Қазақстан Республикасында бұзылған еңбек заңнамасы бойынша туындайтын қатынастардың құқықтық реттелуі
Кіріспе ... ... ... ... ..3
1 Еңбек туралы заңдарды бұзу үшін қылмыстық жауаптылық мәселелері
1.1. Еңбек туралы заңдарды бұзу әрекеттерінің жалпы сипаттамасы ... ... ..6
1.2. Еңбек туралы заңдарды бұзудағы қылмыстық жауаптылық ... ... ... ...10
1.3. Еңбек туралы заңдарды бұзу қылмыстарын саралаудың жалпы ережелері ... ... ... ..24
1.4. Қылмыстың обьективтік белгілері .30
2 Еңбек туралы заңдарды бұзудың криминологиялық сипаттамасы
2.1. Еңбек туралы заңдарды бұзумен күресуддің криминолологиялық аспектілері ... ... 40
2.2. Еңбек туралы заңдарды бұзу қылмыстарын алдын алу ... ... ... ... ... .46
2.3. Қазақстандағы еңбек заңнамасын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ..54
Қорытынды ... ... ... ...60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Еңбек туралы заңдарды бұзу үшін қылмыстық жауаптылық мәселелері
1.1. Еңбек туралы заңдарды бұзу әрекеттерінің жалпы сипаттамасы ... ... ..6
1.2. Еңбек туралы заңдарды бұзудағы қылмыстық жауаптылық ... ... ... ...10
1.3. Еңбек туралы заңдарды бұзу қылмыстарын саралаудың жалпы ережелері ... ... ... ..24
1.4. Қылмыстың обьективтік белгілері .30
2 Еңбек туралы заңдарды бұзудың криминологиялық сипаттамасы
2.1. Еңбек туралы заңдарды бұзумен күресуддің криминолологиялық аспектілері ... ... 40
2.2. Еңбек туралы заңдарды бұзу қылмыстарын алдын алу ... ... ... ... ... .46
2.3. Қазақстандағы еңбек заңнамасын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ..54
Қорытынды ... ... ... ...60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Біздің елде алғаш рет Конституциямен адамның негізгі құқытары мен бостандықтары әркімге туылғанынан тиесілі және ажырамайтын юолып табылатындығы, ал оларды тану, сақтау және қорғау мелекеттің басты міндеттері қатарына жататындығы бекітілген.[1,26.].
Еңбек заңдарын бұзғаны үшін жауапкершілікті қамтамасыз ету қазіргі уақытта күрделі мәселлелрдің бірі. Сондықтан да респуьликаның әлеуметтік-экономикалық даму деңгейін көтерудегі басым міндеттердің бірі азаматтардың экономикалық құқықтарын қорғаудың құқықтық жүйесін қалыптастыру болып отыр.
Адам мен азаматқа кепілденген конституциялық құқықтар мен бостандықтар ішінде оның өмірлік маңызына сәйкес тұлғаның еңбек қызметі саласына тиісті құқықтар мен бостандықтар ерекшеленеді. Себебі тек қана еңбек адам қажетті игіліктерін қанағаттандыратын материалдық және рухнаи игіліктерді өндіруге бағытталады.
Азаматтардың құқықтарының шынайылығы негізінде олардың кепілденгендігі жатады. Тұлға бостандығы, азаматтар құқықтарының құқықтық кепілдіктері ретінде заңдармен, құқық нормаларымен бекітілген, азаматтардың құқықтарын қорғайтын, бұзылған құқықтарды қалпына келтіретін, бұзушылықтың алдын алатын құралдар мен әдістерді түсінеміз.
Азаматтардың еңбекке құқығ қамтамасыз ететін кепілдіктер ұлттық заңнамада бекітілген. Заңнама бойынша еңбек туралы заңдарды бұзғандық үшін жауапкершіліктің бірнеше түрлері қөзделген, яғни азаматтардың еңбек құқытары тәртіптік, әкімшілік, қылмыстық-құқықтық шаралар арқылы қорғалады [26 ,158б.].
Еңбек заңдарын бұзғаны үшін жауапкершілікті қамтамасыз ету қазіргі уақытта күрделі мәселлелрдің бірі. Сондықтан да респуьликаның әлеуметтік-экономикалық даму деңгейін көтерудегі басым міндеттердің бірі азаматтардың экономикалық құқықтарын қорғаудың құқықтық жүйесін қалыптастыру болып отыр.
Адам мен азаматқа кепілденген конституциялық құқықтар мен бостандықтар ішінде оның өмірлік маңызына сәйкес тұлғаның еңбек қызметі саласына тиісті құқықтар мен бостандықтар ерекшеленеді. Себебі тек қана еңбек адам қажетті игіліктерін қанағаттандыратын материалдық және рухнаи игіліктерді өндіруге бағытталады.
Азаматтардың құқықтарының шынайылығы негізінде олардың кепілденгендігі жатады. Тұлға бостандығы, азаматтар құқықтарының құқықтық кепілдіктері ретінде заңдармен, құқық нормаларымен бекітілген, азаматтардың құқықтарын қорғайтын, бұзылған құқықтарды қалпына келтіретін, бұзушылықтың алдын алатын құралдар мен әдістерді түсінеміз.
Азаматтардың еңбекке құқығ қамтамасыз ететін кепілдіктер ұлттық заңнамада бекітілген. Заңнама бойынша еңбек туралы заңдарды бұзғандық үшін жауапкершіліктің бірнеше түрлері қөзделген, яғни азаматтардың еңбек құқытары тәртіптік, әкімшілік, қылмыстық-құқықтық шаралар арқылы қорғалады [26 ,158б.].
1 ҚР Конституциясы. 30 тамыз 1995 жыл
2 Е.О.Алауханов; Е.Т.Әбілезов; Т.Ә.Бапанов; Р.Е.Қайдаров. Қылмыстық құқық. Жалпы және ерекше бөлімдер. (Альбом-үлгі): Оқу құралы.-Алматы: Заң әдебиеті, 2008.
3 2005 жылғы Жамбыл облысы бойынша мемлекеттік еңбек инспекторлары жұмысы бойынша есепке түсіндірме хаты,- Тараз, 14 қаңтар, 2006ж;
4 ҚР қылмыстық кодексі, 16 шілде 1997 жыл
5 Жоламанов Қ.Д.Мемлекет және құқық теориясы Алматы,2004
6 Н. Абузярова. Трудовое право РК, Алматы, 2003
7 Ахметова Г., Ахметов А.Еңбек құқығы.Алматы. 2005ж
8 Иванкина Т.В Права трудящихся женщин Л., 1990
9 Игдырев Г.А Защита трудовых прав рабочих и служащих-Ашхабар,
Ылым, 1987
10 Никитинский В.И. Эффективность норм трудового права М., Юр.лит.,1971
11 Скобелкин В.И. Юридические гарантии трудовых прав рабочих и служащих.М., Юр.лит,1969.
12 Смолярчук В.И. Охрана трудовых прав рабочих и служащих М.,ЮР.лит, 1970.
13 Толкунова В.Н. Право женщин на труд в ССР. М., ЮР.лит,1980.
14 Уржинский К.П. Гарантии права на труд. М., Юр.лит, 1984,с-199
15 Николаева Л.Д. Законодательство о труде подростков. Алма-Ата., Наука, 1979.
16 Сыроватская Л.Д Ответственность за нарушения трудового законадательства.М., Юр.лит,1990.
17 Зверев А.Г. Прокурорский надзор за исполнениям законодательства о труде. М.,Юр.лит,1977.
18 Зверев А.Г. Проверка соблюдения трудового законодательства. М.,Стройиздат. ,1968.
19 Коняхин Л.Г Надзор и контроль за соблюдением законодательство о труде.М.,изд-во МГУД982.
20 Абжанов К. Трудовые права молодых рабочих.Алма-Ата,1677,с-40
21 Абрамова А.Д. Юридическая защита трудовых прав молодежи. М., «Знание»,1971.
22 Международное право. Учебник. Отв. ред. Ю.М.Колосов, В.И. Кузнецов, М., 1995.
23 Международное право; Учебник, Бирюков П.Н., М., 2000.
24 Сарсембаев М.А. Международное право; Алматы., 1999.
25 Каиржанов Е.И. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. Алматы, 1998.
26 Ағыбаев А.Н. Қылмыстык құқық: Оқулык. Толықтырылып, үшінші басылуы. - Алматы: Жеті жарғы, 2001.
27 ҚР қылмыстық кодексі, 16 шілде 1997 жыл
28 Аймаханова Н.- Алматы: Жеті жарғы, 2002.
29 Алауханов Е.О., Әбдірашит А.Ә., Әбілезов Е.Т., Бапанов Т.Ә., бірлескен авторлар тобы; ҚР Қылмыстық кодексіне түсінік.- Алматы: ЖШС«Баспа»,2001.
30 Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім - Алматы: Жеті жарғы, 2000.
2 Е.О.Алауханов; Е.Т.Әбілезов; Т.Ә.Бапанов; Р.Е.Қайдаров. Қылмыстық құқық. Жалпы және ерекше бөлімдер. (Альбом-үлгі): Оқу құралы.-Алматы: Заң әдебиеті, 2008.
3 2005 жылғы Жамбыл облысы бойынша мемлекеттік еңбек инспекторлары жұмысы бойынша есепке түсіндірме хаты,- Тараз, 14 қаңтар, 2006ж;
4 ҚР қылмыстық кодексі, 16 шілде 1997 жыл
5 Жоламанов Қ.Д.Мемлекет және құқық теориясы Алматы,2004
6 Н. Абузярова. Трудовое право РК, Алматы, 2003
7 Ахметова Г., Ахметов А.Еңбек құқығы.Алматы. 2005ж
8 Иванкина Т.В Права трудящихся женщин Л., 1990
9 Игдырев Г.А Защита трудовых прав рабочих и служащих-Ашхабар,
Ылым, 1987
10 Никитинский В.И. Эффективность норм трудового права М., Юр.лит.,1971
11 Скобелкин В.И. Юридические гарантии трудовых прав рабочих и служащих.М., Юр.лит,1969.
12 Смолярчук В.И. Охрана трудовых прав рабочих и служащих М.,ЮР.лит, 1970.
13 Толкунова В.Н. Право женщин на труд в ССР. М., ЮР.лит,1980.
14 Уржинский К.П. Гарантии права на труд. М., Юр.лит, 1984,с-199
15 Николаева Л.Д. Законодательство о труде подростков. Алма-Ата., Наука, 1979.
16 Сыроватская Л.Д Ответственность за нарушения трудового законадательства.М., Юр.лит,1990.
17 Зверев А.Г. Прокурорский надзор за исполнениям законодательства о труде. М.,Юр.лит,1977.
18 Зверев А.Г. Проверка соблюдения трудового законодательства. М.,Стройиздат. ,1968.
19 Коняхин Л.Г Надзор и контроль за соблюдением законодательство о труде.М.,изд-во МГУД982.
20 Абжанов К. Трудовые права молодых рабочих.Алма-Ата,1677,с-40
21 Абрамова А.Д. Юридическая защита трудовых прав молодежи. М., «Знание»,1971.
22 Международное право. Учебник. Отв. ред. Ю.М.Колосов, В.И. Кузнецов, М., 1995.
23 Международное право; Учебник, Бирюков П.Н., М., 2000.
24 Сарсембаев М.А. Международное право; Алматы., 1999.
25 Каиржанов Е.И. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть. Алматы, 1998.
26 Ағыбаев А.Н. Қылмыстык құқық: Оқулык. Толықтырылып, үшінші басылуы. - Алматы: Жеті жарғы, 2001.
27 ҚР қылмыстық кодексі, 16 шілде 1997 жыл
28 Аймаханова Н.- Алматы: Жеті жарғы, 2002.
29 Алауханов Е.О., Әбдірашит А.Ә., Әбілезов Е.Т., Бапанов Т.Ә., бірлескен авторлар тобы; ҚР Қылмыстық кодексіне түсінік.- Алматы: ЖШС«Баспа»,2001.
30 Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім - Алматы: Жеті жарғы, 2000.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..3
1 Еңбек туралы заңдарды бұзу үшін қылмыстық жауаптылық мәселелері
1.1. Еңбек туралы заңдарды бұзу әрекеттерінің жалпы сипаттамасы ... ... ..6
1.2. Еңбек туралы заңдарды бұзудағы қылмыстық жауаптылық ... ... ... ...10
1.3. Еңбек туралы заңдарды бұзу қылмыстарын саралаудың жалпы
ережелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
1.4. Қылмыстың обьективтік белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2 Еңбек туралы заңдарды бұзудың криминологиялық сипаттамасы
2.1. Еңбек туралы заңдарды бұзумен күресуддің криминолологиялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
2.2. Еңбек туралы заңдарды бұзу қылмыстарын алдын алу ... ... ... ... ... .46
2.3. Қазақстандағы еңбек заңнамасын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ..54
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Біздің елде алғаш рет Конституциямен адамның
негізгі құқытары мен бостандықтары әркімге туылғанынан тиесілі және
ажырамайтын юолып табылатындығы, ал оларды тану, сақтау және қорғау
мелекеттің басты міндеттері қатарына жататындығы бекітілген.[1,26.].
Еңбек заңдарын бұзғаны үшін жауапкершілікті қамтамасыз ету қазіргі
уақытта күрделі мәселлелрдің бірі. Сондықтан да респуьликаның әлеуметтік-
экономикалық даму деңгейін көтерудегі басым міндеттердің бірі азаматтардың
экономикалық құқықтарын қорғаудың құқықтық жүйесін қалыптастыру болып
отыр.
Адам мен азаматқа кепілденген конституциялық құқықтар мен
бостандықтар ішінде оның өмірлік маңызына сәйкес тұлғаның еңбек қызметі
саласына тиісті құқықтар мен бостандықтар ерекшеленеді. Себебі тек қана
еңбек адам қажетті игіліктерін қанағаттандыратын материалдық және рухнаи
игіліктерді өндіруге бағытталады.
Азаматтардың құқықтарының шынайылығы негізінде олардың
кепілденгендігі жатады. Тұлға бостандығы, азаматтар құқықтарының құқықтық
кепілдіктері ретінде заңдармен, құқық нормаларымен бекітілген, азаматтардың
құқықтарын қорғайтын, бұзылған құқықтарды қалпына келтіретін, бұзушылықтың
алдын алатын құралдар мен әдістерді түсінеміз.
Азаматтардың еңбекке құқығ қамтамасыз ететін кепілдіктер ұлттық
заңнамада бекітілген. Заңнама бойынша еңбек туралы заңдарды бұзғандық үшін
жауапкершіліктің бірнеше түрлері қөзделген, яғни азаматтардың еңбек
құқытары тәртіптік, әкімшілік, қылмыстық-құқықтық шаралар арқылы қорғалады
[26 ,158б.].
Соңғы кезеңде азаматтардың еңбек құқықтарының бұзылуы жөнінде
көптеген фактілерді кездеседі, алайда істегі заңнаманың кемшіліктері, еңбек
құқықтарын қорғау механизмінің жетілмегендігі, еңбек заңдарын бұзушылықпен
күресуге толық мүмкіндік бермейді. Жамбыл облысы бойынша мемлекеттік еңбек
инспекторлары тарапынан 2005 жылы 1047 тексеру жүргізілген. Нәтижелері
бойынша 1362 бұзушылықтарды жобға ескертпелер берілген, оның ішінде еңбек
бойынша-701, еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау бойынша -637, жұмыс
бастылық бойынша-24. Оларда еңбек құқықтық қатынастарын ережелері мен
нормаларын, еңбек туралы заңдарды бұзу бойынша 9432 бұзушылықтарды жоюға
талап қойылған [3,20б.].
Еңбек туралы заңдарды бұзғандық үшін материалдық, әкімшілік
жауапкершілік те ҚР ҚК-ң 148 бабымен көзделген. Іс жүзінде, тәжірибе
көрсеткендей еңбек туралызаңдарды бұзғандық үшін қылмыстық жауапкершілікке
тарту жағдайлары өте сирек кездеседі. Біз, әрине, бұл топтағы қылмыстар аз
жасалады дей алмаймыз.
ҚР 1995 жылғы Конституциясы еңбекке құқық орнына, еңбек ету
бостандығына құқықты бекітті. Кейбір авторлардың пікірінше, бұл өзгеріс
ендігәрі мемлекет еңбекке құқықты кепілдемейді дегенді білдіреді. Олар
конститция еңбекке құқыты емес, қауіпсіздік пен гигиена талаптарына сай
әлеуметтік жағдайларында еңбек етуге құқықты бекітеді немесе жұмыссыздықтан
әлеуметтік қорғауға ауысады жеген қорытындылар жасайды және Конституция
мәтініне еңбекке құқықты қайта егізуді жөн көреді. Конституциялық еңбекке
құқықтың норматитвтік мазмұны 24-баптың 1-3 бөліктерінің мағынасына сай
таңдайтын немесе өз еркімен келісетін еңбекке құқывқты, қызмет саласы мен
кеәсібін еркін таңдай алу құқығын; еңбектің қауіпсіз және таза
жағдайларындағы еңбектенуге құқықты; еңбек үшін ешқандай кемітусіз және
заңдармен белгіленген мөлшерден кем емес сыйақы алуға құқықты,
жұмысссыздықтан қорғаоуға құқықты қамтиды. Яғни бұл жерде айта кетеін
жағдай, Конституция мәтінінде нақ әркім еңбектенуге құқылы деген сөз
тіркесінің болмауы елде еңбекке құқық кепілденбейді деген қорытындыға алып
келмеуге тиіс, себебі Конституцияға сай мемлекетте ең басты байлық адам,
оның құқықтары мен бостандықтары белгіленген.
Еңбек туралы заңдарды бұзу әрекеттері үшін жауапкершілікке тарту
мәселелері кешенді түрде зерттеуді қажет етеді және жауапкершілік түрлерін
өзара шекету үшін қолайлы болып табылады, себебі тәжірибеде еңбек туралы
заңдарды бұзу үшін жауапкерщілікті әкімшілік жауапкершілікті алмастыру.
Еңбек заңдарын бұзғаны үшін қылмыстық жауапкершілік мәселелері
негізінен отандық және ресейлік авторлардың еңбектерінде жан-жақты
қарастырылған. Зерттеудің теориялық негізіне ең алдымен халықаралық
құқықтарына қатысты мәселелерді шешуге ықпал еткен табиғи құқықтың
идеялары алынды. Қайнар көздері ретінде – Адам құқығы туралы Жалпы
Декларация, ұлттық заңнамадан Қазақстан Республикасының Конституциясы,
Еңбек туралы Қазақстан, Республикасының Заңы және өзге де нормативтік
актілер алынды.
Жұмыста тікелей теориялық негіздерінде еңбек заңдарын бұзғаны үшін
жауапкершілік мәселелерін зерттеген төмендегі ғалымдардың еңбегі алынды:
А.Хамзиннің еңбектері қаралып, пайдаланылды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің нақты мақсаты –
Қазақстан Республикасында бұзылған еңбек заңнамасы бойынша туындайтын
қатынастардың құқықтық реттелуі мен мәселелерін ғылыми тұрғыдан
сипаттау.Мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
1) еңбек заңдарын бұзғаны үшін жауапкершілікті анықтау;
2) еңбек заңдарын бұзғаны үшін қылмыстық жауапкершілік тәртібі туралы
құқық нормаларын таладу.;
3) Еңбек туралы заңнамаға, арнайы әдебиеттерге, құқық қолдану
қызметіне талдау жасау;
4) Еңбек туралы заңнаманы жетілдіру бойынша ұсыныстар
Зерттеу обьектісі және пәні Жұмыстың зерттеу обьектісі- еңбек
заңдары бойынша қатынастар және осы қатынастарға байлансты туындайтын
азаматтардың құқықтары мен мүдделерін қорғау мәселелері болып табылады.
Осыған сәйкес жұмысты зерттеу пәні – еңбек заңдарын бұзғаны үшін қылмыстық
жауапкершілік бойынша қатынастарды реттейтін нормалар, ҚР еңбек заңнамасы,
халықаралық норомалар. Зертеу пәніне заң бұзушылықтың теориялық және
тәжірибелік сипаттағы мәселелрі кіреді, соның ішінде жұмыскерлердің
мүддесін қорғау, тиісті қатынастардың жүзеге асырылуына, қалыптасуына
кедергі келтіретін кемшіліктерді анықтау, қазақстандық еңбек заңнамасы
бойынша бұзылған құқықтарды қалпына келтіру жағдайы, тәжірибеде қолданылуы.
Зерттеу әдістері. Жұмысты орындау барысында диалектикалық-
материалдық, салыстырмалық, логикалық-құқықтық, жүйелік, тарихи ғылыми
зерттеу әдістері қолданылды.
Жұмыстың нормативтік негізін Қазақстан Республикасының
Конституциясы, заңдар, Президенттің Жарлықтары, заңды тәжірибе, Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексі құрайды.
1 Еңбек туралы заңдарды бұзғаны үшін қылмыстық жауаптылық мәселелелері
1.1 Еңбек туралы заңдарды бұзу әрекеттерінің жалпы сипаттамасы
Заңды жауапкершілік – жеке адам, қоғам, мемлекеттің мүддесін
қорғайтын бірден-бір жол болып табылады. Ол құқықтық нормалардың бұзылуы
нәтижесінде пайда болып, құқық бұзуға мемлекеттік күштеу шарасын қолдану
нысанымен сипатталады. Құқық бұзушыға жауапкершіліктің белгілі бір шарасы
көзделген құқықтық норманың санкциясын қолданудан тұрады.
Заңды жауапкершілік күрделі әлеуметтік құбылыс. Мұнда кем дегенде
екі жақ қатысады: мемлекет және құқық бұзушы. Олардың арасында құқық
қорғаушы қатынас қалыптасады және екі жақта заң шеңберінде, қолданылып
отырған жауапкершіліктің құқықтық нормаларының нақты санкциясының негізінде
жүзеге асады.
Заңды жауапкершілік құқықтық жүйенің құрам бөлігі бола отырып, оған
қатысты маңызды міндет атқарады. Кең мағынада жауапкершіліктің түсінігі –
тұлғаның қоғам мен мемлекетке қатысты өз міндетін мойындап, оны орындауы
болып табылады. Тар мағынада мемлекеттің жасалған құқық бұзушылыққа қарсы
жауабы болып саналады.
Еңбек туралы заңнаманы бұзу қылмыстары үшін қылмыстық жауапкершілік
ҚР ҚК-нің 148 бабымен белгіленген. [4,56б.].
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, еңбек саласындағы құқықбұзушылықтар
үшін қылмыстық жауапкершілікке тарту жағдайлары өте сирек кездеседі, ол,
әрине, бұл саладағы қылмыстардың жасалуымен емес, құқықбұзушылықтың дұрыс
сараланбауына негізделіп отырады. Көптеген жағдайларда жұмыс беруші
тарабынан жасалатын құқықбұзушылықтар азаматтық сот өндірісі тәртібінде
қарастырылып кетеді. Жасалған іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігін бағалау
үшін, қылмыстарды саралау үрдісін дұрыс бастау үшін ең алдымен қылмыс
обьектісі анықталуға жатады.
Қылмыстық құқық теориясында қылмыс обьектісін қылмыстық іс-әрекет
қол сұғатын қылмыстық құқықпен қорғалатын қоғамдық қатынастар ретінде
анықтау кең таралған.
Еңбек туралы заңнаманы бұзу қылмыстары бойынша арнайы субьект
көзделетіндіктен, қылмыстық қол сұғушылық обьектісін анықтаған соң
субьектіні анықтау орын алады.
Қылмыстық жауапкершілік қылмыс жасаған тұлғаға жүктелетін
болғандықтан, бұл санаттағы қылмыстар бойынша субьектіні дұрыс анықтау
маңызды, себебі қылмыс мазмұнына сәйкес оларды тек аранйы өкілеттігі бар
тұлғалар ғана жүзеге асырады.
ҚР қылмыстық кодексінің 307-бабына ескертудің 3 бөлігіне сәйкес
тұрақты, уақытша немесе арнаулы өкілеттік бойынша өкіметтің өкілі қызметін
жүзеге асырушы не мемлекеттік органдарда, жергілікті өзін-өзі басқару
органдарында, сондай-ақ Қазақстан республикас Қарулы Күштерінде, Қазақстан
республикасы басқа да әскерлері мен әкімшілік –шаруашылық қызметтерді
орындаушы адамдар лауазымды тұлғалар болып табылады.
Заң мәтінінен туындап отырғандай, қылмыс субьектісі кез келген
лауазымды тұлға емес, тек заң тәртібінде азаматтардың еңбек құқықтарын
реттеу және қамтамасыз ету бойынша өкілеттіккке ие лауазымды тұлға болады.
Мәселен, жұмыскерді заңсыз жұмыстан босатқаны үшін лауазымды тұлғаның
жауапкерішлігі тек оны жұмысқа қабылдау, кадрлерді орналастыру жәжәне
жұмыстан босату қызметтері жүтелген жағдайларда ғана басталады.
Бүгіндегі әлеуметтік –экономикалық қатынастар ерекшеліктеріне орай біз
коммерциялық және өзге ұйымдардағы жоғарыда талапы жатқан қызметтерді
атқаратын тұлғаларды да субьект қатарына қоса аламыз. ҚР Қылмыстық
кодексінің 228-бабына жасалған ескертуге сәйкес мемлекеттік органы не
мемлекеттің үлесі кемінде отыз бес процент болатын ұйым болып табылмайтын
ұйымда тұрақты, уақытша не өзге ұйымдарда басқару қызметтерін атқаратын
адам деп танылады.
Келтірілген ойларды ескере отырып, істегі заңнамаға сәйкес
қарастырылап отырған қылмыстар субьектісі ретінде өз қызметтік жағдайын
қызметкерлерді жұмыстан заңсыз босату үшін немесе жұмысқа қайта қабылдау
туралы сот шешімін орындамау үшін , сондай-ақ еңбек туралы заңнаманы
өзге де дөрекі бұзу үшін пайдаланған лауазымды тұлғалар және коммерциялық
немесе өзге де ұйымдарда басқару қызметтерін атқаратын адамды белгілейміз.
Тұлғаны қылмыстық жауапкерщілікке тарту үшін оның негізі болып
табылатын бұзушылықтар көпшілік сипатта болу керек немесе елеулі зиян
келтіру қаупін тудыру керек. Басқаша болған жағдайда қылмыстық
жауапкершіліктен жеңіл құқықтық әсер ету шаралары қолданылуға тиісті. Бұл
топтағы қылмыстарды да әкімшілік зиян келтіру немесе зиян келтіру каупін
тудыру керек. Басқаша болған жағдайда қылмыстық жауапкершіліктен жеңіл
құқықтық әсер ету шаралары қолданылуға тиісті. Бұл топтағы қылмыстарды да
әкімшілік құқықбузушылықтардан ажырату үшін әрекеттің қоғамға қауіптілігі
бағалану керек.
Қылмысты материалдық түсіну мінез құлықтың кейбір нысандарын олар
қоғам және оның мүшелеріне зиян келтіру қауіпін тудыру нәтижесінде ғана
қылмыстық деп тануға негізделеді. Бұл құқықтық тәртіп үшін қол сұғушылық
қаупі мемлекетті қылмыстық құқықбұзушылықты азаматтықтан ажыратып,
қылмыстық жаза тағайындаумен қорқытуға негіздейді [5, 241б.].
Қоғамға қауіптілікті қылмыстық заңмен тыйым салынған іс-әрекеттің
әлеуметтік қасиеті ретінде тану құқықты материалистік түсінудің міндетті
шарты болып табылады. Егер құқық қоғам өзінің мүдделерін қорғайтын құрал
болып табылатын болса, құқық нормаларымен тыйым салынған тәртіп ол
мүдделерге қол сұғып. оларға зиян келтіруі тиіс. Керісінше болған жағдайда
құқық өз мәнін жоғалтады және оған жүктелген қызметтерді атқармайды.
Еңбек туралы заңнаманы бұзу қылмыстарын саралаған кезде ҚР Қк-ң 148
бабымен қамтылған норма диспозиицясы бланкетті болып табылатынын ескерту
керек.
Бланкеттік диспозициясы туралы мәселені қарастыра отырып, Ильюк Е.В.
диспозиицяларды жай, суреттеуші, сілтемелі және бланкетті деп төртке юөлуді
сынға алады. Оның пікірінше бапта бланкеттегі белгінің болуы оның
құрамының өзге белгілермен нақтылауды қажет етеді, сонда оның белгілері
өзге құқық бұзушылылық белгілермен сәйкес болмайды. Еңбек туралы заңнаманы
бұзу қылмыстары кезінде мұндай жағдай орын алды, яғни қылмыстық және
әкімшілік жауапкершілік шектері нақтыланбаған және ол жағдай тәжірибеде
әрекетті дұрыс сараламау сияқты теріс салдарға алып келдеді.
Бланкеттік диспозиция мәніне орай қылмыстық кодекстің Ерекше
бөлімінде, нақты бапта қылмыс құрамының тек жалпы белгілері ғана
көрсетіліп, заңмен тыйым салынатын әрекеттердің нақты тізімі өзге
нормативтік құқықтық актіде орналасады.
Формальді түрде өзгермейтін диспозиция мазмұны өзге нормативтік актінің
өзгеруіне байланысты өзгерістерге ұшырап отыруы мүмкін. Бір қарағанда,
мұнда салалық нормативтік актілерді шығаратын органдар мәні бойынша
криминализация және дискриминализация мәселелерін шешеді.
ҚР қылмыстық кодексінің 148 бабы бойынша қылмыстық жауапкершілікке
алып келетін еңбек туралы заңнаманы бұзудың келесі белгілері келтірілген:
- қызметкерді жеке пиғылмен жұмыстан заңсыз босату;
- соттың жұмыста қайта қалпына келтіру туралы шешімін орындамау;
- азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделеріне елеулі зиян келуіне әкеп
соққан еңбек туралы заңдарды өзге де бұзу;
- әйелді оның жүктілік себебі бойынша жұмысқа қабылдаудан негізсіз бас
тарту немесе жұмыстан негізсіз босату;
- үш жасқа дейінгі баласы бар әйелді нақ сол себеппен жұмысқа
қабылдаудан негізсіз бас тарту немесе негізсіз босату;
- кәмелетке толмағанды оның кәмелетке толмағандығы себепті жұмысқа
қабылдаудан негізсіз бас тарту немесе негізсіз босату;
- басқару қызметін атқарушы адамның ақша қаражаттарн өзге мақсаттарға
пайдаланумен байланысты жалақының толық көлемде және белгіленген
мерзімде төлеуін бірнеше рет кідіртуі.
Жұмыскерді жұмыстан босатқаны үшін қылмыстық жауапкершілік ол жеке
пиғылмен және заң талаптарын бұзумен жүзеге асырылған кезде басталады.
Егер жұмыстан босату жағдайлары тек оны жүзеге асыру тәртібін ол
қылмыстық жауапкершілікке алып келмейді. Мысалы, егер жұмыстан босату күнін
дұрыс емес белгілесе.
Көрсетілген белгі бойынша қылмыстық жауапкершілік әрекеттің салдарына
тәуелсіз басталады, яғни қылмыс құрамы формальды болып белгіленеді.
Жұмыстан жұмыс берушінің бастамасымен босату Қазақстан Республикасындағы
еңбек туралы Заңының 26 бабында көрсетілген негіздері жүзеге асырылу
қажет.
Жеке пиғылмен жұмыстан щығару жағдайларына жұмыскерді қудалау
жағдайларыда жатқызылады. Қудалау ретінде сын үшін, арыз, өтініштер
жазғаны үшін жұмыскерді жұмыстан шығаруды түсінеміз.
Соттың жұмыста қайта қалпына келтіру туралы шешімін орындамау
әрекетсіздік нысанында жүзеге асырылады, яғни жұмыскерді қайта қалпына
келтіру туралы талаптарды орындамайды, нәтижесінде сот шешіміне қарамастан
жұмыскердің еңбекке құқығы бұзылады.
Талқыланып жаькан қылмыстық норма диспозияциясы сонымен қатар
азаматтардың құқықтар мен заңды мүдделеріне елеулі зиян келуіне әкеп
соққан еңбек туралы заңдарды өзге де бұзу белгісін қамтиды. Аталған
белгінің ерекшелігі ретінде оның бағалаушы түсінік қамтуында.
Әрине, бағалаушы ұғымдары жоқ қылмыстық заңнама болуы мүмкін емес.
Алайда, заңдарды біркелкі қолдану ьалабы ол ұғымдарды минимумға дейін
қыскарту қажеттілігін туындырады. Бірінші кезекте, ұқсас қылмыстық және
қылмыстық емес әрекеттерді ажыратушы ролін атқаратын бағалаушы ұғымдар
қажет емес.
Құрамда нақтыллайтын және анықтайтын белгілердің жетіспеушілігі
кезінде оларды талқылау органы қосады.
ҚР ҚК-нің 148 бабы жүкті және үш жасқа дейінгі балалары бар
әйелдердің, сонымен қатар кәмелетке толмағандардың жұмысқа орналасу
кезіндегі еңбекке құқығын ерекше қорғауға алуының да, себептері бар. Жүкті
немесе кішкентай балалары бар әйелдерге олардың ана болу қызметін
атқаруына байланысты еңбек заңнамаасы тарапынан әрқашан жұмыс берушілердің
көңілдерінен шыға бермейтін жеңілдіктер қарастырылған.
Жұмысқа қабыладудан негізсіз бас тарту ретінде ондай шешім қабылдауға
обьектитвтік себептердің жетіспеушілгін айтуға болады. Жұмыс беруші жұмысқа
қабылдаудан бас тарта алады, егер оған себептер болса, яғни штаттың
болмауы, т.с.с. Яғни ондай негіздер еңбек заңнамасымен және өзге заңдармен
реттелген.
Сондықтан аталған қылмыстық–құқықтық норма тиімділігін арттыру
жолында оның мазмұнына жұмыскерлерді жұмысқа негізсіз қабылдаудан бас
тарту үшін жауапкершілікті көздейтін ережені енгізу қажет.
Еңбек құқығы нормалары негізсіз жұмысқа қабылдаудан бас тартуға тыйым
салады. Азаматтарды жұмысқа қабыладу кезінде жынысы, нәсілі, ұлты, тілі,
әлеуметті тегі, мүліктік жағдайы, тұратын мекені, дінге көзқарастары, наным-
сенімдері және іскерлік қыбілеттіліктермен байланысты емес өзге де мән-
жайларға байланысты қандай да бір тікелей немес жанама құқықтарды шектеуге
немесе қандай да бір тікелей немесе артықшылықтар беруге жол берілмеуге
тиісті. Бұл норма халықаралық құжаттарда да бекітілген. Жұмысқа қабылдау
заңнама ережелеріне сай әр санаттағы жұмыскерлер үшін дифференциалды жүзеге
асырылу керек.
Жұмысқа қабылдаудан негізсіз бас тарту ретінде біріншіден, істегі
заңнамамен тыйым салынған себептер бойынша, үшіншіден, негізделмеген, яғни
еш себеп көрсетпестен бас тартуды түсінеміз. [6,132б]
Жұмысқа қабылдаудан негізсіз бас тарту фактілерін дәлелдеу үшін
заңнамаға жұмыс берушінің жұмысқа қабылдаудан бас тартудың себебін жазбаша
түрде көрсетуді талап ететін норма енгізу қажеттілігі бірқатар ғалымдар
тарапынан айтылған. [7,150б.].
Біз мұндай көзқарас дұрыс деп табамыз, себебі сонда жұмысқа негізсіз
қабыладудан бас тарту жағдайлары азайып, азаматтардың жұмысқа орналасу
сәтінде еңбек құқықтарының сақталуына кепілдіктер күшейеді.
Заң шығарушының ҚР Қылмыстық кодексінің 2 тармағы бойынша
жауапкершілік шарттарының болп табылатын баланың 3 жас мерзім дұрыс деп
бағаламаймыз, себебі балалары 3 жастан асып кеткен әйелдердің
конституциялық еңбек бостандығы құқығы қылмыстық-құқықтық қорғау саласынан
тыс қалады. Еңбек туралы Заңның 11 бабының 3 тармағына сай еңбек
қатынастарына түсуге болатын ең төменгі жас шегін белгілейді. Ол-14 жас.
Осыған байласынты қылмыстық заң мөлшерде асырауында баласы бар
әйелдердің, оның ішінде мүгедек балалары бар әйелдердің құқықтарын қорғауға
тиісті, ол үшін ҚР ҚК-нің 148 бабының 2 тармағына тиісті өзгерістер енгізу
керек.
148-баптың 3-бөлігі ақша қаражатын өзге мақсаттарға пайдаланумен
байланысты жалақыны бірнеше рет кідірту үшін жауаптылықты көздейді. Бірінші
рет дегеніміз жыл бойына екі және одан да көп дегенді білдіреді. ҚК 148-
бабының 3- бөлігін қолданудың міндетті шарты жалақының белгіленген
мерзімнен кем (бірнеше күнге,жылға, айға) және толық емес көлемде төлеуін
анықтау болып табылады. Аванс беру жалақыны толық емес көлемде беру деп
саналады. Сонымен қатар, жалақыны толық көлемде беруді кідіртудің себебі
ақша қаражатын өзге мақсаттарға пайдаланумен байланысты болғанын анықтау
қажет.
Жалақыға беру үшін арналған ақша қаражатын өзге мақсаттарға
пайдалану ретінде, мысалы, оларды жабдықтар, материалдар, шткізаттар сатып
алуға, салық төлеуге және т.б. пайдалануды түсінуге болады.
Бірнеше рет кідірту деп бір адамның жалақысын екі және одан да көп
рет кідіртуді ғана емес, сондай-ақ бірнеше адамның жалақысын беруді бір
реттен кідіртуді де бірнеше кідірту деп тану керек.
1.2. Еңбек туралы заңдарды бұзуға қылмыстық жауаптылық
ҚР Конституциясының 24-бабына сәйкес, Республика азаматының еңбек ету
бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына құқығы бар, сол әрбір
адамның дербес өндіруші ретінде немесе еңбек шарты бойынша өз қалауына,
қабілетіне және арннаулы даярлығына сәйкес еркін еңбек етуге мүмкіндік алу
құқығын қамтиды. Еңбек шартының еркіндігіне Қазақстан Республикасының
Конституциясымен, заңдарымен кепілдік беріледі. Сондай-ақ осы бапта
көрсетілгендей Республика азаматының қауіпсіздік және тазалық талаптарына
сай келетін еңбек жағдайына, сондай-ақ жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғаулға
құқы бар. Конституцияда бекітілген осы кепілдіктерді жүзеге асыруға
қылмыстық заңның атқаратын маңызы бар. Қылмыстық заң Респуликасындағы
Еңбек туралы 1999 жылы 10 желтоқасанда қабылданған заңды және еңбек
қорғау ережелерін бұзғандық үшін арнаулы баптар бойынша жауаптылық
белгілеген. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде қызметкерді жеке
пиғылмен жұмыстан заңсыз босату, соттың жұмысты қайта қалпына келтіру
туралы шешімін орындамау, сондай-ақ азаматтардың құқықтары мен заңды
мүдделеріне елеулі зиян келуіне әкеп соққан еңбек тураллы заңдарды өзге де
бұзу үшін жауаптылық көзделген. Қазақстан Республикасы Конституциясының 24-
бабында әпкімнің еңбегі үшін қандай да бір кемітусіз сыйақы алуына, сондай-
ақ жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғалуға құқығы бар делінген. Бұл құқықты
бұзу ҚР ҚК 148-бабында қарастырылған белгілі мән жайларда қылмыстық
жауаптылыққа әкеліп соғуы мүмкін. Осы қылмыс олардың меншіктік нысанына
қатыссыз, еңбектік құқықтық қатынас заңдылығының сақталуын қамтамасыз
ететін қоғамдық қатынасқа қиянат жасайды. Еңбекті қорғау ережелерін бұзу
нәтижесінде жәбірленуші тек осы кәсіпорынның тұрақты жұмысшылары мен
қызметкерлері ғана емес, оларда уақытша жұмыс істеуші адамдар да бола
алады.
Қылмыстың обьектісі болып азаматтардың еңбек құқығын бұзу болып
табылады. Обьективтік жағынан алғанда еңбек жөніндегі заңды бұзу әрекет
немесе әрекетсіздік арқылы жасалады. Қылмыстық кодекстің осы 148-бабында
еңбек туралы заңдарды елеулі бұзудың мынадай үлгі тізбегін көрсетіп отыр
[27,156б.]
1. Қызметкерді жеке пиғылмен жұмыстан заңсыз босату. Заңда
көрсетілген негіздерден тысқары жағдайда қызметкерді жұмыстан шығару заңсыз
болып табылады. Егер лауазымды адам заңсыз, жұмыстан шығаруға негіз болмас
да өз жеке басының мүддесін қөздеу ниетімен өзін сынағаны үшін
кекшілдікпен, өзара ұрыс-керістің салдарынан, босаған жұмыс орнына өз
танысын немесе туысын орналастыру мақсатын қөздеп, адамды жұмыстан шығарса
жауаптылыққа тартылады.
2. Жұмыста қайта қалпына келтіру туралы соттың шешімін орындамауы.
Яғни кіналы адам қылмысты түрде әрекетсіздік жасап, соттың қайтадан жұмысқа
алу туралы заңды күшіне енген шешімін орындамайды. Бұл жержде қылмыс екі
бірдей обьектіге: еңбек құқына және әділ соттылық мүддесіне қол сұғады.
3. Еңбек туралы заңды өзге де бұзу деп еңбекке дұрыс ақы төлемеуді,
жұмыс уақытының ұзақтығын дұрыс сақтамау, демалық беруден бас тарту,
жекелеген қызметкерге заңда белгілееген жеңілдіктерді қолдаундан бас тарту,
тағы да осысияқты әрекеттер жатады.
Жоғарыда көрсетілген еңбек туралы заңдарды бұзу- қызметкерді жеке
пиғылмен жұмыстан заңсыз босату; жұмысты қалпына келтіру туралы соттың
шешімін орындамау; еңбек туралы заңды өзге де бұзу әрекеттері мен
әрекетсіздігінен азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделеріне елеулі зиян
келтірілуі қажет. Елеулі зиян болғанда ғана іс-әрекет қылмыс қатарына
жатады. Елеулі зиянның мөлшерін сот, тергеу органдары нақты жағдайларға
қарап отырып анықтайды. Әдетте елеулі зиянға – адамның елеулі мөлшерде
матуриалдық, моральдық зардап шегуі, ұзақ уақыт, негізсіз жұмыссыз қалуы,
денсаулығына зиян келтірілуі т.с.с. жатады.
Қылмыс құрамы материалдық еңбек туралы заңдарды бұзу нәтижесінен
заңда белгіленген зардап орын алғанда ғана қылмыс аяқталған болып
табылады. Субьективтік жағынан бұл қылмыс қасақаналықпен жасалады.
Кіналі адам өзінің әрекетімен еңбек жөніндегі заңды өрескел бұзғанын
сезеді және осыны тілеп істейді. Бұл жерде қылмыстық ниет әр түрлі
(мысалы, сынағаны үшін кектену, осы орынға өзіне қажетті адамды
орналастыру т.б.) боуы мүмкін. Қылмыстың субьектісі болып тек қана
мемлекеттік немесе мемлекеттік емес аппаратқа жұмысқа алу немесе жұмыстан
шығару құқы бар лауазымды адамдар танылады.
Әйелді оның жүктілік себебі бойынша жұмысқа қабылдаудан негізсіз
бас тарту немесе жұмыстан негізсіз бас тарту немесе жұмыстан негізсіз
босату немесе үш жасқа дейінгі баласы бар әйелді нақ сол себеппен жұмысқа
қабыладудан негізсіз бас тарту немесе негізсіз жұмыстан босату – осы
қылмыстың ауырлататын түріне жатады. Бұл жерде қылмыстың жәбірленушісі –
жүкті әйел немесе үш жасқа дейінгі баласы бар әйел немеес кәмелетке
толмағандар болады.
Обьектитвтік жағынан қылмыс заңда көрсетілген адамдарды:
жұмысқа қабылдаудан бас тарту;
2) немесе негізсіз жұмыстан тосату арқылы көрініс табады. Қылмыс осы
әрекеттердің біреуін
жасаған сәттен бастап аяқталған деп танылады. Қылмыс осы әрекеттердің
біреуін жасаған
сәттен бастап аяқталған деп танылады. Қылмыс құрамы формальдық.
Субьективтік жағынан
қылмыс тікелей қасақаналықпен істеледі. Кіналі адам екіқабат немесе
үш жасқа дейінгі баласы
бар әйелді, кәмелетке толмағандарды негізсіз жұмыстан босататынын
сезеді және соны
жүзеге асыруды тілейді.
Қылмыстық ниет – мұндай адамдарға заңда белгіленген
жеңілдіктер мен
артықшыларды бергісі келмеу т.б. жатады.
Қылмыстың субьектісі арнаулы - жұмысқа алу немесе одан
босатуға құқығы бар
лауазымды адамдар (меншік нысанына қарамастан). Қылмыстық кодекстің
148-бабының 3-
тармағында басқару қызметін атқарушы адамның ақша қаражатын өзге
мақсаттарға
пайдаланумен байланысты жалақының толық көлемінде және белгіленген
мерзімде төленуін
бірнеше рет кідіртуі үшін жауаптылық белгіленген. Ақша қаражатын өз
мақсатына
пайдалануына байланысты заңда белгіленген мерзімнен екі немесе одан
көп рет жалақыны
беруді себепсіз кідіртуді бірнеше кідірту деп айтамыз. Қылмыстың
субьектісі басқару
қызметін атқаратын лауазымды адамдар (меншік нысанынан қарамастан).
Еңбекті қорғау ережелерін бұзудағы жауаптылық – қылмыстық
кодекстің 152-
бабында еңбекті қорғау ережелерін бұзғандық үшін жауаптылық
белгіленген. Қылмыстың
тікелей обьектісі – еңбектің қауіпсіздік шарттарын қамтамасыз ететін
қоғамдық қатынастар,
қосымша тікелей обьектісі жәбірленушінің өмірі, денсаулығы.
Қылмыстық кодекстің 152-бабындағы норма бланкеттік
диспозицияға негізделген.
Еңбекті қорғау ережесі сан қилы және әр түрлі. Сондықтан Қылмыстық
кодекстің бір
бабында еңбекті қорғауға байланысты қолданылып жүрген барлық
ережелердің тізбесін
қолдана жату қиын. Қазақстан Республикасының Еңбекті қорғау туралы
арнаулы заңы 1999
жылы 22 қаңтарда қабылданған, осы заң қызметкерлердің еңбегін
қорғау құқығын қамтамасыз етуге бағытталған; өндірістегі жазатайым
жағдайлар мен денсаулыққа зақым келтірудің алдын алу, қауіпті және зиянды
өндірістік факторларды барынша кеміту мақсатында бұл саладағы ұлттық
саясаттың негізгі қағидаларын белгілейді және меншік түріне қарамастан
еңбекті қорғау жөнінде шаруашылық қызметі мен кәсіпорындардың барлық түрін
қамтиды.
Обьектитвтік жағынан алғанда сөз болып отрыған қылмыс қауіпсіздік
техникасын, өндірістік санитария ережелерін немесе еңббекті қорғаудың өзге
де ережелерін, осы ережелерді сақтауды ұйымдастыру немесе қамтамасыз ету
жөніндегі міндеттер жүктелген адамның бұзуы абайсызда денсаулыққа ауыр
немесе орташа ауыртпалықтағы зиян келтіруге әкеп соғуы арқылы көрініс
табады.
Көрсетілген қылмыс әрекет күйінде, яғни еңбекті қорғау, техника
қауіпсіздігі, өндірістік санитария ережелерін бұзу арқылы немесе
әрекетсіздік күйде, яғни еңбекті қорғаудың өзге де ережелерінің талаптарын
орындамау жағдайында жасалуы мүмкін.
Қылмыстың бұл құрамы материалдық құрамдағы қылмыс болып табылады.
Сондықтан Қылмыстық кодедкстің 152-бабы бойынша жауаптылыққа тарту үшін
еңбекті қорғау ережелерін анықтаумен бірге орын алған ережені бұзудың
себепті және кінә байланысынан болған зардапты анықтау өте қажет.
Қылмыстың субъектісі арнаулы — жұмысқа алу немесе одан босатуға кұқығы
бар лауазымды адамдар (меншік нысанына қарамастан). Қылмыстық кодекстің 148-
бабының 3-тармағында басқару қызметін атқарушы адамның ақша қаражатын өзге
мақсаттарға пайдаланумен байланысты жалақының толық көлемінде және
белгіленген мерзімде төленуін бірнеше рет кідіртуі үшін жауаптылық
белгіленген. Ақша қаражатын өз мақсатына пайдалануына байланысты заңда
белгіленген мерзімнен екі немесе одан көп рет жалақыны беруді себепсіз
кідіртуді бірнеше кідірту деп айтамыз. Қылмыстың субъектісі басқару
қызметін атқаратын лауазымды адамдар (меншік нысанына қарамастан).
Еңбекті қорғау ережелерін бұзудағы жауаптылық - қылмыстық кодекстің
152-бабында еңбекті қорғау ережелерін бұзғандық үшін жауаптылық
белгіленген. Қылмыстың тікелей объектісі — еңбектің қауіпсіздік шарттарын
қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар, қосымша тікелей объектісі
жәбірленушінің өмірі, денсаулығы.
Қылмыстық кодекстің 152-бабындағы норма бланкеттік диспозицияға
негізделген. Еңбекті қорғау ережесі сан қили және әр түрлі. Сондықтан
Қылмыстық кодекстің бір бабында еңбекті қорғауға байланысты қолданылып
жүрген барлық Ережелердің тізбесін қолдана жату қиын. Қазақстан
Республикасының Еңбекті қорғау туралы арнаулы заңы 1993 жылы
22 қаңтарда қабылданған, осы заң қызметкерлердің еңбегін қорғау
құқығын қамтамасыз етуге бағытталған; өндірістегі жазатайым жағдайлар мен
денсаулыққа зақым келтірудің алдын алу, қауіпті және зиянды өндірістік
факторларды барынша кеміту мақсатында бұл саладағы ұлттық саясаттың негізгі
қағидаларын белгілейді және меншік түріне қарамастан еңбекті қорғау жөнінде
шаруашылық қызметі мен кәсіпорындардың барлық түрін қамтиды. Объективтік
жағынан алғанда сөз болып отырған қылмыс қауіпсіздік техникасын, өндірістік
санитария ережелерін немесе еңбекті қорғаудың өзге де ережелерін, осы
ережелерді сақтауды ұйымдастыру немесе қамтамасыз ету жөніндегі міндеттер
жүктелген адамның бұзуы абайсызда денсаулыққа ауыр немесе орташа
ауыртпалықтағы зиян келтіруге әкеп соғу арқылы көрініс табады.
Көрсетілген қылмыс әрекет күйінде, яғни еңбекті қорғау, техника
қауіпсіздігі, өндірістік санитария ережелерін бұзу арқылы немесе
әрекетсіздік күйде, яғни еңбекті қорғаудың өзге де ережелерінің талаптарын
орындамау жағдайында жасалуы мүмкін.
Қылмыстың бұл құрамы материалдық құрамдағы қылмыс болып табылады.
Сондықтан Қылмыстық кодекстің 152-бабы бойынша жауаптылыққа тарту үшін
еңбекті қорғау ережелерін анықтаумен бірге орын алған ережені бұзудың
себепті және кінә байланысынан болған зардапты анықтау өте қажет.
Ф-ОБ-001033
Еңбекті қорғау ережелерін бұзудың тәсілдері әр түрлі, ол заңда нақты
көрсетілген.
Қылмыстың зардабы — денсаулыққа ауыр немесе орташа ауырлықтағы зиян
келтіру. Олардың түсінігі Қылмыстык кодекстің 103, 104-баптарында берілген.
Субъективтік жағынан қылмыс кінәнің абайсыздық нысаны (менмендік немесе
немқұрайдылық) арқылы істеледі. Қылмыстың субъектісі арнаулы — еңбекті
қорғау ережелерін сақтауды ұйымдастыру немесе қамтамасыз ету жөніндегі
міндеттер өзіне жүктелген 16 жасқа толған адам. Осы баптың 2-тармағында
(152-бап) осы қылмыстың ауырлататын түрі — еңбекті қорғау ережелерін
бұзудан абайсызда адам өліміне әкеп соққан әрекеттер үшін жауап береді
делінген.
Еңбек туралы заңды бұзғандығы үшін қылмыстық
жауаптылықтың айырмашылығы - ҚР Жоғарғы Сотының Пленумы жұмысшылар мен
қызметшілерді жұмысқа қайта алдырту жөніндегі азаматтық істерді қараудағы
сот практикасының талданып қорытылған материалдарын талқылап, бұл
категорияға жататын істерді республика соттары негізінен дұрыс шешіп
отырғандығын атап өтеді.
Дегенмен, сот жұмыстарында істерді дұрыс қарамау, заңсыз және дәлелсіз
шешімдер шығару, материалдық және процессуаддық құқық нормаларын дұрыс
қолданбау жағдайлары да аз кездеспейді. Соттар еңбек дауларының қай органда
қаралуы жөнінде, әкімшіліктің инициативасымен, жұмысшылар мен
қызметшілердің өз инициативасымен және қосымша негіздермен еңбек шарттары
бұзылған кездерде, олардың заңдылығын шешуде қателіктер жіберуде. Сот
практикасында еңбек тәртібін қасақана бұзушыларды ешқандай негізсіз жұмысқа
қайта алдырту, сондай-ақ жұмыстан заңсыз шығарылған адамдардың талаптарын
қанағаттандырмау жағдайлары жойылмаған.
Жұмыскерді жұмыстан ашықтан-ашық заңсыз шығарғанда немесе басқа
жұмыска ауыстырғанда, оған шарасыздан жұмысқа шықпаған немесе жалақысы
төмен жұмысты орындаған уақытына төленген ақы арқылы кәсіпорынға, мекемеге,
ұйымға зиян келтірген лауазымды адамдарға шығынның орнын толтыру туралы заң
талаптарын соттар толық орындамайды.
Кейде соттар іс қарағанда ашылған әкімшіліктің еңбек тәртібін
бұзушылармен күресте заңда көрсетілген шараларды қанағаттандырусыз қолдануы
мен өндірістегі ұйымсыздық фактілеріне тиісті түрде есер тигізбеді, кейбір
кәсіподақ комитеттерінің жұмысшылар мен қызметшілерді жұмыстан шығаруға
келісім беру мәселелерін немқұрайлы қараған жағдайлары анықталса да,
олардың кәсіпорындардағы, мекемелер мен ұйымдардағы әкімшіліктің еңбек
туралы заңдарды қадағалауын бақылауды осалдатқандары білінсе де оларға жете
бермейді.
Жоғарғы Соты пленумының қаулылары бойынша Республика
Ф-ОБ-001033
соттарының жұмысшылар мен қызметшілерді жұмысқа қайта алдырту істерін
қараудағы, Еңбек шартын жасау, өзгерту және тоқтатуды реттейтін заңдарды
соттардың қолдануы туралы қаулысын орындаудағы кемшіліктеріне көңіл
аударылсын делінген. Соттардың еңбек дауларын дұрыс және уақытында шешуі
олардың еңбек заңдарын бұзушылықтан алдын алуда, еңбек тәртібін нығайтуда,
жұмысшылар мен қызметкерлердің құқықтарын, сондай-ақ кәсіпорындардың,
мекемелердің, ұйымдардың мүддесін қорғауды қамтамасыз етуде белсенді ықпал
жасауына мәні зор жағдай болып табылады.
Соттармен мыналар түсіндірілген, жүкті әйелдің, сегіз жасқа дейінгі
баласы бар немесе медициналық қортындыға сәйкес отбасының ауру мүшесін
күтіп бағатын әйелдің өтініші бойынша толықемес жұмыс күнін немесе толық
емес жұмыс аптасын белгілеуден әкімшілік, кәсіпорын, мекеме, ұйым бас
тартса, оған еңбек даулары жөніндегі комиссия мен кәсіподақ комитетіне
шағым берілгеннен кейін оны сот қарайды.
Бұл орайда аталған адамдар үшін толық емес жұмыс уақытын белгілеу
әкімшіліктің құқығы емес, міндеті болып табынатынын ескеру керек. Тәртіп
туралы ереженің күші қолданылатын қызметкерді бұрынғы жұмысқа қайта алу
туралы дау, егер ол еңбек тәртібін ереже бойынша емес, Еңбек туралы заңдар
бойынша бұзылғаны үшін жұмыстан шығарылған болса, соттың қарауына жатады,
өйткені бағыныштылығына қарай Еңбек туралы заңдар кодексінің нормалары
бойынша салынған жазаларға емес, тәртіп туралы ереже бойынша салынған
жазаларға ғана шағым беріледі. Еңбек туралы заңдар кодексінің 33-бабының 3-
тармағы бойынша жұмыстан шығарылған қызметкерді бұрынғы жұмысқа қайта алу
туралы дауды қараған кезде жұмыстан шығарылғанға дейін оған тәртіп туралы
ереже бойынша қолданылған тәртіптік жазаның зандылығын талқылауға соттың
құқығы жоқ.
Жұмыстан шығару мәселелері жөніндегі дауларын бағыныштылығына қарай жоғары
органдар қарайтын қызметкерлер категорияларының тізбегіне енгізілген
қызметті бұрын атқарған азаматтың Қ.Р. Жоғарғы Советі Президиумының
Мемлекетгік және қоғамдық ұйымдардың, сондай-ақ лауазымды адамдардың
қызмет міндетін атқарған кездегі заңсыз әрекеттері арқылы азаматқа
келтірген залалын өтеу туралы 1981 жылғы 18 майдағы Жарлығымен бекітілген
анықтама, алдын ала тергеу, прокуратура және сот органдарының заңсыз
әрекеті арқылы келтірілген залалды өтеу тәртібі туралы Ереженің 5-бабында
аталған еңбек құқығын қалпына келтіру туралы талаптары соттың қарауына
жатпайды.
Аталған қызметкерлердің бұдан басқа еңбек дауларының бәрі жалпы
тәртіппен қаралады.
Жалпы талап кәсіподақ комитетінің мүшелері демалыста, командировкада
болған, ауырған немесе басқа себептермен уақытша болмаған реттерде де
сақталуға тиісті болған. Осыған байланысты кәсіподақ
комитетінің қызметкерді жұмыстан шығаруға келісім беруі туралы кәсіподақ
комитетінің сайланған құрамының тең жартысынан астамы қатыспаған
мәжілісте қабылданған қаулыларының заңды күші болмайды. Алайда соттар
мыналарды ескеруі керек:
- егер кәсіподақ комитетінің жекелеген мүшелері жұмыстан шығаруына
байланысты немесе басқа себептер бойынша комитеттің құрамынан шығарылған
реттерде кәсіподақ комитетінің қосымша сайлауы өткізілгенге дейін мәжіліс
оның құрамында қалған мүшелерінің тең жартысынан астамы қатысқан жағдайда
заңды болады.
- Кәсіподақ ұйымы 15-тен кем кәсіподақ мүшесін біріктіретін
кәсіпорындар мен мекемелерде әкімшіліктің инициативасын қызметкерді
жұмыстан шығаруға келісімді кәсіподақ ұйымдастырушысы береді.
Кәсіподақ комитетінің инициативасы бойынша әкімшіліктің (бұл туралы
әкімшіліктің өтінішінсіз) сондай-ақ соған өкілдігі жоқ органдардың
келісуімен (еңбек коллективінің жалпы жиналыстары, кәсіподақ жиналыстары,
жоғары тұрған кәсіподақ комитеттері және т.б.) жұмысшылар мен қызметшілерді
жұмыстан шығару заңсыз болып табылады, өйткені мұндай шешімдерді заңда
көзделген кәсіподақ комитеті келісімінің орнына қолдануға болмайды [9,
1456.]. ҚР-ның Еңбек туралы заңдар кодексінің 164-бабына сәйкес жүкті
әйелдерді және бір жарым жасқа дейінгі балалары бар ейелдерді әкімшіліктің
инициативасы бойынша жұмыстан шығаруға жол берілмейді, кәсіпорын, мекеме,
ұйым толық жойылатын реттер бұған кірмейді, мұндай кезде міндетті түрде
еңбекке орналастыра отырып жұмыстан шығаруға жол беріледі. Бұл әйелдерді
жұмыска орналастыру міндетті қысқа мерзімді шартының сақталуына байланысты
олардың қызметкерлерін жұмыстан шығарған кезде де әкімшілікке жүктеледі.
Жүкті әйелдерді және бір жарым жасқа дейінгі балалары бар әйелдерді
бұрынғы жұмысқа қайта алу туралы істерді қараған кезде соттар жұмыстан
шығаратын күні жүкті болуы немесе баланың бір жарым жасқа толмау фактісіне
сүйенуге тиіс. Жұмыстан шығарылғаннан кейін жүктілігін тоқтату немесе
баланың бір жарым жасқа толуы Еңбек туралы заңдар кодексінің 164-баптардағы
ережелерін қолданудан бас тартуға негіз бола алмайды. Жұмыстан шығарылатын
күні жүктілігіне бір жарым жасқа дейінгі баласының бар екендігі туралы
фактілер әкімшілікке мәлім болмаған жағдайда да мұндай қызметкерлерді
жұмыстан шығару заңсыз деп есептеледі.
Еңбек туралы заңдар кодексінің 161-статьясына сәйкес бала бір жарым
жасқа толмағанға дейін оны күтіп - бағу үшін демалысқа кеткен әйел кез
келген уақытта демалысынан келіп, жұмысқа кірісуге құқылы екендігін соттар
ескеруі керек. Мұндай жағдайды демалыста жүрген әйелдің орнында қысқа
мерзімді еңбек шарты бойынша қабылданған қызметкерлермен жасалған еңбек
шарты Еңбек туралы заңдар кодексінің 33-статьясының 1-
Ф-ОБ-001-033
тармағы бойынша әкімшіліктің инициатавасымен бұзылуы мүмкін.
Заңға сәйкес ЕТЗК-нің 33 бабының 1,2 және 6-тармақтарында көрсетілген
негіздерге сүйеніп әкімшілік жұмыскерді оның келісімімен басқа жұмысқа
ауыстыру мүмкіндігі болмаған жағдайда ғана жұмыстан шығара алады. Егер осы
кәсіпорында, мекемеде, ұйымда жұмыскерді ауыстыруға болатын жұмыс болмаса
немесе жұмыскер бос қызметке (жұмысқа) ауысуға келіспесе, оны жұмыстан
шығаруға болады, әкімшіліктің жұмыстан шығарылатын адамды осы жердегі басқа
кәсіпорынға, мекемеге, ұйымға жұмысқа орналастыруға шара қолданбағаны
өзінше жұмыстан шығаруды заңсыз деп қарауға негіз бола алмайды.
Еңбек туралы заңдар кодексінің 33-бабының 11-тармағы бойынша қартаюына
байланысты толық пенсия алуға кұкығы бар еркектер - 60 жас, әйелдер - 55
жас, жұмыс стажы тиісінше 25 және 20 жыл болса пенсия жасына жеткен
қызметкерлер ғана жұмыстан шығарылуы мүмкін.
Жеңілдік жағдаймен пенсия алуға құқығы бар қызметкерді, бірақ
60 жасқа толмаған еркектерді және 55 жасқа толмаған әйелдерді,
Еңбек туралы заңдар кодексінің 33-бабының 11-тармағы бойынша жұмыстан
шығаруға болмайды.
Еңбек туралы заңдар кодексінің 33-бабының 11-тармағы бойынша жұмыстан
шығарылған адамдарды бұрынғы жұмысына қайта алу туралы талаптарды қараған
кезде қызметкерді жұмыстан шығарудың себебі ұсыныстар, арыздар мен шағымдар
жасап жолдануының немесе сынап сөз сөейлеуінің салдары болып табылады деген
дәлелдемелері мұқият тексерілуге тиіс [28, 586.].
Қызметкердің жұмысты орындай алмайтындығы туралы медициналық қортынды,
ол өзінің еңбек қызметін атқара алатын-алмайтынына қарамастан, Еңбек туралы
заңдар кодексінің 33-бабының 2-тармағы бойынша оны жұмыстан шығару үшін
негіз болып табылады. ЕТЗК-нің 33 бабының 3-ші тармағы бойынша жұмыстан
шығарылған жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмысқа қайта алдырту жөніндегі
істеріне қарағанда, соттар жұмыскерлерге қолданған тәртіптік немесе
қоғамдық жазалардың ескіруден жойылғандығын тексеруге тиіс, себебі Еңбек
және Әлеуметтік мәселелер жөніндегі Қ.Р. мемлекеттік комитетінің ВЦСПС-пен
келісе отырып 1984 жылғы 20 июльде қабылданған №213 қаулысымен бекітілген.
Ішкі еңбек тәртібі ережелері үлгісінің 32 тармағы бойынша, егер жұмыскер
жаза қолданылған күннен бастап бір жылдың ішінде жаңадан тәртіптік жазаға
тартылмаса тәртіптік жаза шарасы есептелмейді. Осы ережеге орай соттар жаза
қолданылған күннен бастап бір жылдан артық уақыт өткен қоғамдық жаза
шараларын да есептеуі тиіс, егер жұмыскер жаңадан қоғамдық немесе тәртіптік
жазаға тартылмаса.
Жұмыскердің дәлелсіз себептермен жұмыс уакытында өткізілетін
кауіпсіздік техникасы мен оны пайдалану ережелері бойынша арнайы оқу
Ф-ОБ-001033
мен экзамен тапсырудан бас тартуын, дәлелсіз себептермен дәрігерлік
куәлендіруден бас тартуын немесе жалтаруын, соттар көрсетілген істерді
қарағанда еңбек тәртібін бұзғандық деп білуі керек, егер мұндай оқу мен
экзамен тапсыру, сондай-ақ дәрігерлік куәләндіру күші бар ережелерге сәйкес
жұмысқа кірісу рұқсатының міндетті шарты болса.
Еңбек туралы заңдар кодексінің 131-бабына сейкес тәртіптік жаза теріс қылық
анықталысымен дереу қолданылады, бірақ ол анықталған күннен бастап бір
айдан кешіктірілмей қолданылады, бұған қызметкердің ауырған немесе
демалыста болған уақыты есептелмейді. Мұның өзіңде жаза қолдану үшін бір
айлық мерзім өте бастайтын теріс қылық анықталған күн деп қызмет бабы
бойынша қызметкер бағынатын адамға, оның тәртіптік жаза қолдануға құқығын
бар жоғына қарамастан, теріс қылықтың жасалғаны туралы мәлім болған күн
есептеледі. Тәртіптік жазаны теріс қылық анықталған уақытка қарамастан, ол
жасалған күннен бастап алты ай өткен соң қолдануға болмайды.
Егер бұрынғы жұмысқа қайта алу туралы дауды қараған сот қызметкердің
жұмысты орындаудан бас тартуы, не жұмысқа шықпай қоюы еңбек жағдайының
елеулі түрде өзгеруіне байланысты болып, қызметкер мұндай жағдайда бұдан
былай жұмыс істеуге келіспейтінін анықтаса, сот өз инициативасы бойынша
жұмыстан шығару себептерін Еңбек туралы заңдар кодексінің 33-бабының 3 және
4-тармағыңдағы тұжырымдауды Еңбек туралы заңдар кодексінің 31-бабының 6-
тармақтарындағы тұжырымдауға, сондай-ақ ескерту жасалғаннан кейін екі ай
мерзім өткенге дейін қалған зардапты ескере отырып, жұмыстан шығару уақытын
өзгертуге құқылы.
Қ.Р.Жоғарғы Соты Пленумының 1984 жылғы 26 сәуірдегі Еңбек шартын
жасау, езгерту және тоқтатуды реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы
№3 қаулысының 15 тармағына сәйкес, жұмыскер жұмысқа мас күйінде
наркотикалық немесе токсикологиялық мас күйде келіп әрі осы жұмыс
уақытында өз міндеттерін атқаратын орнында болса жұмыстан шығарылуы мүмкін.
Жұмысшы немесе қызметші жұмыс уақытында өзінің жұмыс орнында емес
кәсіпорынның, мекеменің, ұйымның территориясында немесе әкімшіліктің
тапсырмасымен еңбек етуге тиісті объектіде мас болған жағдайда да осы
негізбен жұмыстан шығаруға негіз бар.
Еңбек туралы күші бар заңдар бойынша ЕТЗК-нің 31 бабының 7 тармағы
жұмыскерлердің қылмыс жасау салдарынан еңбек шартының тоқталуы тек қана сот
үкімі заңды күшіне енгеннен кейін ғана, демек жұмысшы немесе қызметшіні бас
бостандығынан айыруға немесе бұдан әрі жұмысын жалғастыруға мүмкіндік жоқ
басқа бір жазаға жер аудару, тұрған мекенінен ауыстырып жіберу, шартты
түрде бас бостандығынан айырып міндетті түрде еңбекке тарту, жұмыс орнынан
тыс жерде еңбектен түзету, белгілі бір лауазымды кызметте істемеуге
немесе бегілі бір жұмыспен
айналыспауға, қызметтен босату сотта ескеруі қажет.
Мұнымен бірге, соттың заңды күшіне енген үкімімен, сондай-ақ әкімшілік
жаза беруге немесе қоғамдык әсер ету шарасын қолдануға компетенциясы бар
органның қаулысымен жұмыс орнында мемлекеттік және қоғамдық мүлікті
ұрлағаны ұсақ ұрлық болса да айқындалғанда, әкімшілік ЕТЗК-нің 33 бабының 8
тармағына сәйкес жұмысшымен немесе қызметшімен еңбек шартын бұзуга құқылы.
Бұл жағдайда еңбек шартын бұзу жұмыскердің қылмыстық, әкімшілік жазалардың
немесе қоғамдық әсер ету шараларының қай түріне тартылғанына байланысты
болмайды [11, 1456.].
ЕТЗК-нің 32 бабымен жұмыстан шығарылған адамдардың жұмысқа қайта тұру
жөніндегі ақылы істерін шешкенде, осы бапқа сәйкес жұмысшылар мен
қызметшілер белгісіз мерзімге жасалған еңбек шартын дәлелді себептермен
әкімшілікті бір ай бұрын жазба түрде ескертіп қойып бұзуға құқылы екендігін
соттардың ескеруі қажет. Егер жұмыскердің делелді себептермен өз еркімен
жұмыстан шығу туралы арызы оның жұмысты бұдан әрі жалғастыра алмайтынына
оқу орнына қабылдануы, басқа мекемеге ауысуы, пенсияға шығуы т. б.
байланысты болса, әкімшілік еңбек шартын қызметші сұраған мерзімнен бастап
бұзады. Жұмыстан өз еркімен шығудың басқада жағдайларында жұмыскер
әкімшілікті бұл жөнінде екі ай бұрын ескертіп қоюға міндетті. Бұл ескерту
уақыты өткенше жұмыскердің жұмыс орны және қызметі сақталады. Бұл мерзім
аяқталғанға дейін жұмыскерді жұмыстан шығару туралы бұйрық жариялауға, егер
ол өзі өтініш жасамаса, әкімшіліктің құқығы жоқ. Жұмыскер арызында жұмыстан
босағысы келген күнін көрсетпеген болса, ол ескерту мерзімі біткен соң
шығаруды сұраған деп саналады.
Арызда жұмыстан шығарылған күні көрсетілмесе, бірақ сот нақты күннен
бастап жұмыстан шығару туралы талаптардың арасында келісім болғанын анық
айқындаса, соңғы мән-жай ескерілуге тиіс.
Соттар осындай істерді қарағанда жұмыстан шығу жөніндегі арыз
берілуінің себептерін мұқият тексерулері қажет. Әкімшілікті жұмыскерді арыз
беріп жұмыстан кетуге мәжбүр еткені анықталса сот жұмыстан шығаруды заңсыз
деп тануы керек.
Жұмысшылар мен қызметшілердің инициативасымен соңдай-ақ басқа да
негіздермен еңбек шартын бұзу даулары жөнінде жұмысқа қайта алдырту
талаптары алдын ала еңбек даулары жөніндегі комиссия мен кәсіподақ
комитетінде шешілуге тиісті болатын болса, ЕТЗК-нің 211 бабында
тағайындалған бір айлық мерзім сотқа өтініш жасауға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..3
1 Еңбек туралы заңдарды бұзу үшін қылмыстық жауаптылық мәселелері
1.1. Еңбек туралы заңдарды бұзу әрекеттерінің жалпы сипаттамасы ... ... ..6
1.2. Еңбек туралы заңдарды бұзудағы қылмыстық жауаптылық ... ... ... ...10
1.3. Еңбек туралы заңдарды бұзу қылмыстарын саралаудың жалпы
ережелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
1.4. Қылмыстың обьективтік белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2 Еңбек туралы заңдарды бұзудың криминологиялық сипаттамасы
2.1. Еңбек туралы заңдарды бұзумен күресуддің криминолологиялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
2.2. Еңбек туралы заңдарды бұзу қылмыстарын алдын алу ... ... ... ... ... .46
2.3. Қазақстандағы еңбек заңнамасын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ..54
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Біздің елде алғаш рет Конституциямен адамның
негізгі құқытары мен бостандықтары әркімге туылғанынан тиесілі және
ажырамайтын юолып табылатындығы, ал оларды тану, сақтау және қорғау
мелекеттің басты міндеттері қатарына жататындығы бекітілген.[1,26.].
Еңбек заңдарын бұзғаны үшін жауапкершілікті қамтамасыз ету қазіргі
уақытта күрделі мәселлелрдің бірі. Сондықтан да респуьликаның әлеуметтік-
экономикалық даму деңгейін көтерудегі басым міндеттердің бірі азаматтардың
экономикалық құқықтарын қорғаудың құқықтық жүйесін қалыптастыру болып
отыр.
Адам мен азаматқа кепілденген конституциялық құқықтар мен
бостандықтар ішінде оның өмірлік маңызына сәйкес тұлғаның еңбек қызметі
саласына тиісті құқықтар мен бостандықтар ерекшеленеді. Себебі тек қана
еңбек адам қажетті игіліктерін қанағаттандыратын материалдық және рухнаи
игіліктерді өндіруге бағытталады.
Азаматтардың құқықтарының шынайылығы негізінде олардың
кепілденгендігі жатады. Тұлға бостандығы, азаматтар құқықтарының құқықтық
кепілдіктері ретінде заңдармен, құқық нормаларымен бекітілген, азаматтардың
құқықтарын қорғайтын, бұзылған құқықтарды қалпына келтіретін, бұзушылықтың
алдын алатын құралдар мен әдістерді түсінеміз.
Азаматтардың еңбекке құқығ қамтамасыз ететін кепілдіктер ұлттық
заңнамада бекітілген. Заңнама бойынша еңбек туралы заңдарды бұзғандық үшін
жауапкершіліктің бірнеше түрлері қөзделген, яғни азаматтардың еңбек
құқытары тәртіптік, әкімшілік, қылмыстық-құқықтық шаралар арқылы қорғалады
[26 ,158б.].
Соңғы кезеңде азаматтардың еңбек құқықтарының бұзылуы жөнінде
көптеген фактілерді кездеседі, алайда істегі заңнаманың кемшіліктері, еңбек
құқықтарын қорғау механизмінің жетілмегендігі, еңбек заңдарын бұзушылықпен
күресуге толық мүмкіндік бермейді. Жамбыл облысы бойынша мемлекеттік еңбек
инспекторлары тарапынан 2005 жылы 1047 тексеру жүргізілген. Нәтижелері
бойынша 1362 бұзушылықтарды жобға ескертпелер берілген, оның ішінде еңбек
бойынша-701, еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау бойынша -637, жұмыс
бастылық бойынша-24. Оларда еңбек құқықтық қатынастарын ережелері мен
нормаларын, еңбек туралы заңдарды бұзу бойынша 9432 бұзушылықтарды жоюға
талап қойылған [3,20б.].
Еңбек туралы заңдарды бұзғандық үшін материалдық, әкімшілік
жауапкершілік те ҚР ҚК-ң 148 бабымен көзделген. Іс жүзінде, тәжірибе
көрсеткендей еңбек туралызаңдарды бұзғандық үшін қылмыстық жауапкершілікке
тарту жағдайлары өте сирек кездеседі. Біз, әрине, бұл топтағы қылмыстар аз
жасалады дей алмаймыз.
ҚР 1995 жылғы Конституциясы еңбекке құқық орнына, еңбек ету
бостандығына құқықты бекітті. Кейбір авторлардың пікірінше, бұл өзгеріс
ендігәрі мемлекет еңбекке құқықты кепілдемейді дегенді білдіреді. Олар
конститция еңбекке құқыты емес, қауіпсіздік пен гигиена талаптарына сай
әлеуметтік жағдайларында еңбек етуге құқықты бекітеді немесе жұмыссыздықтан
әлеуметтік қорғауға ауысады жеген қорытындылар жасайды және Конституция
мәтініне еңбекке құқықты қайта егізуді жөн көреді. Конституциялық еңбекке
құқықтың норматитвтік мазмұны 24-баптың 1-3 бөліктерінің мағынасына сай
таңдайтын немесе өз еркімен келісетін еңбекке құқывқты, қызмет саласы мен
кеәсібін еркін таңдай алу құқығын; еңбектің қауіпсіз және таза
жағдайларындағы еңбектенуге құқықты; еңбек үшін ешқандай кемітусіз және
заңдармен белгіленген мөлшерден кем емес сыйақы алуға құқықты,
жұмысссыздықтан қорғаоуға құқықты қамтиды. Яғни бұл жерде айта кетеін
жағдай, Конституция мәтінінде нақ әркім еңбектенуге құқылы деген сөз
тіркесінің болмауы елде еңбекке құқық кепілденбейді деген қорытындыға алып
келмеуге тиіс, себебі Конституцияға сай мемлекетте ең басты байлық адам,
оның құқықтары мен бостандықтары белгіленген.
Еңбек туралы заңдарды бұзу әрекеттері үшін жауапкершілікке тарту
мәселелері кешенді түрде зерттеуді қажет етеді және жауапкершілік түрлерін
өзара шекету үшін қолайлы болып табылады, себебі тәжірибеде еңбек туралы
заңдарды бұзу үшін жауапкерщілікті әкімшілік жауапкершілікті алмастыру.
Еңбек заңдарын бұзғаны үшін қылмыстық жауапкершілік мәселелері
негізінен отандық және ресейлік авторлардың еңбектерінде жан-жақты
қарастырылған. Зерттеудің теориялық негізіне ең алдымен халықаралық
құқықтарына қатысты мәселелерді шешуге ықпал еткен табиғи құқықтың
идеялары алынды. Қайнар көздері ретінде – Адам құқығы туралы Жалпы
Декларация, ұлттық заңнамадан Қазақстан Республикасының Конституциясы,
Еңбек туралы Қазақстан, Республикасының Заңы және өзге де нормативтік
актілер алынды.
Жұмыста тікелей теориялық негіздерінде еңбек заңдарын бұзғаны үшін
жауапкершілік мәселелерін зерттеген төмендегі ғалымдардың еңбегі алынды:
А.Хамзиннің еңбектері қаралып, пайдаланылды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің нақты мақсаты –
Қазақстан Республикасында бұзылған еңбек заңнамасы бойынша туындайтын
қатынастардың құқықтық реттелуі мен мәселелерін ғылыми тұрғыдан
сипаттау.Мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
1) еңбек заңдарын бұзғаны үшін жауапкершілікті анықтау;
2) еңбек заңдарын бұзғаны үшін қылмыстық жауапкершілік тәртібі туралы
құқық нормаларын таладу.;
3) Еңбек туралы заңнамаға, арнайы әдебиеттерге, құқық қолдану
қызметіне талдау жасау;
4) Еңбек туралы заңнаманы жетілдіру бойынша ұсыныстар
Зерттеу обьектісі және пәні Жұмыстың зерттеу обьектісі- еңбек
заңдары бойынша қатынастар және осы қатынастарға байлансты туындайтын
азаматтардың құқықтары мен мүдделерін қорғау мәселелері болып табылады.
Осыған сәйкес жұмысты зерттеу пәні – еңбек заңдарын бұзғаны үшін қылмыстық
жауапкершілік бойынша қатынастарды реттейтін нормалар, ҚР еңбек заңнамасы,
халықаралық норомалар. Зертеу пәніне заң бұзушылықтың теориялық және
тәжірибелік сипаттағы мәселелрі кіреді, соның ішінде жұмыскерлердің
мүддесін қорғау, тиісті қатынастардың жүзеге асырылуына, қалыптасуына
кедергі келтіретін кемшіліктерді анықтау, қазақстандық еңбек заңнамасы
бойынша бұзылған құқықтарды қалпына келтіру жағдайы, тәжірибеде қолданылуы.
Зерттеу әдістері. Жұмысты орындау барысында диалектикалық-
материалдық, салыстырмалық, логикалық-құқықтық, жүйелік, тарихи ғылыми
зерттеу әдістері қолданылды.
Жұмыстың нормативтік негізін Қазақстан Республикасының
Конституциясы, заңдар, Президенттің Жарлықтары, заңды тәжірибе, Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексі құрайды.
1 Еңбек туралы заңдарды бұзғаны үшін қылмыстық жауаптылық мәселелелері
1.1 Еңбек туралы заңдарды бұзу әрекеттерінің жалпы сипаттамасы
Заңды жауапкершілік – жеке адам, қоғам, мемлекеттің мүддесін
қорғайтын бірден-бір жол болып табылады. Ол құқықтық нормалардың бұзылуы
нәтижесінде пайда болып, құқық бұзуға мемлекеттік күштеу шарасын қолдану
нысанымен сипатталады. Құқық бұзушыға жауапкершіліктің белгілі бір шарасы
көзделген құқықтық норманың санкциясын қолданудан тұрады.
Заңды жауапкершілік күрделі әлеуметтік құбылыс. Мұнда кем дегенде
екі жақ қатысады: мемлекет және құқық бұзушы. Олардың арасында құқық
қорғаушы қатынас қалыптасады және екі жақта заң шеңберінде, қолданылып
отырған жауапкершіліктің құқықтық нормаларының нақты санкциясының негізінде
жүзеге асады.
Заңды жауапкершілік құқықтық жүйенің құрам бөлігі бола отырып, оған
қатысты маңызды міндет атқарады. Кең мағынада жауапкершіліктің түсінігі –
тұлғаның қоғам мен мемлекетке қатысты өз міндетін мойындап, оны орындауы
болып табылады. Тар мағынада мемлекеттің жасалған құқық бұзушылыққа қарсы
жауабы болып саналады.
Еңбек туралы заңнаманы бұзу қылмыстары үшін қылмыстық жауапкершілік
ҚР ҚК-нің 148 бабымен белгіленген. [4,56б.].
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, еңбек саласындағы құқықбұзушылықтар
үшін қылмыстық жауапкершілікке тарту жағдайлары өте сирек кездеседі, ол,
әрине, бұл саладағы қылмыстардың жасалуымен емес, құқықбұзушылықтың дұрыс
сараланбауына негізделіп отырады. Көптеген жағдайларда жұмыс беруші
тарабынан жасалатын құқықбұзушылықтар азаматтық сот өндірісі тәртібінде
қарастырылып кетеді. Жасалған іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігін бағалау
үшін, қылмыстарды саралау үрдісін дұрыс бастау үшін ең алдымен қылмыс
обьектісі анықталуға жатады.
Қылмыстық құқық теориясында қылмыс обьектісін қылмыстық іс-әрекет
қол сұғатын қылмыстық құқықпен қорғалатын қоғамдық қатынастар ретінде
анықтау кең таралған.
Еңбек туралы заңнаманы бұзу қылмыстары бойынша арнайы субьект
көзделетіндіктен, қылмыстық қол сұғушылық обьектісін анықтаған соң
субьектіні анықтау орын алады.
Қылмыстық жауапкершілік қылмыс жасаған тұлғаға жүктелетін
болғандықтан, бұл санаттағы қылмыстар бойынша субьектіні дұрыс анықтау
маңызды, себебі қылмыс мазмұнына сәйкес оларды тек аранйы өкілеттігі бар
тұлғалар ғана жүзеге асырады.
ҚР қылмыстық кодексінің 307-бабына ескертудің 3 бөлігіне сәйкес
тұрақты, уақытша немесе арнаулы өкілеттік бойынша өкіметтің өкілі қызметін
жүзеге асырушы не мемлекеттік органдарда, жергілікті өзін-өзі басқару
органдарында, сондай-ақ Қазақстан республикас Қарулы Күштерінде, Қазақстан
республикасы басқа да әскерлері мен әкімшілік –шаруашылық қызметтерді
орындаушы адамдар лауазымды тұлғалар болып табылады.
Заң мәтінінен туындап отырғандай, қылмыс субьектісі кез келген
лауазымды тұлға емес, тек заң тәртібінде азаматтардың еңбек құқықтарын
реттеу және қамтамасыз ету бойынша өкілеттіккке ие лауазымды тұлға болады.
Мәселен, жұмыскерді заңсыз жұмыстан босатқаны үшін лауазымды тұлғаның
жауапкерішлігі тек оны жұмысқа қабылдау, кадрлерді орналастыру жәжәне
жұмыстан босату қызметтері жүтелген жағдайларда ғана басталады.
Бүгіндегі әлеуметтік –экономикалық қатынастар ерекшеліктеріне орай біз
коммерциялық және өзге ұйымдардағы жоғарыда талапы жатқан қызметтерді
атқаратын тұлғаларды да субьект қатарына қоса аламыз. ҚР Қылмыстық
кодексінің 228-бабына жасалған ескертуге сәйкес мемлекеттік органы не
мемлекеттің үлесі кемінде отыз бес процент болатын ұйым болып табылмайтын
ұйымда тұрақты, уақытша не өзге ұйымдарда басқару қызметтерін атқаратын
адам деп танылады.
Келтірілген ойларды ескере отырып, істегі заңнамаға сәйкес
қарастырылап отырған қылмыстар субьектісі ретінде өз қызметтік жағдайын
қызметкерлерді жұмыстан заңсыз босату үшін немесе жұмысқа қайта қабылдау
туралы сот шешімін орындамау үшін , сондай-ақ еңбек туралы заңнаманы
өзге де дөрекі бұзу үшін пайдаланған лауазымды тұлғалар және коммерциялық
немесе өзге де ұйымдарда басқару қызметтерін атқаратын адамды белгілейміз.
Тұлғаны қылмыстық жауапкерщілікке тарту үшін оның негізі болып
табылатын бұзушылықтар көпшілік сипатта болу керек немесе елеулі зиян
келтіру қаупін тудыру керек. Басқаша болған жағдайда қылмыстық
жауапкершіліктен жеңіл құқықтық әсер ету шаралары қолданылуға тиісті. Бұл
топтағы қылмыстарды да әкімшілік зиян келтіру немесе зиян келтіру каупін
тудыру керек. Басқаша болған жағдайда қылмыстық жауапкершіліктен жеңіл
құқықтық әсер ету шаралары қолданылуға тиісті. Бұл топтағы қылмыстарды да
әкімшілік құқықбузушылықтардан ажырату үшін әрекеттің қоғамға қауіптілігі
бағалану керек.
Қылмысты материалдық түсіну мінез құлықтың кейбір нысандарын олар
қоғам және оның мүшелеріне зиян келтіру қауіпін тудыру нәтижесінде ғана
қылмыстық деп тануға негізделеді. Бұл құқықтық тәртіп үшін қол сұғушылық
қаупі мемлекетті қылмыстық құқықбұзушылықты азаматтықтан ажыратып,
қылмыстық жаза тағайындаумен қорқытуға негіздейді [5, 241б.].
Қоғамға қауіптілікті қылмыстық заңмен тыйым салынған іс-әрекеттің
әлеуметтік қасиеті ретінде тану құқықты материалистік түсінудің міндетті
шарты болып табылады. Егер құқық қоғам өзінің мүдделерін қорғайтын құрал
болып табылатын болса, құқық нормаларымен тыйым салынған тәртіп ол
мүдделерге қол сұғып. оларға зиян келтіруі тиіс. Керісінше болған жағдайда
құқық өз мәнін жоғалтады және оған жүктелген қызметтерді атқармайды.
Еңбек туралы заңнаманы бұзу қылмыстарын саралаған кезде ҚР Қк-ң 148
бабымен қамтылған норма диспозиицясы бланкетті болып табылатынын ескерту
керек.
Бланкеттік диспозициясы туралы мәселені қарастыра отырып, Ильюк Е.В.
диспозиицяларды жай, суреттеуші, сілтемелі және бланкетті деп төртке юөлуді
сынға алады. Оның пікірінше бапта бланкеттегі белгінің болуы оның
құрамының өзге белгілермен нақтылауды қажет етеді, сонда оның белгілері
өзге құқық бұзушылылық белгілермен сәйкес болмайды. Еңбек туралы заңнаманы
бұзу қылмыстары кезінде мұндай жағдай орын алды, яғни қылмыстық және
әкімшілік жауапкершілік шектері нақтыланбаған және ол жағдай тәжірибеде
әрекетті дұрыс сараламау сияқты теріс салдарға алып келдеді.
Бланкеттік диспозиция мәніне орай қылмыстық кодекстің Ерекше
бөлімінде, нақты бапта қылмыс құрамының тек жалпы белгілері ғана
көрсетіліп, заңмен тыйым салынатын әрекеттердің нақты тізімі өзге
нормативтік құқықтық актіде орналасады.
Формальді түрде өзгермейтін диспозиция мазмұны өзге нормативтік актінің
өзгеруіне байланысты өзгерістерге ұшырап отыруы мүмкін. Бір қарағанда,
мұнда салалық нормативтік актілерді шығаратын органдар мәні бойынша
криминализация және дискриминализация мәселелерін шешеді.
ҚР қылмыстық кодексінің 148 бабы бойынша қылмыстық жауапкершілікке
алып келетін еңбек туралы заңнаманы бұзудың келесі белгілері келтірілген:
- қызметкерді жеке пиғылмен жұмыстан заңсыз босату;
- соттың жұмыста қайта қалпына келтіру туралы шешімін орындамау;
- азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделеріне елеулі зиян келуіне әкеп
соққан еңбек туралы заңдарды өзге де бұзу;
- әйелді оның жүктілік себебі бойынша жұмысқа қабылдаудан негізсіз бас
тарту немесе жұмыстан негізсіз босату;
- үш жасқа дейінгі баласы бар әйелді нақ сол себеппен жұмысқа
қабылдаудан негізсіз бас тарту немесе негізсіз босату;
- кәмелетке толмағанды оның кәмелетке толмағандығы себепті жұмысқа
қабылдаудан негізсіз бас тарту немесе негізсіз босату;
- басқару қызметін атқарушы адамның ақша қаражаттарн өзге мақсаттарға
пайдаланумен байланысты жалақының толық көлемде және белгіленген
мерзімде төлеуін бірнеше рет кідіртуі.
Жұмыскерді жұмыстан босатқаны үшін қылмыстық жауапкершілік ол жеке
пиғылмен және заң талаптарын бұзумен жүзеге асырылған кезде басталады.
Егер жұмыстан босату жағдайлары тек оны жүзеге асыру тәртібін ол
қылмыстық жауапкершілікке алып келмейді. Мысалы, егер жұмыстан босату күнін
дұрыс емес белгілесе.
Көрсетілген белгі бойынша қылмыстық жауапкершілік әрекеттің салдарына
тәуелсіз басталады, яғни қылмыс құрамы формальды болып белгіленеді.
Жұмыстан жұмыс берушінің бастамасымен босату Қазақстан Республикасындағы
еңбек туралы Заңының 26 бабында көрсетілген негіздері жүзеге асырылу
қажет.
Жеке пиғылмен жұмыстан щығару жағдайларына жұмыскерді қудалау
жағдайларыда жатқызылады. Қудалау ретінде сын үшін, арыз, өтініштер
жазғаны үшін жұмыскерді жұмыстан шығаруды түсінеміз.
Соттың жұмыста қайта қалпына келтіру туралы шешімін орындамау
әрекетсіздік нысанында жүзеге асырылады, яғни жұмыскерді қайта қалпына
келтіру туралы талаптарды орындамайды, нәтижесінде сот шешіміне қарамастан
жұмыскердің еңбекке құқығы бұзылады.
Талқыланып жаькан қылмыстық норма диспозияциясы сонымен қатар
азаматтардың құқықтар мен заңды мүдделеріне елеулі зиян келуіне әкеп
соққан еңбек туралы заңдарды өзге де бұзу белгісін қамтиды. Аталған
белгінің ерекшелігі ретінде оның бағалаушы түсінік қамтуында.
Әрине, бағалаушы ұғымдары жоқ қылмыстық заңнама болуы мүмкін емес.
Алайда, заңдарды біркелкі қолдану ьалабы ол ұғымдарды минимумға дейін
қыскарту қажеттілігін туындырады. Бірінші кезекте, ұқсас қылмыстық және
қылмыстық емес әрекеттерді ажыратушы ролін атқаратын бағалаушы ұғымдар
қажет емес.
Құрамда нақтыллайтын және анықтайтын белгілердің жетіспеушілігі
кезінде оларды талқылау органы қосады.
ҚР ҚК-нің 148 бабы жүкті және үш жасқа дейінгі балалары бар
әйелдердің, сонымен қатар кәмелетке толмағандардың жұмысқа орналасу
кезіндегі еңбекке құқығын ерекше қорғауға алуының да, себептері бар. Жүкті
немесе кішкентай балалары бар әйелдерге олардың ана болу қызметін
атқаруына байланысты еңбек заңнамаасы тарапынан әрқашан жұмыс берушілердің
көңілдерінен шыға бермейтін жеңілдіктер қарастырылған.
Жұмысқа қабыладудан негізсіз бас тарту ретінде ондай шешім қабылдауға
обьектитвтік себептердің жетіспеушілгін айтуға болады. Жұмыс беруші жұмысқа
қабылдаудан бас тарта алады, егер оған себептер болса, яғни штаттың
болмауы, т.с.с. Яғни ондай негіздер еңбек заңнамасымен және өзге заңдармен
реттелген.
Сондықтан аталған қылмыстық–құқықтық норма тиімділігін арттыру
жолында оның мазмұнына жұмыскерлерді жұмысқа негізсіз қабылдаудан бас
тарту үшін жауапкершілікті көздейтін ережені енгізу қажет.
Еңбек құқығы нормалары негізсіз жұмысқа қабылдаудан бас тартуға тыйым
салады. Азаматтарды жұмысқа қабыладу кезінде жынысы, нәсілі, ұлты, тілі,
әлеуметті тегі, мүліктік жағдайы, тұратын мекені, дінге көзқарастары, наным-
сенімдері және іскерлік қыбілеттіліктермен байланысты емес өзге де мән-
жайларға байланысты қандай да бір тікелей немес жанама құқықтарды шектеуге
немесе қандай да бір тікелей немесе артықшылықтар беруге жол берілмеуге
тиісті. Бұл норма халықаралық құжаттарда да бекітілген. Жұмысқа қабылдау
заңнама ережелеріне сай әр санаттағы жұмыскерлер үшін дифференциалды жүзеге
асырылу керек.
Жұмысқа қабылдаудан негізсіз бас тарту ретінде біріншіден, істегі
заңнамамен тыйым салынған себептер бойынша, үшіншіден, негізделмеген, яғни
еш себеп көрсетпестен бас тартуды түсінеміз. [6,132б]
Жұмысқа қабылдаудан негізсіз бас тарту фактілерін дәлелдеу үшін
заңнамаға жұмыс берушінің жұмысқа қабылдаудан бас тартудың себебін жазбаша
түрде көрсетуді талап ететін норма енгізу қажеттілігі бірқатар ғалымдар
тарапынан айтылған. [7,150б.].
Біз мұндай көзқарас дұрыс деп табамыз, себебі сонда жұмысқа негізсіз
қабыладудан бас тарту жағдайлары азайып, азаматтардың жұмысқа орналасу
сәтінде еңбек құқықтарының сақталуына кепілдіктер күшейеді.
Заң шығарушының ҚР Қылмыстық кодексінің 2 тармағы бойынша
жауапкершілік шарттарының болп табылатын баланың 3 жас мерзім дұрыс деп
бағаламаймыз, себебі балалары 3 жастан асып кеткен әйелдердің
конституциялық еңбек бостандығы құқығы қылмыстық-құқықтық қорғау саласынан
тыс қалады. Еңбек туралы Заңның 11 бабының 3 тармағына сай еңбек
қатынастарына түсуге болатын ең төменгі жас шегін белгілейді. Ол-14 жас.
Осыған байласынты қылмыстық заң мөлшерде асырауында баласы бар
әйелдердің, оның ішінде мүгедек балалары бар әйелдердің құқықтарын қорғауға
тиісті, ол үшін ҚР ҚК-нің 148 бабының 2 тармағына тиісті өзгерістер енгізу
керек.
148-баптың 3-бөлігі ақша қаражатын өзге мақсаттарға пайдаланумен
байланысты жалақыны бірнеше рет кідірту үшін жауаптылықты көздейді. Бірінші
рет дегеніміз жыл бойына екі және одан да көп дегенді білдіреді. ҚК 148-
бабының 3- бөлігін қолданудың міндетті шарты жалақының белгіленген
мерзімнен кем (бірнеше күнге,жылға, айға) және толық емес көлемде төлеуін
анықтау болып табылады. Аванс беру жалақыны толық емес көлемде беру деп
саналады. Сонымен қатар, жалақыны толық көлемде беруді кідіртудің себебі
ақша қаражатын өзге мақсаттарға пайдаланумен байланысты болғанын анықтау
қажет.
Жалақыға беру үшін арналған ақша қаражатын өзге мақсаттарға
пайдалану ретінде, мысалы, оларды жабдықтар, материалдар, шткізаттар сатып
алуға, салық төлеуге және т.б. пайдалануды түсінуге болады.
Бірнеше рет кідірту деп бір адамның жалақысын екі және одан да көп
рет кідіртуді ғана емес, сондай-ақ бірнеше адамның жалақысын беруді бір
реттен кідіртуді де бірнеше кідірту деп тану керек.
1.2. Еңбек туралы заңдарды бұзуға қылмыстық жауаптылық
ҚР Конституциясының 24-бабына сәйкес, Республика азаматының еңбек ету
бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына құқығы бар, сол әрбір
адамның дербес өндіруші ретінде немесе еңбек шарты бойынша өз қалауына,
қабілетіне және арннаулы даярлығына сәйкес еркін еңбек етуге мүмкіндік алу
құқығын қамтиды. Еңбек шартының еркіндігіне Қазақстан Республикасының
Конституциясымен, заңдарымен кепілдік беріледі. Сондай-ақ осы бапта
көрсетілгендей Республика азаматының қауіпсіздік және тазалық талаптарына
сай келетін еңбек жағдайына, сондай-ақ жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғаулға
құқы бар. Конституцияда бекітілген осы кепілдіктерді жүзеге асыруға
қылмыстық заңның атқаратын маңызы бар. Қылмыстық заң Респуликасындағы
Еңбек туралы 1999 жылы 10 желтоқасанда қабылданған заңды және еңбек
қорғау ережелерін бұзғандық үшін арнаулы баптар бойынша жауаптылық
белгілеген. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде қызметкерді жеке
пиғылмен жұмыстан заңсыз босату, соттың жұмысты қайта қалпына келтіру
туралы шешімін орындамау, сондай-ақ азаматтардың құқықтары мен заңды
мүдделеріне елеулі зиян келуіне әкеп соққан еңбек тураллы заңдарды өзге де
бұзу үшін жауаптылық көзделген. Қазақстан Республикасы Конституциясының 24-
бабында әпкімнің еңбегі үшін қандай да бір кемітусіз сыйақы алуына, сондай-
ақ жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғалуға құқығы бар делінген. Бұл құқықты
бұзу ҚР ҚК 148-бабында қарастырылған белгілі мән жайларда қылмыстық
жауаптылыққа әкеліп соғуы мүмкін. Осы қылмыс олардың меншіктік нысанына
қатыссыз, еңбектік құқықтық қатынас заңдылығының сақталуын қамтамасыз
ететін қоғамдық қатынасқа қиянат жасайды. Еңбекті қорғау ережелерін бұзу
нәтижесінде жәбірленуші тек осы кәсіпорынның тұрақты жұмысшылары мен
қызметкерлері ғана емес, оларда уақытша жұмыс істеуші адамдар да бола
алады.
Қылмыстың обьектісі болып азаматтардың еңбек құқығын бұзу болып
табылады. Обьективтік жағынан алғанда еңбек жөніндегі заңды бұзу әрекет
немесе әрекетсіздік арқылы жасалады. Қылмыстық кодекстің осы 148-бабында
еңбек туралы заңдарды елеулі бұзудың мынадай үлгі тізбегін көрсетіп отыр
[27,156б.]
1. Қызметкерді жеке пиғылмен жұмыстан заңсыз босату. Заңда
көрсетілген негіздерден тысқары жағдайда қызметкерді жұмыстан шығару заңсыз
болып табылады. Егер лауазымды адам заңсыз, жұмыстан шығаруға негіз болмас
да өз жеке басының мүддесін қөздеу ниетімен өзін сынағаны үшін
кекшілдікпен, өзара ұрыс-керістің салдарынан, босаған жұмыс орнына өз
танысын немесе туысын орналастыру мақсатын қөздеп, адамды жұмыстан шығарса
жауаптылыққа тартылады.
2. Жұмыста қайта қалпына келтіру туралы соттың шешімін орындамауы.
Яғни кіналы адам қылмысты түрде әрекетсіздік жасап, соттың қайтадан жұмысқа
алу туралы заңды күшіне енген шешімін орындамайды. Бұл жержде қылмыс екі
бірдей обьектіге: еңбек құқына және әділ соттылық мүддесіне қол сұғады.
3. Еңбек туралы заңды өзге де бұзу деп еңбекке дұрыс ақы төлемеуді,
жұмыс уақытының ұзақтығын дұрыс сақтамау, демалық беруден бас тарту,
жекелеген қызметкерге заңда белгілееген жеңілдіктерді қолдаундан бас тарту,
тағы да осысияқты әрекеттер жатады.
Жоғарыда көрсетілген еңбек туралы заңдарды бұзу- қызметкерді жеке
пиғылмен жұмыстан заңсыз босату; жұмысты қалпына келтіру туралы соттың
шешімін орындамау; еңбек туралы заңды өзге де бұзу әрекеттері мен
әрекетсіздігінен азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделеріне елеулі зиян
келтірілуі қажет. Елеулі зиян болғанда ғана іс-әрекет қылмыс қатарына
жатады. Елеулі зиянның мөлшерін сот, тергеу органдары нақты жағдайларға
қарап отырып анықтайды. Әдетте елеулі зиянға – адамның елеулі мөлшерде
матуриалдық, моральдық зардап шегуі, ұзақ уақыт, негізсіз жұмыссыз қалуы,
денсаулығына зиян келтірілуі т.с.с. жатады.
Қылмыс құрамы материалдық еңбек туралы заңдарды бұзу нәтижесінен
заңда белгіленген зардап орын алғанда ғана қылмыс аяқталған болып
табылады. Субьективтік жағынан бұл қылмыс қасақаналықпен жасалады.
Кіналі адам өзінің әрекетімен еңбек жөніндегі заңды өрескел бұзғанын
сезеді және осыны тілеп істейді. Бұл жерде қылмыстық ниет әр түрлі
(мысалы, сынағаны үшін кектену, осы орынға өзіне қажетті адамды
орналастыру т.б.) боуы мүмкін. Қылмыстың субьектісі болып тек қана
мемлекеттік немесе мемлекеттік емес аппаратқа жұмысқа алу немесе жұмыстан
шығару құқы бар лауазымды адамдар танылады.
Әйелді оның жүктілік себебі бойынша жұмысқа қабылдаудан негізсіз
бас тарту немесе жұмыстан негізсіз бас тарту немесе жұмыстан негізсіз
босату немесе үш жасқа дейінгі баласы бар әйелді нақ сол себеппен жұмысқа
қабыладудан негізсіз бас тарту немесе негізсіз жұмыстан босату – осы
қылмыстың ауырлататын түріне жатады. Бұл жерде қылмыстың жәбірленушісі –
жүкті әйел немесе үш жасқа дейінгі баласы бар әйел немеес кәмелетке
толмағандар болады.
Обьектитвтік жағынан қылмыс заңда көрсетілген адамдарды:
жұмысқа қабылдаудан бас тарту;
2) немесе негізсіз жұмыстан тосату арқылы көрініс табады. Қылмыс осы
әрекеттердің біреуін
жасаған сәттен бастап аяқталған деп танылады. Қылмыс осы әрекеттердің
біреуін жасаған
сәттен бастап аяқталған деп танылады. Қылмыс құрамы формальдық.
Субьективтік жағынан
қылмыс тікелей қасақаналықпен істеледі. Кіналі адам екіқабат немесе
үш жасқа дейінгі баласы
бар әйелді, кәмелетке толмағандарды негізсіз жұмыстан босататынын
сезеді және соны
жүзеге асыруды тілейді.
Қылмыстық ниет – мұндай адамдарға заңда белгіленген
жеңілдіктер мен
артықшыларды бергісі келмеу т.б. жатады.
Қылмыстың субьектісі арнаулы - жұмысқа алу немесе одан
босатуға құқығы бар
лауазымды адамдар (меншік нысанына қарамастан). Қылмыстық кодекстің
148-бабының 3-
тармағында басқару қызметін атқарушы адамның ақша қаражатын өзге
мақсаттарға
пайдаланумен байланысты жалақының толық көлемінде және белгіленген
мерзімде төленуін
бірнеше рет кідіртуі үшін жауаптылық белгіленген. Ақша қаражатын өз
мақсатына
пайдалануына байланысты заңда белгіленген мерзімнен екі немесе одан
көп рет жалақыны
беруді себепсіз кідіртуді бірнеше кідірту деп айтамыз. Қылмыстың
субьектісі басқару
қызметін атқаратын лауазымды адамдар (меншік нысанынан қарамастан).
Еңбекті қорғау ережелерін бұзудағы жауаптылық – қылмыстық
кодекстің 152-
бабында еңбекті қорғау ережелерін бұзғандық үшін жауаптылық
белгіленген. Қылмыстың
тікелей обьектісі – еңбектің қауіпсіздік шарттарын қамтамасыз ететін
қоғамдық қатынастар,
қосымша тікелей обьектісі жәбірленушінің өмірі, денсаулығы.
Қылмыстық кодекстің 152-бабындағы норма бланкеттік
диспозицияға негізделген.
Еңбекті қорғау ережесі сан қилы және әр түрлі. Сондықтан Қылмыстық
кодекстің бір
бабында еңбекті қорғауға байланысты қолданылып жүрген барлық
ережелердің тізбесін
қолдана жату қиын. Қазақстан Республикасының Еңбекті қорғау туралы
арнаулы заңы 1999
жылы 22 қаңтарда қабылданған, осы заң қызметкерлердің еңбегін
қорғау құқығын қамтамасыз етуге бағытталған; өндірістегі жазатайым
жағдайлар мен денсаулыққа зақым келтірудің алдын алу, қауіпті және зиянды
өндірістік факторларды барынша кеміту мақсатында бұл саладағы ұлттық
саясаттың негізгі қағидаларын белгілейді және меншік түріне қарамастан
еңбекті қорғау жөнінде шаруашылық қызметі мен кәсіпорындардың барлық түрін
қамтиды.
Обьектитвтік жағынан алғанда сөз болып отрыған қылмыс қауіпсіздік
техникасын, өндірістік санитария ережелерін немесе еңббекті қорғаудың өзге
де ережелерін, осы ережелерді сақтауды ұйымдастыру немесе қамтамасыз ету
жөніндегі міндеттер жүктелген адамның бұзуы абайсызда денсаулыққа ауыр
немесе орташа ауыртпалықтағы зиян келтіруге әкеп соғуы арқылы көрініс
табады.
Көрсетілген қылмыс әрекет күйінде, яғни еңбекті қорғау, техника
қауіпсіздігі, өндірістік санитария ережелерін бұзу арқылы немесе
әрекетсіздік күйде, яғни еңбекті қорғаудың өзге де ережелерінің талаптарын
орындамау жағдайында жасалуы мүмкін.
Қылмыстың бұл құрамы материалдық құрамдағы қылмыс болып табылады.
Сондықтан Қылмыстық кодедкстің 152-бабы бойынша жауаптылыққа тарту үшін
еңбекті қорғау ережелерін анықтаумен бірге орын алған ережені бұзудың
себепті және кінә байланысынан болған зардапты анықтау өте қажет.
Қылмыстың субъектісі арнаулы — жұмысқа алу немесе одан босатуға кұқығы
бар лауазымды адамдар (меншік нысанына қарамастан). Қылмыстық кодекстің 148-
бабының 3-тармағында басқару қызметін атқарушы адамның ақша қаражатын өзге
мақсаттарға пайдаланумен байланысты жалақының толық көлемінде және
белгіленген мерзімде төленуін бірнеше рет кідіртуі үшін жауаптылық
белгіленген. Ақша қаражатын өз мақсатына пайдалануына байланысты заңда
белгіленген мерзімнен екі немесе одан көп рет жалақыны беруді себепсіз
кідіртуді бірнеше кідірту деп айтамыз. Қылмыстың субъектісі басқару
қызметін атқаратын лауазымды адамдар (меншік нысанына қарамастан).
Еңбекті қорғау ережелерін бұзудағы жауаптылық - қылмыстық кодекстің
152-бабында еңбекті қорғау ережелерін бұзғандық үшін жауаптылық
белгіленген. Қылмыстың тікелей объектісі — еңбектің қауіпсіздік шарттарын
қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар, қосымша тікелей объектісі
жәбірленушінің өмірі, денсаулығы.
Қылмыстық кодекстің 152-бабындағы норма бланкеттік диспозицияға
негізделген. Еңбекті қорғау ережесі сан қили және әр түрлі. Сондықтан
Қылмыстық кодекстің бір бабында еңбекті қорғауға байланысты қолданылып
жүрген барлық Ережелердің тізбесін қолдана жату қиын. Қазақстан
Республикасының Еңбекті қорғау туралы арнаулы заңы 1993 жылы
22 қаңтарда қабылданған, осы заң қызметкерлердің еңбегін қорғау
құқығын қамтамасыз етуге бағытталған; өндірістегі жазатайым жағдайлар мен
денсаулыққа зақым келтірудің алдын алу, қауіпті және зиянды өндірістік
факторларды барынша кеміту мақсатында бұл саладағы ұлттық саясаттың негізгі
қағидаларын белгілейді және меншік түріне қарамастан еңбекті қорғау жөнінде
шаруашылық қызметі мен кәсіпорындардың барлық түрін қамтиды. Объективтік
жағынан алғанда сөз болып отырған қылмыс қауіпсіздік техникасын, өндірістік
санитария ережелерін немесе еңбекті қорғаудың өзге де ережелерін, осы
ережелерді сақтауды ұйымдастыру немесе қамтамасыз ету жөніндегі міндеттер
жүктелген адамның бұзуы абайсызда денсаулыққа ауыр немесе орташа
ауыртпалықтағы зиян келтіруге әкеп соғу арқылы көрініс табады.
Көрсетілген қылмыс әрекет күйінде, яғни еңбекті қорғау, техника
қауіпсіздігі, өндірістік санитария ережелерін бұзу арқылы немесе
әрекетсіздік күйде, яғни еңбекті қорғаудың өзге де ережелерінің талаптарын
орындамау жағдайында жасалуы мүмкін.
Қылмыстың бұл құрамы материалдық құрамдағы қылмыс болып табылады.
Сондықтан Қылмыстық кодекстің 152-бабы бойынша жауаптылыққа тарту үшін
еңбекті қорғау ережелерін анықтаумен бірге орын алған ережені бұзудың
себепті және кінә байланысынан болған зардапты анықтау өте қажет.
Ф-ОБ-001033
Еңбекті қорғау ережелерін бұзудың тәсілдері әр түрлі, ол заңда нақты
көрсетілген.
Қылмыстың зардабы — денсаулыққа ауыр немесе орташа ауырлықтағы зиян
келтіру. Олардың түсінігі Қылмыстык кодекстің 103, 104-баптарында берілген.
Субъективтік жағынан қылмыс кінәнің абайсыздық нысаны (менмендік немесе
немқұрайдылық) арқылы істеледі. Қылмыстың субъектісі арнаулы — еңбекті
қорғау ережелерін сақтауды ұйымдастыру немесе қамтамасыз ету жөніндегі
міндеттер өзіне жүктелген 16 жасқа толған адам. Осы баптың 2-тармағында
(152-бап) осы қылмыстың ауырлататын түрі — еңбекті қорғау ережелерін
бұзудан абайсызда адам өліміне әкеп соққан әрекеттер үшін жауап береді
делінген.
Еңбек туралы заңды бұзғандығы үшін қылмыстық
жауаптылықтың айырмашылығы - ҚР Жоғарғы Сотының Пленумы жұмысшылар мен
қызметшілерді жұмысқа қайта алдырту жөніндегі азаматтық істерді қараудағы
сот практикасының талданып қорытылған материалдарын талқылап, бұл
категорияға жататын істерді республика соттары негізінен дұрыс шешіп
отырғандығын атап өтеді.
Дегенмен, сот жұмыстарында істерді дұрыс қарамау, заңсыз және дәлелсіз
шешімдер шығару, материалдық және процессуаддық құқық нормаларын дұрыс
қолданбау жағдайлары да аз кездеспейді. Соттар еңбек дауларының қай органда
қаралуы жөнінде, әкімшіліктің инициативасымен, жұмысшылар мен
қызметшілердің өз инициативасымен және қосымша негіздермен еңбек шарттары
бұзылған кездерде, олардың заңдылығын шешуде қателіктер жіберуде. Сот
практикасында еңбек тәртібін қасақана бұзушыларды ешқандай негізсіз жұмысқа
қайта алдырту, сондай-ақ жұмыстан заңсыз шығарылған адамдардың талаптарын
қанағаттандырмау жағдайлары жойылмаған.
Жұмыскерді жұмыстан ашықтан-ашық заңсыз шығарғанда немесе басқа
жұмыска ауыстырғанда, оған шарасыздан жұмысқа шықпаған немесе жалақысы
төмен жұмысты орындаған уақытына төленген ақы арқылы кәсіпорынға, мекемеге,
ұйымға зиян келтірген лауазымды адамдарға шығынның орнын толтыру туралы заң
талаптарын соттар толық орындамайды.
Кейде соттар іс қарағанда ашылған әкімшіліктің еңбек тәртібін
бұзушылармен күресте заңда көрсетілген шараларды қанағаттандырусыз қолдануы
мен өндірістегі ұйымсыздық фактілеріне тиісті түрде есер тигізбеді, кейбір
кәсіподақ комитеттерінің жұмысшылар мен қызметшілерді жұмыстан шығаруға
келісім беру мәселелерін немқұрайлы қараған жағдайлары анықталса да,
олардың кәсіпорындардағы, мекемелер мен ұйымдардағы әкімшіліктің еңбек
туралы заңдарды қадағалауын бақылауды осалдатқандары білінсе де оларға жете
бермейді.
Жоғарғы Соты пленумының қаулылары бойынша Республика
Ф-ОБ-001033
соттарының жұмысшылар мен қызметшілерді жұмысқа қайта алдырту істерін
қараудағы, Еңбек шартын жасау, өзгерту және тоқтатуды реттейтін заңдарды
соттардың қолдануы туралы қаулысын орындаудағы кемшіліктеріне көңіл
аударылсын делінген. Соттардың еңбек дауларын дұрыс және уақытында шешуі
олардың еңбек заңдарын бұзушылықтан алдын алуда, еңбек тәртібін нығайтуда,
жұмысшылар мен қызметкерлердің құқықтарын, сондай-ақ кәсіпорындардың,
мекемелердің, ұйымдардың мүддесін қорғауды қамтамасыз етуде белсенді ықпал
жасауына мәні зор жағдай болып табылады.
Соттармен мыналар түсіндірілген, жүкті әйелдің, сегіз жасқа дейінгі
баласы бар немесе медициналық қортындыға сәйкес отбасының ауру мүшесін
күтіп бағатын әйелдің өтініші бойынша толықемес жұмыс күнін немесе толық
емес жұмыс аптасын белгілеуден әкімшілік, кәсіпорын, мекеме, ұйым бас
тартса, оған еңбек даулары жөніндегі комиссия мен кәсіподақ комитетіне
шағым берілгеннен кейін оны сот қарайды.
Бұл орайда аталған адамдар үшін толық емес жұмыс уақытын белгілеу
әкімшіліктің құқығы емес, міндеті болып табынатынын ескеру керек. Тәртіп
туралы ереженің күші қолданылатын қызметкерді бұрынғы жұмысқа қайта алу
туралы дау, егер ол еңбек тәртібін ереже бойынша емес, Еңбек туралы заңдар
бойынша бұзылғаны үшін жұмыстан шығарылған болса, соттың қарауына жатады,
өйткені бағыныштылығына қарай Еңбек туралы заңдар кодексінің нормалары
бойынша салынған жазаларға емес, тәртіп туралы ереже бойынша салынған
жазаларға ғана шағым беріледі. Еңбек туралы заңдар кодексінің 33-бабының 3-
тармағы бойынша жұмыстан шығарылған қызметкерді бұрынғы жұмысқа қайта алу
туралы дауды қараған кезде жұмыстан шығарылғанға дейін оған тәртіп туралы
ереже бойынша қолданылған тәртіптік жазаның зандылығын талқылауға соттың
құқығы жоқ.
Жұмыстан шығару мәселелері жөніндегі дауларын бағыныштылығына қарай жоғары
органдар қарайтын қызметкерлер категорияларының тізбегіне енгізілген
қызметті бұрын атқарған азаматтың Қ.Р. Жоғарғы Советі Президиумының
Мемлекетгік және қоғамдық ұйымдардың, сондай-ақ лауазымды адамдардың
қызмет міндетін атқарған кездегі заңсыз әрекеттері арқылы азаматқа
келтірген залалын өтеу туралы 1981 жылғы 18 майдағы Жарлығымен бекітілген
анықтама, алдын ала тергеу, прокуратура және сот органдарының заңсыз
әрекеті арқылы келтірілген залалды өтеу тәртібі туралы Ереженің 5-бабында
аталған еңбек құқығын қалпына келтіру туралы талаптары соттың қарауына
жатпайды.
Аталған қызметкерлердің бұдан басқа еңбек дауларының бәрі жалпы
тәртіппен қаралады.
Жалпы талап кәсіподақ комитетінің мүшелері демалыста, командировкада
болған, ауырған немесе басқа себептермен уақытша болмаған реттерде де
сақталуға тиісті болған. Осыған байланысты кәсіподақ
комитетінің қызметкерді жұмыстан шығаруға келісім беруі туралы кәсіподақ
комитетінің сайланған құрамының тең жартысынан астамы қатыспаған
мәжілісте қабылданған қаулыларының заңды күші болмайды. Алайда соттар
мыналарды ескеруі керек:
- егер кәсіподақ комитетінің жекелеген мүшелері жұмыстан шығаруына
байланысты немесе басқа себептер бойынша комитеттің құрамынан шығарылған
реттерде кәсіподақ комитетінің қосымша сайлауы өткізілгенге дейін мәжіліс
оның құрамында қалған мүшелерінің тең жартысынан астамы қатысқан жағдайда
заңды болады.
- Кәсіподақ ұйымы 15-тен кем кәсіподақ мүшесін біріктіретін
кәсіпорындар мен мекемелерде әкімшіліктің инициативасын қызметкерді
жұмыстан шығаруға келісімді кәсіподақ ұйымдастырушысы береді.
Кәсіподақ комитетінің инициативасы бойынша әкімшіліктің (бұл туралы
әкімшіліктің өтінішінсіз) сондай-ақ соған өкілдігі жоқ органдардың
келісуімен (еңбек коллективінің жалпы жиналыстары, кәсіподақ жиналыстары,
жоғары тұрған кәсіподақ комитеттері және т.б.) жұмысшылар мен қызметшілерді
жұмыстан шығару заңсыз болып табылады, өйткені мұндай шешімдерді заңда
көзделген кәсіподақ комитеті келісімінің орнына қолдануға болмайды [9,
1456.]. ҚР-ның Еңбек туралы заңдар кодексінің 164-бабына сәйкес жүкті
әйелдерді және бір жарым жасқа дейінгі балалары бар ейелдерді әкімшіліктің
инициативасы бойынша жұмыстан шығаруға жол берілмейді, кәсіпорын, мекеме,
ұйым толық жойылатын реттер бұған кірмейді, мұндай кезде міндетті түрде
еңбекке орналастыра отырып жұмыстан шығаруға жол беріледі. Бұл әйелдерді
жұмыска орналастыру міндетті қысқа мерзімді шартының сақталуына байланысты
олардың қызметкерлерін жұмыстан шығарған кезде де әкімшілікке жүктеледі.
Жүкті әйелдерді және бір жарым жасқа дейінгі балалары бар әйелдерді
бұрынғы жұмысқа қайта алу туралы істерді қараған кезде соттар жұмыстан
шығаратын күні жүкті болуы немесе баланың бір жарым жасқа толмау фактісіне
сүйенуге тиіс. Жұмыстан шығарылғаннан кейін жүктілігін тоқтату немесе
баланың бір жарым жасқа толуы Еңбек туралы заңдар кодексінің 164-баптардағы
ережелерін қолданудан бас тартуға негіз бола алмайды. Жұмыстан шығарылатын
күні жүктілігіне бір жарым жасқа дейінгі баласының бар екендігі туралы
фактілер әкімшілікке мәлім болмаған жағдайда да мұндай қызметкерлерді
жұмыстан шығару заңсыз деп есептеледі.
Еңбек туралы заңдар кодексінің 161-статьясына сәйкес бала бір жарым
жасқа толмағанға дейін оны күтіп - бағу үшін демалысқа кеткен әйел кез
келген уақытта демалысынан келіп, жұмысқа кірісуге құқылы екендігін соттар
ескеруі керек. Мұндай жағдайды демалыста жүрген әйелдің орнында қысқа
мерзімді еңбек шарты бойынша қабылданған қызметкерлермен жасалған еңбек
шарты Еңбек туралы заңдар кодексінің 33-статьясының 1-
Ф-ОБ-001-033
тармағы бойынша әкімшіліктің инициатавасымен бұзылуы мүмкін.
Заңға сәйкес ЕТЗК-нің 33 бабының 1,2 және 6-тармақтарында көрсетілген
негіздерге сүйеніп әкімшілік жұмыскерді оның келісімімен басқа жұмысқа
ауыстыру мүмкіндігі болмаған жағдайда ғана жұмыстан шығара алады. Егер осы
кәсіпорында, мекемеде, ұйымда жұмыскерді ауыстыруға болатын жұмыс болмаса
немесе жұмыскер бос қызметке (жұмысқа) ауысуға келіспесе, оны жұмыстан
шығаруға болады, әкімшіліктің жұмыстан шығарылатын адамды осы жердегі басқа
кәсіпорынға, мекемеге, ұйымға жұмысқа орналастыруға шара қолданбағаны
өзінше жұмыстан шығаруды заңсыз деп қарауға негіз бола алмайды.
Еңбек туралы заңдар кодексінің 33-бабының 11-тармағы бойынша қартаюына
байланысты толық пенсия алуға кұкығы бар еркектер - 60 жас, әйелдер - 55
жас, жұмыс стажы тиісінше 25 және 20 жыл болса пенсия жасына жеткен
қызметкерлер ғана жұмыстан шығарылуы мүмкін.
Жеңілдік жағдаймен пенсия алуға құқығы бар қызметкерді, бірақ
60 жасқа толмаған еркектерді және 55 жасқа толмаған әйелдерді,
Еңбек туралы заңдар кодексінің 33-бабының 11-тармағы бойынша жұмыстан
шығаруға болмайды.
Еңбек туралы заңдар кодексінің 33-бабының 11-тармағы бойынша жұмыстан
шығарылған адамдарды бұрынғы жұмысына қайта алу туралы талаптарды қараған
кезде қызметкерді жұмыстан шығарудың себебі ұсыныстар, арыздар мен шағымдар
жасап жолдануының немесе сынап сөз сөейлеуінің салдары болып табылады деген
дәлелдемелері мұқият тексерілуге тиіс [28, 586.].
Қызметкердің жұмысты орындай алмайтындығы туралы медициналық қортынды,
ол өзінің еңбек қызметін атқара алатын-алмайтынына қарамастан, Еңбек туралы
заңдар кодексінің 33-бабының 2-тармағы бойынша оны жұмыстан шығару үшін
негіз болып табылады. ЕТЗК-нің 33 бабының 3-ші тармағы бойынша жұмыстан
шығарылған жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмысқа қайта алдырту жөніндегі
істеріне қарағанда, соттар жұмыскерлерге қолданған тәртіптік немесе
қоғамдық жазалардың ескіруден жойылғандығын тексеруге тиіс, себебі Еңбек
және Әлеуметтік мәселелер жөніндегі Қ.Р. мемлекеттік комитетінің ВЦСПС-пен
келісе отырып 1984 жылғы 20 июльде қабылданған №213 қаулысымен бекітілген.
Ішкі еңбек тәртібі ережелері үлгісінің 32 тармағы бойынша, егер жұмыскер
жаза қолданылған күннен бастап бір жылдың ішінде жаңадан тәртіптік жазаға
тартылмаса тәртіптік жаза шарасы есептелмейді. Осы ережеге орай соттар жаза
қолданылған күннен бастап бір жылдан артық уақыт өткен қоғамдық жаза
шараларын да есептеуі тиіс, егер жұмыскер жаңадан қоғамдық немесе тәртіптік
жазаға тартылмаса.
Жұмыскердің дәлелсіз себептермен жұмыс уакытында өткізілетін
кауіпсіздік техникасы мен оны пайдалану ережелері бойынша арнайы оқу
Ф-ОБ-001033
мен экзамен тапсырудан бас тартуын, дәлелсіз себептермен дәрігерлік
куәлендіруден бас тартуын немесе жалтаруын, соттар көрсетілген істерді
қарағанда еңбек тәртібін бұзғандық деп білуі керек, егер мұндай оқу мен
экзамен тапсыру, сондай-ақ дәрігерлік куәләндіру күші бар ережелерге сәйкес
жұмысқа кірісу рұқсатының міндетті шарты болса.
Еңбек туралы заңдар кодексінің 131-бабына сейкес тәртіптік жаза теріс қылық
анықталысымен дереу қолданылады, бірақ ол анықталған күннен бастап бір
айдан кешіктірілмей қолданылады, бұған қызметкердің ауырған немесе
демалыста болған уақыты есептелмейді. Мұның өзіңде жаза қолдану үшін бір
айлық мерзім өте бастайтын теріс қылық анықталған күн деп қызмет бабы
бойынша қызметкер бағынатын адамға, оның тәртіптік жаза қолдануға құқығын
бар жоғына қарамастан, теріс қылықтың жасалғаны туралы мәлім болған күн
есептеледі. Тәртіптік жазаны теріс қылық анықталған уақытка қарамастан, ол
жасалған күннен бастап алты ай өткен соң қолдануға болмайды.
Егер бұрынғы жұмысқа қайта алу туралы дауды қараған сот қызметкердің
жұмысты орындаудан бас тартуы, не жұмысқа шықпай қоюы еңбек жағдайының
елеулі түрде өзгеруіне байланысты болып, қызметкер мұндай жағдайда бұдан
былай жұмыс істеуге келіспейтінін анықтаса, сот өз инициативасы бойынша
жұмыстан шығару себептерін Еңбек туралы заңдар кодексінің 33-бабының 3 және
4-тармағыңдағы тұжырымдауды Еңбек туралы заңдар кодексінің 31-бабының 6-
тармақтарындағы тұжырымдауға, сондай-ақ ескерту жасалғаннан кейін екі ай
мерзім өткенге дейін қалған зардапты ескере отырып, жұмыстан шығару уақытын
өзгертуге құқылы.
Қ.Р.Жоғарғы Соты Пленумының 1984 жылғы 26 сәуірдегі Еңбек шартын
жасау, езгерту және тоқтатуды реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы
№3 қаулысының 15 тармағына сәйкес, жұмыскер жұмысқа мас күйінде
наркотикалық немесе токсикологиялық мас күйде келіп әрі осы жұмыс
уақытында өз міндеттерін атқаратын орнында болса жұмыстан шығарылуы мүмкін.
Жұмысшы немесе қызметші жұмыс уақытында өзінің жұмыс орнында емес
кәсіпорынның, мекеменің, ұйымның территориясында немесе әкімшіліктің
тапсырмасымен еңбек етуге тиісті объектіде мас болған жағдайда да осы
негізбен жұмыстан шығаруға негіз бар.
Еңбек туралы күші бар заңдар бойынша ЕТЗК-нің 31 бабының 7 тармағы
жұмыскерлердің қылмыс жасау салдарынан еңбек шартының тоқталуы тек қана сот
үкімі заңды күшіне енгеннен кейін ғана, демек жұмысшы немесе қызметшіні бас
бостандығынан айыруға немесе бұдан әрі жұмысын жалғастыруға мүмкіндік жоқ
басқа бір жазаға жер аудару, тұрған мекенінен ауыстырып жіберу, шартты
түрде бас бостандығынан айырып міндетті түрде еңбекке тарту, жұмыс орнынан
тыс жерде еңбектен түзету, белгілі бір лауазымды кызметте істемеуге
немесе бегілі бір жұмыспен
айналыспауға, қызметтен босату сотта ескеруі қажет.
Мұнымен бірге, соттың заңды күшіне енген үкімімен, сондай-ақ әкімшілік
жаза беруге немесе қоғамдык әсер ету шарасын қолдануға компетенциясы бар
органның қаулысымен жұмыс орнында мемлекеттік және қоғамдық мүлікті
ұрлағаны ұсақ ұрлық болса да айқындалғанда, әкімшілік ЕТЗК-нің 33 бабының 8
тармағына сәйкес жұмысшымен немесе қызметшімен еңбек шартын бұзуга құқылы.
Бұл жағдайда еңбек шартын бұзу жұмыскердің қылмыстық, әкімшілік жазалардың
немесе қоғамдық әсер ету шараларының қай түріне тартылғанына байланысты
болмайды [11, 1456.].
ЕТЗК-нің 32 бабымен жұмыстан шығарылған адамдардың жұмысқа қайта тұру
жөніндегі ақылы істерін шешкенде, осы бапқа сәйкес жұмысшылар мен
қызметшілер белгісіз мерзімге жасалған еңбек шартын дәлелді себептермен
әкімшілікті бір ай бұрын жазба түрде ескертіп қойып бұзуға құқылы екендігін
соттардың ескеруі қажет. Егер жұмыскердің делелді себептермен өз еркімен
жұмыстан шығу туралы арызы оның жұмысты бұдан әрі жалғастыра алмайтынына
оқу орнына қабылдануы, басқа мекемеге ауысуы, пенсияға шығуы т. б.
байланысты болса, әкімшілік еңбек шартын қызметші сұраған мерзімнен бастап
бұзады. Жұмыстан өз еркімен шығудың басқада жағдайларында жұмыскер
әкімшілікті бұл жөнінде екі ай бұрын ескертіп қоюға міндетті. Бұл ескерту
уақыты өткенше жұмыскердің жұмыс орны және қызметі сақталады. Бұл мерзім
аяқталғанға дейін жұмыскерді жұмыстан шығару туралы бұйрық жариялауға, егер
ол өзі өтініш жасамаса, әкімшіліктің құқығы жоқ. Жұмыскер арызында жұмыстан
босағысы келген күнін көрсетпеген болса, ол ескерту мерзімі біткен соң
шығаруды сұраған деп саналады.
Арызда жұмыстан шығарылған күні көрсетілмесе, бірақ сот нақты күннен
бастап жұмыстан шығару туралы талаптардың арасында келісім болғанын анық
айқындаса, соңғы мән-жай ескерілуге тиіс.
Соттар осындай істерді қарағанда жұмыстан шығу жөніндегі арыз
берілуінің себептерін мұқият тексерулері қажет. Әкімшілікті жұмыскерді арыз
беріп жұмыстан кетуге мәжбүр еткені анықталса сот жұмыстан шығаруды заңсыз
деп тануы керек.
Жұмысшылар мен қызметшілердің инициативасымен соңдай-ақ басқа да
негіздермен еңбек шартын бұзу даулары жөнінде жұмысқа қайта алдырту
талаптары алдын ала еңбек даулары жөніндегі комиссия мен кәсіподақ
комитетінде шешілуге тиісті болатын болса, ЕТЗК-нің 211 бабында
тағайындалған бір айлық мерзім сотқа өтініш жасауға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz