білім беру және технологияларды жетілдіру болып табылады деп
атап көрсетілгендей, қазіргі білім беру саласындағы басты мәселе:
әлеуметтік-педагогикалық ұйымдастыру тұрғысынан білім мазмұнына жаңалық
енгізудің тиімді болып қалыптасуына негіз қалау [8].
Мұғалім өмір бойы оқуы керек,ол оқуын, білім алуын тоқтатқан сәттен
бастап,оның бойында мұғалімдікте жойылады. Ойын бала үшін еліктеу, инстинкт
күнделікті негізгі іс-әрекет және өмірі деп дәлелденген. Н.Құлжанованың
айтуы бойынша ойынды әдептілік, тәрбиелік мақсатқа пайдалану-болашақ
өміріне түзу жол салу, үлкендерге еліктеу және өмірдің талаптарына сай
бейімдеу деп түсіндірген [9].
Себебі, ойын-оқу еңбек іс-әркеттері мен бірге адамның өмір сүруінің
маңызды бір түрі. Ойын баланың барлық қабілеттерінің дамуына, айналасындағы
дүние жайлы түсініктерінің кеңейуіне көмектеседі. Халқымыз ойындарға тек
балаларды алдандыру, ойнату әдісі деп қарамай, олардың мінез-құлқының
қалыптасу құралы деп ерекше бағалаған. Ойын балалардың негізгі іс-әрекеті
ретінде психалогиялық, анатомиялық- физиологиялық, педагогикалық маңызы
зор қызметтер атқарады. Ойын баланың даму құралы, таным көзі, білімділік,
тәрбиелік, дамытушылық мәнге ие бола отырып, адамның жеке тұлға ретінде
қалыптасуына ықпал етеді. Ойынды әр бір адам ойнап өседі, ойынды көп
онаған адамның дүние танымы кең, жаны таза, жүрегі нәзік, нағыз сезімтал
тұлға болмақ. Ал кей балалар ойында шынайы өмірде бейнелесе, кей балалар
ішкі сезімін білдіреді. Ойының дамуына және баланың ойынға араласуына әсер
ететін қызықты ойынның түрлері көп. Мысалы: қазақ халқының ұлттық
ойындары, бұл ойынның алғашқы танымы десек артық болмас.
Әр заманның өзіне тән экономикалық, саяси әлеуметтік және идеалогиялық
ерекшеліктері болатыны айқын. Сол сияқты, бүгінгі күннің ұрпақ тәрбиесіне
деген өз талабы, өз ерекшелігі бар.
Ойын әрекетінің философиялық негіздерін ғылыми тұрғыдан қарастырған
К.Гросс, Г.Спенсер, И.Хейзинга, И.Кант, Г.Гегель, В.Вундт, Ф.Шиллер,
Г.Бюллер, В.Фригер, Р.Ван Дер Коэй, Г.Мэйес, В.Демин, Н.Каган, К.Юсупов
т.б. ғалымдар ойын теориясын қалыптасуы мен дамуын ойын іс-әрекетінің
әлеуметтік жақтарын айқындап, оны бала қабілетімен оң әсер ететінін
анықтаған. Грек ойшылдары Гераклит ойынды Шексіз әлемге теңесе, Платон
өзінің Мемлекет еңбегінде жас өскінге өмірлік, қажетті іс-әрекеттерді
үйретуші құралға, өмірге, трагедияға, сезімге, жалпы ғарыштық әлемге
теңеген. Ұлы ақынымыз Абай: Асыр салып ойнамай, өсер бала болар ма?, -
деп бала үшін ойынның маңыздылығын айтып өткен [10].
Ойын дегеніміз - жаттығу, ол арқылы бала өмірге әзірленеді. Алғаш
мектеп табалдырығын аттап отырған балалардың ұжымын ұйымдастыруға сабаққа
деген белсенділігін арттыруға ойынды тәрбие құралы деп қарауға болады. Бала
мектепке дейінгі жасында түрлі ойындармен ойнап үлгерген. Сондықтан да ол
мектепте де ойнауға бейім тұрады. Бастауыш сынып мұғалімдерінің сабақ
барысында ойын технологияларын әлі де болса аз қолдануы, оқушылардың оқу
белсенділіктерін дамытуға бағытталған ғылыми-әдістемелік материалдардың
жетіспеуі мен қазіргі кезеңде бастауыш мектепке қойылып отырған мемлекеттік
талаптар арасындағы қарама - қайшылықтарды шешу үшін біз дипломдық жұмыстың
тақырыбын Бастауыш сыныпта қазақ тілі сабағында дидактикалық ойындарды
пайдалану деп алдық.
Қазіргі үздіксіз тасқындаған ақпарат тасқынынан оқушыларды ұлттық сана
сезімде, төл халқының өзіндік әдет-ғұрпын, мәдениеті мен әдебиетін
сыйлауға, құрметтеуге тәрбиелейтін деректерді оқыту үрдісіне енгізу әрбір
қазақ тілі мұғалімінің міндеті болуы шарт. Өйткені қазақ тілі сабақтарында
оқушыларды дидактикалық ойындар арқылы халық педагогикасының алтын
қазынасымен, кәусар бұлағымен сусындатуға болады.
Сондықтан қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы меңгерту
барысында шәкірттердің санасына ұлттық рухты сіңіру, өз халқының өткеніне
мақтанышпен қарау сезімдерін ояту керек. Бұл оқушылардың жеке тұлғалық
қасиеттерінің жетілуіне негіз бола алады.
Оқушылардың рухани дүниесін ізгілендіруде, рухани жағынан дамытуда
дидактикалық ойындарды кеңінен қолдану мол мүмкіндік береді.
Себебі, дидактикалық ойындарды ойнау барысында оқушылар өздерін еркін
сезінеді, өз ойларын қысылып қымтырылмай жеткізеді. Мұның өзі оқушылардың
жеке тұлғалық қасиеттерінің дамуына, рухани жан дүниесінің толысып
жетілуіне зор ықпал етеді.
Демек, қазақ тілі сабағында дидактикалық ойындарды тиімді қолдана
білсек, оқушылардың рухани дүниесін ізгілендіруде, жеке тұлғалық
қасиеттерін қалыптастыруға жол ашамыз. Ал, ойындар кезінде оқушылар өздерін
еркін сезініп, ұжымды сыйлауға, өз ой пікірін дәлелдеуге үйренеді.
Ұлттық педагогика негіздерімен оқушыларды оқыту арқылы олардың өз халқын
сыйлауға, туған тілін құрметтеуге үйренеді. Бұл оқушылар бойына бір-бірімен
қарым-қатынас кезінде өзара кішіпейілділікпен қарауды, әдеп сақтауды,
сыпайы сыйласуды қалыптастырады және соның нәтижесінде балалардың тіл
мәдениеті жетіледі.
Бұл қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы меңгертудің басты
педагогикалық талаптары ғана. Ал оны жүзеге асыру үшін мұғалім әдістемелік
жағынан шебер қазақ тілінің тілдік құрылысын жете меңгерген, әдеби тілде өз
ойын анық, түсінікті жеткізе алатын болмағы ләзім.
Бүгінгі танда ҚР-ң қоғамдық өмірінде жүріп жатқан демократиялық
өзгерістерге байланысты белгілі әлеуметтік шарттарды ескере отырып, білім
беру жүйесіне қойылып отырған талаптар күшеюде.
Сол талаптардың бірі-бастауыш сыныптарда пәндерді оқыту барысында
дидактикалық ойындарды қолдану, оның алатын орны.
Білім-дүниетанудың кәусар бұлағы өйткені, дүниетануды бастауыш сыныпта
оқытудың барысында дидактикалық ойындар арқылы да қалыптастыруға болады.
Оқушылардың танымдық әрекеттерінің түрлерін бірқатар
психологтар мен педагогтардың еңбектерінде МА.Данилов [11],
И.Я.Лернер [12], Л.В.Занков [13], М.М.Махмудов [14], А.Н.Леонтьев
[15], П.Я.Гальперин [16] дидактикалық ойынның бала өміріндегі маңыздарын
атап өтті.
Оқушылардың дидактикалық ойын әрекетін арттыруда проблемалық оқытудың
атқаратын ролінің ерекше екендігін оны ұйымдастыру әдістері окушылардың
ойлау процесі мен ізденушілік әрекетінің дамуына елеулі әсерін тигізетініне
қазақтың белгілі дидактиктері И.Нұғыманов, Т.Сабыров[17] т.б. өз
еңбектерінде дәлелдеген.
Бастауыш сыныпта жас өспірім окушылардың оқуға деген ынтасын
жетілдірудегі ойлау қабілеттерін, арттыруда дидактикалық ойындардың ролі
зор.
Қазіргі заман ағымына орай балаларға қазақ тілі сабағында экономикалық,
эстетикалық, білім берумен дидактикалық ойындарды байланыстыру мұғалімнің
негізгі міндеті болып отыр.
Сондықтан бастауыш сыныпта қазақ тілі пәнін оқыту барысында оқушылардың
оқуға қабілетін, талғамын, іскерлігін арттыру мақсатымен дидактикалық
ойындар негізгі роль атқаруда.
Дидактикадық ойындар - оқушылардың танымдық қызығушылығын өрістетудегі
маңызды бұлақ болып табылады.
Бұл мәселенің мектеп өмірінде маңыздылығын, қажеттілігін А.В.Усова[18],
Ж.Аймауытов [19], М.Жұмабаев [20], А.Байтұрсынов [21], Т.Сабыров [17],
Ж.Қоянбаевтар [22] өз еңбектерінде ерекше мән берді.
Ойын арқылы баланың көзқарасы болашаққа деген түсінігі қалыптасады.
Дидактикалық ойын оқушының ой-өрісін, қиял, сезімін дамытып, сөйлеу тілінің
жетілуін қалыптастырады.
Бастауыш. сынып оқушыларын оқыту процесінде тәрбиелеу үшін олардың
ойынына дұрыс көзқарас, басшылық жасау қажет.
Осыдан бастауыш сыныптарда қазақ тілі пәнін оқыту процесінде
дидактикалық ойындарды пайдалану жолдарын қарастыру қажеттілігі туындап,
оны пайдалану жолдары көзделуде.
Тәуелсіз еліміздің білім беру жүйесінде болып жатқан оң
өзгерістер қоғамның жас ұрпақ тәрбиесі үшін жауапкершілігі терең сезіліп
отырған бүгінгі таңда оқу тәрбие процесінің тиімділігін арттыру бағытында
барлық мүмкіндіктер мен ресурстарды пайдалануды көздейді. Дегенмен, оқу-
тәрбие процесінде барлық ресурстар толық қолданыс таппай келеді. Тәрбиенің
осындай сирек қолданатын құралдарының бірі – ойын.
Сондықган тақырыптың өзектілігі, қажеттілігі жұмыстың зерттеу мақсаты
мен міндеттерін айқындайды.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш мектепте қазақ тілі сабақтарыңда
дидактикалық ойындарды пайдаланудың әдістерін, ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеудің міңдеттері:
1. Бастауыш сынып оқушыларына қазақ тілі пәнін оқытуда дидакгикалық
ойындарды қолданудағы оқытудың ғылыми-әдістемелік, педагогикалық,
психологиялық әдебиеттерді талдау, мазмұнын, мәнін ашу.
2. Оқушылардың өмірге, қоғамға көзқарасының қалыптасуының негізі-оның
дүиетанымы жайлы ойындар, дидактикалық ойындарды сабақта жүзеге асыру
жолдарын анықтау.
Зерттеу объектісі: Бастауыш сыныпта қазақ тілі пәні сабақтарындағы
дидактикалық ойындар
Зерттеу пәні: Бастауыш сынып қазақ тілі пәні.
Зерттеу әдістері: Теориялық, ғылыми-әдістемелік әдебиеттер мен жаңашыл
педагогтардың тәжірибелері және баспасөзде жарық көрген ғылыми еңбектерді
жинақтау, сұрыптау, талдау әдісін қолдану, дидактикалық ойын түрлерін
ұсынып, оның нәтижесін көрсету т.б.
Дипломдық жұмыс кіріспе, екі бөлім, қорытынды және пайдаланған
әдебиеттер тізімінен.
1. Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды пайдаланудың теориялық
мәселелері
1.1 Оқу-тәрбие процесінде дидактикалық ойындарды пайдалануды
психологиялық - педагогикалық тұрғыдан негiздеу
Оқыту мен тәрбие құралы болып табылатын ойынның көп ғасырлық
тарихына үңілсек, ол туралы алғашқы пікірлер ежелгі грек философтары Платон
мен Аристотель еңбектерінен бастау алатынын көруге болады. Бұл еңбектерден
дидактикалық ойындар бұрын оқыту процесінде белгілі бір жүйесіз
пайдаланылғанын байқаймыз.
Балаларды оқыту мен тәрбиелеуде дидактикалық ойындардың маңызды роль
атқаратынын Я.А.Коменский, Д.Ж.Локк, Ж.Ж.Руссо өз еңбектерінде ерекше атап
өтті.
Я.А.Коменский (1592-1670) ойынды баланың қозғалуына табиғи қажеттілік
ретінде қарастырды. Ол балаларға ойнау үшін көмектесіп отыру қажеттігін,
олардың іс-әрекетін бақылау керектігін ерекше атап көрсетті: Бала неғұрлым
көп әрекет етсе, жүгірсе, жұмыс істесе, соғұрлым ол жақсы ұйықтайды, жақсы
тамақтанады, тез өседі, денсаулығы мықты болып, дене ой дамуы жақсы жүреді;
бірақ ол үшін баланы үнемі қорғап отыру қажет.
Я.А.Коменский ойынның еңбекпен байланысы жөніндегі күрделі
педагогикалық проблеманы шешуге тырысты, сондықтанда оның көзқарастары
бүгінгі күнде де өз мәнін жойған жоқ. Ол ойынды біз баланың рухани және
дене дамуы қозғалысынан көреміз, сондықтан оларды саналы түрде пайда
келтіретіндей етіп, жүргізуіміз қажет, - деп атап көрсетті.
Дж.Локк балалардың еркіндікке, бостандыққа ынталы келетіндігімен
санасуды талап етті. Бұл мәселеде ол кейін Ж.Ж.Руссо дамытқан еркіндік
тәрбие ұғымының негізін сала бастады.
Оқытудың әдістері мен құралдары жөнінде мәселелерді қарастырған да
Дж.Локк та, Ж.Ж.Руссо да ең бірінші орынға баланың ойлануын тәрбиелеуді
ойын арқылы жүзеге асыруды қойды.
Неміс педагогикасының көрнекті өкілі Ф.Фребель дидактикалық
ойындардың негізін салушы болып есептелінеді, ол қимыл-қозғалыс
ойындарының, құрылыс дағдыларымен еңбек ету қабілеттерін дамытуға
бағытталған дидактикалық жаттығулардың жүйесін жасады. Бірақ Ф.Фребель
ойындарының мазмұны баланың ой-өрісі мен қиялын дамытуды шектеді.
Жастардың болашаққа деген бағыт бағдары отбасында, мектеп қабырғасында,
жалпы еңбек, қоғамдық деңгейде алсақ, бүкіл қоршаған дүниенің әр саласының
көзқарасқа тигізетін әсері, беретін білімі, тәрбиеге ықпалы әртүрлі.
Мемлекетіміз осының бәрін ескеріп білім беру жүйесін дамытуға, оның
дүниежүзілік деңгейге көтерілуіне аса мән беруде. Білім беру, тәрбиелеу
және балалардың ой-өрісі қабілетінің дамуы бұл сабақтың алға қояр мақсаты
болып табылады.
Өмір сүру үшін білімді меңгерудің маңызды екендігі жайлы ғұлама
бабаларымыз Әл-Фараби, Қ.А.Ясауи [23]. М.Х.Дулати [17]. Ж.Баласағұн [17]
тамаша өсиеттер қалдырған.
Ж.Аймауытұлы [17], М.Жұмабаев , Ш.Құдайбердіұлы, С.Торайғыров,
Т.Тәжібаев т.б. ал ертедегі ұлы ойшылдар Ж.Ж.Руссо, И.Г.Пестолоции, ойын
арқылы балаларды болашақ өмірге бейімдеу керек деп түсіндірген.
Бастауыш сынып оқушыларының негізгі әрекеті – оқу, қарым-қатынас ойын
және еңбек болса, бұлардың әрқайсысы негізгі функцияларды атқарып, баланы
дамытады.
Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет мәртебесіне ие болуы,
қазақ тілінің мемлекеттік тіл кұқығына көтерілуі, Білім туралы, Жастар
саясаты туралы зандардың қабылдануы келешек ұрпақ тәрибесіне үлкен
жауапкершілікпен қарауды көздейді.
Бүгінгі күн талабына орай тәрбиенің мазмұнын, мақсатын, қағидаларын,
міндеттерін қайта қарастырып, түбегейлі өзгертуде дидактикалық ойындарды
пайдаланудың маңызы зор.
Ойындардың маңызы баяғы заманнан бері жойылған жоқ. Ойындар ойлау
қабілетін, логиканы т.б. дамытады. Ойындар әсіресе кішкентай балалардың
дамуына көп көмек көрсетеді.
Алғашқы ойындар біздің заманымызға дейінгі мыңдаған жылдар
бұрын пайда болған. Ол ойындар өте қарапайым болған. Бірақ сол кезеңде
Үндістан жерінде өте қызық, әрі күрделі шахмат ойыны пайда болады. Аңыз
бойынша бұл ойынды шах бұйрығы бойынша шах сарайының бір ғалымы ойлап
тапқан екен. Шахқа ойынның ұнағаны сонша, ол өзінің көмекшілеріне ғалымға
өзі қалаған сыйлықты тарту етіңдер деген екен. Ғалым сыйлық ретінде оған
шахмат тақтасындағы шаршылар санындай бидай дәнін беруін сұраған. Бірақ
бидай саны былай саналуы керек болды: Әрбір келесі шаршыға оның алдындағы
шаршының квадраты көбейтілуі қажет еді. Шах болса, бұл бір екі-үш қап бидай
болар, неге алтын сұрамаған деп таң қалып кетіп қалады. Ертеңгісін
көмекшілерін шақырып, ғалымға бидайын бергендігін сұрайды. Бірақ
көмекшілері әлі бидай санын санап бітпегенін айтады. Шах ашуланып, ғалымды
өзіне шақыртады. Ғалым шахқа егер ол өзінің бүкіл жеріне бидай егіп тастаса
да, тіпті бүкіл жер шарын бидай алқабына айналдырса да керек бидай санын
жинай алмайтынын айтады. Шах ғалымның даналығына риза болып, оны дұрыстап
марапаттауын бұйырады. Міне, аңыз бойынша шахмат ойынының тарихы осындай.
Қазіргі кезде, жиырма бірінші ғасырда көптеген өзінің маңызын
жоғалтты. Осы ғасыр ХХІ-ғасыр болғандықтан қазір компьютерлік ойындар
бірінші орынға шықты. Компьютерлік ойындар осы кезде көптеген миллиард
доллар айналымы бар IT-индустрияның бір тармағы. Әрбір жаңа шыққан ойын
бұрын шыққан ойындардан графикасы жағынан, сюжеті жағынан т.б жақсы болады.
Болашақта менің ойымша барлық ойындарды компьютерге көшіріп,
ойындардың тек электронды варианттары қалады. Бірақ шахмат ойының маңызы
жоғалмайды және ол болашақта да нағыз дарынды адамдардың ойыны болып
қалады.
Қоғамымыздың іргесін, білімін нығайту мақсатында ең алдымен сабақта
дидактикалық, ойындардың ерекшелігі мен тәрбиелік мәні бар оның негізгі
мақсаты - баланы ойлауға, ізденуге, шығармашылық жұмыспен айналысуға, өз
бетінше ізденуге баулу болып табылады.
Оның бүгінгі танда ұрпақ тәрбиесінде негізге алынуы-егеменді еліміздің
мүддесі, халқымыздың болашағы.
Қазіргі заман талаптарына сәйкес бастауыш мектеп білімінің дидактикалық
ойын түрлерін жаңа тұрғыда дамыту, жетілдіру - педагогика ғылымының кезекті
міндеті болып табылады.
Осыған орай бастауыш білімінің мазмұнын, білім беру жүйесіндегі орнын,
оқы-тәрбие процесінің ерекшелігін, оны дұрыс ұймыдастырудың негізгі
әдістерін, формаларын жетілдірудің жолдарын білу керек.
Оку-тәрбие процесінде дидактикалық ойынды қолдану барысында әр баланың
бойында жеке басының ерекшелігін есепке алуы тиіс.
Қазіргі үздіксіз тасқындаған ақпарат тасқынынан оқушыларды ұлттық
сана сезімде, төл халқының өзіндік әдет-ғұрпын, мәдениеті мен әдебиетін
сыйлауға, құрметтеуге тәрбиелейтін деректерді оқыту үрдісіне енгізу әрбір
қазақ тілі мұғалімінің міндеті болуы шарт. Өйткені қазақ тілі сабақтарында
оқушыларды дидактикалық ойындар арқылы халық педагогикасының алтын
қазынасымен, кәусар бұлағымен сусындатуға болады.
Сондықтан қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы меңгерту
барысында шәкірттердің санасына ұлттық рухты сіңіру, өз халқының өткеніне
мақтанышпен қарау сезімдерін ояту керек. Бұл оқушылардың жеке тұлғалық
қасиеттерінің жетілуіне негіз бола алады.
Сабақ барысында әр оқушының ұғымы, сезімі, түсінігі, қабылдауы, қабілеті
әр түрлі. Ең бастысы - әр оқушының жеке басын құрметтеу, оның адамдық
қасиетіне нұқсан келтірмеу.
Қазіргі ізгілендіру заманында әрбір баланың өз мүмкіндігін, қабілетін,
іскерлігін, ойлауын, дидактикалық ойын барысын да байқау қажет, сонда ғана
олардың білімге, ынтасы артып, еңбексүйгіштік білімге құштарлық қасиеттері
қалыптасады.
Мұғалім окушыларды дидактикалық ойынды ұйымдастырып, үйрету,
қалыптастыру үшін, ең алдымен олардың психологиялық ерекшеліктерін білуі
керек.
Балалар психологиясы психикалық дамудың негізгі компоненттерін
зерттейді. Психологияда дамудың мынандай ерекшелігі бар:
1. Кіші мектеп жасындағы баланың бойындағы психикалық процестер.
Олар мыналар: зейін, қабылдау, қиялдау, есте қалдыру, ойлау, сөйлеу,
сезімдер.
Осындай психикалық процестер кіші мектеп жасындағы баланың бойында
болуын, өзгеріп жетілуін қарастырады.
Бала мұндай ерекшелік пен іс-әрекетті қимыл жасау процесінде,
дидактикалық ойын барысында шешеді.
Сонымен бастауыш сынып оқушыларының психологиялық психикалық дамуды,
зандылықтарды, іс-әрекеттің дамуын, жеке басының қалыптасуын зерттейді.
Бастауыш сынып жасындағы балалардың психологиясын білу, оқыту, тәрбиелеу
практикасында жақсы байқауға болады.
Оқушының психикалық даму ерекшелігі-ойлауында, ақыл-ойында, ынтасында,
қабылдауында оқу-тәрбие процесі кезінде негізгі ерекшелік болып табылады.
2.Балалар психологиясы бастауыш сынып оқушыларының психикалық дамуын
зерттейді.
Бастауыш сынып оқушыларын зерттеудің негізгі әдістері мыналар:
1. Бақылау. 2.Эксперимент әдістері
Мұғалім оқушының дидактикалық ойын барысында мінез-құлқын табиғи
жағдайда мақсат қоя отырып зерттейді.
Мұғалімнің бақылау процесінде-зерттеуші оқушы мінез-құлқындағы сыртқы
белгілерді ғана қадағалайды.
Мысалы: Оқушының іс-әрекетін, сөйлеген сөздерін, мәнерлі қимылын.
Бұл жағдайда мұғалім бақылаудың екі түрін қолданғаны жөн.
1. Жаппай бақылау
2. Ішінара бақылау
Зерттеуші жаппай бақылауда - баланың мінез-құлқының көп жағын қамтып
жүреді.
Жаппай бақылау - окушының психикалық даму заңдылығын анықтау үшін
фактілер негізінде жүргізіледі.
Жаппай бақылау жүргізіп, оның нәтижесін жазған психологтар көптеп
саналады. Мысалы: А.Д.Павлова, Ж.Пиаже, В.Щтерн.
Ішінара бақылаудың жаппай бақылаудан айырмашылығы-оқушының мінез-
құлқының бір жағы немесе бір мезгілдегі мінез-құлқы алынады, зерттелінеді.
Мысалы: баланың ойын кезінде, тамақтануы кезінде т.б. Ч.Дарвин,
А.Н.Гвоздов сияқты мамандар өз ұлдарына ішнара бақылаулар жүргізіп арнайы
қорытынды бойынша бақылаулар жүргізген.
Көп жағдайда балаға эксперименттер мектепте, сабақ үстінде, ойын,
дидактикалық ойын барысында өткізіледі.
Бастауыш сынып окушылары өздерін қызықтыратын іс-әрекеттермен
айналысады. Іс-әрекеттің түрі оны атқаруға және жетілдіруге қажетті
қимылдарды психикалық сапаны игеруге көмектеседі.
Сабакта дидактикалық ойында қолдануда жаңа іс-әрекеттерді игеру оқушының
мүмкіндігін арттырады.
Дидактикалық ойын барысында оқушының қажеттіліктері мен құштарлығы
қабілеті, зейіні, ой-өрісі кеңейіп, өзінің психикалық дамуына үлес қосып
отырады.
Оқушы ойын барысында жаңа іс-әрекеттерді, материалды игеру барысында
үлкендердің басшылығымен, көмегімен игереді. Содан кейін өз түсінігі
бойынша ары қарай дамытуға, жалғастыруға, ойын ортаға салуға үйренеді.
Бастауыш сынып оқушылары сабақ барысында, сабақтан тыс уақытта іс-
әрекеттің барлығын түгел қамти алмайды.
Сондықтан да оқушының жас ерекшелігіне ескере отырып, қамқорлық жасап
дидактикалық ойындарды ретімен қолданудың дұрыс жолдарын қарастыру керек.
Бастауыш сынып окушыларының психикалық дамуы барысында пайда болған және
жаңа қасиеттер мен қызығушылыққа итермелейтін іс-әрекеттің жаңа түрлерін
игеруге бастайтын қайшылықтар техникалық дамудың күштері болып табылады.
Дидактикалық ойын барысында оқушылардың дербестігін арттыруда олардың
оқуға деген табыстары мен кемшіліктерін өздеріне дұрыс бағалауға үйретудің
маңызы зор.
Психолог, педагог мамандар өздерінің зерттеу жұмысында мынаны
дәлелдеген: бастауыш сынып окушылары сабақ барысында дидактикалық ойынды
мұғалімнің жетекшілігімен жүргізгенде ғана жақсы нәтиже бергенін дәлелдеді.
Бастауыш сынып оқушыларына тапсырмалар береді, мұғалім тапсырманың
дұрыстығын оқушылардың қаншалықты дұрыс түсініп, меңгергенін анықтайды.
Бастауыш сыныпта оқушылардың оқу әрекетінің жемісті болуы-оқу жұмысының
тәсілдерін меңгеруге байланысты.
Педагог-психолог мамандар оку жұмысының негізгі тәсілдерін екі топқа
бөлді:
І.Оқушының жалпы оқу жұмысын ұйымдастыруға байланысты
қолданылатын тәсілдер.
а) жоспарлау
ә) уақытты дұрыс пайдалану
б) оқу мен демалуды дұрыс ұйымдастыру
в) оқушы өз жұмысын бақылау
2. Оқушының оқуына тікелей байланысты қолданылатын тәсілдері
а) жаңа білімдерді игеру
ә) өздігінен білімді меңгеру
б) ойыңдарды қолдану білу.
Осы тәсілдердің ішіңде бастауыш сыныпта ерекше орын алатыны сабақта,
сабақтан тыс уақытта оқу материалымен жан-жақгы жұмыс істей білу және
дидактикалық ойындарды пайдалану болып табылады. Ол үшін мұғалім мына
тәсілдерді меңгеріп, оны оқушы бойында қалыптастыра білуі қажет.
1.Оқулықтағы материалдың мазмұнын талдау;
2.Ең негізгі мәселені айыра білу;
3.Салыстыру.
4.Топтастыру
5.Жүйелеу
6.Схемалар
Бастауыш сыныпта окушылардың мұңдай тәсілдерді меңгеруі оны жан-жақты
дамытады, оқуға деген көзқарасын өзгертеді.
Қазақ мектебі өз халқының болашағының негізін қалауы тиіс. Сондықтан
бастауыш мектептегі білім мазмұнында қазақтың, халықтық ұлттық
ерекшеліктері орын алуы тиіс.
Бастауыш мектептегі оқу процесін демократияландыру, ізгілендіру
принципін оқушылардың белсенділігін арттыру оқу-тәрбие бірілігінде ақыл-ой,
еңбек, эстетикалық бірлігін негіздей отырып дидактикалық ойындарды
пайдаланудың жоларын қарастыру қажет.
Оқыту ісі білім берумен қатар оқушылардың танымдық қабілеттерін,
логикалық ойлаудың дамытуға дидактикалық ойындарды пайдаланудың маңызы зор.
Бастауыш сыныпта білім берудің мақсатын айқындау үшін Ж.Аймауытовтың
мына сөздерін еске алған жөн: "Мектеп бітіріп шыққан бала бүкіл әлемге,
өзгенің және өзінің өміріне білім жүзімен ашылған саналы ақыл көзімен қарай
білсе, білімендірудің көздейтін түпкі мақсаты-ойындарды, соның ішіңде
дидактикалық ойыңдарды қолдану болып табылады". Мектепте осы бағытта
баланың келешекте жетілуіне, ойлауына негіз бола алады [29].
Білім беру - қоғамдық процесс, ол арқылы алдыңғы ұрпақтың әлеуметтік
маңызды тәрбиесі кейінгі ұрпакқа беріледі. Бастауыш сыныпта қазақ тілі
пәнін оқыту барысында дидактикалық ойындарды қолдануда оқушыларда қызығулар
туады. Оқушылардың білімін жетілдіруде дидактикалық ойындардың өзіндік
ерекшелігі бар. Ол үшін мұғалім мынандай міндеттерді білуі, оны орындауы
қажет.
1.Оқушылардың дидактикалық ойындардың мазмұнымен толық түсіну.
2. Дидактикалық ойындарды орында да мақсаты мен міндетін толық түсіну.
3..Дидактикалық ойындарды орындауда ептілік дағдының
қалыптасуын байқау.
Бастауыш сынып оқушылары дидактикалық ойындарды орындап шығуда мына
шарттарды білгені жөн.
1. Дидактикалық ойындардың мақсатын айқын түсінуі.
2. Дидактикалық ойындардың дұрыс орындалуы, оның нәтижесіне қызығуы.
З. Дидактикалық ойындарды қалауымен, қызығуымен нәтижелі орындауы.
Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды қолдануда мынадай талаптар
қойылады.
- жұмыстың көлемін, сапасын арттыруға көңіл бөлу;
-дидактикалық ойындардың түрлерін басқа дидактикалық материалдармен
ұштастыра білу;
- оқушының ойлау қабілетін, белсенділігін жүйелі түрде дамыту;
- дидактикалық материал мазмұнын күнделікті өмірден алу;
- дидактикалық ойындар табиғат пен қоғам дамуының зандылықтарын нақты
фактілер мен құбылыстарды өздері талдап, түсінуге үйрену;
- дидактикалық ойындар негізінде алған білімдерін іс жүзінде қолдана
білуге дағдыландыру;
- сабақ барысында дидактикалық ойындарды қолдану барысында еңбек ету
дағдысын қалыптастыру;
Енді осы шарттарға сүйене отырып дидактикалық ойындарды сабақта,
мұғалімнің жаңа материалды баяндауын талдауын және сабақта мүғалімнің
оқулықтан берілетін тапсырманы орындалуы кезінде қолдануға болады.
Оқушылар сабақ үстінде де, үйде де дидактикалық ойындарды мұғалімнің
немесе ересектермен бірге, басшылығымен ғана тиянақгы, нәтижелі орындай
алады. Сондықтан бастауыш сыныпта қазақ тілі пәнін оқыту барысында
дидактикалық ойындарды ұйымдастыруда білім нәрін себетін басты тұлға -
ұстаз.
Ұстаз білімді, тәжірибелі шебер болса ғана шәкірттері нағыз тіршіліктің
тынысын байқай алады.
Ұлы педагог В.А.Сухомминский оқушылардың өз бетінше орындайтын жұмысты
ұйымдастыруға да дидактикалық ойындардың рөліне ерекше мән берген. Ол былай
деді "Оқушылар кітапқа, ғылымға қызығып, өз еркімен, өз ықыласымен
журналдар, ғылыми-көпшілік әдебиеттерді оқитын болса, дидактикалық
ойындарды орындап шешуде еш қиналмай жақсы орындап шығады." Бастауыш
сыныпта қазақ тілі пәнін оқыту барысында дидактикалық ойындарды
пайдаланудың маңызы зор [30].
Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды қолдануда оның мазмұнына,
ұйымдастыру формасына қарай бірнеше топқа бөлуге болады.
1.ұлтық ойындар
2.дидактикалық ойындар
3.қимыл-қозғалыс, спорттық ойындар
Ойын-баланың қажетті әрекетінің бірі. Ойында бастауыш сынып окушыларының
табиғаты қажет етеді. Балалардың оқуы, еңбегі ойыннан басталады. Ойын
оқушылардың оқу әрекетін жандандырып, окуға деген ынтасын арттыратын
маңызды құрал. Бала өміріндегі ойынның маңызы туралы былай деп жазды: "Ойын
дегеніміз-орасан зор жарық терезе, осы терезе арқылы баланың рухани
дүниесіне қоршаған дүние туралы түсініктердің, ұғымдардың, ширақ тасқыны
келіп кұйылады. Ойын дегеніміз-бұл ынталылық пен құмарлықгың отын жағатын
ұшқын "
Бастауыш сыныпта ұлттық ойындар мен дидактикалық ойындардың сабақгарда
кеңінен қолданудың маңызы зор. Әсіресе өткен материалды пысыктау, қайталау
кездерінде ойынды қолдану пайдалы. Мысалы мұғалімдер
грамматикалық математикалық логико, домино ойындарын саяхат, почта,
санамақ, тоғыз құмалақ сиякты өзіндік ережесімен ойнау тәртібін біліп
ролдік сипатын сақтап, дұрыс ұйымдастыра білу қажет.
Мұғалім дидактикалық (материалды) ойындарды қолданған да әдістемелік
мәселелерге ерекше көңіл бөлу керек. Ең алдымен оқушыларды сабақ барысында
дидактикалық ойындарды қолдану түрлерін арттыру керек.
Сабақ барысында мына шарттарды орындап отыру көзделсе, онда дидактикалық
ойындарды пайдаланудың жолдары қалыптасады.
Бірінші шарт - сабақта дидактикалық ойындарды қолданудың тиімді жолдарын
қарастыру.
Екінші шарт - ұжымдық, топтық түрде дидактикалық ойындарды орындау.
Үшінші шарт - жеке оқушының өз бетінше дидактикалық ойындарды орындау
қабілеті қалыптастыру.
Бастауыш сынып оқушыларымен дидактикалық ойындарды қолдануда
мынандай ережелерді есте сақтау қажет.
1. Дидактикалық ойындарды қолдануда талаппен, ережені орындау қажет.
2.Дидактикалық ойынды пайдалануда дұрыс түсіндіруді қажет етеді.
З.Дидактикалық ойынды пайдаланып оны орындауда жүйемен, накты орындау
қажет.
4. Дидактикалық ойындарды орындау барысында мұғалімнен кеңес, ақыл
сұраудың пайдасы бар.
5. Дидактикалық ойынды пайдалану, орындау кезінде асықпай, ойланып
жұмыс жасау керек.
Ұстаз-ұрпақ тәрбиелеп өсіруші қоғам сенген өкіл. Ұстаздың қызметтің қыры
мен сыры мол, сан қилы және әр тарапты. Ол-әдіскер де, білімдар және өз
ісін жетік білетін маман.
Бастауыш сыныпта дидактикалық ойынды пайдаланудың маңызы ерекше.
Дидактикалық ойынды қолдануда қабілеттің рөлі зор. Соңдықтан баланың
бойында өзіндік психологиялық қасиеті, қабілеті болады.
Ұстаздың оқушыларға білім беруі, дидактикалық ойынды ұйымдастыруы
қабілеттің жемісі болып табылады.
Бүгінгі күннің талабына сай ұрпақ тәрбиесінің мазмұнын, әдіс-тәсілдерін,
дидактикалық ойындарды ұйымдастыру оны бір жүйеге келтіру мұғалімнің
алдына қойған мақсаттарының бірі.
Бастауыш сынып оқушыларын жан-жақты сауатты, білімді етіп тәрбилеуде
дидактикалық ойындар өз үлесін қоса алады. Мектеп өмірі-балаларға жаңа
әлемді ашып береді. Бұл тұрғыда бастауыш мектептің негізгі міндеттері -
баланың жеке басының қалыптасуын қамтамасыз ету, оқуға деген ынтасын,
іскерлігін, қабілетін, зейінін қалыптастыру.
Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды ұйымдастырудың танымдық және
тәрбиелік мәні зор. Оқыту барысының нәтижелі болуы мұғалімнің шеберлігіне,
іс-тәжірибесіне де байланысты болады. Оқыту процесінде әдіс-тәсіл оқытушы
мен оқушы арасындағы жұмыс түрлеріне байланысты болып келеді. Мектептегі
оқыту процесі оқыту әдістері арқылы жүзеге асады.
Бастауыш сыныпта қазақ тілі пәнін оқытуда практикалық, өзіндік жұмыс,
зерттеу әдістері ерекше орын алады.
Бастауыш сынып мұғалімдері жеке пәндерді оқыту барысында академик
Ю.Н.Бабанский өзінің "оку-тәрбиесін оптималдандыру" деген еңбегіңде
әдістерді үш топқа бөлген.
1.Оқушылардың ой-таным қызметін ұйымдастыру әдістері;
2.Оқушылардың оқу-таным қызметін көтермелеу әдістері;
3.Оқу-таным қызметінің тиімділігін бақылау әдістері
Әр топ бірнеше оқыту әдістерінен тұрады. Мысалы: 1 топқа оқыту
әдістеріне мыналар жатады:
1.Сөздік (әңгіме, пікірлесу)
2.Көрнекілік (суреттеу, мүсіндеу, портрет)
3.Практикалық (өздігінен орындалатын жұмыстар) Әр топтағы
әдістемелердің өз ерекшелігі бар.
Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды пайдалану барсыңда да осы
әдістерді қолдануға болады.
Мысалы: зерттеу әдісі: мүнда мұғалімнің берілген білімінің ғылымилығын
арттыру, қосымша материалдармен байыту, толықтыру, өз бетімен проблема
шештіру.
Оқушыларға өздігінен проблема шештіру, олрды ойлануға ізденуге
ұмтылдырады.
Қазақ тілі пәнін оқыту барысында дидактикалық ойындарды қолдануда оқыған
материалдардың мазмұнына, сипатына, мәніне көңіл бөлу қажет. Ол үшін
бастауыш сынып оқушылары мәтінді дұрыс түсіну үшін мынандай жұмыстар
жүргізуге болады.
1. Материалдың мазмүнын қабылдауға психологиясын дайындау.
2. Материалдың (мәтіннің) мазмұнына байланысты сөздік
жұмыстарын жүргізу
3.Мәтінді, шығарманы оқып түсіну
4.Мәтіннің жоспарын түзу
5.Әңгіме немесе мәтіннің мазмұнын айту
6.Мәтіннің мазмұны бойынша дидактикалық ойынды орындау шығармашылық
қабылеттері.
Бастауыш сыныпта қзақ тілі пәнін оқыту барысында жаңа сабақты түсіндіру
шығарма, мәтінді таныстырады, сол кезде окушыларды психологиялық дайындау
қажет. Себебі шығарманы оқыған кезде оқушыға елес туады. Оқылатын әңгіменің
мазмұнына қызығу, түсініксіз сөздерді түсіндіру арқылы істелінетін жұмыстың
барысына түсінік беріледі.
Бастауыш сыныпта қазақ тілі пәнін оқыту барысында дидактикалық ойындарды
орындаудың нәтижесінде оқушылардың дербестігі, дағдысы, өзіндік жұмысты
орындау қабілеті артады. Оқушының үйдегі жұмысын сабақтағы тапсырма
жалғастырып, толықтырып отырғанда ғана, оқушылардың алған білімдері терең
тиянақты қалыптасады.
Оқушының үйдегі орындалатын өзіндік жұмысының тәрбиелік мәні бар:
а) тапсырманы күнделікті өздігінен орындауды еңбекқорлыққа, ой
еңбегімен айналысуға баулиды.
ә) ой еңбегімен шүғылдануға, тапсырманы тиянақты орындауға үйретеді.
б) дидактикалық материалды орындауда өзіндік жұмыстың маңызы
в) үйге берілген тапсырмалар өмірмен, іс-тәжірибемен
байланысуы;
г) баланың қызығуы, қабілетінің орнауы;
д) берілген тапсырмалар шығармашылық сипатта болуы;
ж) баланың жас ерекшелігін ескере отырып ұйымдастыру;
з) тапсырманы толық, аяғына дейін орындауға баулу;
и) дидактикалық ойындарды пайдалануда окушылардың өзін-өзі қадағалау.
Оқыту процесінде дидактикалық ойындарды қолдану өз алдына дербес
практикалық буын болып табылады.
Оқушылардың рухани дүниесін ізгілендіруде, рухани жағынан
дамытуда дидактикалық ойындарды кеңінен қолдану мол мүмкіндік береді.
Себебі, дидактикалық ойындарды ойнау барысында оқушылар өздерін еркін
сезінеді, өз ойларын қысылып қымтырылмай жеткізеді. Мұның өзі оқушылардың
жеке тұлғалық қасиеттерінің дамуына, рухани жан дүниесінің толысып
жетілуіне зор ықпал етеді.
Оқушы тұлғасының дамуына айтарлықтай ықпал жасауды дәстүрлі мектеп
іргесінде іске асыру – қазіргі кездегі білім беру жүйесінің дамуындағы
елеулі бағыт. Яғни, мемлекеттік білім беру стандарты бойынша, базистік оқу
жоспарына негізделген, сыныпты-сабақты ұстанымын сақтайтын, бірақ үнемі
өзгерістегі, заманға қарай икемделудегі білім жүйесі және психологиялық-
педагогикалық жетістіктерге ашық мектеп болуы керек.
Оқушы тұлғасының дамуына масималды себептер болу үшін дамыта оқыту
идеясы бойынша ұстанымдар жүйесі қалыптасқан. Соның ішінен сабақ беруде
басшылыққа алып, қолдануға ыңғайлысын келтіре кетейік.
1. Оқыту үрдісінде танып – білу арналған материалға және оны игеру уәжіне
оқушының қызығуын тудыру.
2. Мұғалім білім беру мазмұнын өңдеп жоспарлағанда оқыту үрдісін оқушы
есептің шешуін табу, не басқа оқу мәсілесін шешу барысында өзінің өзекті
даму аймағына сүйенетіндей етіп, ал нәтижесін оның жақын даму аймағына
әкелетіндей етіп жасау керек. Басқаша айтқанда , оқыту үрдісі оқушының
өзіне берілген есепті шешу барысында оны шешуге қабілеті, білімі
жеткендіктен оны ұжымдық талқылап, ойланып, гипотеза ұсынып, оны
тексеруіне, қосымша әдебиеттермен жұмыс істеуіне негізделуі қажет.
3. Оқушының тиімді даму жолдарын ашу үшін олардың әрқайсысының жеңістік
жағдаятын алдын-ала ескеру қажеттігі туады, яғни оларға өз күштерімен
шығара алатын есептер мен атқара алатын оқу тапсырмаларын беру керек.
Сонда бала өзін жеңімпаз, қиын шыңды басып өтуші, меншікті жеңісті
иеленуші ретінде сезінеді.
4. Жұмысты тексеруде баға оқушының жеткен нәтижесіне емес, оның еңбегінің
мөлшеріне сәйкес қойылуы керек.
5. Сырттағы білімді іштегі білімге алмастыруға арналған іс-әрекеттер
тізбектерін алдын-ала болжау қажет. Бұл нәтижеге топтық талдау,
пікірталастар және т.б. жеткізеді.
6. Дамыта оқыту үрдісінде білім дайын берілмеуі тисі, оқушы білім тереңіне
қарқынды ой еңбегін қажет ететін тапсырманы орындау арқасында өзі жетуі
керек.
Дамыта оқыту идеясы бойынша оқушыға оқу мақсаттарын қоюда, шешуде
ешқандай дайын берілмейді. Мақсатты шешу іштей талқылау, сосын жинақтай
арқылы жүзеге асады. Мұғалім - сабақ үдрісін ұйымдастырушы, бағыттаушы
адам ретінде. Шешім табылған кезде әркім оның дұрыстығын өзінше дәлелдей
білуге үйретіледі. Әр оқушы өз ойын білдіріп, пікір айтуға мүмкіндік
беріледі, жауаптар тыңдалады. Әрине жауаптар барлық жағдайда дұрыс бола
бермес. Дегенмен, әр бала жасаған еңбегінің нәтижесін бөлісіп, дәлелдеуге
талпыныс жасайды, жеке тәжірибесін қорытындылауға үйренеді.
Осындай негізгі құылған іс-әрекеттер бір-бірімен тығыз байланысты.
Қәжеттілікті анықтау, оның мотивін шығару, мақсат қою, мақсатқа жету
жолдарын ашу, мақсатқа жету үрдісі, нәтижесін шығару.
1.2 Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындардың түрлері мен маңызы
Бүгінгі таңда қоғамымыздың даму бағытында жан-жақты дамыған, сауатты,
саналы азамат тәрбиелеу мәселесі жүктеліп отыр. Мұндай мәселенің, мақсаттың
баянды болуы оқу-ағарту жүйесінің үлесіне түсетінін ескерсек, білім негізгі
бастауыштан басталғандықтан, жас жеткіншектердің білімді, білікті болуында
ойынның алатын орны ерекше. Ойын арқылы оқушыны білім алуға, оқуға
қызықтыра отырып, тұлғаны дамуын қалыптастыруға болады. Мазмұны бойынша
барлық дидактикалық ойындар оқушылардың ақыл-ой белсенділігін
қалыптастырудың маңызды құралы бола отырып, олардың бағдарлама материалының
негізгі тақырыптары бойынша алған білімдерін тереңдете түсуді, әрі
пысықтауды көздейді. Бұл ойындар балалардың сабақ үстіндегі жұмысын
түрлендіре түседі, олардың пәнге белсенділігін аялап, ынта-ықылас қоюына
баулиды және оқушылардың зейінінің, ойлау, зерде үрділерін дамытады. Өмір
тәжірибесін бір жүйеге келтіруге үйретіп, нерв жүйесін демалдырады. Міне,
сондықтан да ойын оқу-әрекетінде жетекші рөл атқарады.
Мұның барлығы дидактикалық ойындарды бастауыш сынып оқушыларының оқу
іс-әрекетінде белгілі бір жүйемен пайдалану қажеттілігін дәлелдейді.
Педагогикада ойын әрекетінің оқу үрдісінде алатын орны туралы
зерттеліп жүрген еңбектер аз емес. Себебі, ойын-оқу, еңбек іс-әрекеттерімен
бірге адамның өмір сүруінің маңызды бір түрі. Оны мынадай кесте арқылы
суреттесек те болады.
Ойын ұғымына түсініктеме берсек – бұл адамның мінез-құлқын өзі
басқарумен анықталатын қоғамдық тәжірибені қалыптастыруға арналған
жағдаяттар негізіндегі іс-әрекеттің бір түрі. Адамзат тәжірибесінде ойын
әрекеті мынадай қызметтерді атқарады:
- ойын – сауық:
- коммуникативтік немесе қарым-қатынастық;
- дидактикалық (ойын барысында өзін-өзі тану);
- коррекциялық (өзін - өзі түзету);
- әлеуметтендіру;
Әлде де болса ойынның адамның дамуына, қалыптасуына, тәрбиесіне
байланысты функциялары анықталуда. Ойын - адамның өмір танымының алғашқы
қадамы. Сондықтан ойын арқылы балалар өмірден көптеген мәліметтер алып,
білімін жетілдіреді. Ойын-бір қарағанда қарапайым құбылыс не әрекет
іспетті. Ол міндетті түрде ұжымдық әрекет. Ойынның ережелері ойнаушылардың
қисынды ой қабілетінің дамуы, бір-біріне деген сыйластық қажеттіліктерімен
санасуы, әр ойыншының жеке әрекеттерінен туындайды. Ойынның басты шарты
жеңіске жету болса, әр ойыншы өз қарсыласының мүмкіндігімен санасып, бір-
біріне деген сенімін арттырады. Ойын әсері арқылы бала өз қасиетін қалай
қанағаттандыра алатыны, қандай қабілеті бар екенін байқап көреді. Ойын –
баланың тапқырлығын, байқағыштығын, зейінділігін арттырумен қатар, ерік
сезім түрлерін де дамытады. Сабақты бірыңғай әдістерімен жүргізе беру
оқушыларды жалықтырары сөзсіз. Егер арасында ойын араласып келіп отырса,
оқушылар сабақ мазмұнына аса назар аударып, тез қабылдап, ұғып алады [31].
С.А.Шмаковтың анықтауы бойынша ойын:
- еркін дамытушы іс-әрекет, ол әрекет белгілі бір нәтиже үшін емес,
баланың қанағаттануына байланысты.
- әрекеттің эмоционалды жағынан көтеріңкі болуы, яғни жарыстық орын
алуы.
- ойынның мазмұнын сипаттайтын қағидалар.
Жоғарыда аталған белгілерге байланысты ойынның бастауыш сынып
оқушыларының білімін берік меңгеруіне тигізетін әсерін анықтау үшін біздер
мына сұрақтарға жауап ізделік. Бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетін
ұйымдастыруда ойынның құрылымы қандай болмақ?
Оқушылардың белсенділігін арттыру үшін ойынды қалай пайдалану керек?
Ойынды бастауыш сынып оқушыларының жас және психологиялық ерекшеліктеріне
сәйкес қалай қолдану қажет?
Бастауыш сынып оқушыларының психикасының дамуына ойын әрекеті шешуші
рөл атқаратындығы туралы белгілі ғалымдар өз еңбектерінде айтып кеткен
[32].
- Оқу білім алу мен білік, дағдыны қалыптастырса, қарым-қатынас – бұл
балалардың бірін-бірі дұрыс қабылдап, сонымен қатар жаңалық алмасуын
арттырады. Ойын – пәндік әрекеттерді жетілдіріп, бірлесіп жұмыс жасай
білуге дағдыландырады. Ал еңбек – қолдың қозғалысын жақсартып, практикалық
кеңістік және көрнекі ойлауын жетілдіреді. Балалардың бұндай әрекеттерге
белсене қатысуы олардың психикалық дамуын арттырады деп түсіндірген.
Ойын – баланың өз ісі. Егер баланың ойынына қатысқың келсе, өзің бала
болып қатыс. Балалар сенің ересек адам екеніңді сезбейтін дәрежеде болсын
– деген Мағжан Жұмабаевтың тұжырымы баланың ойын іс-әрекеті туралы көп
ойларды аңғартады [33]. Адамның жан дүниесінің дамып жетілуі, әлеуметтік
өмірге бейімделіп, тіршілік ету, әртүрлі іс-әрекеттермен шұғылдану
барысында қалыптасады. Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың психикалық
даму үрдісінде ойын әрекетінің тағылымдық және тәрбиелік маңызы зор. Ойын
әрекетінде баланың денесі мен ақыл-ойы дамып, өзін қоршаған ортаның заттары
мен құбылыстарын танып біледі. Тәлім – тәрбие ғылымы мен адамның жан
дүниесінің сырын зерттейтін психология пәні ойын әрекетін адамның
эволюциялық даму үрдісінің белгілі бір кездегі тіршілік қажеттілігі ретінде
қарастырады. Осы бағытта адамның ойын әрекеті әлеуметтік өмірдің негізгі
бір құрамды бөлігі және баланың үлкендердің өмірін бейнелеуі, айналадағы
ортаны тану жолы екендігін көрсетеді.
Ойын әрекетінің бала психикасының дамуында шешуші қызмет
атқаратындығын ұлы ғұламалар Ж.Аймауытов, Т.Тәжібаев, М.Жұмабаев,
С.Торайғыров өз еңбектерінде оларға ғылыми тұрғыда баға берген.
Т.Тәжібаев өз зерттеулерінде ұзақ жылдар бойы қалыптасқан ұлттық
ойындар мен түрлерінің кейбір ерекшеліктерін ескілікті салт-дәстүрлерді
білдіреді деген қате көзқарасты орында сынай отырып, олардың тәлім-
тәрбиедегі, денесін шынықтыру мен ақыл-ой жетілуінің әсеріне тоқталады.
Ойын тек көңіл көтеру, көңілін шаттандыру өміріне байланысты тәрбиелік
мағынасы зор жеке адамның, баланың дамып жетілуіне, қалыптасуына әсер етуші
факторлардың бірі болған. Бала ойындарының мазмұны байып, түрі өзгеріп
отырады. Ата-ана баланың ойлау, қиялдау, армандау сана-сезімдік
қабілеттерін қалыптастыру үшін, халық ауыз әдебиетінің жырларын айтып
тәрбиелеген [28].
Төзімділік, шыдамдылық пен ұстамдылық өзін-өзі тежеу сияқты
қасиеттердің қажеттілігін бастауыш мектеп жасындағы оқушы ойын барысында
сезінеді. Ойын баланың жаy серігі іспеттес. Қай бала болсын ойынмен өседі.
Мұғалім балаларды ойынға өз қызығушылығымен, ынтасымен қамтамасыз ету
керек. Сонда ғана ойын мақсатына жетіп, тәрбиелік мәні арта түседі. Баланың
әдепті, көрегенді, қарапайым, қайырымды болып өсуі қоршаған ортасына,
үлкендерге тыс уақытта ойнаған ойынның тәрбиелік мәніне де байланысты
болады. Ойын барысында баланың бойында қайырымдылық қасиетті сіңіре
білуіміз керек. Ол үшін баланың айналасына қолайлы жағдайлар жасауымыз
керек.
А) бала ұстаған заттың өз орынды және гигиеналық талапқа сай болуы тиіс;
Ә) баланың талабының қанағаттануы қажет;
Б) мұғалімнің жеке басының үлгі-өнегесі, мәдениеттілігі, байсалдылығы,
мейірімділігі т.б. қасиеттері бала үшін аса маңызды;
В) балалар өмірінің бағдарламалық талапқа сай дұрыс ұйымдастырылуы;
Мұғалім оқушылардың ойынға белсенділігін үнемі арттырып отыруы тиіс.
А.С.Макаренконың айтуынша, ойын үстінде баланың физикалық, психологиялық
қасиеттерінің сапалары да өзгеріп отырады. Ойын баланың сабаққа ынтасын
аудартуға, көңіл қойғызуға, сондай-ақ қабылдауын жеңілдетуге, білімді толық
игеруіне көмектеседі [33].
Ойынның қалыптасуы "құпиясын" ашуға сан жүздеген жылдар бойы әртүрлі
ғылыми бағытта ғалымдар қалам тартқан. Оның шығуы туралы айтылған ой-
пікірлер көптеп кездеседі.
Пікірлердің біріне сүйенсек, ойын адамдардың бос уақытынан туған
нәрсе және олардың әлеуметтік-мәдени мәселелеріне байланысты.
Ежелгі дәуірде ойындар қоғамдық өмірдің өзегі болған және оның саяси-діни
маңызы негізге алынған. Ежелгі гректер, ойыншылдары құдайлар жақтаған
деп санаған, сондықтан Ф.Шиллер ежелгі ойындар құдіретті, адамның кез
келген жетістігінің идеалы бола алады деп есептеген. Ежелгі Қытайда
мерекелік ойындардың ашылуын император ашып берген және өзі де ойындарға
қатысып отырған.
Әлемдік педагогикада ойын ойыншылар арасындағы кез-келген сайыс немесе
жарыс түрі деп қарастырылды. Мұнда іс-әрекет белгілі ережелермен
шектеледі және жетістікке жету көзделеді (ұрыс, жеңіс, жүлде).
Бәрінен де бұрын ойын оқыту, қатынас құралы және өмір тәжірибесін
жинақтаудағы күрделі әлеуметтік-мәдени феномен болып табылады.
Ойындағы қиындық оның түрлерінің әртүрлілігімен, қарсыластардың қатысу
әдісімен, ойынның жүргізілуімен анықталады. Ойын-оқытудың таптырмайтын
элементі.
Ойын процесінде:
- жүргізудің ережелері меңгеріледі;
- әртүрлі үлгідегі экономикалык және әлеуметтік институттардың,
фирмалардың, мекемелердің, ұжымдардың, топтардың мүмкіндіктері
қарастырылады;
- ойындағы белгілі бір мақсатқа жету үшін оған қатысушылар бірлескен
ұжымдық іс-әрекет жасауға дағдыланады. Оқушының жеке мінез -құлқы
қалыптасады;
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz