География курсы бойынша оқу–құрал жабдықтарының түрлеріне талдау жасау
Кіріспе ... ... 3
1 Географияны оқытуда оқу.құрал жабдықтарды пайдалану
әдістемесінің ғылыми негіздері
1.1 География курсында пайдаланатын оқу.құрал жабдықтарын классификациялау ... .. 5
1.2 География кабинетін жабдықтауға қойылатын талаптар ... .. 10
2 Географияны оқытуда оқу.құрал жабдықтарымен жұмыс
жасаудың әдістемесі
2.1 Географияны оқытудың негізгі құралдарымен жұмыс істеу әдістемесі ... .. 16
2.2 География кабинетіне қажетті оқу.құралдарын жасау ... ... ... 33
2.3 Географиялық алаң және ондағы оқу.құрал жабдықтарымен жұмыс жасаудың әдістемесі ... ... ... 42
Қорытынды ... ... ... ... ... 63
Пайдаланылған әдебиеттер ... 64
1 Географияны оқытуда оқу.құрал жабдықтарды пайдалану
әдістемесінің ғылыми негіздері
1.1 География курсында пайдаланатын оқу.құрал жабдықтарын классификациялау ... .. 5
1.2 География кабинетін жабдықтауға қойылатын талаптар ... .. 10
2 Географияны оқытуда оқу.құрал жабдықтарымен жұмыс
жасаудың әдістемесі
2.1 Географияны оқытудың негізгі құралдарымен жұмыс істеу әдістемесі ... .. 16
2.2 География кабинетіне қажетті оқу.құралдарын жасау ... ... ... 33
2.3 Географиялық алаң және ондағы оқу.құрал жабдықтарымен жұмыс жасаудың әдістемесі ... ... ... 42
Қорытынды ... ... ... ... ... 63
Пайдаланылған әдебиеттер ... 64
Оқу процесінде оқу құрал-жабдықтарын айқын жүйеде орналастыру жағдайы оны тиімді пайдалану, кабинетті жиһаздармен және көмекші құрал-жабдықтармен жабдықтау географияны оқытудың негізгі құралдары болып табылады.Географияны оқытуда оқу құрал-жабдықтары сынып, кабинет жағдайларына сай болуы керек.Орта мектепте география кабинетінің қажеттігі туралы идеялар және оны оқу процесінде пайдалану оқымысты географтардың, әдіскерлердің еңбектерінде көрініс тапты. (А.А.Барзова, А.Ю.Петри, В.П.Буданова, А.С.Баркова, Н.Н.Баранский т.б.).
Көрнекi құралдар немесе оқыту құралдары (немесе бiлiм беру көздерi) табиғат пен қоғам туралы ғылыми бiлiмнiң қалыптасуына, оқыту мен тәрбиелеудiң негiзгi мақсатын жетiлдiруге керек. Көрнекi құралдардың негiзгi бiр функциясы - бiлiм меңгеруi барысында оларды көрсете алу. Бұлар әсiресе, оқушылар физикалық және экономикалық география курсын оқыған кезде, көптеген обьектi мен құбылыстарды шын түрiнде көре алмаған жағдайда, маңызды болып келедi. Сонымен қатар, табиғатта кездесетiн заттарда кейде көзге көрiнбейтiн нақты көрсеткiштердi байқау қиынға түседi, сол кезде оларды сызбалар, схемалар, модельдер т. б. арқылы көрсетуге болады. Көрнекi құралдар бiлiмнiң негiзгi көзi болып келедi, олармен жұмыс iстеу барысында оқушылардың бiлу қабiлеттерi, ойлары, тiлдерi дамиды, және көрнекi құралдар арқылы олар ғылыми зерттеу лердiң қарапайым түрлерiн және т.б. бiлiктiлiктерiн игередi. Көрнекi құралдар географияны оқыту мақсаты, маңызы және әдiстемесiне қазiргi қойылатын талаптармен байланысты. Олар мұғалiм мен оқушылардың жұмыс iстеу ерекшелiктерiмен сәйкес келу керек, сонымен қатар бiлiм мен бiлiктiлiктердiң жақсы игеруiне көмектеседі.
Көрнекi құралдар немесе оқыту құралдары (немесе бiлiм беру көздерi) табиғат пен қоғам туралы ғылыми бiлiмнiң қалыптасуына, оқыту мен тәрбиелеудiң негiзгi мақсатын жетiлдiруге керек. Көрнекi құралдардың негiзгi бiр функциясы - бiлiм меңгеруi барысында оларды көрсете алу. Бұлар әсiресе, оқушылар физикалық және экономикалық география курсын оқыған кезде, көптеген обьектi мен құбылыстарды шын түрiнде көре алмаған жағдайда, маңызды болып келедi. Сонымен қатар, табиғатта кездесетiн заттарда кейде көзге көрiнбейтiн нақты көрсеткiштердi байқау қиынға түседi, сол кезде оларды сызбалар, схемалар, модельдер т. б. арқылы көрсетуге болады. Көрнекi құралдар бiлiмнiң негiзгi көзi болып келедi, олармен жұмыс iстеу барысында оқушылардың бiлу қабiлеттерi, ойлары, тiлдерi дамиды, және көрнекi құралдар арқылы олар ғылыми зерттеу лердiң қарапайым түрлерiн және т.б. бiлiктiлiктерiн игередi. Көрнекi құралдар географияны оқыту мақсаты, маңызы және әдiстемесiне қазiргi қойылатын талаптармен байланысты. Олар мұғалiм мен оқушылардың жұмыс iстеу ерекшелiктерiмен сәйкес келу керек, сонымен қатар бiлiм мен бiлiктiлiктердiң жақсы игеруiне көмектеседі.
1. Андреев В.И., Основы топографии и картографии. М.Просвещение.1972г.
2. Андреева Е.Н., Машбиц Я.Г., Шлихтер С.Б. «Мелкомасштабные карты хозяйственной осваенности территории (концепция, содержания, легенда). Пути совершенствования картографичес кого изучения природной среды и ресурсов мира и континентов» М,ИГАН, 1987г. Стр.39 – 52.
3. Баранский. Н.Н. Методика преподования экономический географий. М.,1960г.стр.295-296
4. Бианки А. Метеорологическая станция юных натуралистов. М.,Детгиз, 1990.
5. Баринова И.И. и др. Внеурочная работа по географии. М.,1988
6. Голов. В.П. Таблицы по топографий для 5-8 кл.М.,1973
7. Голов В.П., Прозоров Л.Д. Картины и таблицы в преподовании географии. М.,Просвещение 1983
8. Грюнбрег Г.Ю. Картографические понятия в школьной геогра фии. М.
Просвещение. 1979г.
9. Журбицкий К.К. Организация географического кабинета и площадки. «География в школе», 1985
10. Даринский А.В. Методика преподавания географии. М.,Просвещение, 1975
11. Демушкин В.А. Школьная географическая площадка в сельской местности. М.,Изд-во АПН РСФСР , 1985
12. Изучение географий по новой программе. Под.ред А.Е.Бибик и др . М.,1970г стр 98
13. Кабинет географии /Под.ред. Ю.Г.Барышевой/. М., Просвещение 1983
14. Калинин Ф.П. Практические работы по физической географии. М.,Учпедгиз,1987
15. Климанов В.В.,Климанова О.А. География в таблицах. Справочное пособие .М., «Дрофа 1977»
16. Колокольников А.Н. Самодельные метеорологические приборы. М.,Изд-во АПН РСФСР,1990
17. Кузьмин Л.А.,Матинян Г.Б. Метеорологические наблюдения в школе, изд.2. М.,Гидрометеоиздат,1996.
18. Кушимова А.Ғ. Географияны оқыту әдістемесі: Оқу құралы. – Алматы Қазақ университеті, 2003. 57б.
19. Ладилова Н.Н. дидактические материалы по физической географии. 8-класс. М., Просвещение 1998
20. Максимов. Н.А. Картини и таблици по физической географий для 5 класса. М.,1972г
21. Методика обучения географий в средний школе.// Под ред. А.Е.Бибик и др., 2-е М., 1975г., стр 55
22. Новенко Д.В. География. Практические работы на местности 6-9 классы Издательский дом «Дрофа» 1997
23. Обучение географий в школе. //Под ред. Н.К.Семакина, А.И.Соловьева. Сб.ст.М., 1975г.,стр 80
24. Прохорчик. А.Ф. Организация внекласной работы по географии. М.,1972
25. Перечен типовых учебно-наглядных пособий и учебного оборудования для общеобразовательных школ. География, М.,1969г
26. Самойлов. И.И.Учебно-наглядные пасобия по географий. М.,1975 г.стр.106
27. Семакин. Н.К. Географический кабинет и учебная площадка в школе. М.,1973г
28. Смирнова В.М. дидактические материалы по экономической и социальной географии. М., Просвещение 1996
29. Станкевич В.А. Новые программы по географии и организация географической площадки. «География в школе», 1979,№3
30. Сухорукова А.В. Школьная географическая площадка Южно-Сахалинск,1988
31. Типовые перечий учебно-наглядных пособий и учебного оборудования для средних школ. География , М.,1977г
32. Учебное оборудование по географий. Коринская В.А., М.,1964 г. Стр 3
33. Эрдели В.Г., Самакаев Х.А. Использование географической площадки в преподовании географии в 6 классе. М., Учпедгиз,1990
34. Юрков П.М. Дидактический материал по физической географии.М., Просвещение 1990
2. Андреева Е.Н., Машбиц Я.Г., Шлихтер С.Б. «Мелкомасштабные карты хозяйственной осваенности территории (концепция, содержания, легенда). Пути совершенствования картографичес кого изучения природной среды и ресурсов мира и континентов» М,ИГАН, 1987г. Стр.39 – 52.
3. Баранский. Н.Н. Методика преподования экономический географий. М.,1960г.стр.295-296
4. Бианки А. Метеорологическая станция юных натуралистов. М.,Детгиз, 1990.
5. Баринова И.И. и др. Внеурочная работа по географии. М.,1988
6. Голов. В.П. Таблицы по топографий для 5-8 кл.М.,1973
7. Голов В.П., Прозоров Л.Д. Картины и таблицы в преподовании географии. М.,Просвещение 1983
8. Грюнбрег Г.Ю. Картографические понятия в школьной геогра фии. М.
Просвещение. 1979г.
9. Журбицкий К.К. Организация географического кабинета и площадки. «География в школе», 1985
10. Даринский А.В. Методика преподавания географии. М.,Просвещение, 1975
11. Демушкин В.А. Школьная географическая площадка в сельской местности. М.,Изд-во АПН РСФСР , 1985
12. Изучение географий по новой программе. Под.ред А.Е.Бибик и др . М.,1970г стр 98
13. Кабинет географии /Под.ред. Ю.Г.Барышевой/. М., Просвещение 1983
14. Калинин Ф.П. Практические работы по физической географии. М.,Учпедгиз,1987
15. Климанов В.В.,Климанова О.А. География в таблицах. Справочное пособие .М., «Дрофа 1977»
16. Колокольников А.Н. Самодельные метеорологические приборы. М.,Изд-во АПН РСФСР,1990
17. Кузьмин Л.А.,Матинян Г.Б. Метеорологические наблюдения в школе, изд.2. М.,Гидрометеоиздат,1996.
18. Кушимова А.Ғ. Географияны оқыту әдістемесі: Оқу құралы. – Алматы Қазақ университеті, 2003. 57б.
19. Ладилова Н.Н. дидактические материалы по физической географии. 8-класс. М., Просвещение 1998
20. Максимов. Н.А. Картини и таблици по физической географий для 5 класса. М.,1972г
21. Методика обучения географий в средний школе.// Под ред. А.Е.Бибик и др., 2-е М., 1975г., стр 55
22. Новенко Д.В. География. Практические работы на местности 6-9 классы Издательский дом «Дрофа» 1997
23. Обучение географий в школе. //Под ред. Н.К.Семакина, А.И.Соловьева. Сб.ст.М., 1975г.,стр 80
24. Прохорчик. А.Ф. Организация внекласной работы по географии. М.,1972
25. Перечен типовых учебно-наглядных пособий и учебного оборудования для общеобразовательных школ. География, М.,1969г
26. Самойлов. И.И.Учебно-наглядные пасобия по географий. М.,1975 г.стр.106
27. Семакин. Н.К. Географический кабинет и учебная площадка в школе. М.,1973г
28. Смирнова В.М. дидактические материалы по экономической и социальной географии. М., Просвещение 1996
29. Станкевич В.А. Новые программы по географии и организация географической площадки. «География в школе», 1979,№3
30. Сухорукова А.В. Школьная географическая площадка Южно-Сахалинск,1988
31. Типовые перечий учебно-наглядных пособий и учебного оборудования для средних школ. География , М.,1977г
32. Учебное оборудование по географий. Коринская В.А., М.,1964 г. Стр 3
33. Эрдели В.Г., Самакаев Х.А. Использование географической площадки в преподовании географии в 6 классе. М., Учпедгиз,1990
34. Юрков П.М. Дидактический материал по физической географии.М., Просвещение 1990
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 3
1 Географияны оқытуда оқу-құрал жабдықтарды пайдалану
әдістемесінің ғылыми негіздері
География курсында пайдаланатын оқу-құрал жабдықтарын
классификациялау ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 5
1.2 География кабинетін жабдықтауға қойылатын талаптар ... ..
10
Географияны оқытуда оқу-құрал жабдықтарымен жұмыс
жасаудың әдістемесі
Географияны оқытудың негізгі құралдарымен жұмыс істеу
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.2 География кабинетіне қажетті оқу-құралдарын
жасау ... ... ... 33
2.3 Географиялық алаң және ондағы оқу-құрал жабдықтарымен
жұмыс жасаудың
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
42
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... . 63
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... . 64
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Оқу процесінде оқу құрал-жабдықтарын
айқын жүйеде орналастыру жағдайы оны тиімді пайдалану, кабинетті
жиһаздармен және көмекші құрал-жабдықтармен жабдықтау географияны оқытудың
негізгі құралдары болып табылады.Географияны оқытуда оқу құрал-жабдықтары
сынып, кабинет жағдайларына сай болуы керек.Орта мектепте география
кабинетінің қажеттігі туралы идеялар және оны оқу процесінде пайдалану
оқымысты географтардың, әдіскерлердің еңбектерінде көрініс тапты.
(А.А.Барзова, А.Ю.Петри, В.П.Буданова, А.С.Баркова, Н.Н.Баранский т.б.).
Көрнекi құралдар немесе оқыту құралдары (немесе бiлiм беру көздерi)
табиғат пен қоғам туралы ғылыми бiлiмнiң қалыптасуына, оқыту мен
тәрбиелеудiң негiзгi мақсатын жетiлдiруге керек. Көрнекi құралдардың
негiзгi бiр функциясы - бiлiм меңгеруi барысында оларды көрсете алу. Бұлар
әсiресе, оқушылар физикалық және экономикалық география курсын оқыған
кезде, көптеген обьектi мен құбылыстарды шын түрiнде көре алмаған жағдайда,
маңызды болып келедi. Сонымен қатар, табиғатта кездесетiн заттарда кейде
көзге көрiнбейтiн нақты көрсеткiштердi байқау қиынға түседi, сол кезде
оларды сызбалар, схемалар, модельдер т. б. арқылы көрсетуге болады. Көрнекi
құралдар бiлiмнiң негiзгi көзi болып келедi, олармен жұмыс iстеу барысында
оқушылардың бiлу қабiлеттерi, ойлары, тiлдерi дамиды, және көрнекi құралдар
арқылы олар ғылыми зерттеу лердiң қарапайым түрлерiн және т.б.
бiлiктiлiктерiн игередi. Көрнекi құралдар географияны оқыту мақсаты, маңызы
және әдiстемесiне қазiргi қойылатын талаптармен байланысты. Олар мұғалiм
мен оқушылардың жұмыс iстеу ерекшелiктерiмен сәйкес келу керек, сонымен
қатар бiлiм мен бiлiктiлiктердiң жақсы игеруiне көмектеседі.
Көп жылдан бері географиялық кабинетті құрастырып, жабдықтаға көптеген
тәжірибелер жинақталған.Көптеген мұғалімдер мен методистер географиялық
кабинетті құрастыруда өз ұсыныстарын жасаған болатын.Мысалы, мұндай
кабинеттің жоспарын жасаушлардың бірі – Н.К.Семакин.[27]. Бұл жоспар
мұғалімдер арасында қолдау тауып, кейбір мектептерге енгізілген
болатын.Семакиннің конструкциясы бойынша жасалған кабинетте мұғалімге жұмыс
істеу өте ыңғайлы.Барлқ жабдықтар жанында және бір мезгілде бірқатар
шектеулер бар.Автор мысалы, жабдық түйіндер мен бөлшектеуді пайдаланудағы
антрополитрлік және санитарлық – гигиеналық шарттарды бірыңғайға
келтірілмеген.
Географиялық кабинеттерді жабдықтау барлық мектеп кабинеттерінің
шарттарына сай атқарылуы керек.Жабдық барысында әрбір құралдың
ерекшеліктерін, құрамын, оқытудағы маңызын білу, оның жұмыс істеуге
қауіпсіздігін және ыңғайлығын қамтамасыз ету керек.
Зерттеудің нысаны: Жалпы орта білім беретін мектептегі география
сабақтарында оқу-құрал жабдықтарын оқу үрдісінде пайдалану
Зерттеудің болжамы: География курсында оқу-құрал жабдықтарын пайдалану
бiлiмнiң негiзгi көзi, олармен жұмыс iстеу барысында оқушылардың
іскерліктері мен дағдылары қалыптасады
Зерттеудің мақсаты: География курсы бойынша оқу–құрал жабдықтарының
түрлеріне талдау жасап, оларды пайдалану әдістемесін көрсету
Зерттеудің міндеттері:
1.География курсында оқу-құрал жабдықтарын пайдаланудың теориялық
негіздерін айқындау.
2. География курсында оқу-құрал жабдықтарын оқыту технологиясын
пайдаланудың жолдарына талдау жасау
3. География курсында оқу-құрал жабдықтарын оқытуда пайдаланудың
тиімді әдіс – тәсілдерін анықтау
Зерттеу әдістері:
1.Тақырыпқа байланысты ғылыми-педагогикалық, әдістемелік және
теориялық еңбектеріне талдау жасау;
2.Озат мектептердің іс – тәжірибелерін жинақтап, талдау жасау;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: География курсында оқу-құрал жабдықтарын
пайдаланудың әдіс – тәсілдері, үлгі – жоспарлары жасалынды
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: География курсында оқу-құрал
жабдықтарын пайдаланудың әдіс – тәсілдерін, үлгі – жоспарларын орта
мектептің география пәнінің мұғалімдері пайдалануына болады
1 Географияны оқытуда оқу-құрал жабдықтарды пайдалану
әдістемесінің ғылыми негіздері
1.1 География курсында пайдаланатын оқу-құрал жабдықтарын
классификациялау
Көрнекi құралдар немесе оқыту құралдары (немесе бiлiм беру көздерi)
табиғат пен қоғам туралы ғылыми бiлiмнiң қалыптасуына, оқыту мен
тәрбиелеудiң негiзгi мақсатын жетiлдiруге керек. Көрнекi құралдардың
негiзгi бiр функциясы - бiлiм меңгеруi барысында оларды көрсете алу. Бұлар
әсiресе, оқушылар физикалық және экономикалық география курсын оқыған
кезде, көптеген обьектi мен құбылыстарды шын түрiнде көре алмаған жағдайда,
маңызды болып келедi. Сонымен қатар, табиғатта кездесетiн заттарда кейде
көзге көрiнбейтiн нақты көрсеткiштердi байқау қиынға түседi, сол кезде
оларды сызбалар, схемалар, модельдер т. б. арқылы көрсетуге болады. Көрнекi
құралдар бiлiмнiң негiзгi көзi болып келедi, олармен жұмыс iстеу барысында
оқушылардың бiлу қабiлеттерi, ойлары, тiлдерi дамиды, және көрнекi құралдар
арқылы олар ғылыми зерттеу лердiң қарапайым түрлерiн және т.б.
бiлiктiлiктерiн игередi. Көрнекi құралдар географияны оқыту мақсаты, маңызы
және әдiстемесiне қазiргi қойылатын талаптармен байланысты. Олар мұғалiм
мен оқушылардың жұмыс iстеу ерекшелiктерiмен сәйкес келу керек, сонымен
қатар бiлiм мен бiлiктiлiктердiң жақсы игеруiне көмектесу керек.[18].
Көрнекi құралдарды дұрыс пайдалану үшiн, оларды жүйелеген дұ рыс.
Жүйелеудiң негiзi болып географиялық обьектiлер мен құбылыс тардың
бейнелерi алынады, себебi географияның оқу пәнi болып нақ ты заттар мен
құбылыстар саналады. Сонымен, барлық көрнекi құрал дарды 4 топқа бөлуге
болады:
1. Табиғи объектiлер: а)оқу барысында танысатын табиғи және
шаруашылық объектiлер (коллекциялар, гербарийлер, т.б.)
б) экскурсияда танысатын табиғи объектiлер және табиғи ортадағы
шаруашылық өндiрiстiң өнiмдерi.
2. Табиғи географиялық объектi мен құбылыстарының суреттелуi:
а) көлемдi модельдер, шаруашылық объектiлер, т.б.
б) қабырғаға iлiнетiн иллюстративтi құралдар ( суреттер,фотосурет
тер, портреттер, кинофильмдер т.б.)
3. Заттар мен құбылыстардың шартты құралдар арқылы суреттелуi
(сөздер, белгiлер, сандар):
а) вербальдi (оқулықтар,жұмыс дәптерлерi, мәтiндi кестелер, т.б.)
б) картографиялық құралдар ( iлiнетiн карталар, атластар, кесте карта
лары, карто-схемалар, т.б.)
в) графикалық-статистикалық құралдар, графиктер, диаграммалар,
кестелер.
4. Табиғаттағы құбылыстарды елестетуге арналған заттар:
а) аймақтағы өлшеу жұмыстарын жүргiзу үшiн арналған құралдар;
б) табиғаттағы құбылыстардың көлемдi және сапалы көрсеткiштерiн
анықтау үшiн құралдар;
в) картометриялық жұмыстарға арналған құралда;
г) жердiң жылдық және бiр күндiк қозғалысын анықтайтын құралдар;
Физикалық және экономикалық географияның бұйымдарының өзінің
ерекшеліктері болады.Сондықтан география оқу құралдарының жүйесі тағыда екі
бөлімге бөлінеді. (1-сурет.). Ал олар мектептегі географияның негізгі
курстарына байланысты бөлінеді.[7].
1-сурет. География бойынша оқу құралдарының жүйесі
“Физикалық география”, “Дүниетану” курсынан географияның жүйелі
курстарына логикалы түрде көшуді іске асырып, оларға негіз болып
табылады. Бұл курстың негізгі мақсаты- оқушыларға география ғылымы,
жер планетасы, оның табиғаты және халқы, географиялық карта туралы
бастапқы түсініктерді және алғашқы географиялық білім мен біліктерді
беру.
Физикалық географияның бағдарламасы мен оқулығында оқушының
жеке–дара мүмкіндігін ескеру мақсатында білім мазмұнын меңгерудің
міндетті және мүмкіндік деңгейлері қарастырылған. Оқулықтағы берілген
міндетті деңгей барлық оқушының қабілеті мен қызығушылығын ескере
отырып, жоғары білім мазмұнын меңгеруге жағдай жасайды.
Физикалық география курсы бойынша оқу құрал–жабдықтар тобына табиғи
объектілер жатады. Табиғи объектілердің тізімі төмендегідей:
Табиғи объектілер
1. Минералдар мен тау жыныстарының коллекциялары.
2. Пайдаплы қазбалардың коллекциялары.
3. Мәдени өсімдіктердің гербарийлері.
4. “Мұнай және оның өнімдері және оны қайта өңдеу” кол-лекциялары.
5. Өндіріс шикізаттарының коллекциялары.
6. “Жүн және оның өнімдері және оны қайта өңдеу” коллек-циялары.
Модельдер
1. Құрлық формаларының макеттері.
2. Таулардың модельдері.
3. Саяси глобус ГП М1:30
4. Жердің физикалық құрылысы ГЧ М:50.
Приборлар
1. Аномометр
2. Барометр – анероид Бр-52
3. Метеоролигялық бутка
4. Гигрометр МВ-1
5. Гномон
6. Жауын-шашын өлшегіш (осодкомер)
7. Психрометр ПБ-1
8. Қар өлшегіш
9. Термометр
10. Флюгер
11. Теллурии
12. Адрянов компосы
13. Курвиметр
14. Мензула
15. Нивилер
16. Теодолит
17. Кипрегель
18. Рулет және т.б.
Картиналар, портреттер
1. Африка, Австралия, Антарктида, Евразия материктерінің картиналары
2. Саяхатшылардың картиналары
Карталар
Дүниежүзінің карталары
1. Географиялық белдеулер және табиғат зоналары
2. Климаттық белдеулер және облыстар
3. Саяси карта
4. Халықтың тығыздығы картасы
5. Топырақ картасы
6. Жер бетінің құрылыс және ондағы пайдалы қазбалар
7. Жарты шарлар физикалық картасы
8. Материктер мен олардың бөліктерінің карталары (физика-лық,
климаттық, саяси т.б.)
9. Қазақстанның карталары (экономикалық, физикалық, текто-никалық
т.б.)
Диапозитивтер, диафильмдер, коинофильмдер комплектері
Экономикалық география негіздерін оқытуда көрнекі құрал-
дардың алатын орын үлкен. Экономикалық география курсын оқытуда
көрнекі құралдардың қызықты әрі әр түрлі болуы үшін аз жұмыс
істелінген жоқ. Бірақ өмір күн санап жаңа талаптар қойыа отырады.
Соңғы үлгідегі көрнекі құралдарың жинағы, білімгер-лердің ауқымды
экономикалық – географиялық материалдарды жоғары деңгейде игеруге
ықпал етуі қажет. Қазақстанның және шет елдердің экономикалық
географиясы бойынша қазіргі таңда қолданылатын бағдарламалары, өзіне
аса көңіл бөлгенін қажет етеді. Осы бағдарламаларға енгізілген
бірыңғай және жалпы түсі-ніктер диапазоны өте ауқымдығымен белгілі.
Экономикалық гео-графияны оқыту кезінде енгізілетін түсініктемелер
көлемі жағынан ғана емес, кеңістікке қамту жағынан да ауқымды.
Сонда да бұл курсты оқытуға бөлінетін уақыт, салыстырмалы түрде
мардымсыз. Сондықтан экономикалық география курсында, аса басым
көңіл білімгерлердің танымдық іс-әрекетін көтеруге оқыту материалын
саналы игеруін қамтамасыз етуге, формализммен күресуге, дәйек-сіз
және жаттанды фактілермен күресуге бөлінеді.
Экономикалық-географиялық материал-өнеркәсіп, ауылшаруашы-лығы,
транспорт бойынша әртүрлі мәліметтерден тұрады. Білімгерлер
экономикалық географияны оқи отырып, шаруашылықтарды орналастыру
заңдылықтарымен, маңызды өндірістік байланыстармен, өндірістік процес-
стердің бірқатарнегіздерімен, технологиясымен, ірі жаңа құрылыстармен
танысып, олар туралы хабардар болады.
Экономикалық география курсында көптеген цифрлік деректерді
қолдану қажет,оның ішінде мемлекетіміздің және басқа елдердің
халықшаруа-шылығы өсіп-өркендеуінің көрсеткіштері. Бұған, экономика-
географиялық түсініктер нақтылығы жоғалатын мәліметтер минимумы
(мемлекет ауданы, жалпы тұрғын саны және ірі қалалардағы халық саны,
шаруашылығы дамуы деңгейі туралы бірқатар деректер және т.б.) енбейді.
Цифрлік материалдарды ой елегінен өткізуде барлық уақытта оның
көрнекі интерпретациясы көмек береді.
Экономикалық география курсы бойынша оқу құрал-жабдықтары
төмендегідей:
Дүниежүзінің карталары
1. Машина жасау өнеркәсібі
2. Ауылшаруашылығының карталары
3. Транспорт
4. Химия өнеркәсібі
5. Қара және түсті металлургия
6. Энергетика
Дүниежүзінің физикалық карталары
1.Австралия, Африка, Италия, Канада, Қытай және Монголия, Корей және
Вьетнам, Польша, ГДР, Чехословакия, Румыния, Болгария, Венгрия,
Югаславия, Албания, АҚШ, Франция, Оң-түстік Азия, Оңтүстік-Шығыс
Азия, Оңтүстік-Батыс Азия және Латын Америка елдерінің экономикалық
карталары
2.Қытай және Монголия, Польша, ГДР, Чехословакия, Румыния, Болгария,
Венгрия, Югаславия, Албания, Жапония елдерінің физикалық карталары
Алдыңғы қабырғаның ортасына тақта ілінеді, ұзындығы 2-2,5 м. Жоғары
жағына карта, картина ілетін шеге болады немесе тақтаның жиегі, кейде тақта
толығымен магниттелген болады. Тақтадағы жақсы көрінуі үшін тақтаның
жоғарғы 2 жағында жарық болуы тиісті. Тақтаның жоғары жағына географияға
байланысты нақыл сөздерді жазып, іліп қоюға болады.
Тақтаның алдында ұзындығы 2 метр шамасында мұғалімнің столы тұрады.
Столдың шетіне розетка орнатылады, теллуриді тоққа қосу үшін немесе
эпидиаскоп, графопроектор, компьютер, интерактивті тақта, т.б. техникалық
құралдармен жұмыс жасау үшін. Басқа қабырғаға саяхатшылар портреті мен
саяхатшылардың жүрген жолдары, ашқан жерлері көрсетілген схемалы
карталарды іліп қоюға болады. Мысалы: Қазақстан жерін зерттеген саяхатшылар
Ш.Уәлиханов, Тянь-Шаньский т.б. туралы.
География кабинетінің терезесінде ашылып, жабылатын перде болуы керек,
кинофильм т.б. көрсету үшін. Артқы қабырғада шкафтар, сөрелер тұрады,
Олардың іщінде географияға қажетті карта, атластар тәртіппен қойылады
немесе ілінеді, бірден табылатындай етіп тізімі жазылады. Әдістемелік
кітаптар, оқулықтар, түрлі атлас, журналдар болуы керек.
Жалпы география кабинетінде болуға тиісті жабдықтар: түрлі тақырыптық
карталар, атластар, картиналар, табиғат жөнінде, түрлі елдер жөнінде
альбомдар, буклеттер, глобустар, теллурий, тау жыныстарының коллекциялары,
гербарилер, тыңайтқыштар мен тау жыныстары салынган пробиркалар, компас,
мензула, нивелир, рулетка, анероид барометрі, термометр, Август
психрометрі, жауын-шашын өлшегіш, қар өлшегіш, эпидиаскоп, кодоскоп,
диапроектор, мультимедиялық проектор, экскурсияга қажетті лупа, тор,
балға, фанера, картон, т.б. болуы керек.
Географияны оқыту құралдарына карта, глобус, оқулық, сурет картиналар
және оларды көрсететін техникалық құралдар жатады (2-сурет).
2 сурет.
2 – сурет. География кабинетінде болатын оқыту құралдары
1.2 География кабинетін жабдықтауға қойылатын талаптар
1970 жылдан бастап мектептерге кабинеттік жүйе енгізілді. Кабинеттік
жүйенің ерекшелігіне әр кабинеттің белгілі бір пәнге сай жабдықталуы және
кез келген сынып оқушыларының сол пәнге лайықты кабинетке сабақ оқуы
жатады.
География кабинетін география пәнінен тиянақты білім алуға көп себебін
тигізетін бөлме деуге болады. Кабинеттің ерекшелігі пәнге қажетті оқу
құралдарын, карталарды қажет жағдайда бір жерден толығымен табуға
болатындығында.[13]. Мысалы, 6-сыныпта оқытылатын Физикалық географияға
байланысты Дүние жүзінің карталары, топографиялық карталардың болуы,
планеталарға байланысты планеталар суретінің және олар туралы мағлұматтың
болуы, аэроғарыштық түсірілімдердің болуы, т.б., жер қабықтарына байланысты
атмосфера, литосфера, гидросферараның сурет-схемалары, т.б.
көрнекіліктердің болуы. Материктер мен мұхиттардың тақырыптық карталары,
Қазақстанның физикалық және экономикалық географиясының тақырыптық
карталары, Дүние жүзінің шаруашылығына байланысты тақырыптық карталарды тек
қана география кабинетінен табуға, алып пайдалануға болады.
Сонымен қатар география кабинетінде түрлі техникалық, ауа райын
бақылайтын құралдарды ұстап, олармен жұмыс жасауды үйренуге болады.
Өлкетануға байланысты ұйымдастырылатын өлкетану бұрышынан көптеген
материалдарды көріп, білуге болады. Атап айтсақ, жергілікті жердің табиғат
зонасындағы топырақ, өсімдік, жануар дүниесімен, минерал, дәрілік
өсімдіктермен танысуға болады.
Сонымен қатар жергілікті жердің ауыл шаруашылығы мен өндіріс негіздері
туралы мағлұмат алып, қоғамдық пайдалы жұмыстар жасауға үйренуге болады.
География кабинетінде география пәндерін өтуден басқа, географияға
байланысты сыныптан тыс жұмыстар жүргізіледі. Яғни бала қызығатындай
сыныптан тыс оқу, конференциялар, түрлі сайыстар өткізіп, географияға
қажетті түрлі оқу құралдарын жасап үйренуге болады. Бұлар оқушының білімін
тереңдетуге, ойлау қабілетін дамытуға, өзіндік, даралық талабын, іскерлік
пен шеберлігін шыңдауға, жақсы дағдыларды қалыптастыруға көмектеседі.
География кабинетінде оқылатын сабақтар мен жүргізілетін практика жүзіндегі
жұмыстардың оқушылардың жан-жақты білім алудағы, ойлау қабілетін
дамытудағы, іскерлік-шеберлігін қалыптастырудағы мәні өте зор. Кабинетте
өткен сабақтардан алынған оқушылардың білімдері әрі қарай оны жалғастыруға
және қоғамдық еңбектерге араласуға көп себін тигізетін.
География кабинетінде жүргізілетін жұмыстар сонымен қатар балаларды
өмірге деген дұрыс көзқарас қалыптастыруға көмектеседі. Кабинетте балалар
өздерінің географиялық ұғымдарының қорын байытады, кітаптар арқылы білім
алуымен қатар, күнделікті картадан көріп, мұғалімнен дер кезінде бағыт-
бағдар алып, соңғы жаңалықтармен хабардар болуға үйренеді. Осының барлығы
оларды жоғары сыныптарды география курсын толық, терең меңгеруге әзірлейді.
География кабинетін дұрыс жабдықтаудың маңызы – түрлі атлас, картина,
карта т.б. құрал-жабдықтарды сақтауда, әртүрлі қабырға карталарын іліп
қойып салыстыруда, географияға қажетті түрлі құрал-жабдықтарды
мүмкіндігінше жинап, қажет кезде ала қоюда, географияға байланысты сыныптан
тыс жұмыстарды жүргізуде, үйірме жұмыстарын және өлкетану бұрышын
ұйымдастыруда.
Жалпыға білім беретін орта мектептерде география кабинетінің
қажеттігін және оның тиянақты білім берудегі маңызын белгілі ғалым-
географтар А. А. Борзова, Э. Ю. Перри, В. П. Буданова, Н. Н. Баранский, В.
А. Коринская, т.б. өз еңбектерінде көрсеткен.
География кабинеті (3-сурет) әдетте талапқа сай жабдықталуы керек.
География кабинетіне мектептің бір бөлмесі бөлінеді. Кез келген кабинетте
көлеміне, терезесінің санына қарамай мұғалімнің жұмыс орны, оқушының жұмыс
орны, оқу құралдарын сақтайтын орын (шынылы орын).
3-сурет. География кабинетінің алдыңғы қабырғасы
А-төменгі ярус; Б-ортаңғы ярус; В-жоғарғы ярус; 1-ярустарды бөліп
тұрган қабат; 2-сурет сақталатын орын: 3-кестелер қойылатын секция; 4-
ашылатын сынып тақтасы; 5-ішкі тақта; 6-оқулық сөресі; 7-айна; 8-экран; 9-
орталық секция тақтасы; 10-компьютер сөресі; 11-карта секциясы; 12-карта,
кесте ілінетін ағаш; 13-үлкем оқу құралының сөресі; 14-перделер; 15-
жұлдызды аспан картасы; 16-Кондауров теллуриі: 17-бекіткіш заттар; 18-
экран; 19-карта ұстағыштары бар тақта. (басы суреттің алдында)
көрнекіліктерді қоятын жер болуы керек. Сурет, картина, кесте, схема,
аппликациялар мен альбомдар салынатын арнаулы жәшіктер, қорапшалар болуы
тиіс.
География кабинетінде таратылатын дидактикалық материалдар, экрандық
құралдармен көрсетілетін заттар арнаулы қорапшада белгілі бір жүйемен
жинақталуы керек.
Өлкетану материалдары өлкетану бұрышында тұрғаны дұрыс. Кабинетте ауа
райын анықтайтын түрлі құралдар таза және сынбаған, жұмыс жасайтындай болуы
керек. Жарық беретін лампалардың қажетті деңгейде болуы да оқушының көзін
ауыртпауға, жұмыс жасау барысындағы көңіл-күйіне әсер етеді. Кабинетті таза
ұстауды да жолға қою керек.
География кабинеті бұл оқушыларға білім беруге қажетті оқу құралдары
жеткілікті деңгейде қамтылатын, оларды сабақта, сабақтан тыс уақытта
қолданатын бөлме болатындықтан, мектептегі оқыту тәжірибелері география
кабинетінің оқушыларға берілетін білім деңгейін жоғарылатудағы мәні зор
екені көптеген жылдардан бері дәлелденіп келеді. География кабинетін
жабдықтау мектеп кабинеттеріне қойылатын жалпы талапқа сай болғаны жөн.
География кабинетінде болуга тиісті заттар — типтік бағдарламадагы
көрсетілген географияны оқыту құралдарының кешені, қогамдық-саяси
анықтамалар, ғылыми, әдістемелік, өлкетану әдебиеттері, қажетті техникалық
құралдар, түрлі түсірілімдер мен бақылаулар жүргізуге қажетті құралдар,
стендте көрсетілетін соңғы жаңалықтар, қосымша әдебиеттер тізімі берілген
картотека, оқушылар орындаған жақсы баяндама, рефераттар, буклеттер,оқыту
ұүралдарын жасайтын, жөндейтін жабдықтар, топ серуенге қажетті заттар,
интерактивті тақта, компьютер. т. б.
Осы аталған жабдықтарды қоятын жиһаз, сақтайтын орын болып, тазалық,
қауіпсіздік шаралары ескерілген жағдайда кабинетте өтілетін сабақтың жоғары
деңгейде болуына мүмкіндік туады.
География кабинетінің санитарлы – гигиеналық талаптары. Мұғалімдер мен
оқушылардың жұмыс істеу қабілеттілігі, көбінесе жұмыс істеу үшін кабинетте
жасалған жағдайға байланысты болады.[9].
Осындай жағдай туғызатын ең маңызды факторлардың бірі –
микроклимат.Ең ыңғайлы температура (t) көрсеткіші +16, +18 °С ылғалдылық 30
– 60 % ауа қозғалысының жылдамдығы 0,2 – 0,4 мс болуы керек.Осы шарттарды
орындай келе ауа тазалығының гигиеналық нормаларын сақтау керек.Бөлмедегі
көмірсу тотығының құрамы 0.06 % - тен аспауға тиіс, ал шаң – 2-10 мгм.
Кабинетте температура, қысым және ауа ылғалдылығын өлшейтін құрал
болғаны дұрыс.Дұрыс және жеткілікті түрде кабинетті жабдықтау оқушылардың
елсенді жұмыс қабілеттілігінің негізі болу керек.
Санитарлық талаптарға қабырға түсінің шағылыс коэффициенті 50 - 60 %
-тен аспайтындай түстерді таңдаған жөн.Санитарлық талаптарға сәйкес,
кабинетті электрмен қамтамасыз ету бірге жүруі керек.Кабинетті
жабдықтандыру оның баяу түсіне байланысты болады.Потолок үшін 70 %, еден -
25 % , ал тақта үшін - 10 – 15 %.
Түстерді жақсы таңдау жарықтандыру сапасын ғана жоғарылатпайды, сол
сияқты қабылдау қабілетін жоғарылатады,көрудің және нервтің шаршауын
төмендетеді, жақсы көңіл-күй туғызады.Ал шамадан тыс қатты бояулар оқушылар
ойын бөліп, керісінше реакция туғызады.Сол сияқты шамадан тыс ашық түстерді
де пайдалануға болмайды.Және де кабинеттің географиялық орналасуын,
терезелерінің қай шетте тұрғандығын ескеруді ұмытпау керек.
Бөлме қабырғаларының оңтүстікке қараған жағы суық түстермен, яғни
–ашық көк, ашық жасыл, ал солтүстікке қараған жағы жылы түстермен – ашық
қоңыр, қызыл – сары боялуы керек. Есіктері де осы түспен, бірақ сәл қою
түспен боялады.Терезе рамалары – ақ түспен боялады.Едендері паркетпен
немесе пластикамен жабылды. Ал ағаш едендер қабырға түсімен сәйкес келетін
түспен боялады.
Кабинеті жабдықтағанда ең маңызды мәселелердің бірі –үнемдеу.
Сондықтан да кабинет құру барысында арзан, төзімді және ұзақ мерзімге
төзімді маериалдар алу керек.
Оқу құралдары мен жабдықтары география кабинетінде бөлімдерге бөлініп
сақталады. (1-кесте).
Жабдықтарды сақтауға секциялық шкафтар өте ыңғайлы. Осы секцияларда
үлкен алмалы салмалы полкалары болады. Өйткені, география пәнінде құралдар
өте көп және адамдары да үлкен болып келеді.Бұл шкафтар үш этажға бөлінген
он екі секцияға есептелінген.
Оның ұзындығы 5760 мм, биіктігі 2800 мм болса, ені 400 мм болады.
Кесте-1. Оқу құралдары мен жабдықтары география кабинетінде бөлімдерге
бөлініп сақталуы
Оқыту тәсілдері Сақталынған жүйе мен
№ секциялық шкафта
орналасуы
1. Рельеф карталары 2
2. Глобустар: 5;8;9;12
а) физикалық1:50 құралдар мен геогрфиялық13;14
карталарды анықтау; 10;11;12
б) физикалық 1:83 млн. қашықтығын
анықтау. 4
Макет және модель 4
3. Коллеециялар: 1
4. а) демонстрациялық 1
б) лабараториялық 3
Құралдар: 3
5. а) жалпыға арналған 6
б) лабараториялық 7
Инструменттер
6. Керекті жабдықтар
7. Аудиалдық оқыту тәсілдері
8. Методикалық және оқу әдебиеттері 6
9. Таблицаға үлестірілетін мәліметтер 6
Картатекалар
2. Географияны оқытуда оқу-құрал жабдықтарымен жұмыс
жасаудың әдістемесі
1. Географияны оқытудың негізгі құралдарымен жұмыс істеу
әдістемесі
Тек бір түрлі құрал–жабдықтарды пайдалану оқушыларды қызықтырмай, тез
жалықтырып жібереді. Ал бұндай жағдай туғызбас үшін, түрлі– түсті,
суреттері айқын, нақты көрінетін құралдарды көбірек пайдалану керек. Бұл
жөнінде психология ғылымы мен мектеп тәжірибесі дәлелдеп берген болатын.
Кесте-2.Тау түсінігін қалыптастыру схемасы
Оқу кабинетінде тек қана оқу – тәрбиелік сыныптан тыс сабақтар
ғана өткізілмейді, сонымен қатар онда түрлі география бойынша әдістемелік
жұмыстар өтеді.[10].
Көптеген қалалық, райондық, облыстық семинарлар, конференциялар
да осындай кабинеттерде өткізіледі.Көрме және ашылу сабақтарында да
география пәні мұғалімдерінің жинаған тәжірибелерін сақтап, оны ары қарай
жеткізу, жетілдіру.Бұрын жаңадан келген мұғалім бос кабинетке келетін
болса, ал қазір керісінше түрлі құралдар мен күнтізбелік жоспарлар
сақталған кабинетке кіреді.
Әбден жабдықталған географиялық кабинет мұғалімгетақырыптық
жоспармен айналысуға мүмкіндік береді.Бұл жоспарды жасаудағы мұғалімнің
мақсаты – мұғалім мен оқушылардың күшін, уақытты үнемдеу болып табылады.
Тақырыптық план тек қана бағдарлама бөлімдері мен ашылған
тақырыптарды ғана қарастырмайды. Ол сонымен қатар жұмыс істеу әдістері, оқу
құралдарын пайдалану, оның өмірмен байланысты, оқушылардың белсенділігінің
дамуын, олардың өз бетінше жұмыс істеуге және де пән аралық байланысты да
қарастырады. Мұндай жоспарларды жасау өте қиын. Бірақ бұл мұғалімнің
әдістемелік шеберлігін және осы әдістерді сабақтарда пайдалана білуін
көрсетеді.
Пән аралық байланыс кабинетті біріктіруді ұйымдастырғанда өте
тиімді. Мысалы, биология пәнінің география пәнімен қосылуын, географиялық
қабықты оқығанда территорияның табиғат комплекстерін, табиғат ресурстарын
тиімдіпайдалануын оқйтындықтарымен түсіндіруге болады. Бірақ бұл екі пәнді
оқыту үшін қолданылатын құрал – жабдықтар саны, кабинетке сыймайтындығы
дәлелденген.[27].
Өйткені, бір ғана биология пәнінің өзіне қолданатын құралдардың
саны 450-ден асады екен.Оның жартысынан көбі ауқымды жабдықтар болып
келеді.Осыған байланысты география пәнін биология пәнімен біріктіру өте
тиімсіз.
Бұған қарағанда география пәнінің кабинетін тарихпен біріктірген
тиімді.Оның бірнеше себебі бар:
Біріншіден, география мен тарихтың арасында жүйелі пән аралық байланыс
мүмкін, әсіресе экономикалық географияны оқығанда.
Екіншіден, кейбір құралдарды сақтау мысалы, карталар, суреттер мен
таблицаларға арналған жәшіктерді ортақ қолдануға болады.
Үшіншіден, осы айтылған құрал – жабдықтарды кішкене ауданды жерге
сйыдыруға болады.
Географиялық картамен жұмыс. Географиядағы картаның ролін Н.Н.
Баранский тамаша анықтады: Карта - географияның екінші тілі, сонымен
бірге жинақы да, түсінікті. Бұл оқушыларға географиялық картаның
мазмұнын толық игеруді үйрету керек.[3].
Карталар жалпы кеңістікті әр түрлі көлемде – жергілікті жердің кішкене
учаскесінен бастап, бүкіл Жер бетін бейнелейді. Олар бейнеленген
құбылыстардың толық бейнесін жасайды, олардың қажетті сандық және сапалық
ерекшеліктерін сипаттайды, бейнеленген объектілердің координаттарын,
ұзындығын, ауданын, биіктігі мен көлемін анықтауға мүмкіндік береді,
олардың құрамын, санын, өзара байланысын, ерекшеліктері мен таралу
заңдылықтарын көрсетеді. Бұл құрамдас бөліктер карталардың маңызы мен
құндылығын түсіндіреді. Олардың практикалық қолданылу түрлерінің көпшілігін
жалпылай келе, төмендегі басты бағыттарды бөліп қарастыруға болады:
1. Жергілікті жермен, ауданмен, елмен және т.б. жалпы танысу, оларды
карта бойынша аталған жерлерге бармай-ақ зерттеуге болады;
2.Карта бойынша бағдарлау, оларды жергілікті жерлерде – құрлық пен
мұхиттарда, әскери қимылдар мен туристік жорықтар кезінде, навигация үшін,
мототранспорт және т.б. үшін жол көрсеткіш ретін де қолдану;
3.Инженерлік жобалау – транспорттық, энергетикалық, өндірістік, ауыл
шаруашылық және аудандық жобалау кезінде картаны негізге ала отырып
пайдалану. Сондай – ақ, экономика, мәдениет және т.б. даму жоспарын өңдеуде
аса маңызды темір жолдар, автомагистральдар және құбырлар салу кезінде
қазір жер – жер лерді араламай – ақ, жобалау ұйымдарының бөлмелерінде
отырып – ақ карта бойынша белгілей береді.
4.Мектепте және мектептен тыс оқыту процестерінде карталарды қолдану,
ғылыми білімдерді насихаттауда және жалпы мәдениетті көтеруде, сондай – ақ
бұқара халықты туған елімен, Отанымен және әлемнің басқа мемлекеттерімен
таныстыруда маңызды рөл атқарады.
5.Әскери істерде карталар жергілікті жер туралы негізгі ақпарат көзі
болып табылады, және де әскерді басқаруда, олардың өзара әрекеттерін
ұйымдастыруда қажетті бірден – бір құрал болып табы лады.
Карталардың географиялық ғылыми зерттеу құралы ретінде маңызы аса зор.
Географияның классик ғалымы Д.Н.Анучин былай деп жазды: Елдің географиялық
білімінің деңгейі ол елдің картасының жетілдіру деңгейімен анықталады.
Әрбір географиялық зерттеу қолда бар карталардан құралып, оларды толықтыру
мен жетілдіру үшін қа жетті материалдар береді. Кейбір білім салаларында
карталар зерттеу дің негізгі құралы ретінде пайдаланылады. Мысалы,
геологиялық зерттеулердің нәтижесі геологиялық карталар болып табылады.
Онда жер гілікті жердің геологиялық құрылысы және пайдалы қазбалардың кен
орындарының таралуы бейнеленеді.
Карталардың ғылыми зерттеу құралы ретінде қолдану аясы күннен күнге
ғылыми прогрестің жалпы өсу деңгейіне байланысты жылдам кеңейе түсуде.
Қазіргі ғылымға модельдеу әдістерінің қарқынды енуі картография да
шынайы дүниенің жалпы және қысқарған түрде кескінделуіне алып келді.
Карталар жаңа білімдер алуға және көптеген құбылыстардың даму үрдістерін
зерттеуге, болжауға көмектеседі.
Географиялық карталар мен план - адамның табиғатты зеттеп,
шаруашылықты жүргізудегі сенімді көмекшілері. Олар елді қорғауда да, туризм
үшін, жалпы алғанда, өз елің мен бүкіл дүние жүзін танып білу үшін де қажет
болады.
Ауыл шаруашылығында жердің планы егістіктің, шалғындардың, басқа да
алқаптардың көлемін анықтау үшін, себетін тұқымның керекті мөлшерін, жер
жыртуға және егістікті күтіп – баптау жөніндегі әр алуан жұмыстарға
қажетті уақытты есептеп шығару үшін қажет болады. Карталар мен планға
қарап, зауыттарды, фабрикалар мен поселкелер ді қайда салу керектігін,
мектептерді, ауруханаларды, демалыс үйлерін қайда орналастырудың дұрыс
болатынын, бақтар мен парктер үшін қандай орындарды бөлу керектігін
анықтайды. Жол салудың жобасын жасаудан бұрын жерді план бойынша мұқият
зерттейді. Жол салу кезін де қыраттар аз ұшырасуы үшін салынатын көпірлерді
азайту үшін, құ рылыс қымбатқа түспеуі үшін оны қалай жүргізу керектігін
план бойын ша анықтайды.
Біздің елімізде қалалар мен селоларды көркейту үшін көптеген істер
атқарылуда. Оларда электр желілері салынып, телефон кабельдері жүргізілуде,
су құбыры мен канализация жасалуда. Оларды алды мен қалалар мен селолардың
планында белгілейді. Авариялық қызмет тің барлық түрлері-өрт сөндіру, су
құбырларын, электр желісін, транс портты жөндеу және басқа қызмет түрлері
өз қызметінде план ды пайдаланады; авария болған жерде қалай тез жету
керектігін мұндай құрылыстардың жер астына қай тұста салынғанын да план
бойынша анықтайды.
Қалалар, каналдар, элетр станцияларын салуға, газ құбырларын, темір
жолдар мен тас жолдарды жүргізуге барынша қолайлы орындарды карта бойынша
анықтайды. Еліміздің халық шаруашылығын дамыту жоспарлары да карталардың
көмегімен жасалады. Картасыз теңіз транспорты мен әуе флоты жұмыс істей
алмаған болар еді. Ұшақтар дың маршрутын алдымен ұсақ масштабты карталар
бойынша белгілей ді. Ұшу сапары кезінде штурман ірі масштабты карталар
арқылы әуе кемесінің жолын анықтайды. Ол картадағы бейнені жермен және
өзендер, қалалар секілді бағдарлармен салыстырып, ұшақтың алдын ала
белгіленген бағыттан ауытқымауын қадағалайды. Геоглогтар карталар бойынша
пайдалы қазбалар іздестірілетін аудандарды белгілейді. Табылған кен орнын
картаға түсіреді.
Тарихшылар ескі карталар бойынша мемлекеттердің шекаралары қай жермен
өткенін, әр түрлі халықтардың бұрын қайда тұрып, өмір сүргенін, олардың
қандай қалалар тұрғызғанын, сауда жолдарының қайда орналасқанын зерттейді.
Әр түрлі уақытта жасалған карталарды салыстыра отырып, табиғатқа және қоғам
өмірінде қандай өзгерістер болғанын біледі.
Сонымен, қорыта келгенде адам өмірінде пландар да, карталар да зор
роль атқарады. Пландар мен карталарда қала салушылар бола шақ қалалардың
кварталдарын, тас жолдар мен темір жолдардың трассаларын толық белгілеп
шығады. Әрбір ауыл мен селоларда жерді пай даланудың пландары мен
топырақтың арнаулы карталары бар, олар да шартты белгілер арқылы топырақ
түрлері кескінделген. Картаға кеме жолы да түсіріледі. Тәулігіне бірнеше
рет ауа райы картасы жасалады. Онда шартты белгілер арқылы ауа темпера
турасы, желдің бағы ты мен күші, бұлттылық және т.б. ауа райы элементтері
көрсетіледі. Мұндай карталар метеорология мамандары на ауа райын күні бұрын
болжауға көмектеседі.[2].
Сонымен қатар, карта адамдарға көптеген ауруларға қарсы күресуде де
қызмет көрсетеді. Міне, бұған бір мысал. Жер шарының кейбір аудандарында
тұрғындар ауыр науқастан азап шегеді: олардың тамағы ісіп (зоб) ауырды.
Дәрігерлер көп уақытқа дейін бұл аурудың пайда болу себебін біле алмады.
Тұрғындары осы аурумен ауырған аудандардың бәрін картаға түсірген кезде,
бұлардың таулы аудандар екені, ал ол аудандардың топырағы мен суының
құрамында йод мөл шерінің аз екені байқалды. Йодтың жетіспеуінен ауру пайда
болады. Сондықтан, еліміздің барлық таулы аудандарында аз мөлшерде йод
қосылған тұз сатылады. Содан барып, ауру азая бастады .
Географиялық зерттеулерде де картаның маңызы зор. Еліміздің кез келген
бір ауданын зерттеуге кіріспес бұрын ең алдымен географ тар картадан осы
территорияны жете зерттейтіні, зерттеу объектісін белгілеп, жүретін
маршруттарды және т. б. түсіретінін білеміз. Жергілікті жердің
территориясын зерттеу нәтижелері көптеген жаңа мәліметтер береді, олар
картаға жаңадан түсіріледі. Міне, сондықтан да тамаша орыс географы Н. Н.
Баранский : Барлық географиялық зерттеу картадан шығады және картаға
түседі, картадан басталады да, карта мен аяқталады, - деді.
География карталары оқушыларға жер бетiндегi елдердi, басқа да
территорияларды зерттеуге және оларды көз алдына елестетуге көмектеседi.
Бұл жағдайда, оқушылардың кеңiстiктi елестету қабiлетi дамиды. Картамен
жұмыс iстеу қабiлетiн оқушылар мектеп бiтiрген соң картографиялық әдiстер
бойынша құбылыстарды зерттеуге көмекте седi. Картаны талдай және
салыстыра отырып, оқушылар логикалық сезiм қабiлеттерiн пайдаланып
дамытады: құбылыстарды байланыс-тырады, салыстырады, себеп-салдар
байланыстарын анықтайды т.б. Оқушылардың көптеген өзiндiк, сондай-ақ
творчествалық жұмыстары картамен байланысты.
Географиялық карталарды, оқыту барысында функциясы бойын-ша бөлуге
болады. Бұл жүйе тек қана оқу географиялық карталарына тән. Жүйе бойынша
карталар екіге бөлінеді: қабырғаға ілінетін және күнделікте қолданатын. Ал
кесте карталары оқу процесінде ерекше орын алады.[8].
Қабырғаға ілінетін карталар-бұл кабинетте ілініп, мазмұны бірнеше
метрден көрініп, барлық оқушылар қабылдай алатын карталар. Сон дықтан
қабырғадағы карталардың шартты белгілері жеке жұмыстарға арналған
карталардан ірі болып келеді. Бұл карталар үлкен көлемді болғасын, оларға
көптеген белгілерді енгізуге болады. Олардың әр қайсысы бір ғана сабақта
емес, бүкіл тарауды өткенде қолданады. Сондықтан олардың арасында көптеген
карталардың мазмұны да күрделі болып келеді: жалпы географиялық, физикалық,
жалпы экономикалық географиялық т.б.
Күнделікте қолданатын карталарды оқушы жеке жұмысты орындағанда
қолданады, сондықтан әр оқушының өз картасы болуы тиіс. Мектеп бағдарламасы
бойынша мұндай карталар көп емес. Олар дың көпшілігі оқулықтың ішінде және
оқу атластарында жинақтал ған.
Барлық карта түрінің ортақ ерекшеліктері бар. Олардың тақырыбы мен
маңыздары мектептегі география пәнінің бағдарламасына сай келді. Басқа
карталарға қарағанда кесте карталары көбінесе практика лық, бақылау
сабақтарында пайдаланады. Бұл карталар бойынша оқу шылардың білімдерін
тексеруге болады.
Географияны оқыту әдістемесінде географиялық картамен жұмыс істеу
барысында үш мақсат қойылады: картаны түсіну, оқу, білу.
Картаны түсіну деген географиялық картаның негізгі қасиеттерін,
маңызын меңгеру, түрлерін білу.
Картаны оқу-картада географиялық объектілерді бейнелері бой ынша
анықтай білу. Мысалы, картадағы тұрғын мекендердің пунсоны арқылы халық
санын және әріптің өлшемі мен шрифтердің ерекше лігіне байланысты түрі мен
саяси - әкімшілік мағынасын анықтау.
Картаны білу-деген география курсында зерттеу объектісінің са
лыстырмалы өлшемін, пішінін, оның орналасу орнын есте сақтау, елес тету.
Әрине, картаны жақсы білу үшін, оны бірінші жақсы түсіну, екінші жақсы оқи
алу керек.
Картаның зерттеу негізгі мақсаты болып картографиялық қабіле тінің
қалыптасуы болып саналады. Картографиялық қабілетінің бірнеше түрі болады:
1) 6 сыныпта физикалық география курсымен танысуда оқушылар: жердің
планын, бағытын жақсы білу; арақашықтықты өлшеу(адыммен, рулеткамен),
азимуттың бағытын, карта бойынша географиялық коор динаттарды анықтау, білу
және физикалық карта бойынша рельеф пен су көздерін оқи алу.
2) 7 сыныпта материктер географиясын оқу барысында: тақы рыптық
карталар бойынша климат және табиғаттың басқа компонент теріне сипаттама
беру, екі ауданның табиғи компонентінің ерекшелік терін салыстыру, жалпы
географиялық және тақырыптық карталарды айыра білу.
3) 8 сыныпта Қазақстанның физикалық географиясын оқу кезінде: дүние
жүзінің, Жер шары және құрлықтар карталарының масштабы ның айырмашылығын
білу, табиғи карталарды талдау, олар бойынша табиғи компоненттердің
байланысын көрсету, топографиялық карта ларды оқи білу, абсолюттік және
салыстырмалы беткейлердің еңістігін анықтау және кіші масштабты карталар
бойынша көлденеңінен қима жасауды үйрену.
4) 9 және 10 сыныптарда экономикалық география курсында: әлеуметтік -
экономикалық карталарды талдай және оқи білу, кешенді тақырыпты карталар
бойынша табиғи жағдайларға байланысты, шаруашылықтың орналасуын анықтау,
карта бойынша экономикалық-географиялық мемлекетке, аймаққа немесе қалаға
сипаттама беру, кескін карталарда картограмма картодиаграмма құрастыру.
Географиялық картаны жақсы білу үшін оқушы оқулықтағы және
атластардағы көптеген географиялық түсініктермен танысу керек. Ең кеңінен
таралған түсінік-бұл географиялық карта түсінігі . Оқушының картаны түсіну
қабілеті мектептегі барлық география курсы бойынша қалыптасады.
Географиялық картаны түсіну қабілет алғашқы 6 сыныпта қалыпта сады.
Бұл курста оқушы картаның жеке қасиеттерімен танысады. 7 сыныпта карта
туралы түсінік кеңейеді: картаның территория және масштаб бойынша
жүйеленуімен танысады. Сондай-ақ, 8 сыныпта оқушылардың карта туралы
көптеген түсініктері қалыптасады, ал 9 және 10 сыныптарда жаңа түсініктер
енгізілмесе де, бірақ картаны білу қабілеттері арттырады. Көптеген
географиялық түсініктерді білу үшін бөлшекті-ізденіс және зерттеу әдістерін
қолданған жөн болады.[8].
Географиялық карталардың көптігі мен алуан түрлілігі–оның жіктелу
қажеттілігін туғызады, яғни карталарды топтарға (түрлерге) белгілі бір
айырмашылықтарына қарап бөлу. Карталардың ғылыми жіктелуі карталардың жеке
(арнайы) түрлеріне қатысты заңдылықтар мен ерекше құрылымдарды зерттеп,
оларды анықтауға мүмкіндік береді; бұл өз кезегінде картографиялық
өндірісті ұйымдастыруда өз бейнесін табады және оның рациональды қойылуына
көмектеседі (ықпал етеді); карталардың каталогизациясына және олардың
картахранилищаларда (карта сақтайтын қойма) жүйелі түрде орналасуына қажет,
сондай-ақ картографиялық ақпараттарды іздеу мен өндеуге де қажет.
Масштабына қарай: - ірі масштабты - 1:200 000-ға дейінгі масштабтағы
карталар, яғни топографиялық карталар. Топографиялық белгілерді есте жақсы
сақтауы үшін төмендегі белгілері көрсетілген кесте ілінгені дұрыс:
1. Өнеркәсіп объектілері.
2. Ауыл шаруашылығы объектілері.
3. Темір жол, автомобиль, т.б. жолдар.
4. Бақтар, плантациялар, орман, т.б.
5. Шалғын, батпақ, дала, шөл, т.б.
6. Өзен, көл, бөгет, т.б.
7. Рельеф формалары – жар, тау, ойпат, т.б.
8. Мәдени ескерткіштер, мұражайлар, т.б.
- орта масштабтыға 1:200 000-нан 1:1 000 000-ға дейінгі масштабты
карталар жатады, олар жеке бір мемлекеттің, облыстың, ауданның карталары.
- ұсақ масштабтыға 1:1 000 000-нан да жоғары масштабты карталар
жатады, олар материктер мен дүние жүзі елдері берілген карталар.
Көлеміне қарай дүние жүзілік, материктік, мемлекеттік, облыстық
карталар болып келеді,
Пайдаланылуына қарай - стол және тақта картасы болып бөлінеді.
Мазмұнына қарай физикалық, экономикалық карталар болып келеді.
Физикалық, экономикалық карталардың екеуінің де тақырыптық карталары
болады.
Физикалық географияның тақырыптық карталарына – жер бедері, геология
және тектоникалық, пайдалы қазбалар, климаттық, ішкі сулар, табиғат
зоналары, экологиялық, ұлттық саябақтар мен қорықтар карталары жатады.
Экономикалық географияның тақырыптық карталарына – дүние жүзінің
саяси, халықтар, табиғат және еңбек ресурсы, отын өнеркәсібі, электр
энергетикасы, қара металлургия, түсті металлургия, машина жасау, химия
өнеркәсібі, көлік географиясы, агро-өнеркәсіптік кешен жеке экономикалық
аудандар картасы жатады.
Күнделікті сабақта қолданылатын оқу глобусы және картасы жоқ, қара
индукционды глобус болуы керек. Глобус көбінесе Физикалық географияны,
Материктер мен мүхиттар географиясын, Қазақстанның физикалық географиясын
оқытқанда қолданылады.
Глобус арқылы әсіресе меридиан, параллель, полюс, экватор, белдеулер
сияқты глобустың элементтері, карта мен глобус арасындағы
бұрмаланушылықтар, жердің өз осінен айналуы, жердің күнді айналуы, оның
салдары сияқты мәселелер түсіндіріледі.
Материктер мен мұхиттар географиясынан батыс, шығыс жарты шардағы,
солтүстік, оңтүстік жарты шардағы материктер салыстырылады, Қазақстанның
физикалық географиясынан сағаттық белдеулер түсіндіріледі.
Тақырыпты оқып үйренудің барысында мұғалімнің білетіні: оқушы лардың
географиялық білімді игеруін және жүйеге келтіруін қамтамасыз ететін
картамен жұмыс істеу әдістерін игеру; ғылыми географиялық зерттеулерде,
геологтардың, агрономдардың, құрылыс шылардың т.б. жұмыстарында картаның
маңызын көрсете алатын материалдар таңдап алу. Картаның маңызын осылай ашу
оқушы лардың түсіну қабілетін дамытуға және адам өмірімен тығыз байланысты
география ғылымына қызығушылығына арттыруға өте қажет.
Карта география білімінің теңдесі жоқ көзі болумен қатар, маңызды
көрнекі құрал екендігін, бірақ ол тек оқи алатындарға ғана пайдалы
екендігін дәлелдейтін әр түрлі тапсырмалар даярлау;
Карталарды беттестіру әдісін пайдалана отырып, физикалық карталардан
табиғат компоненттерінің арасындағы күрделі өзара байланыстарды, ал
экономикалық картадан - экономикалық география лық объектілердің орналасуын
және олардың өзара байланыс тарының заңдылықтарын игеруді оқушыларға
үйретудің тәсілдерін білу;
Оқушыларды әр түрлі мазмұндағы карталармен жұмыс жүргізуге үйрету үшін
тек біртіндеп күрделеніп отыратын тарсырмалар жүйесін жүзеге асырғанда ғана
мүмкін екендігіне көз жеткізу. Осындай жүйе лердің негізгі оқулық
мазмұнындағы жаттығуларда берілген.[1].
Осыған байланысты картамен жұмыс жүргізудің әдістерін игеру үшін
практикалық сабақтар оқулықтың оқушылардың картаның тілін түсінуге
жетелейтін бөлімдерінен басталады. Жаңа бағдарламалар дың талап етуіне
байланысты барлық оқулықтарда топографиялық және географиялық карталардың
жасалу ерекшеліктерін біртіндеп көрсететін бөлімдер бар.
VІІ сынып оқулығындағы Карта және онымен жұмыс жүргізу деген
тақырыпты талдауға арналған тапсырмалардың мақсаты - оқушылардың карта
туралы білімінің қалай кеңейетіндігін және картографиялық проекциялар,
масштаб, шартты белгілер т.б. жайында ұғымдардың қалай қалыптасатындығын
мұғалімдердің қарап шығуын ұйымдастыру.
Оқулықтарда оқушылардың картографиялық бастамасын игеруге көмектесетін
көптеген практикалық тапсырмалар мен жаттығулар бар. Бірақ та кейбір
тапсырмалар, сол сияқты кейбір тексттің мазмұны оқушылар үшін түсініксіз.
Бұл жаңа карталарды оқушыларға таныстырудың методикалық әдістерін
мұғалімнен мұқият ойлануды талап етеді. Соған байланысты студенттер жаңа
картаны оқушыларға таныстырудың жолдарын үйренеді. Тапсырмаларды орындау
студенттердің жеке географиялық объектілерге сипаттама беруге арналған
материалдарды ітіктеп алу дағдысын қалыптастыруға көмектеседі. Олар
оқушылардың есінде атаулардың сақталуын қамтамасыз ететін әр түрлі
тапсырмаларды қолдануды үйренеді.
Осы тақырып бойынша алғашқы бес тапсырманы орындауға екі – үш сабақ
беріледі, олар география методикасы курсындағы тиісті бөлімдерден лекция
оқитын уақытқа дәл келуі керек, қалған тапсыр малар, методиканың мектеп
географиясының жеке курстарын оқытуға арналған бөлімдерін өткен кезде
жүргізіледі.
Картаны сыныптан тыс жұмыстар кезінде пайдалануға арналған
тапсырмаларды студенттер педагогикалық практикада, мысалы география үйірме
жұмыстарында пайдалануы мүмкін.
География сабағында жаңа білімді игеруді қамтамасыз ете алатын жұмыс
жүргізудің методикалық әдістері төменде берілген тапсырма ларда
көрсетілген.
1-тапсырма: Ү-ҮІ сыныптар бағдарламасындағы картамен жүргізі летін
практикалық жұмыстар жүйесін анықтау.
Бағдарламаның түсінік хаты мен мазмұнын талдаудың нәтижесін де
мұғалімдердің анықтайтыны:
а) Ү-ҮІ сыныптардағы физикалық географияны оқыған кезде карта мен
жүйелі түрде жұмыс жүргізу қандай жолдармен жүзеге асырылады (әр түрлі
карталармен жүргізілетін жұмыс түрлерін санап шығу);
б) Ү сынып оқушылары картаның жасалынуын түсінуге, топогра фиялық
планның, жарты шарлардың физикалық картасының және өсімдіктер зонасы
картасының тілін түсінуге қалай жетеді;
в) Ү-ҮІІ сыныптарда қандай практикалық жұмыстар әр түрлі мазмұндағы:
физикалық, топографиялық, арнайы (тақырыптық) карталарды оқу дағдысының
біртіндеп қайталануын және кеңейтуін талап етеді;
г) Карталарды беттестіру әдісін қолдана отырып, жеке территория лар
мен аудандарға, табиғатқа комплексті сипаттама беруге оқушылар қандай
практикалық жұмыстармен даярланады.
Географияны оқытудағы картиналар.Нақтылы құбылыстар жөніндегі ғылым
болғандықтан географияны оқытқанда шәкірттерге географиялық объектілердің
өздерін көрсету қажет. Бірақ география пәні шәкірттерді таныстыратын
объектілердің бәрін бірдей табиғи түрінде көрсете алмайды. Теңіздерді,
таудың қар жамылған шыңдарын, тау таскындарын, тропикалык ормандарды, ыстық
шөл даланы, Арктиканың мұздарын, тағы сол сияқтыларды мектеп оқушыларына
көрсету мүмкін емес.[10].
Бұл жағдайда белгілі дәрежеде жеке географиялық объектілерді, тұтас
ландшафтыны бейнелейтін картиналар, суреттер, диапозитивтер, кинофильмдер
көмек ете алады.
Географияны оқытуда географиялық картиналар айырықша маңызды көрнекі
құралдардың бірі болып саналады. Тіпті мектеп географиясының жаңа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 3
1 Географияны оқытуда оқу-құрал жабдықтарды пайдалану
әдістемесінің ғылыми негіздері
География курсында пайдаланатын оқу-құрал жабдықтарын
классификациялау ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 5
1.2 География кабинетін жабдықтауға қойылатын талаптар ... ..
10
Географияны оқытуда оқу-құрал жабдықтарымен жұмыс
жасаудың әдістемесі
Географияны оқытудың негізгі құралдарымен жұмыс істеу
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.2 География кабинетіне қажетті оқу-құралдарын
жасау ... ... ... 33
2.3 Географиялық алаң және ондағы оқу-құрал жабдықтарымен
жұмыс жасаудың
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
42
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... . 63
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... . 64
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Оқу процесінде оқу құрал-жабдықтарын
айқын жүйеде орналастыру жағдайы оны тиімді пайдалану, кабинетті
жиһаздармен және көмекші құрал-жабдықтармен жабдықтау географияны оқытудың
негізгі құралдары болып табылады.Географияны оқытуда оқу құрал-жабдықтары
сынып, кабинет жағдайларына сай болуы керек.Орта мектепте география
кабинетінің қажеттігі туралы идеялар және оны оқу процесінде пайдалану
оқымысты географтардың, әдіскерлердің еңбектерінде көрініс тапты.
(А.А.Барзова, А.Ю.Петри, В.П.Буданова, А.С.Баркова, Н.Н.Баранский т.б.).
Көрнекi құралдар немесе оқыту құралдары (немесе бiлiм беру көздерi)
табиғат пен қоғам туралы ғылыми бiлiмнiң қалыптасуына, оқыту мен
тәрбиелеудiң негiзгi мақсатын жетiлдiруге керек. Көрнекi құралдардың
негiзгi бiр функциясы - бiлiм меңгеруi барысында оларды көрсете алу. Бұлар
әсiресе, оқушылар физикалық және экономикалық география курсын оқыған
кезде, көптеген обьектi мен құбылыстарды шын түрiнде көре алмаған жағдайда,
маңызды болып келедi. Сонымен қатар, табиғатта кездесетiн заттарда кейде
көзге көрiнбейтiн нақты көрсеткiштердi байқау қиынға түседi, сол кезде
оларды сызбалар, схемалар, модельдер т. б. арқылы көрсетуге болады. Көрнекi
құралдар бiлiмнiң негiзгi көзi болып келедi, олармен жұмыс iстеу барысында
оқушылардың бiлу қабiлеттерi, ойлары, тiлдерi дамиды, және көрнекi құралдар
арқылы олар ғылыми зерттеу лердiң қарапайым түрлерiн және т.б.
бiлiктiлiктерiн игередi. Көрнекi құралдар географияны оқыту мақсаты, маңызы
және әдiстемесiне қазiргi қойылатын талаптармен байланысты. Олар мұғалiм
мен оқушылардың жұмыс iстеу ерекшелiктерiмен сәйкес келу керек, сонымен
қатар бiлiм мен бiлiктiлiктердiң жақсы игеруiне көмектеседі.
Көп жылдан бері географиялық кабинетті құрастырып, жабдықтаға көптеген
тәжірибелер жинақталған.Көптеген мұғалімдер мен методистер географиялық
кабинетті құрастыруда өз ұсыныстарын жасаған болатын.Мысалы, мұндай
кабинеттің жоспарын жасаушлардың бірі – Н.К.Семакин.[27]. Бұл жоспар
мұғалімдер арасында қолдау тауып, кейбір мектептерге енгізілген
болатын.Семакиннің конструкциясы бойынша жасалған кабинетте мұғалімге жұмыс
істеу өте ыңғайлы.Барлқ жабдықтар жанында және бір мезгілде бірқатар
шектеулер бар.Автор мысалы, жабдық түйіндер мен бөлшектеуді пайдаланудағы
антрополитрлік және санитарлық – гигиеналық шарттарды бірыңғайға
келтірілмеген.
Географиялық кабинеттерді жабдықтау барлық мектеп кабинеттерінің
шарттарына сай атқарылуы керек.Жабдық барысында әрбір құралдың
ерекшеліктерін, құрамын, оқытудағы маңызын білу, оның жұмыс істеуге
қауіпсіздігін және ыңғайлығын қамтамасыз ету керек.
Зерттеудің нысаны: Жалпы орта білім беретін мектептегі география
сабақтарында оқу-құрал жабдықтарын оқу үрдісінде пайдалану
Зерттеудің болжамы: География курсында оқу-құрал жабдықтарын пайдалану
бiлiмнiң негiзгi көзi, олармен жұмыс iстеу барысында оқушылардың
іскерліктері мен дағдылары қалыптасады
Зерттеудің мақсаты: География курсы бойынша оқу–құрал жабдықтарының
түрлеріне талдау жасап, оларды пайдалану әдістемесін көрсету
Зерттеудің міндеттері:
1.География курсында оқу-құрал жабдықтарын пайдаланудың теориялық
негіздерін айқындау.
2. География курсында оқу-құрал жабдықтарын оқыту технологиясын
пайдаланудың жолдарына талдау жасау
3. География курсында оқу-құрал жабдықтарын оқытуда пайдаланудың
тиімді әдіс – тәсілдерін анықтау
Зерттеу әдістері:
1.Тақырыпқа байланысты ғылыми-педагогикалық, әдістемелік және
теориялық еңбектеріне талдау жасау;
2.Озат мектептердің іс – тәжірибелерін жинақтап, талдау жасау;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: География курсында оқу-құрал жабдықтарын
пайдаланудың әдіс – тәсілдері, үлгі – жоспарлары жасалынды
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: География курсында оқу-құрал
жабдықтарын пайдаланудың әдіс – тәсілдерін, үлгі – жоспарларын орта
мектептің география пәнінің мұғалімдері пайдалануына болады
1 Географияны оқытуда оқу-құрал жабдықтарды пайдалану
әдістемесінің ғылыми негіздері
1.1 География курсында пайдаланатын оқу-құрал жабдықтарын
классификациялау
Көрнекi құралдар немесе оқыту құралдары (немесе бiлiм беру көздерi)
табиғат пен қоғам туралы ғылыми бiлiмнiң қалыптасуына, оқыту мен
тәрбиелеудiң негiзгi мақсатын жетiлдiруге керек. Көрнекi құралдардың
негiзгi бiр функциясы - бiлiм меңгеруi барысында оларды көрсете алу. Бұлар
әсiресе, оқушылар физикалық және экономикалық география курсын оқыған
кезде, көптеген обьектi мен құбылыстарды шын түрiнде көре алмаған жағдайда,
маңызды болып келедi. Сонымен қатар, табиғатта кездесетiн заттарда кейде
көзге көрiнбейтiн нақты көрсеткiштердi байқау қиынға түседi, сол кезде
оларды сызбалар, схемалар, модельдер т. б. арқылы көрсетуге болады. Көрнекi
құралдар бiлiмнiң негiзгi көзi болып келедi, олармен жұмыс iстеу барысында
оқушылардың бiлу қабiлеттерi, ойлары, тiлдерi дамиды, және көрнекi құралдар
арқылы олар ғылыми зерттеу лердiң қарапайым түрлерiн және т.б.
бiлiктiлiктерiн игередi. Көрнекi құралдар географияны оқыту мақсаты, маңызы
және әдiстемесiне қазiргi қойылатын талаптармен байланысты. Олар мұғалiм
мен оқушылардың жұмыс iстеу ерекшелiктерiмен сәйкес келу керек, сонымен
қатар бiлiм мен бiлiктiлiктердiң жақсы игеруiне көмектесу керек.[18].
Көрнекi құралдарды дұрыс пайдалану үшiн, оларды жүйелеген дұ рыс.
Жүйелеудiң негiзi болып географиялық обьектiлер мен құбылыс тардың
бейнелерi алынады, себебi географияның оқу пәнi болып нақ ты заттар мен
құбылыстар саналады. Сонымен, барлық көрнекi құрал дарды 4 топқа бөлуге
болады:
1. Табиғи объектiлер: а)оқу барысында танысатын табиғи және
шаруашылық объектiлер (коллекциялар, гербарийлер, т.б.)
б) экскурсияда танысатын табиғи объектiлер және табиғи ортадағы
шаруашылық өндiрiстiң өнiмдерi.
2. Табиғи географиялық объектi мен құбылыстарының суреттелуi:
а) көлемдi модельдер, шаруашылық объектiлер, т.б.
б) қабырғаға iлiнетiн иллюстративтi құралдар ( суреттер,фотосурет
тер, портреттер, кинофильмдер т.б.)
3. Заттар мен құбылыстардың шартты құралдар арқылы суреттелуi
(сөздер, белгiлер, сандар):
а) вербальдi (оқулықтар,жұмыс дәптерлерi, мәтiндi кестелер, т.б.)
б) картографиялық құралдар ( iлiнетiн карталар, атластар, кесте карта
лары, карто-схемалар, т.б.)
в) графикалық-статистикалық құралдар, графиктер, диаграммалар,
кестелер.
4. Табиғаттағы құбылыстарды елестетуге арналған заттар:
а) аймақтағы өлшеу жұмыстарын жүргiзу үшiн арналған құралдар;
б) табиғаттағы құбылыстардың көлемдi және сапалы көрсеткiштерiн
анықтау үшiн құралдар;
в) картометриялық жұмыстарға арналған құралда;
г) жердiң жылдық және бiр күндiк қозғалысын анықтайтын құралдар;
Физикалық және экономикалық географияның бұйымдарының өзінің
ерекшеліктері болады.Сондықтан география оқу құралдарының жүйесі тағыда екі
бөлімге бөлінеді. (1-сурет.). Ал олар мектептегі географияның негізгі
курстарына байланысты бөлінеді.[7].
1-сурет. География бойынша оқу құралдарының жүйесі
“Физикалық география”, “Дүниетану” курсынан географияның жүйелі
курстарына логикалы түрде көшуді іске асырып, оларға негіз болып
табылады. Бұл курстың негізгі мақсаты- оқушыларға география ғылымы,
жер планетасы, оның табиғаты және халқы, географиялық карта туралы
бастапқы түсініктерді және алғашқы географиялық білім мен біліктерді
беру.
Физикалық географияның бағдарламасы мен оқулығында оқушының
жеке–дара мүмкіндігін ескеру мақсатында білім мазмұнын меңгерудің
міндетті және мүмкіндік деңгейлері қарастырылған. Оқулықтағы берілген
міндетті деңгей барлық оқушының қабілеті мен қызығушылығын ескере
отырып, жоғары білім мазмұнын меңгеруге жағдай жасайды.
Физикалық география курсы бойынша оқу құрал–жабдықтар тобына табиғи
объектілер жатады. Табиғи объектілердің тізімі төмендегідей:
Табиғи объектілер
1. Минералдар мен тау жыныстарының коллекциялары.
2. Пайдаплы қазбалардың коллекциялары.
3. Мәдени өсімдіктердің гербарийлері.
4. “Мұнай және оның өнімдері және оны қайта өңдеу” кол-лекциялары.
5. Өндіріс шикізаттарының коллекциялары.
6. “Жүн және оның өнімдері және оны қайта өңдеу” коллек-циялары.
Модельдер
1. Құрлық формаларының макеттері.
2. Таулардың модельдері.
3. Саяси глобус ГП М1:30
4. Жердің физикалық құрылысы ГЧ М:50.
Приборлар
1. Аномометр
2. Барометр – анероид Бр-52
3. Метеоролигялық бутка
4. Гигрометр МВ-1
5. Гномон
6. Жауын-шашын өлшегіш (осодкомер)
7. Психрометр ПБ-1
8. Қар өлшегіш
9. Термометр
10. Флюгер
11. Теллурии
12. Адрянов компосы
13. Курвиметр
14. Мензула
15. Нивилер
16. Теодолит
17. Кипрегель
18. Рулет және т.б.
Картиналар, портреттер
1. Африка, Австралия, Антарктида, Евразия материктерінің картиналары
2. Саяхатшылардың картиналары
Карталар
Дүниежүзінің карталары
1. Географиялық белдеулер және табиғат зоналары
2. Климаттық белдеулер және облыстар
3. Саяси карта
4. Халықтың тығыздығы картасы
5. Топырақ картасы
6. Жер бетінің құрылыс және ондағы пайдалы қазбалар
7. Жарты шарлар физикалық картасы
8. Материктер мен олардың бөліктерінің карталары (физика-лық,
климаттық, саяси т.б.)
9. Қазақстанның карталары (экономикалық, физикалық, текто-никалық
т.б.)
Диапозитивтер, диафильмдер, коинофильмдер комплектері
Экономикалық география негіздерін оқытуда көрнекі құрал-
дардың алатын орын үлкен. Экономикалық география курсын оқытуда
көрнекі құралдардың қызықты әрі әр түрлі болуы үшін аз жұмыс
істелінген жоқ. Бірақ өмір күн санап жаңа талаптар қойыа отырады.
Соңғы үлгідегі көрнекі құралдарың жинағы, білімгер-лердің ауқымды
экономикалық – географиялық материалдарды жоғары деңгейде игеруге
ықпал етуі қажет. Қазақстанның және шет елдердің экономикалық
географиясы бойынша қазіргі таңда қолданылатын бағдарламалары, өзіне
аса көңіл бөлгенін қажет етеді. Осы бағдарламаларға енгізілген
бірыңғай және жалпы түсі-ніктер диапазоны өте ауқымдығымен белгілі.
Экономикалық гео-графияны оқыту кезінде енгізілетін түсініктемелер
көлемі жағынан ғана емес, кеңістікке қамту жағынан да ауқымды.
Сонда да бұл курсты оқытуға бөлінетін уақыт, салыстырмалы түрде
мардымсыз. Сондықтан экономикалық география курсында, аса басым
көңіл білімгерлердің танымдық іс-әрекетін көтеруге оқыту материалын
саналы игеруін қамтамасыз етуге, формализммен күресуге, дәйек-сіз
және жаттанды фактілермен күресуге бөлінеді.
Экономикалық-географиялық материал-өнеркәсіп, ауылшаруашы-лығы,
транспорт бойынша әртүрлі мәліметтерден тұрады. Білімгерлер
экономикалық географияны оқи отырып, шаруашылықтарды орналастыру
заңдылықтарымен, маңызды өндірістік байланыстармен, өндірістік процес-
стердің бірқатарнегіздерімен, технологиясымен, ірі жаңа құрылыстармен
танысып, олар туралы хабардар болады.
Экономикалық география курсында көптеген цифрлік деректерді
қолдану қажет,оның ішінде мемлекетіміздің және басқа елдердің
халықшаруа-шылығы өсіп-өркендеуінің көрсеткіштері. Бұған, экономика-
географиялық түсініктер нақтылығы жоғалатын мәліметтер минимумы
(мемлекет ауданы, жалпы тұрғын саны және ірі қалалардағы халық саны,
шаруашылығы дамуы деңгейі туралы бірқатар деректер және т.б.) енбейді.
Цифрлік материалдарды ой елегінен өткізуде барлық уақытта оның
көрнекі интерпретациясы көмек береді.
Экономикалық география курсы бойынша оқу құрал-жабдықтары
төмендегідей:
Дүниежүзінің карталары
1. Машина жасау өнеркәсібі
2. Ауылшаруашылығының карталары
3. Транспорт
4. Химия өнеркәсібі
5. Қара және түсті металлургия
6. Энергетика
Дүниежүзінің физикалық карталары
1.Австралия, Африка, Италия, Канада, Қытай және Монголия, Корей және
Вьетнам, Польша, ГДР, Чехословакия, Румыния, Болгария, Венгрия,
Югаславия, Албания, АҚШ, Франция, Оң-түстік Азия, Оңтүстік-Шығыс
Азия, Оңтүстік-Батыс Азия және Латын Америка елдерінің экономикалық
карталары
2.Қытай және Монголия, Польша, ГДР, Чехословакия, Румыния, Болгария,
Венгрия, Югаславия, Албания, Жапония елдерінің физикалық карталары
Алдыңғы қабырғаның ортасына тақта ілінеді, ұзындығы 2-2,5 м. Жоғары
жағына карта, картина ілетін шеге болады немесе тақтаның жиегі, кейде тақта
толығымен магниттелген болады. Тақтадағы жақсы көрінуі үшін тақтаның
жоғарғы 2 жағында жарық болуы тиісті. Тақтаның жоғары жағына географияға
байланысты нақыл сөздерді жазып, іліп қоюға болады.
Тақтаның алдында ұзындығы 2 метр шамасында мұғалімнің столы тұрады.
Столдың шетіне розетка орнатылады, теллуриді тоққа қосу үшін немесе
эпидиаскоп, графопроектор, компьютер, интерактивті тақта, т.б. техникалық
құралдармен жұмыс жасау үшін. Басқа қабырғаға саяхатшылар портреті мен
саяхатшылардың жүрген жолдары, ашқан жерлері көрсетілген схемалы
карталарды іліп қоюға болады. Мысалы: Қазақстан жерін зерттеген саяхатшылар
Ш.Уәлиханов, Тянь-Шаньский т.б. туралы.
География кабинетінің терезесінде ашылып, жабылатын перде болуы керек,
кинофильм т.б. көрсету үшін. Артқы қабырғада шкафтар, сөрелер тұрады,
Олардың іщінде географияға қажетті карта, атластар тәртіппен қойылады
немесе ілінеді, бірден табылатындай етіп тізімі жазылады. Әдістемелік
кітаптар, оқулықтар, түрлі атлас, журналдар болуы керек.
Жалпы география кабинетінде болуға тиісті жабдықтар: түрлі тақырыптық
карталар, атластар, картиналар, табиғат жөнінде, түрлі елдер жөнінде
альбомдар, буклеттер, глобустар, теллурий, тау жыныстарының коллекциялары,
гербарилер, тыңайтқыштар мен тау жыныстары салынган пробиркалар, компас,
мензула, нивелир, рулетка, анероид барометрі, термометр, Август
психрометрі, жауын-шашын өлшегіш, қар өлшегіш, эпидиаскоп, кодоскоп,
диапроектор, мультимедиялық проектор, экскурсияга қажетті лупа, тор,
балға, фанера, картон, т.б. болуы керек.
Географияны оқыту құралдарына карта, глобус, оқулық, сурет картиналар
және оларды көрсететін техникалық құралдар жатады (2-сурет).
2 сурет.
2 – сурет. География кабинетінде болатын оқыту құралдары
1.2 География кабинетін жабдықтауға қойылатын талаптар
1970 жылдан бастап мектептерге кабинеттік жүйе енгізілді. Кабинеттік
жүйенің ерекшелігіне әр кабинеттің белгілі бір пәнге сай жабдықталуы және
кез келген сынып оқушыларының сол пәнге лайықты кабинетке сабақ оқуы
жатады.
География кабинетін география пәнінен тиянақты білім алуға көп себебін
тигізетін бөлме деуге болады. Кабинеттің ерекшелігі пәнге қажетті оқу
құралдарын, карталарды қажет жағдайда бір жерден толығымен табуға
болатындығында.[13]. Мысалы, 6-сыныпта оқытылатын Физикалық географияға
байланысты Дүние жүзінің карталары, топографиялық карталардың болуы,
планеталарға байланысты планеталар суретінің және олар туралы мағлұматтың
болуы, аэроғарыштық түсірілімдердің болуы, т.б., жер қабықтарына байланысты
атмосфера, литосфера, гидросферараның сурет-схемалары, т.б.
көрнекіліктердің болуы. Материктер мен мұхиттардың тақырыптық карталары,
Қазақстанның физикалық және экономикалық географиясының тақырыптық
карталары, Дүние жүзінің шаруашылығына байланысты тақырыптық карталарды тек
қана география кабинетінен табуға, алып пайдалануға болады.
Сонымен қатар география кабинетінде түрлі техникалық, ауа райын
бақылайтын құралдарды ұстап, олармен жұмыс жасауды үйренуге болады.
Өлкетануға байланысты ұйымдастырылатын өлкетану бұрышынан көптеген
материалдарды көріп, білуге болады. Атап айтсақ, жергілікті жердің табиғат
зонасындағы топырақ, өсімдік, жануар дүниесімен, минерал, дәрілік
өсімдіктермен танысуға болады.
Сонымен қатар жергілікті жердің ауыл шаруашылығы мен өндіріс негіздері
туралы мағлұмат алып, қоғамдық пайдалы жұмыстар жасауға үйренуге болады.
География кабинетінде география пәндерін өтуден басқа, географияға
байланысты сыныптан тыс жұмыстар жүргізіледі. Яғни бала қызығатындай
сыныптан тыс оқу, конференциялар, түрлі сайыстар өткізіп, географияға
қажетті түрлі оқу құралдарын жасап үйренуге болады. Бұлар оқушының білімін
тереңдетуге, ойлау қабілетін дамытуға, өзіндік, даралық талабын, іскерлік
пен шеберлігін шыңдауға, жақсы дағдыларды қалыптастыруға көмектеседі.
География кабинетінде оқылатын сабақтар мен жүргізілетін практика жүзіндегі
жұмыстардың оқушылардың жан-жақты білім алудағы, ойлау қабілетін
дамытудағы, іскерлік-шеберлігін қалыптастырудағы мәні өте зор. Кабинетте
өткен сабақтардан алынған оқушылардың білімдері әрі қарай оны жалғастыруға
және қоғамдық еңбектерге араласуға көп себін тигізетін.
География кабинетінде жүргізілетін жұмыстар сонымен қатар балаларды
өмірге деген дұрыс көзқарас қалыптастыруға көмектеседі. Кабинетте балалар
өздерінің географиялық ұғымдарының қорын байытады, кітаптар арқылы білім
алуымен қатар, күнделікті картадан көріп, мұғалімнен дер кезінде бағыт-
бағдар алып, соңғы жаңалықтармен хабардар болуға үйренеді. Осының барлығы
оларды жоғары сыныптарды география курсын толық, терең меңгеруге әзірлейді.
География кабинетін дұрыс жабдықтаудың маңызы – түрлі атлас, картина,
карта т.б. құрал-жабдықтарды сақтауда, әртүрлі қабырға карталарын іліп
қойып салыстыруда, географияға қажетті түрлі құрал-жабдықтарды
мүмкіндігінше жинап, қажет кезде ала қоюда, географияға байланысты сыныптан
тыс жұмыстарды жүргізуде, үйірме жұмыстарын және өлкетану бұрышын
ұйымдастыруда.
Жалпыға білім беретін орта мектептерде география кабинетінің
қажеттігін және оның тиянақты білім берудегі маңызын белгілі ғалым-
географтар А. А. Борзова, Э. Ю. Перри, В. П. Буданова, Н. Н. Баранский, В.
А. Коринская, т.б. өз еңбектерінде көрсеткен.
География кабинеті (3-сурет) әдетте талапқа сай жабдықталуы керек.
География кабинетіне мектептің бір бөлмесі бөлінеді. Кез келген кабинетте
көлеміне, терезесінің санына қарамай мұғалімнің жұмыс орны, оқушының жұмыс
орны, оқу құралдарын сақтайтын орын (шынылы орын).
3-сурет. География кабинетінің алдыңғы қабырғасы
А-төменгі ярус; Б-ортаңғы ярус; В-жоғарғы ярус; 1-ярустарды бөліп
тұрган қабат; 2-сурет сақталатын орын: 3-кестелер қойылатын секция; 4-
ашылатын сынып тақтасы; 5-ішкі тақта; 6-оқулық сөресі; 7-айна; 8-экран; 9-
орталық секция тақтасы; 10-компьютер сөресі; 11-карта секциясы; 12-карта,
кесте ілінетін ағаш; 13-үлкем оқу құралының сөресі; 14-перделер; 15-
жұлдызды аспан картасы; 16-Кондауров теллуриі: 17-бекіткіш заттар; 18-
экран; 19-карта ұстағыштары бар тақта. (басы суреттің алдында)
көрнекіліктерді қоятын жер болуы керек. Сурет, картина, кесте, схема,
аппликациялар мен альбомдар салынатын арнаулы жәшіктер, қорапшалар болуы
тиіс.
География кабинетінде таратылатын дидактикалық материалдар, экрандық
құралдармен көрсетілетін заттар арнаулы қорапшада белгілі бір жүйемен
жинақталуы керек.
Өлкетану материалдары өлкетану бұрышында тұрғаны дұрыс. Кабинетте ауа
райын анықтайтын түрлі құралдар таза және сынбаған, жұмыс жасайтындай болуы
керек. Жарық беретін лампалардың қажетті деңгейде болуы да оқушының көзін
ауыртпауға, жұмыс жасау барысындағы көңіл-күйіне әсер етеді. Кабинетті таза
ұстауды да жолға қою керек.
География кабинеті бұл оқушыларға білім беруге қажетті оқу құралдары
жеткілікті деңгейде қамтылатын, оларды сабақта, сабақтан тыс уақытта
қолданатын бөлме болатындықтан, мектептегі оқыту тәжірибелері география
кабинетінің оқушыларға берілетін білім деңгейін жоғарылатудағы мәні зор
екені көптеген жылдардан бері дәлелденіп келеді. География кабинетін
жабдықтау мектеп кабинеттеріне қойылатын жалпы талапқа сай болғаны жөн.
География кабинетінде болуга тиісті заттар — типтік бағдарламадагы
көрсетілген географияны оқыту құралдарының кешені, қогамдық-саяси
анықтамалар, ғылыми, әдістемелік, өлкетану әдебиеттері, қажетті техникалық
құралдар, түрлі түсірілімдер мен бақылаулар жүргізуге қажетті құралдар,
стендте көрсетілетін соңғы жаңалықтар, қосымша әдебиеттер тізімі берілген
картотека, оқушылар орындаған жақсы баяндама, рефераттар, буклеттер,оқыту
ұүралдарын жасайтын, жөндейтін жабдықтар, топ серуенге қажетті заттар,
интерактивті тақта, компьютер. т. б.
Осы аталған жабдықтарды қоятын жиһаз, сақтайтын орын болып, тазалық,
қауіпсіздік шаралары ескерілген жағдайда кабинетте өтілетін сабақтың жоғары
деңгейде болуына мүмкіндік туады.
География кабинетінің санитарлы – гигиеналық талаптары. Мұғалімдер мен
оқушылардың жұмыс істеу қабілеттілігі, көбінесе жұмыс істеу үшін кабинетте
жасалған жағдайға байланысты болады.[9].
Осындай жағдай туғызатын ең маңызды факторлардың бірі –
микроклимат.Ең ыңғайлы температура (t) көрсеткіші +16, +18 °С ылғалдылық 30
– 60 % ауа қозғалысының жылдамдығы 0,2 – 0,4 мс болуы керек.Осы шарттарды
орындай келе ауа тазалығының гигиеналық нормаларын сақтау керек.Бөлмедегі
көмірсу тотығының құрамы 0.06 % - тен аспауға тиіс, ал шаң – 2-10 мгм.
Кабинетте температура, қысым және ауа ылғалдылығын өлшейтін құрал
болғаны дұрыс.Дұрыс және жеткілікті түрде кабинетті жабдықтау оқушылардың
елсенді жұмыс қабілеттілігінің негізі болу керек.
Санитарлық талаптарға қабырға түсінің шағылыс коэффициенті 50 - 60 %
-тен аспайтындай түстерді таңдаған жөн.Санитарлық талаптарға сәйкес,
кабинетті электрмен қамтамасыз ету бірге жүруі керек.Кабинетті
жабдықтандыру оның баяу түсіне байланысты болады.Потолок үшін 70 %, еден -
25 % , ал тақта үшін - 10 – 15 %.
Түстерді жақсы таңдау жарықтандыру сапасын ғана жоғарылатпайды, сол
сияқты қабылдау қабілетін жоғарылатады,көрудің және нервтің шаршауын
төмендетеді, жақсы көңіл-күй туғызады.Ал шамадан тыс қатты бояулар оқушылар
ойын бөліп, керісінше реакция туғызады.Сол сияқты шамадан тыс ашық түстерді
де пайдалануға болмайды.Және де кабинеттің географиялық орналасуын,
терезелерінің қай шетте тұрғандығын ескеруді ұмытпау керек.
Бөлме қабырғаларының оңтүстікке қараған жағы суық түстермен, яғни
–ашық көк, ашық жасыл, ал солтүстікке қараған жағы жылы түстермен – ашық
қоңыр, қызыл – сары боялуы керек. Есіктері де осы түспен, бірақ сәл қою
түспен боялады.Терезе рамалары – ақ түспен боялады.Едендері паркетпен
немесе пластикамен жабылды. Ал ағаш едендер қабырға түсімен сәйкес келетін
түспен боялады.
Кабинеті жабдықтағанда ең маңызды мәселелердің бірі –үнемдеу.
Сондықтан да кабинет құру барысында арзан, төзімді және ұзақ мерзімге
төзімді маериалдар алу керек.
Оқу құралдары мен жабдықтары география кабинетінде бөлімдерге бөлініп
сақталады. (1-кесте).
Жабдықтарды сақтауға секциялық шкафтар өте ыңғайлы. Осы секцияларда
үлкен алмалы салмалы полкалары болады. Өйткені, география пәнінде құралдар
өте көп және адамдары да үлкен болып келеді.Бұл шкафтар үш этажға бөлінген
он екі секцияға есептелінген.
Оның ұзындығы 5760 мм, биіктігі 2800 мм болса, ені 400 мм болады.
Кесте-1. Оқу құралдары мен жабдықтары география кабинетінде бөлімдерге
бөлініп сақталуы
Оқыту тәсілдері Сақталынған жүйе мен
№ секциялық шкафта
орналасуы
1. Рельеф карталары 2
2. Глобустар: 5;8;9;12
а) физикалық1:50 құралдар мен геогрфиялық13;14
карталарды анықтау; 10;11;12
б) физикалық 1:83 млн. қашықтығын
анықтау. 4
Макет және модель 4
3. Коллеециялар: 1
4. а) демонстрациялық 1
б) лабараториялық 3
Құралдар: 3
5. а) жалпыға арналған 6
б) лабараториялық 7
Инструменттер
6. Керекті жабдықтар
7. Аудиалдық оқыту тәсілдері
8. Методикалық және оқу әдебиеттері 6
9. Таблицаға үлестірілетін мәліметтер 6
Картатекалар
2. Географияны оқытуда оқу-құрал жабдықтарымен жұмыс
жасаудың әдістемесі
1. Географияны оқытудың негізгі құралдарымен жұмыс істеу
әдістемесі
Тек бір түрлі құрал–жабдықтарды пайдалану оқушыларды қызықтырмай, тез
жалықтырып жібереді. Ал бұндай жағдай туғызбас үшін, түрлі– түсті,
суреттері айқын, нақты көрінетін құралдарды көбірек пайдалану керек. Бұл
жөнінде психология ғылымы мен мектеп тәжірибесі дәлелдеп берген болатын.
Кесте-2.Тау түсінігін қалыптастыру схемасы
Оқу кабинетінде тек қана оқу – тәрбиелік сыныптан тыс сабақтар
ғана өткізілмейді, сонымен қатар онда түрлі география бойынша әдістемелік
жұмыстар өтеді.[10].
Көптеген қалалық, райондық, облыстық семинарлар, конференциялар
да осындай кабинеттерде өткізіледі.Көрме және ашылу сабақтарында да
география пәні мұғалімдерінің жинаған тәжірибелерін сақтап, оны ары қарай
жеткізу, жетілдіру.Бұрын жаңадан келген мұғалім бос кабинетке келетін
болса, ал қазір керісінше түрлі құралдар мен күнтізбелік жоспарлар
сақталған кабинетке кіреді.
Әбден жабдықталған географиялық кабинет мұғалімгетақырыптық
жоспармен айналысуға мүмкіндік береді.Бұл жоспарды жасаудағы мұғалімнің
мақсаты – мұғалім мен оқушылардың күшін, уақытты үнемдеу болып табылады.
Тақырыптық план тек қана бағдарлама бөлімдері мен ашылған
тақырыптарды ғана қарастырмайды. Ол сонымен қатар жұмыс істеу әдістері, оқу
құралдарын пайдалану, оның өмірмен байланысты, оқушылардың белсенділігінің
дамуын, олардың өз бетінше жұмыс істеуге және де пән аралық байланысты да
қарастырады. Мұндай жоспарларды жасау өте қиын. Бірақ бұл мұғалімнің
әдістемелік шеберлігін және осы әдістерді сабақтарда пайдалана білуін
көрсетеді.
Пән аралық байланыс кабинетті біріктіруді ұйымдастырғанда өте
тиімді. Мысалы, биология пәнінің география пәнімен қосылуын, географиялық
қабықты оқығанда территорияның табиғат комплекстерін, табиғат ресурстарын
тиімдіпайдалануын оқйтындықтарымен түсіндіруге болады. Бірақ бұл екі пәнді
оқыту үшін қолданылатын құрал – жабдықтар саны, кабинетке сыймайтындығы
дәлелденген.[27].
Өйткені, бір ғана биология пәнінің өзіне қолданатын құралдардың
саны 450-ден асады екен.Оның жартысынан көбі ауқымды жабдықтар болып
келеді.Осыған байланысты география пәнін биология пәнімен біріктіру өте
тиімсіз.
Бұған қарағанда география пәнінің кабинетін тарихпен біріктірген
тиімді.Оның бірнеше себебі бар:
Біріншіден, география мен тарихтың арасында жүйелі пән аралық байланыс
мүмкін, әсіресе экономикалық географияны оқығанда.
Екіншіден, кейбір құралдарды сақтау мысалы, карталар, суреттер мен
таблицаларға арналған жәшіктерді ортақ қолдануға болады.
Үшіншіден, осы айтылған құрал – жабдықтарды кішкене ауданды жерге
сйыдыруға болады.
Географиялық картамен жұмыс. Географиядағы картаның ролін Н.Н.
Баранский тамаша анықтады: Карта - географияның екінші тілі, сонымен
бірге жинақы да, түсінікті. Бұл оқушыларға географиялық картаның
мазмұнын толық игеруді үйрету керек.[3].
Карталар жалпы кеңістікті әр түрлі көлемде – жергілікті жердің кішкене
учаскесінен бастап, бүкіл Жер бетін бейнелейді. Олар бейнеленген
құбылыстардың толық бейнесін жасайды, олардың қажетті сандық және сапалық
ерекшеліктерін сипаттайды, бейнеленген объектілердің координаттарын,
ұзындығын, ауданын, биіктігі мен көлемін анықтауға мүмкіндік береді,
олардың құрамын, санын, өзара байланысын, ерекшеліктері мен таралу
заңдылықтарын көрсетеді. Бұл құрамдас бөліктер карталардың маңызы мен
құндылығын түсіндіреді. Олардың практикалық қолданылу түрлерінің көпшілігін
жалпылай келе, төмендегі басты бағыттарды бөліп қарастыруға болады:
1. Жергілікті жермен, ауданмен, елмен және т.б. жалпы танысу, оларды
карта бойынша аталған жерлерге бармай-ақ зерттеуге болады;
2.Карта бойынша бағдарлау, оларды жергілікті жерлерде – құрлық пен
мұхиттарда, әскери қимылдар мен туристік жорықтар кезінде, навигация үшін,
мототранспорт және т.б. үшін жол көрсеткіш ретін де қолдану;
3.Инженерлік жобалау – транспорттық, энергетикалық, өндірістік, ауыл
шаруашылық және аудандық жобалау кезінде картаны негізге ала отырып
пайдалану. Сондай – ақ, экономика, мәдениет және т.б. даму жоспарын өңдеуде
аса маңызды темір жолдар, автомагистральдар және құбырлар салу кезінде
қазір жер – жер лерді араламай – ақ, жобалау ұйымдарының бөлмелерінде
отырып – ақ карта бойынша белгілей береді.
4.Мектепте және мектептен тыс оқыту процестерінде карталарды қолдану,
ғылыми білімдерді насихаттауда және жалпы мәдениетті көтеруде, сондай – ақ
бұқара халықты туған елімен, Отанымен және әлемнің басқа мемлекеттерімен
таныстыруда маңызды рөл атқарады.
5.Әскери істерде карталар жергілікті жер туралы негізгі ақпарат көзі
болып табылады, және де әскерді басқаруда, олардың өзара әрекеттерін
ұйымдастыруда қажетті бірден – бір құрал болып табы лады.
Карталардың географиялық ғылыми зерттеу құралы ретінде маңызы аса зор.
Географияның классик ғалымы Д.Н.Анучин былай деп жазды: Елдің географиялық
білімінің деңгейі ол елдің картасының жетілдіру деңгейімен анықталады.
Әрбір географиялық зерттеу қолда бар карталардан құралып, оларды толықтыру
мен жетілдіру үшін қа жетті материалдар береді. Кейбір білім салаларында
карталар зерттеу дің негізгі құралы ретінде пайдаланылады. Мысалы,
геологиялық зерттеулердің нәтижесі геологиялық карталар болып табылады.
Онда жер гілікті жердің геологиялық құрылысы және пайдалы қазбалардың кен
орындарының таралуы бейнеленеді.
Карталардың ғылыми зерттеу құралы ретінде қолдану аясы күннен күнге
ғылыми прогрестің жалпы өсу деңгейіне байланысты жылдам кеңейе түсуде.
Қазіргі ғылымға модельдеу әдістерінің қарқынды енуі картография да
шынайы дүниенің жалпы және қысқарған түрде кескінделуіне алып келді.
Карталар жаңа білімдер алуға және көптеген құбылыстардың даму үрдістерін
зерттеуге, болжауға көмектеседі.
Географиялық карталар мен план - адамның табиғатты зеттеп,
шаруашылықты жүргізудегі сенімді көмекшілері. Олар елді қорғауда да, туризм
үшін, жалпы алғанда, өз елің мен бүкіл дүние жүзін танып білу үшін де қажет
болады.
Ауыл шаруашылығында жердің планы егістіктің, шалғындардың, басқа да
алқаптардың көлемін анықтау үшін, себетін тұқымның керекті мөлшерін, жер
жыртуға және егістікті күтіп – баптау жөніндегі әр алуан жұмыстарға
қажетті уақытты есептеп шығару үшін қажет болады. Карталар мен планға
қарап, зауыттарды, фабрикалар мен поселкелер ді қайда салу керектігін,
мектептерді, ауруханаларды, демалыс үйлерін қайда орналастырудың дұрыс
болатынын, бақтар мен парктер үшін қандай орындарды бөлу керектігін
анықтайды. Жол салудың жобасын жасаудан бұрын жерді план бойынша мұқият
зерттейді. Жол салу кезін де қыраттар аз ұшырасуы үшін салынатын көпірлерді
азайту үшін, құ рылыс қымбатқа түспеуі үшін оны қалай жүргізу керектігін
план бойын ша анықтайды.
Біздің елімізде қалалар мен селоларды көркейту үшін көптеген істер
атқарылуда. Оларда электр желілері салынып, телефон кабельдері жүргізілуде,
су құбыры мен канализация жасалуда. Оларды алды мен қалалар мен селолардың
планында белгілейді. Авариялық қызмет тің барлық түрлері-өрт сөндіру, су
құбырларын, электр желісін, транс портты жөндеу және басқа қызмет түрлері
өз қызметінде план ды пайдаланады; авария болған жерде қалай тез жету
керектігін мұндай құрылыстардың жер астына қай тұста салынғанын да план
бойынша анықтайды.
Қалалар, каналдар, элетр станцияларын салуға, газ құбырларын, темір
жолдар мен тас жолдарды жүргізуге барынша қолайлы орындарды карта бойынша
анықтайды. Еліміздің халық шаруашылығын дамыту жоспарлары да карталардың
көмегімен жасалады. Картасыз теңіз транспорты мен әуе флоты жұмыс істей
алмаған болар еді. Ұшақтар дың маршрутын алдымен ұсақ масштабты карталар
бойынша белгілей ді. Ұшу сапары кезінде штурман ірі масштабты карталар
арқылы әуе кемесінің жолын анықтайды. Ол картадағы бейнені жермен және
өзендер, қалалар секілді бағдарлармен салыстырып, ұшақтың алдын ала
белгіленген бағыттан ауытқымауын қадағалайды. Геоглогтар карталар бойынша
пайдалы қазбалар іздестірілетін аудандарды белгілейді. Табылған кен орнын
картаға түсіреді.
Тарихшылар ескі карталар бойынша мемлекеттердің шекаралары қай жермен
өткенін, әр түрлі халықтардың бұрын қайда тұрып, өмір сүргенін, олардың
қандай қалалар тұрғызғанын, сауда жолдарының қайда орналасқанын зерттейді.
Әр түрлі уақытта жасалған карталарды салыстыра отырып, табиғатқа және қоғам
өмірінде қандай өзгерістер болғанын біледі.
Сонымен, қорыта келгенде адам өмірінде пландар да, карталар да зор
роль атқарады. Пландар мен карталарда қала салушылар бола шақ қалалардың
кварталдарын, тас жолдар мен темір жолдардың трассаларын толық белгілеп
шығады. Әрбір ауыл мен селоларда жерді пай даланудың пландары мен
топырақтың арнаулы карталары бар, олар да шартты белгілер арқылы топырақ
түрлері кескінделген. Картаға кеме жолы да түсіріледі. Тәулігіне бірнеше
рет ауа райы картасы жасалады. Онда шартты белгілер арқылы ауа темпера
турасы, желдің бағы ты мен күші, бұлттылық және т.б. ауа райы элементтері
көрсетіледі. Мұндай карталар метеорология мамандары на ауа райын күні бұрын
болжауға көмектеседі.[2].
Сонымен қатар, карта адамдарға көптеген ауруларға қарсы күресуде де
қызмет көрсетеді. Міне, бұған бір мысал. Жер шарының кейбір аудандарында
тұрғындар ауыр науқастан азап шегеді: олардың тамағы ісіп (зоб) ауырды.
Дәрігерлер көп уақытқа дейін бұл аурудың пайда болу себебін біле алмады.
Тұрғындары осы аурумен ауырған аудандардың бәрін картаға түсірген кезде,
бұлардың таулы аудандар екені, ал ол аудандардың топырағы мен суының
құрамында йод мөл шерінің аз екені байқалды. Йодтың жетіспеуінен ауру пайда
болады. Сондықтан, еліміздің барлық таулы аудандарында аз мөлшерде йод
қосылған тұз сатылады. Содан барып, ауру азая бастады .
Географиялық зерттеулерде де картаның маңызы зор. Еліміздің кез келген
бір ауданын зерттеуге кіріспес бұрын ең алдымен географ тар картадан осы
территорияны жете зерттейтіні, зерттеу объектісін белгілеп, жүретін
маршруттарды және т. б. түсіретінін білеміз. Жергілікті жердің
территориясын зерттеу нәтижелері көптеген жаңа мәліметтер береді, олар
картаға жаңадан түсіріледі. Міне, сондықтан да тамаша орыс географы Н. Н.
Баранский : Барлық географиялық зерттеу картадан шығады және картаға
түседі, картадан басталады да, карта мен аяқталады, - деді.
География карталары оқушыларға жер бетiндегi елдердi, басқа да
территорияларды зерттеуге және оларды көз алдына елестетуге көмектеседi.
Бұл жағдайда, оқушылардың кеңiстiктi елестету қабiлетi дамиды. Картамен
жұмыс iстеу қабiлетiн оқушылар мектеп бiтiрген соң картографиялық әдiстер
бойынша құбылыстарды зерттеуге көмекте седi. Картаны талдай және
салыстыра отырып, оқушылар логикалық сезiм қабiлеттерiн пайдаланып
дамытады: құбылыстарды байланыс-тырады, салыстырады, себеп-салдар
байланыстарын анықтайды т.б. Оқушылардың көптеген өзiндiк, сондай-ақ
творчествалық жұмыстары картамен байланысты.
Географиялық карталарды, оқыту барысында функциясы бойын-ша бөлуге
болады. Бұл жүйе тек қана оқу географиялық карталарына тән. Жүйе бойынша
карталар екіге бөлінеді: қабырғаға ілінетін және күнделікте қолданатын. Ал
кесте карталары оқу процесінде ерекше орын алады.[8].
Қабырғаға ілінетін карталар-бұл кабинетте ілініп, мазмұны бірнеше
метрден көрініп, барлық оқушылар қабылдай алатын карталар. Сон дықтан
қабырғадағы карталардың шартты белгілері жеке жұмыстарға арналған
карталардан ірі болып келеді. Бұл карталар үлкен көлемді болғасын, оларға
көптеген белгілерді енгізуге болады. Олардың әр қайсысы бір ғана сабақта
емес, бүкіл тарауды өткенде қолданады. Сондықтан олардың арасында көптеген
карталардың мазмұны да күрделі болып келеді: жалпы географиялық, физикалық,
жалпы экономикалық географиялық т.б.
Күнделікте қолданатын карталарды оқушы жеке жұмысты орындағанда
қолданады, сондықтан әр оқушының өз картасы болуы тиіс. Мектеп бағдарламасы
бойынша мұндай карталар көп емес. Олар дың көпшілігі оқулықтың ішінде және
оқу атластарында жинақтал ған.
Барлық карта түрінің ортақ ерекшеліктері бар. Олардың тақырыбы мен
маңыздары мектептегі география пәнінің бағдарламасына сай келді. Басқа
карталарға қарағанда кесте карталары көбінесе практика лық, бақылау
сабақтарында пайдаланады. Бұл карталар бойынша оқу шылардың білімдерін
тексеруге болады.
Географияны оқыту әдістемесінде географиялық картамен жұмыс істеу
барысында үш мақсат қойылады: картаны түсіну, оқу, білу.
Картаны түсіну деген географиялық картаның негізгі қасиеттерін,
маңызын меңгеру, түрлерін білу.
Картаны оқу-картада географиялық объектілерді бейнелері бой ынша
анықтай білу. Мысалы, картадағы тұрғын мекендердің пунсоны арқылы халық
санын және әріптің өлшемі мен шрифтердің ерекше лігіне байланысты түрі мен
саяси - әкімшілік мағынасын анықтау.
Картаны білу-деген география курсында зерттеу объектісінің са
лыстырмалы өлшемін, пішінін, оның орналасу орнын есте сақтау, елес тету.
Әрине, картаны жақсы білу үшін, оны бірінші жақсы түсіну, екінші жақсы оқи
алу керек.
Картаның зерттеу негізгі мақсаты болып картографиялық қабіле тінің
қалыптасуы болып саналады. Картографиялық қабілетінің бірнеше түрі болады:
1) 6 сыныпта физикалық география курсымен танысуда оқушылар: жердің
планын, бағытын жақсы білу; арақашықтықты өлшеу(адыммен, рулеткамен),
азимуттың бағытын, карта бойынша географиялық коор динаттарды анықтау, білу
және физикалық карта бойынша рельеф пен су көздерін оқи алу.
2) 7 сыныпта материктер географиясын оқу барысында: тақы рыптық
карталар бойынша климат және табиғаттың басқа компонент теріне сипаттама
беру, екі ауданның табиғи компонентінің ерекшелік терін салыстыру, жалпы
географиялық және тақырыптық карталарды айыра білу.
3) 8 сыныпта Қазақстанның физикалық географиясын оқу кезінде: дүние
жүзінің, Жер шары және құрлықтар карталарының масштабы ның айырмашылығын
білу, табиғи карталарды талдау, олар бойынша табиғи компоненттердің
байланысын көрсету, топографиялық карта ларды оқи білу, абсолюттік және
салыстырмалы беткейлердің еңістігін анықтау және кіші масштабты карталар
бойынша көлденеңінен қима жасауды үйрену.
4) 9 және 10 сыныптарда экономикалық география курсында: әлеуметтік -
экономикалық карталарды талдай және оқи білу, кешенді тақырыпты карталар
бойынша табиғи жағдайларға байланысты, шаруашылықтың орналасуын анықтау,
карта бойынша экономикалық-географиялық мемлекетке, аймаққа немесе қалаға
сипаттама беру, кескін карталарда картограмма картодиаграмма құрастыру.
Географиялық картаны жақсы білу үшін оқушы оқулықтағы және
атластардағы көптеген географиялық түсініктермен танысу керек. Ең кеңінен
таралған түсінік-бұл географиялық карта түсінігі . Оқушының картаны түсіну
қабілеті мектептегі барлық география курсы бойынша қалыптасады.
Географиялық картаны түсіну қабілет алғашқы 6 сыныпта қалыпта сады.
Бұл курста оқушы картаның жеке қасиеттерімен танысады. 7 сыныпта карта
туралы түсінік кеңейеді: картаның территория және масштаб бойынша
жүйеленуімен танысады. Сондай-ақ, 8 сыныпта оқушылардың карта туралы
көптеген түсініктері қалыптасады, ал 9 және 10 сыныптарда жаңа түсініктер
енгізілмесе де, бірақ картаны білу қабілеттері арттырады. Көптеген
географиялық түсініктерді білу үшін бөлшекті-ізденіс және зерттеу әдістерін
қолданған жөн болады.[8].
Географиялық карталардың көптігі мен алуан түрлілігі–оның жіктелу
қажеттілігін туғызады, яғни карталарды топтарға (түрлерге) белгілі бір
айырмашылықтарына қарап бөлу. Карталардың ғылыми жіктелуі карталардың жеке
(арнайы) түрлеріне қатысты заңдылықтар мен ерекше құрылымдарды зерттеп,
оларды анықтауға мүмкіндік береді; бұл өз кезегінде картографиялық
өндірісті ұйымдастыруда өз бейнесін табады және оның рациональды қойылуына
көмектеседі (ықпал етеді); карталардың каталогизациясына және олардың
картахранилищаларда (карта сақтайтын қойма) жүйелі түрде орналасуына қажет,
сондай-ақ картографиялық ақпараттарды іздеу мен өндеуге де қажет.
Масштабына қарай: - ірі масштабты - 1:200 000-ға дейінгі масштабтағы
карталар, яғни топографиялық карталар. Топографиялық белгілерді есте жақсы
сақтауы үшін төмендегі белгілері көрсетілген кесте ілінгені дұрыс:
1. Өнеркәсіп объектілері.
2. Ауыл шаруашылығы объектілері.
3. Темір жол, автомобиль, т.б. жолдар.
4. Бақтар, плантациялар, орман, т.б.
5. Шалғын, батпақ, дала, шөл, т.б.
6. Өзен, көл, бөгет, т.б.
7. Рельеф формалары – жар, тау, ойпат, т.б.
8. Мәдени ескерткіштер, мұражайлар, т.б.
- орта масштабтыға 1:200 000-нан 1:1 000 000-ға дейінгі масштабты
карталар жатады, олар жеке бір мемлекеттің, облыстың, ауданның карталары.
- ұсақ масштабтыға 1:1 000 000-нан да жоғары масштабты карталар
жатады, олар материктер мен дүние жүзі елдері берілген карталар.
Көлеміне қарай дүние жүзілік, материктік, мемлекеттік, облыстық
карталар болып келеді,
Пайдаланылуына қарай - стол және тақта картасы болып бөлінеді.
Мазмұнына қарай физикалық, экономикалық карталар болып келеді.
Физикалық, экономикалық карталардың екеуінің де тақырыптық карталары
болады.
Физикалық географияның тақырыптық карталарына – жер бедері, геология
және тектоникалық, пайдалы қазбалар, климаттық, ішкі сулар, табиғат
зоналары, экологиялық, ұлттық саябақтар мен қорықтар карталары жатады.
Экономикалық географияның тақырыптық карталарына – дүние жүзінің
саяси, халықтар, табиғат және еңбек ресурсы, отын өнеркәсібі, электр
энергетикасы, қара металлургия, түсті металлургия, машина жасау, химия
өнеркәсібі, көлік географиясы, агро-өнеркәсіптік кешен жеке экономикалық
аудандар картасы жатады.
Күнделікті сабақта қолданылатын оқу глобусы және картасы жоқ, қара
индукционды глобус болуы керек. Глобус көбінесе Физикалық географияны,
Материктер мен мүхиттар географиясын, Қазақстанның физикалық географиясын
оқытқанда қолданылады.
Глобус арқылы әсіресе меридиан, параллель, полюс, экватор, белдеулер
сияқты глобустың элементтері, карта мен глобус арасындағы
бұрмаланушылықтар, жердің өз осінен айналуы, жердің күнді айналуы, оның
салдары сияқты мәселелер түсіндіріледі.
Материктер мен мұхиттар географиясынан батыс, шығыс жарты шардағы,
солтүстік, оңтүстік жарты шардағы материктер салыстырылады, Қазақстанның
физикалық географиясынан сағаттық белдеулер түсіндіріледі.
Тақырыпты оқып үйренудің барысында мұғалімнің білетіні: оқушы лардың
географиялық білімді игеруін және жүйеге келтіруін қамтамасыз ететін
картамен жұмыс істеу әдістерін игеру; ғылыми географиялық зерттеулерде,
геологтардың, агрономдардың, құрылыс шылардың т.б. жұмыстарында картаның
маңызын көрсете алатын материалдар таңдап алу. Картаның маңызын осылай ашу
оқушы лардың түсіну қабілетін дамытуға және адам өмірімен тығыз байланысты
география ғылымына қызығушылығына арттыруға өте қажет.
Карта география білімінің теңдесі жоқ көзі болумен қатар, маңызды
көрнекі құрал екендігін, бірақ ол тек оқи алатындарға ғана пайдалы
екендігін дәлелдейтін әр түрлі тапсырмалар даярлау;
Карталарды беттестіру әдісін пайдалана отырып, физикалық карталардан
табиғат компоненттерінің арасындағы күрделі өзара байланыстарды, ал
экономикалық картадан - экономикалық география лық объектілердің орналасуын
және олардың өзара байланыс тарының заңдылықтарын игеруді оқушыларға
үйретудің тәсілдерін білу;
Оқушыларды әр түрлі мазмұндағы карталармен жұмыс жүргізуге үйрету үшін
тек біртіндеп күрделеніп отыратын тарсырмалар жүйесін жүзеге асырғанда ғана
мүмкін екендігіне көз жеткізу. Осындай жүйе лердің негізгі оқулық
мазмұнындағы жаттығуларда берілген.[1].
Осыған байланысты картамен жұмыс жүргізудің әдістерін игеру үшін
практикалық сабақтар оқулықтың оқушылардың картаның тілін түсінуге
жетелейтін бөлімдерінен басталады. Жаңа бағдарламалар дың талап етуіне
байланысты барлық оқулықтарда топографиялық және географиялық карталардың
жасалу ерекшеліктерін біртіндеп көрсететін бөлімдер бар.
VІІ сынып оқулығындағы Карта және онымен жұмыс жүргізу деген
тақырыпты талдауға арналған тапсырмалардың мақсаты - оқушылардың карта
туралы білімінің қалай кеңейетіндігін және картографиялық проекциялар,
масштаб, шартты белгілер т.б. жайында ұғымдардың қалай қалыптасатындығын
мұғалімдердің қарап шығуын ұйымдастыру.
Оқулықтарда оқушылардың картографиялық бастамасын игеруге көмектесетін
көптеген практикалық тапсырмалар мен жаттығулар бар. Бірақ та кейбір
тапсырмалар, сол сияқты кейбір тексттің мазмұны оқушылар үшін түсініксіз.
Бұл жаңа карталарды оқушыларға таныстырудың методикалық әдістерін
мұғалімнен мұқият ойлануды талап етеді. Соған байланысты студенттер жаңа
картаны оқушыларға таныстырудың жолдарын үйренеді. Тапсырмаларды орындау
студенттердің жеке географиялық объектілерге сипаттама беруге арналған
материалдарды ітіктеп алу дағдысын қалыптастыруға көмектеседі. Олар
оқушылардың есінде атаулардың сақталуын қамтамасыз ететін әр түрлі
тапсырмаларды қолдануды үйренеді.
Осы тақырып бойынша алғашқы бес тапсырманы орындауға екі – үш сабақ
беріледі, олар география методикасы курсындағы тиісті бөлімдерден лекция
оқитын уақытқа дәл келуі керек, қалған тапсыр малар, методиканың мектеп
географиясының жеке курстарын оқытуға арналған бөлімдерін өткен кезде
жүргізіледі.
Картаны сыныптан тыс жұмыстар кезінде пайдалануға арналған
тапсырмаларды студенттер педагогикалық практикада, мысалы география үйірме
жұмыстарында пайдалануы мүмкін.
География сабағында жаңа білімді игеруді қамтамасыз ете алатын жұмыс
жүргізудің методикалық әдістері төменде берілген тапсырма ларда
көрсетілген.
1-тапсырма: Ү-ҮІ сыныптар бағдарламасындағы картамен жүргізі летін
практикалық жұмыстар жүйесін анықтау.
Бағдарламаның түсінік хаты мен мазмұнын талдаудың нәтижесін де
мұғалімдердің анықтайтыны:
а) Ү-ҮІ сыныптардағы физикалық географияны оқыған кезде карта мен
жүйелі түрде жұмыс жүргізу қандай жолдармен жүзеге асырылады (әр түрлі
карталармен жүргізілетін жұмыс түрлерін санап шығу);
б) Ү сынып оқушылары картаның жасалынуын түсінуге, топогра фиялық
планның, жарты шарлардың физикалық картасының және өсімдіктер зонасы
картасының тілін түсінуге қалай жетеді;
в) Ү-ҮІІ сыныптарда қандай практикалық жұмыстар әр түрлі мазмұндағы:
физикалық, топографиялық, арнайы (тақырыптық) карталарды оқу дағдысының
біртіндеп қайталануын және кеңейтуін талап етеді;
г) Карталарды беттестіру әдісін қолдана отырып, жеке территория лар
мен аудандарға, табиғатқа комплексті сипаттама беруге оқушылар қандай
практикалық жұмыстармен даярланады.
Географияны оқытудағы картиналар.Нақтылы құбылыстар жөніндегі ғылым
болғандықтан географияны оқытқанда шәкірттерге географиялық объектілердің
өздерін көрсету қажет. Бірақ география пәні шәкірттерді таныстыратын
объектілердің бәрін бірдей табиғи түрінде көрсете алмайды. Теңіздерді,
таудың қар жамылған шыңдарын, тау таскындарын, тропикалык ормандарды, ыстық
шөл даланы, Арктиканың мұздарын, тағы сол сияқтыларды мектеп оқушыларына
көрсету мүмкін емес.[10].
Бұл жағдайда белгілі дәрежеде жеке географиялық объектілерді, тұтас
ландшафтыны бейнелейтін картиналар, суреттер, диапозитивтер, кинофильмдер
көмек ете алады.
Географияны оқытуда географиялық картиналар айырықша маңызды көрнекі
құралдардың бірі болып саналады. Тіпті мектеп географиясының жаңа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz