Бастауыш мектеп оқушыларының бейнелеу өнері сабағында танымдық қызығушылығын дамыту
Кіріспе ... ... ... ... ... ... .3
I Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың педагогикалық негіздері.
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың педагогикалық. психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .6
1.2 Бастауыш сыныптарда бейнелеу өнері сабағында оқушылардың танымдық қызығушылығын арттыру мәселелері..23
II Бейнелеу өнері сабағында бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын арттырудың әдіс.тәсілдері.
2.1 Бейнелеу өнері сабағында оқушылардың танымдық қызығушылығын арттырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.2 3 сыныпта бейнелеу өнері пәнін оқытуда оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытудың әдіс.тәсілдері. ... ..47
Қорытынды ... ... ... ... 59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
I Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың педагогикалық негіздері.
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың педагогикалық. психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .6
1.2 Бастауыш сыныптарда бейнелеу өнері сабағында оқушылардың танымдық қызығушылығын арттыру мәселелері..23
II Бейнелеу өнері сабағында бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын арттырудың әдіс.тәсілдері.
2.1 Бейнелеу өнері сабағында оқушылардың танымдық қызығушылығын арттырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.2 3 сыныпта бейнелеу өнері пәнін оқытуда оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытудың әдіс.тәсілдері. ... ..47
Қорытынды ... ... ... ... 59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Нарықтық қатынастар орныға бастаған егеменді еліміздің ертеңі – жастардың білімінің тереңдігімен өлшенеді. Білімді, жан-жақты қабілетті ұрпақ – ұлтымыздың баға жетпес қазынасы. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаев “Қазақстан-2030” атты стратегиялық жолдауында “әлемдік білім кеңістігінде толығымен кірігу білім беру жүйесін халықаралық деңгейге көтеруді талап ететінін, жоғары сатылы білімді азамат қалыптастыру” керектігі көзделінген еді [1]. Олай болса, қазіргі қоғам алдындағы негізгі міндеттерінің бірі – заман сұранысына сай оқу-ағарту, тәрбие мәселелерін сараптап, оқушыларға берілетін білім мен тәрбие сапасын көтеру, оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту, бүгінгі таңның кезек күттірмейтін келелі мәселелерінің бірі болып отыр. Оқушылардың танымдық процесін тиімді етіп ұйымдастыру арқылы оқу белсенділігін арттыру және танымдық қызығушылығын арттыруды психологиялық тұрғыдан А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн, Л.В.Занков, Л.В.Эльконин, т.б. ғалымдар қарастырса, педагогикалық тұрғыдан Т.Н.Шамова, Г.И.Щукина, П.И.Пидкасистый, т.б. болса, отандық ғалымдардан Ж.К Намазбаева, Т.С.Сабыров, т.б. ғалымдар зерттеп, жеке пәндерді оқытуға байланысты жұмыстарды ұйымдастырудың ерекшеліктерін анықтауға үлес қосты.
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан–2030. Алматы: Білім. 1997.
2. Қазақстан Республикасындағы “Білім туралы заңнама”.Алматы. 2008-19 б.
3. Қазақстан Республикасы «Жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті жалпыға міндетті стандарты». Алматы.
2002-26 б.
4. Каракулов К.Ж. Педагогика. Алматы. 2008-167 б.
5. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. Алматы. 2000-207 б.
6. Ералин Қ., Түрікпенов С. Бейнелеу өнерін оқыту әдістемесі. Арқалық. 2008-9 б.
7. Қоянбаев Р.М., Ыбыраимжанов Қ.Т. Педагогикалық сөздік.
Түркістан. 2006-27 б.
8. Ералин Қ., Айменов Ж. Кеңістік көріністерін бейнелеу. Түркістан.
2006-27 б.
9. Бабаев С., Оңалбек Ж. Психология танымы. Түркістан. 2000 -110 б.
10. Баширова Ж.Р., Төлешова Ұ.Б. Педагогикалық технологиялар
арқылы оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастыру.
Оқу-әдістемелік құрал. Алматы. 2003-34 б.
11. Қоянбаев Р.М., Ыбыраимжанов Қ.Т. Жалпы бастауыш білім беру
педагогикасы. Түркістан. 2005-170 б.
12. Жарықбаев Қ. Жалпы психология. Алматы. 2004-55 б.
13. Ералина Ғ. Бейнелеу өнері заңдылықтарын оқыту әдістемесі. Оқу-
әдістемелік құрал. Түркістан. 2007-30 б.
14. Педагогика және психология. Түсіндірме сөздік. Алматы. 2004-55 б.
15. Төлешова Ұ.Б. Афтореферат. Алматы. 2004-3 б.
16. Едігенова А. "Танымдық қызығу ерекшеліктері". //Қазақстан мектебі.
2003-№ 10-48 б.
17. Көкшиева З. “Эстетикалық қызығуды қалыптастыру – маңызды
міндет”. //Қазақстан мектебі. 2006-№12-26 б.
18. Күдеров Ж. А. “Бейнелеу өнері сабақтарында жаңа технология
элементтерін пайдалану”. //Мектеп. 2005-№4-38 б.
19. Асаубаева Р. “Бейнелеу өнерінің бейнелейік тілдері”. //Бейнелеу
өнері және сызу. 2005-№1-7 б.
20. Нұрсейітұлы Бәкір “Бейнелеу пәні жеңіл пән бе?”. //Бейнелеу өнері
және сызу. 2005-№2-16 б.
21. Рысбекова А. “Танымдық қабілетті арттыру шарттары”. //Қазақстан
мектебі. 2004 -№7-38 б.
22. Тұрғанова Ж.С. “Бастауыш сынып оқушыларының танымдық
белсенділігін арттырудың педагогикалық шарттары”. //Білім 2007-
№1-16 б.
23. Әуелбеков Е. “Бейнелеу өнері және оқушылардың танымдық
белсенділігі”. //Бастауыш мектеп. 2005-№3-11 б
24. Ахметжанова А. “Оқушылардың қызығушылығын арттыру жолдары”
//Бастауыш мектеп. 2004-№1-36 б.
25. Айдарова З. “Бейнелеу өнері пәнінің жаңа мазмұны”. //Бейнелеу
өнері және сызу. 2005-№2-2 б.
2. Қазақстан Республикасындағы “Білім туралы заңнама”.Алматы. 2008-19 б.
3. Қазақстан Республикасы «Жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті жалпыға міндетті стандарты». Алматы.
2002-26 б.
4. Каракулов К.Ж. Педагогика. Алматы. 2008-167 б.
5. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. Алматы. 2000-207 б.
6. Ералин Қ., Түрікпенов С. Бейнелеу өнерін оқыту әдістемесі. Арқалық. 2008-9 б.
7. Қоянбаев Р.М., Ыбыраимжанов Қ.Т. Педагогикалық сөздік.
Түркістан. 2006-27 б.
8. Ералин Қ., Айменов Ж. Кеңістік көріністерін бейнелеу. Түркістан.
2006-27 б.
9. Бабаев С., Оңалбек Ж. Психология танымы. Түркістан. 2000 -110 б.
10. Баширова Ж.Р., Төлешова Ұ.Б. Педагогикалық технологиялар
арқылы оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастыру.
Оқу-әдістемелік құрал. Алматы. 2003-34 б.
11. Қоянбаев Р.М., Ыбыраимжанов Қ.Т. Жалпы бастауыш білім беру
педагогикасы. Түркістан. 2005-170 б.
12. Жарықбаев Қ. Жалпы психология. Алматы. 2004-55 б.
13. Ералина Ғ. Бейнелеу өнері заңдылықтарын оқыту әдістемесі. Оқу-
әдістемелік құрал. Түркістан. 2007-30 б.
14. Педагогика және психология. Түсіндірме сөздік. Алматы. 2004-55 б.
15. Төлешова Ұ.Б. Афтореферат. Алматы. 2004-3 б.
16. Едігенова А. "Танымдық қызығу ерекшеліктері". //Қазақстан мектебі.
2003-№ 10-48 б.
17. Көкшиева З. “Эстетикалық қызығуды қалыптастыру – маңызды
міндет”. //Қазақстан мектебі. 2006-№12-26 б.
18. Күдеров Ж. А. “Бейнелеу өнері сабақтарында жаңа технология
элементтерін пайдалану”. //Мектеп. 2005-№4-38 б.
19. Асаубаева Р. “Бейнелеу өнерінің бейнелейік тілдері”. //Бейнелеу
өнері және сызу. 2005-№1-7 б.
20. Нұрсейітұлы Бәкір “Бейнелеу пәні жеңіл пән бе?”. //Бейнелеу өнері
және сызу. 2005-№2-16 б.
21. Рысбекова А. “Танымдық қабілетті арттыру шарттары”. //Қазақстан
мектебі. 2004 -№7-38 б.
22. Тұрғанова Ж.С. “Бастауыш сынып оқушыларының танымдық
белсенділігін арттырудың педагогикалық шарттары”. //Білім 2007-
№1-16 б.
23. Әуелбеков Е. “Бейнелеу өнері және оқушылардың танымдық
белсенділігі”. //Бастауыш мектеп. 2005-№3-11 б
24. Ахметжанова А. “Оқушылардың қызығушылығын арттыру жолдары”
//Бастауыш мектеп. 2004-№1-36 б.
25. Айдарова З. “Бейнелеу өнері пәнінің жаңа мазмұны”. //Бейнелеу
өнері және сызу. 2005-№2-2 б.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың
педагогикалық негіздері.
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың
педагогикалық- психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .6
1.2 Бастауыш сыныптарда бейнелеу өнері сабағында оқушылардың танымдық
қызығушылығын арттыру
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 23
II Бейнелеу өнері сабағында бастауыш сынып оқушыларының танымдық
қызығушылығын арттырудың әдіс-тәсілдері.
2.1 Бейнелеу өнері сабағында оқушылардың танымдық қызығушылығын
арттырудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..34
2.2 3 сыныпта бейнелеу өнері пәнін оқытуда оқушылардың танымдық
қызығушылығын дамытудың әдіс-тәсілдері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі:
Нарықтық қатынастар орныға бастаған егеменді еліміздің ертеңі –
жастардың білімінің тереңдігімен өлшенеді. Білімді, жан-жақты қабілетті
ұрпақ – ұлтымыздың баға жетпес қазынасы. Қазақстан Республикасы Президенті
Н.Ә.Назарбаев “Қазақстан-2030” атты стратегиялық жолдауында “әлемдік білім
кеңістігінде толығымен кірігу білім беру жүйесін халықаралық деңгейге
көтеруді талап ететінін, жоғары сатылы білімді азамат қалыптастыру”
керектігі көзделінген еді [1]. Олай болса, қазіргі қоғам алдындағы негізгі
міндеттерінің бірі – заман сұранысына сай оқу-ағарту, тәрбие мәселелерін
сараптап, оқушыларға берілетін білім мен тәрбие сапасын көтеру, оқушылардың
танымдық қызығушылығын дамыту, бүгінгі таңның кезек күттірмейтін келелі
мәселелерінің бірі болып отыр. Оқушылардың танымдық процесін тиімді етіп
ұйымдастыру арқылы оқу белсенділігін арттыру және танымдық қызығушылығын
арттыруды психологиялық тұрғыдан А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн, Л.В.Занков,
Л.В.Эльконин, т.б. ғалымдар қарастырса, педагогикалық тұрғыдан Т.Н.Шамова,
Г.И.Щукина, П.И.Пидкасистый, т.б. болса, отандық ғалымдардан Ж.К
Намазбаева, Т.С.Сабыров, т.б. ғалымдар зерттеп, жеке пәндерді оқытуға
байланысты жұмыстарды ұйымдастырудың ерекшеліктерін анықтауға үлес қосты.
Мәселен Т.Н.Шамова тұлғаның оқыту сипатына, мазмұнына, таным мақсатына
еріктік-күш жігерін жұмсау іс-әрекет сапасын қарастырған.
Қазақстан Республикасының “Білім туралы” Заңының 11-бабында білім
берудегі басты міндет ретінде жеке тұлғаның шығармашылық және рухани
мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының негіздерін
қалыптастыру, жеке тұлғаның дамуына жағдай жасай отырып, олардың ақыл-ойы
мен зердесін байыту, сондай-ақ, әлемдік және отандық мәдениет
жетістіктеріне үйрету атап көрсетілген [2].
Демек, ғылыми дүниетанымға жаңа көзбен қарап, жастарымыз дара тұлға
ретінде қалыптасуына бет бұруымыз – заман талабымен үндес қадам.
Оқу іс-әрекетінің жақсы жолға қойылуы біздің ойымызша тек қана нақты
бір білім мен тәжірибелердің игерілуімен ғана байланысты емес, соның
мақсаттары мен тапсырмаларына сай келетін себептер мен бастамалар жүйесінде
екендігінде. Ең бастысы бала тек оқи алатын емес, оқығысы келетін болу
керек. Білім беру мен тәрбиелеудегі танымдық іс-әрекет туралы сөз еткенде,
оқушылардың білім меңгеру үдерісіндегі танымдық жүйелерінің пайда болу,
даму және қалыптасу ерекшеліктерін ескергеніміз жөн.
Оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту үшін, бірінші кезекте бейнелеу
өнері пәнінен дұрыс дәріс берген жөн. Бейнелеу өнері пәні оқушылардың
рухани әлемін байытып, дүниетанымын қалыптастырады. Жас жеткіншекті өмірге,
айналасына, қоршаған орта, табиғат көрінісіне үңілдіріп, ой-өрісін
кеңейтуге әсері мол. Бейнелеу өнерін оқыту, үйрету мұғалімдерден үлкен
шеберлікті, әрі сабаққа мұқият даярлықты талап етеді.
Сондықтан бейнелеу өнері сабақтарында оқушылардың танымдық
қызығушылығын арттыруда бүгінгі мектеп оқушыларына жан-жақты білім беруде
бүгінге дейін өтіліп келе жатқан пәндердің бірі болғанымен оқушылардың
сабаққа деген қызығушылықтарын арттыру мақсатында әдістемелік құралдардың
көптеп болғаны дұрыс дер едім. Біз айтып отырған талаптардың орындалмауынан
бүгінгі күні біршама қарама-қайшылықтар туындайды. Біз жазып отырған
дипломдық жұмыстың тақырыбы осы мәселелердің шешімін табу мақсатында
“Бейнелеу пәнінде оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту” (3 сынып) деп
таңдап алуға себепші болды.
Зерттеудің мақсаты:
Бастауыш мектеп оқушыларының бейнелеу өнері сабағында танымдық
қызығушылығын дамытуда психологиялық ерекшіліктері мен педагогикалық
негіздердің ықпалын анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
-Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық ерекшеліктеріне және осы
мәселені зерттеген педагог, ғалымдардың еңбектеріне талдау жасау.
-Бейнелеу өнері сабағында бастауыш сынып оқушыларының танымдық
қызығушылығын дамытуда оқытудың ең тиімді әдіс-тәсілдеріне талдау жасау.
Зерттеу нысаны:
Бастауыш сыныптағы оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні:
Бастауыш мектептегі оқушылардың оқыту жүйесіндегі бейнелеу өнері
сабағында танымдық қызығушылығын дамыту.
Зерттеу әдістері:
Талдау, жинақтау, іздену, бақылау, оқушы жұмысын зерттеу, т.б.
Диплом жұмысының құрылысы:
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың
педагогикалық негіздері атты бөлімінде бастауыш мектеп жасындағы
оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытудың педагогикалық, психологиялық
ерекшеліктерін және танымдық қызығушылық туралы және ұғым, оның мәні, білім
мазмұны қарастырылды.
Бейнелеу өнер сабағында бастауыш сынып оқушыларының танымдық
қызығушылығын арттырудың әдіс-тәсілдері атты бөлімінде оқушылардың
танымдық қызығушылығын дамытудың мүмкіндіктері мен әдіс-тәсілдері
қарастырылған.
Диплом жұмыстың қорытынды бөлімінде белгіленген тақырып бойынша
жүргізілген зерттеулер тұжырымдалды. Соңғы бөлімде пайдаланылған әдебиеттер
тізімі көрсетілді.
І БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУДЫҢ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың
педагогикалық психологиялық ерекшеліктері.
Қазіргі кезде бастауыш мектепте оқыту мазмұнын жаңарту жұмыстары
жүргізіліп, одан әрі жетілдіре түсуге даңғыл жол ашылды. Бала өмірінде 6
жаста, мектепке дейінгі кезеңде және 1 сыныпта үлкен өзгеріс болатыны
белгілі. Бала мектеп оқушысына айналады. Бастауыш мектеп оқушыларының жас
ерекшелігі өсіп-жетілуіндегі елеулі өзгерістерімен сипатталады. Баланың
мектеп жасына өтуі оның іс-әрекетінің, қарым-қатынасының, басқа адамдармен
қатынасының өзгеруімен байланысты түсіндіріледі. Бастауыш мектеп жасындағы
баланың танымдық қызығушылығының артуы оқыту үдерісінде жүзеге асады. Осы
жаста қарым-қатынас шеңберінің кеңеюінің маңызы артады. Баладағы өтіп
жатқан осы өзгерістер педагогтерден бүкіл оқыту-тәрбиелеу жұмысын нақты
мақсатқа бағыттауды талап етеді. Негізгі іс-әрекет түрі оқу. Осы оқу арқылы
олардың таным үдерісі (қабылдау, зейін, ес, қиял, ойлау) дамиды.
Бастауыш мектеп оқушысының қабылдауы тұрақсыз болып, бала жасы өскен
сайын ақыл-ой жүйесі дами түседі. Сонымен қатар оларда білуге құмарлық,
әуестікте байқалады. Олар өздеріне күнделікті жаңа бір нәрсені ашып
отыратындықтан қоршаған ортаны қызығумен қабылдайды. Мектеп өмірі баладан
ерікті зейінін жаттықтыруды, назарын бір орталыққа біріктіру үшін ерік
күшін жинақтауды талап етеді. Балалардың ерікті зейіні оқу мотивтерімен
бірге дамиды (оқу іс-әрекетінің табысты болуына деген жауапкершілік) деп
түсіндіреді [16].
Танымдық қызығушылық – ғылым жаңалықтарын қоғамда болып жатқан
өзгерістерді танып білуге деген қызығушылық [14]. Қызығушылық латын
тілінен аударғанда – маңызды мәні бар деген мағынаны білдіреді.
Қызығушылық ұғымы педагогика мен психология саласында алғаш рет ХҮІІ
ғасырдан бастап ене бастады да, кейіннен ХІХ ғасырдың ғалымдары оны
психологиялық ерекше құбылыс ретінде қарап, зерттеуге кірісті. Дүниенің
әсемдігін сезіну, сұлулықты сезіне білуге деген қызығуды қалыптастыру –
оқушылардың бойында өнерге деген, шындыққа, білімге, жан-жақты тануға деген
көзқарас тұрғысында қарауды қалыптастыру болып табылады, мұндағы мақсат –
оқушы тұлғасының танымын арттыру [17].
Жарықбаев қызығуды шындықтағы заттар мен құбылыстарды белсенділікпен
танып, білуге бағытталған адамның біршама тұрақты жеке ерекшелігінің бір
көрінісі. Адамды еліктіріп, өзіне тартқан нәрсенің бәрі қызығудың обьектісі
болып табылады деп көрсетеді [12].
Оқу - оқыту үдерісіндегі оқушылардың іс-әрекеті. Оқыту үдерісінің
логикасы оның құрылымын анықтайды, ал құрылымына оқыту процесінің топшалары
- танымдық іс-әрекетінің кезеңдері кіреді:
— таным міндеттеріне жете түсіну;
— жаңа материалды қабылдау;
— ұғыну-жаңа оқу материалдарын түсініп жинақтау-үдерісі;
— білімді, іскерлікті және дағдыны бекіту және жетілдіру;
— білімді, іскерлікті және дағдыны іс-тәжірибеде қолдана білу;
— Оқушылардың жетістіктерін талдау, білімін, іскерлігін және
дағдысын тексеру, бағалау,
Енді оқыту үдерісінің топшаларына тоқталатын болсақ, таным міндеті
түсінікті болса, оны оқушылар өз бетімен ізденіп шешуге тырысады, оқыту
үдерісінің әрбір топшасына жеке-жеке тапсырмалар беріледі.
Қабылдау - адамға тікелей әсер ететін заттардын я құбылыстардың адам
санасында бейнелеу процесі. Сабақ үстінде оқушылардың жаңа материалмен
танысуы түйсіктен және қабылдаудан басталады, Ал түйсік сананың сыртқы
әлеммен байланысы. Сезім мүшелерімізге әсер етіп, оның миымызда бейнелеуін
түйсік деп атайды.
Оқушыларды жаңа материалдармен таныстыру, бақылау, тәжірибе,
практикалық жұмыстар үдерісінде тікелей қабылдау арқылы немесе жанама түрде
мұғалімнің сөзі, әңгіме, оқулық арқылы іске асырылады.
Ұғыну - бұл саналы түрде ғылыми білімді, заңдылықтарды ұғу, фактілерді
жинақтау үдерісі, қорытынды шығару. Ұғыну үдерісінде оқытатын материал
терең ойластырылады, дәлелденеді және бекітіледі.
Бекіту - бұл оқушылардың білімді берік ұғуының тиімді тәсілі. Сабақта
жаңа материалды алғашқы бекіту қолданылады. Өткен оқу материалын еске
түсіру үшін мұғалім күнделікті қайталауды жүргізіп отырады.
Оқу бағдарламасы бойынша нақты тарауларды, оқу курсын толық
бітіргеннен кейін жинақтап қайталау басталады. Мұндай қайталау оқушылардың
білімін бекіту және жүйеге келтіру үшін жүргізіледі.
Білімді, іскерлікті және дағдыны практикада қолдану оқушылардың
өзіндік қасиетін дамытады. Оқушылардың өз бетімен дамуына лабораториялық
жұмыстар, практикалық және семинар сабақтары, үйрету машиналары, ауызша
және жазбаша жаттығу жұмыстары мүмкіндік туғызады.
Оқушылардың жетістіктерін талдау, білімді, іскерлігін және дағдысын
тексеру, бағалау бұл оқытудың кері байланыс үдерісі таным іс-әрекетінің бұл
кезеңінде оқушылардың сабақ үстінда тек қана белгілі сұрақ бойынша білімін
тексеріп бағалаумен шектелуге болмайды. Сондықтан оқушылардың барлық
жетістіктерін─білім сапасын, байымдау сауаттылығын, жалпы ой-өрісінің даму
дәрежесін ескеріп, талдау жасап отырған жөн. Оның негізінде білім мазмұны
анықталады, әділ баға беріледі. Сонымен оқыту үдерісінің топшалары
сабақ үстінде оқушылардың іс-әрекетінде жүзеге асырылады. Егер олардың іс-
әрекетінде мотив болмаса, онда ол бейтарап процеске айналуы мүмкін. Мотив -
адамның объективті мұқтаждығы мен ынтасын бейнелейтін әрекетіне ішкі
талаптануы. Демек, мұқтаждық пен ынта мотивация негізі болады. Оқушылар
білімге мұқтаждығын сезуі қажет, ал мұқтаждық олардың оқуға деген ынтасын
көтереді.
Оқыту практикасында оқудың әртүрлі мотивтері болады. Олардың бірі -
тікелей талаптандыру мотивтері бұл оқушылардың ұстазын ұнатуы, оған
сүйіспеншілігі. Өйткені мұғалім оларға қызықты, тартымды сабақ береді,
түрлі көрнекі және техникалық құралдарды шеберлікпен қолданады, лингафон,
компьютер қабілеттерінде қызықты сабақтар өткізеді. Осылардың бәрі
оқушыларды терең білім оқуға қызықтырады, талпындырады.
Түрлі психологиялық-педагогикалық зерттеу деректеріне сүйеніп
(А.К.Марков, Г.И.Щукина, В.И.Ильина т.б), мотивтерді екі топқа ажыратуға
болады:
1. Танымдық мотивтер:
а) оқушыларды жаңа білімді игеруге және ұғу тәсілдеріне бағыттау
мотивтері;
ә) өз бетімен білім алу, оны іс-әрекетінде қолдана білу мотивтері.
2. Әлеуметтік мотивтер:
а) кең мағынадағы әлеуметтік мотивтер (оқуда белсенділік, ынталылық;
жауапкершілік және борышын сезу);
ә) тар мағынада әлеуметтік мотивтер (үйелмен, ұжым және жолдастарының,
құрбы-құрдастарының алдындағы бедел т.б.);
б) ынтымақтастық әлеуметтік мотивтері оқу тәрбие жұмысында өзара
әрекеттесуге ұмтылу және үнемі жетілдіру.
Әлеуметтік мотивтер бұл дұрыс танымының қалыптасуын, идеялық сезімге
негізделген борыш, қажеттілік, жауапкершілік сезімі. Осы мотивтерді іске
асыру және оқу жұмысының әлеуметтік мәнін көтеру мақсатында мұғалім
оқушыларға сынып және мектеп бойынша істеген еңбектерінің нәтижелерін,
келешек мамандықты игерудің, еңбек іс-әрекетіндегі белсенділіктің
қажеттігін жете түсіндіре білу керек.
Мотивтер жас ерекшеліктеріне байланысты өзгеріп отырады. Мысалы,
балалар үшін тікелей талаптандыру мотивтері, жоғары жастағы балалар үшін
перспективті талаптандыру және әлеуметтік мотивтер үлкен роль атқарады. Ал
ойдың талаптандыру мотивтері оқытудың барлық сатысында болуы қажет [5].
Бастауыш сынып балалары өте сезімтал. Оның сезімі тәуелсіз және өте
ашық болады. Бұл жастағы балалардың қиялы өте шапшаң, фантазияға берілгіш
келеді. Балалардың қиялына мүмкіндік берсе, оларды қандай да болсын бір
іске оп-оңай-ақ тартуға жеңіл. Сонда балалар қиын істерді де құштарлықпен
орындайды.
Баланың бүкіл өмір бойында оның даму үдерісі жүріп жатады. Даму
үдерісінде баланың таным қызығушылығы арта түседі. 6-7 жастағы балалар
заттарды түсіне, түріне, көлеміне қарап ажырата бастайды, олардың
құрылысын, пайдалану тәсілдерін білгісі келеді. Күнделікті өмір барысында
бала шындық дүниенің құбылыстары мен заттарын анықтай білуге, адам
баласының жинақтаған бай тәжірибесін үйренуге талаптанады. Балалардың бір
нәрсені құмартып білуге талаптануын таным ынтасы дейді. Балалар өте
байқағыш, еліктегіш, әр нәрсеге үңіле қарайды, көп нәрсе оларды ойлантады.
Балалар әдетте өзіне түсініксіз оқиғалардың, құбылыстардың сырын
білуге құмартады. Күн сайын олардың алдында жаңа сұрақтар туады. Сол
сұрақтың жауабын олар ересектерден күтеді, өйткені, олардың түсінігінше,
ересектердің білмейтіні болмайды. Мұндай ерекше сұрақтар балалардың ақыл-ой
еңбегімен шұғылданудағы ниетін, ықыласын сипаттайды. Сондықтан ересек
адамдар бала сұрағын жауапсыз қалдырмауға тырысқаны жөн. Себебі сұрағына
жауап ала алмаған бала келешекте сұрақ қоюдан жасқаншақтайды. Ал бұл
баланың дүниені тануына кері әсер етуі әбден мүмкін. Егер мектеп жасына
дейінгі балалардың қызығуы ойын іс-әрекетімен байланысты болып келсе,
бастауыш сынып жасында қызығудың дамуы оқу іс-әрекетінде жүзеге асырылады.
Кеңестік психологтер зерттеулер бойынша 7 жастағы оқушыны мектепке қатысты
жағдайлардың барлығы қызықтырады: жаңа адамдар (мұғалім, сыныптағы
оқушылар), жаңа орын (мектеп, сынып), іс-әркеттің жаңа түрі (оқу) және т.б.
Әр түрлі жастағы оқушылардың танымдық қызығуының өзіндік мазмұны,
ерекшеліктері зерттеулер үшін қиыншылық тудырады. Өйткені, танымдық
қызығудың қалыптасуы және дамуы – жеке бастың дамуы барысында жүзеге асатын
өте күрделі үдеріс. Жалпы алғанда, қызығудың қалыптасуы бала айналысатын іс-
әрекетке және жеке өмір тәжірибесіне байланысты болады. Сондықтан да
баладағы танымдық қызығудың даму деңгейінен тек нақты жасқа байланысты деп
те қарастыруға болмайды. Бір жастағы балаларда тұрақтылығы, бағыттылығы,
мазмұны жағынан бірдей емес қызығу болуы мүмкін.
Балалар жасына байланысты осы мәселені зерттеу бірқатар кеңестік
ғалымдардың жұмыстарында қарастырылған: Н.Рыбникова, М.Беляева, И.Цветкова,
К.Романова (мектеп жасына дейінгі кезең), И.Шевченко (жеткіншек жас),
В.Ильина, В.Иванова, Н.Костина, Л.Рожина (ересек мектеп жасы). 60-жылдың
басында бастауыш мектеп оқушылары бойынша А.Абдуллаева, М.Морозова,
Ф.Гусейнова (бастауыш сынып оқушылары қызығуының жүйесін зерттеу).
Л.Склярский (үлгерімі нашар оқушылардың танымдық қызығулары дамуының
ерекшеліктері), М.Щеломенцова (бастауыш мектеп жасында танымдық қызығудың
дамуында ғылыми-көркем кітаптардың рөлі) еңбектері жарық көрсе, бастауыш
сынып оқушыларының танымдық қызығуына жақын мәселелер В.Дорохова,
Р.Жданова, Е.Киричук, О.Саулина, Л.Трегубованың жұмыстарында да
қарастырылған.
Сабақтарға қызығу оқушыларда өте ерте жастан қалыптасады және оның
алғашқы көріну түрі әуестік, құмарлық түрінде болады. Баланың бірінші
жылында-ақ оны ашық түсті заттар, қатты шыққан дыбыстар, заттардың
қозғалысы өзіне тартады. Бала күнделікті осы тітіркендіргіштерді үзіліссіз
қабылдайды және оларды қайта қабылдауға тілек білдіреді. Алайда, объектіге
деген бұл бағыттылықты уақытша және оны қызығудың алды деп те есептеуге
болады.
Білуге құштарлық – бала табиғатына тән қасиет, ол баланың көргендерін
тануына, оған терең түсінуіне көмектеседі. Баланың мұндай құмарлығы өзін
қоршаған дүниені көруге, білуге, ұстауға деген қызығуынан байқалады.
Балалардың өте ерте балалық шағында қайда?, неге?, бұл не?,
неліктен? және т.б. сұрақтар қоюын оларда танымдық қызығуының пайда
болуымен байланыстыруға болады. Әрине, кішкентай баланың қойған мынадай
сұрақтары белгілі дәрежеде, қоршаған ортаға деген танымдық қатынас түрінде
әуестік, білуге құмарлықты көрсетеді. Мұны танымдық қызығулардың бастауы
десек болады.
Оқушылардың қызығуы өз бетімен пайда болмайды, ол әлеуметтік ортаның,
ересектердің әсерінен пайда болады. Балалардың қызығулары олардың жас
және дербес ерекшеліктеріне байланысты болғандықтан, оқу-тәрбие жұмыстарын
ұйымдастыруда әр түрлі жаста балалардың өздеріне лайықты қызығулары
болатынын ескеру қажет.
Адамның бар қасиеті: мінез-құлқы, қызығу сезімдері әрекет үстінде
дамиды. Әрекет үстінде балалар әр түрлі заттардың қасиеттерін
байланыстырып, бір шешімге кіреді. Балада белгілі білім жүйесі
қалыптасады.
Балалар үздіксіз дамиды, олардың танымдық қызығушылығы артқан сайын
негізгі үлгіні ата-анасынан, мұғалімінен алады. Баланы танып-білем деген
ниетін қалыпты дәрежеде сақтап, танымдық белсенділігін одан әрі күшейту
үшін танымдық қызығуын арттыру маңызды. Ал танымдық қызығуын ояту үшін зат
болсын, әрекет болсын, соны жақсы білу керек, оны үйрететін бірінші кезекте
үлкендер. Өзін қоршаған ортаның шындығын ұғып білуге ұмтылудың бір
көрінісі – балалардың сұрақ қойғыштығы. Есейе келе балалар тек заттар
туралы ғана емес, әрі айналадағы әлеуметтік көріністер жөнінде нақты
білім, хабар, түсінік алғысы келеді. Ересектерден балалар өз сұрақтарына
жауап күтеді. Осыдан келіп, оның ізденісіне, білуге ұмтылысына мұқият қарау
керектігі туды.
Оқушылардың қоғамда алатын орны, үлкендермен қарым-қатынасы, әлеуметтік
өмірге араласуы, олардың өзіне тән ішкі әлемі, қызығуы, қабылдауы, ойлауы,
қиялы, тағы басқа да көптеген, мәселен, ғылымның сан- саласын тоғыстыратын
күрделі әлем.
Балада мектеп жасына дейінгі жастың соңына қарай үлкендердің әсерімен
мектептегі оқуға деген қызығу қалыптаса бастайды. Осыған байланысты
бастауыш мектеп жасында балалардың алғаш мектепке келген күнінен бастап
оларды не қызықтыратынын, сабаққа қалай қызығатынын жан-жақты білу үшін
оқу-тәрбие жұмысын жақсы ұйымдастырып, жақсартудың, оқу үлгерімін
арттырудың маңызы зор. Бала оқуға, сабақты үлгеруге, жалпы білімге қызығып
тұрса, оқудағы іс-әрекеті сәтті болады, білімді де сапалы меңгереді.
Оқушының оқу пәніне, тәрбие жұмысына қызығуы болмаса, онда оқудың да
тәрбиенің де нәтижесі дұрыс болмайтыны түсінікті. Сондықтан қызығудың
балалардың жақсы оқуына, оқығанын жақсылап ұғып алуына, оларды дұрыс
тәрбиелеуде, олардың бойында адамгершілік қасиеттерді қалыптастыруда
ықпалы зор.
Баланың қызығушылығын орнықтыратын: мектеп, оқу үрдісі, тәрбие,
мұғалімдер ұжымы. Бала мектепте оқуға қызығып келеді. Оқи бастаған соң
жақсы оқыған пәніне қызыға түседі, сәттілігі көбейген сайын қызығуы арта
түседі. Сәтімен меңгерілген білім қуаныш туғызады. Пәнге қызыққан сайын
білімді сәтті меңгерген бала алдымен оқудың мазмұнына, оқытудың әдісіне
қызыға бастайды. Бала әуелі жеке пәнге, кейін бірнеше пәнге қызығады.
Бара-бара бір уақытта бірнеше пәнге, сонан соң барлық пәнге қатарынан
тұрақты қызығады. Сөйте-сөйте оқудың барлық саласына қызығу дамып, өріс
алады. Тұрақты қызығу ересек және жасөспірім кезінде орнығады.
Мақсатсыз жұмыс – ең қызықсыз жұмыс. Сондықтан да оқушылардың
қызығулары туындауы үшін олардың не істеп жатқанын және қандай нәтиже
алатынын білуі, сонымен қатар жұмыс мақсатының балаларға түсінікті болуы
да аса қажет. Оқушыларға өздерінің бос уақытын мақсатты қолданып, өз
қызығуын қанағаттандыру үшін іс-әрекеттің әр түрімен шұғылдануы қажет.
Таңдап алған саладағы белсенді оқу мен іс-әрекет, танымдық мүмкіндіктер
қызығудың дамуына негіз болады.
Адамның кез келген әрекеті белгілі себептен туып, нақты мақсатқа жетуге
бағытталған. Оқушы іс-әрекетінің негізгі түрі: оқудың да өзіне тән
негіздері болады. Егер балалардың іс-әрекетінде мотив болмаса, ол белгісіз
үрдіске айналуы мүмкін. Мұғалімге және оқушыға тиісті мотивтерді білу оның
әрекетінің мақсатын дұрыс анықтау үшін аса қажет. Демек, қажеттілік пен
қызығу осы түрткіге негіз болады. Балалар білімнің қажеттігін сезіну қажет,
ал қажеттілік олардың оқуға деген қызығушылығын арттырады. Оқуға
байланысты негізгі түрткінің бірі – қызығу. Бұл адамды еліктіріп жететін
ынтызарлық. Оқудың жемісті болуы оған деген қызғудың нәтижесі. Оқушы оқуға
өзі қызықпаса, оны зорлап оқытуға болмайды. Ескертетін бір жайт, балаға
барлығы оңай болатын оқу ешбір қызықты болмайды, таным мен қуаныш
әкелмейді.
Баланың қоршаған өмірге қызығуы болса, ол өзін қызықтыратын құбылысты
бақылауын күшейтеді, өзінше оны ойлап байқайды, осыған байланысты өзінше
шешім шығаруға тырысады. Осындай іс-әрекет барысында қызығу өз-өзінен
дамиды және баланың ақыл-ойы дамуына әсер етеді.
Қызығудың тағы бір ерекшелігі, оның әсерінен іс-әрекет сипаты
тұтастай өзгереді. Қызығу бар кезде іс-әрекеттің жақсы нәтижесі ғана
қамтамасыз етіліп қоймай, оның сипаты тұтастай өзгереді, белсенді, дербес,
жан-жақты, шығармашыл, тереңдетілген және т.б.
Алдағы тұрған міндет – бала үшін қызықсызды қызықтыға айналдыру. Осылай
жасағанда ғана өзі-ақ орындайтын болады. Бұл жағдайда оған қиыншылықты жеңу
оңай болады. Оны жеңу балаға қуаныш әкеледі, өз күшіне сенім ұялатады.
Бірақ қызығу түсінігін ермек, жұбаныш түсінігімен бірдей қоюға
болмайды. Бала өмірін қызық, қуанышқа кенелту, оның көңілін көтеру деген
сөз емес. Бала өмірінің негізгі мазмұны – оқу. Оқу баланың негізгі іс-
әрекеті, сондықтан ол бірінші кезекте қызықты болуы керек. Бұдан басқа бала
еңбекпен, спортпен айналысады, мұражай және де басқа мәдени мекемелерге
барады. Баланың дәл бүгінгі өмірі саналы парасатты, мазмұнды және қызықты
болуы керек.
Қазіргі уақытта осы аталған зерттеулердің нәтижесінде қызығу
түсінігі, оның даму сатылары нақтыланған, танымдық қажеттіліктер мен
қызығушылықтардың байланысы, танымдық қызығудың мәні мен өзіндік
ерекшеліктері ашылған. Дегенмен, қазіргі бастауыш сынып оқушыларының
танымдық қызығуын алу керектігін көрсетеді: қазіргі алынатын мәліметтердің
осыдан біраз уақыт бұрын алынған мәліметтерден өзгешелігі болады. Бұған
белгілі дәреже де жаңа оқу бағдарламалары, оқулықтар, бастауыш оқытудың
теориялық және ғылыми деңгейінің жоғарылауы, сонымен қатар қоғамымыздың
рухани мәдениетінің өсуі де ықпал етеді.
Мектепте бастауыш сынып оқушыларына жүргізілген бақылаулар
нәтижесінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығуының мынадай
көрсеткіштері байқалады:
- қоршаған ортадағы құбылыстар мен объектілерге және іс-әрекет
сипатына қарай таңдамалы қатынас;
- білім алуға және оны меңгеруге тырысу;
- таным үрдісі мен танымдық іс-әрекетінің эмоционалдық көрінуі;
- танымдық іс-әрекетте еріктің болуы;
- бос уақытын пайдалана білудің сипаты;
- танымдық қызығушылығының жалпы сипаты;
- жаңаны білуге ұмтылысы;
- мектепке және оқуға жағымды қатынасы;
Неге бала өмірдің қызығын бүгін көрмей, кейін көруі керек? Көптеген
оқушылар мектепте көңілсіз, қызықсыз деп шағымданады? Қызығу қуаныш,
қанағат әкеледі және еңбек сүйгіштікті тәрбиелеуге әсер етеді.
Демек, қызығуды тәрбиелеу оқуға немқұрайды қарау – жеңуге көмектеседі.
Қызығу жұмыстағы кемшілікті және қиындықты жеңуге жәрдемдеседі, қол
жетпейтін нәтижелерге жеткізеді. Мектеп оқушыларының танымдық қызығуын
қалыптастыру, белсендіру, одан жан-жақты дамыған, білімді, шығармашыл
қайраткерді тәрбиелеуге көмектеседі[16].
К.Д.Ушинский оқушыларды сабаққа тарта білу, олардың оқуға
қызығушылығын арттырып, білімге құмарту керектігіне баса көңіл бөлді.
Оның пайымдауынша қызғушылық сапалы оқудың негізгі жолы ешбір қызығусыз
тек қана зорлық күшімен жүргізілген оқу оқушы бойындағы білім алуға деген
құштарлықты жояды.
Оқушының пәнге қызығушылығын арттыру мақсатында сабақта проблемалы
жағдай туғызып отыру да маңызды. Мәселенің шешімін табу арқылы оқушының
ойлау қабілеті нығайып, кез келген проблеманы шешуге үйренеді.
Ойлау қабілетін дамыту мәдениетін алға қоюдың және оны шешудің әр түрлі
жолдары болады. Бұған алдымен салыстыру, ажырату және жалпылау тәсілдері
жатады. Негізінен, қоршаған дүниені білу танымға байланысты. Таным – адам
санасын дамытудың негізі және ол арқылы адам өзін қоршаған ортаны игеруге
де үйренеді.
Ғалымдардың айтуынша психологиялық тұрғыдан таным сатыларын
қарастыратын болсақ; І саты – нақты пайымдау. Оның мақсаты – бейнелерді,
түсініктерді дәлелдерді елестету. И. П. Павловтың байқағанындай дәлелдер
ғалым ауасы. Таным бұл сатыда сезіну мен түйсік арқылы іске асырылады.
Сезіну қозғаушы материя бейнесі. Өйтпесе біздер сезіну арқылы ешбір
қозғалыстың түрі туралы ешнәрсе біле алмаймыз.
ІІ саты – абстрактілік ойлау. Оның мақсаты алынған дәлелдерді,
бейнелерді өңдеу, олардың арасындағы байланысты ашып көрсету және соның
негізінде ғылыми түсініктерді заңдар мен заңдылықтарды қалыптастыру. Осы
күрделі міндеттерді шешу үшін сөйлеуді, қиялдануды тану процесіне қатыстыру
қажет. Ескеретін жай – нақтылы-бейнелеу, ойлау, ес басқа да психологиялық
процестер бірінші сатыда да қатысып отырады.
ІІІ саты – тәжірибе. Бұл кезеңнің міндеті тәжірибе барысында алынған
ғылыми мәліметтердің ақиқаттығын тексеру. Бұл сатыда өте жоғары дәрежеде
барлық танымдық процестер жұмыс істейді (сезіну, қабылдау, ойлау, сөйлеу,
ес, елестету, т.б.), әрине танымның барлық сатыларында ғалымдардың
Көңілдің ашық есігі деп атайтынына зер салушылық үлкен рөл атқарады.
Таным процесі мұғалімнің бағыттаушылық рөлімен, оқушылармен тығыз өзара
байланыста іске асырылады. Оқытуда таным процесінің әрбір буыны өзіне тән
сапалы белгісі бар процестер. Сонымен бірге, оның әрқайсысы білімді
қабылдауда, оны дамытуда маңызды рөл атқарады.
Демек, оқыту үдерісінің сатылары, өзара байланысты, тұтас, толық таным
процесі екені табиғи заңдылық.
Енді таным процесінің әрбір сатысында жоғарыдағы айтылғандай, таным
процесі бағыт сілтеуші буыннан басталады. Бұл сатыда мұғалім оқушылармен
бірге отырып, танымдық міндеттерді түсіне бастайды, олар бұрынғы
білімдеріне сүйене отырып, мүмкіндігінше проблемалық болмыстар мен
жағдайларды меңгереді. Бұл ретте мұғалім әр түрлі оқу құралдары және
материалдың көмегімен өтілетін материалға оқушылардың қызығушылығын
туғызады. Материалды тікелей оқу немесе оқыту нақты пайымдаудан басталады.
Бұл сатыдағы басты міндет, бейнелер мен фактілерді жинақтай отырып өтетін
материалдар туралы оқушылардың түсінігін кеңейту және санасын өсіре түсу.
Сонымен бірге, бұл сатыда оқушылардың байқағыштығын дамытуға көңіл
бөлінеді. Ең бастысы, бұл сатыда материалды алғаш түсіну, оқушылар бойына
енгізе бастау жүргізіледі. Нақты пайымдау алғашқы сатыда кең мағына ие
болады. Ол – демек сезім пайымдауы, қабылдау, іс-әрекет пайымдауы болып
саналады.
Дәлірек айтқанда, алғашқы нақты пайымдау - бұл адамның айналада
дүниедегі құбылыстар мен зерттейтін заттар мен материалдарды өзінің барлық
(немесе әр түрлі) сезім мүшелері арқылы қабылдау немесе оған жақындау
деген сөз. Бұл процесте есту, көру, иіс мүшелері түгел қатысуы қажет.
Педагогтар мен психологтардың зерттеулері көрсеткендей, өтетін
материалды ең жақсы қабылдау үшін, сол заттың немесе нәрсенің сыртқы
көрінісін сөйлеп, хабарлау арқылы көрнекілікпен ұштастыра, байланыстыра
білу өз нәтижесін береді.
Зерттеушілердің анықтауы бойынша адамдар қоршаған орта туралы алатын
мәліметтерінің 90 пайызға жуығын көру арқылы, 9 пайызын есту арқылы, 1
пайызын ғана басқа сезімдер арқылы алады.
Таным теориясының көзқарасы бойынша пайымдаудың алғашқы формасы түйсік
екені белгілі. Түйсік процесі әрбір заттың сапалық қасиетін бейнелейді
(жарық, күңгірт, ашық, жылы, суық, қатты, баяу, тәтті, ащы, тұщы, иісті,
т.б.)
Әр түрлі сезім органдары арқылы қабылданған кейбір жеке түйсікті мидың
үлкен жарты шарында талданып, бұрынғы мәліметтермен жалғастырылып, жаңа
қабылдаудың негізін құрайды. Қабылдау заттың бүтіндей бейнесін беретіні
белгілі. Түйсік пен қабылдаудың ұзақ қабылдауы нәтижесінде үлкен мидың
қабында уақытша жүйке байланысы пайда болады. Соның нәтижесінде түйсік пен
қабылдау арқылы алынған бейнелер, адам есінде ұғым ретінде сақталады.
Сөйтіп қабылдау сатысындағы материалда түйсік, ұғым, нақты бейне ойлауы,
көрініс бейнесі, тіл т.б. үлкен рөл атқарады. Осы сияқты таным процесін
белсендіре түсуде мұғалімнің әр түрлі әдістер мен құралдарды пайдаланатыны
белгілі. Олар: байқау, әңгіме, түсіндіру әр түрлі техникалық құралдар т.б.
Бұл сатыда оқушыларға дұрыс педагогикалық басшылық жасай білсе,
олардың ақыл-ой қабілеті, жалпы оқу дағдылары, білімдері дамиды. Мысалы,
олар оқу материалдарын тез меңгеруге, негізгіні көмескіден, жақсыны
жаманнан, бұрынғы игерген материалды жаңадан тез байланыстыруға
дағдыланады.
Алайда, танымның сезімдік сатысында зат пен құбылыстың көру танымын
туғызады. Оның ең мәндісі, олардың арасындағы өзара байланыс, ғылыми
ұғымдар. Таным процесінің келесі сатысы жаңа материалды жете түсіну. Бұл
кезеңнің басты міндеті өткен материалдар мен құбылыстар туралы оқушыларда
ғылыми түсініктермен олардың өз бетінше қорытындылай алатын ерекшеліктерін
қалыптастыру. Ойлау құбылыстың мәніне терең бойлауға қабілетті және оның
себеп-салдар байланысын анықтайды.
Таным процесінде басшылық жасау үшін мұғалімнің қозғаушы күштері
түсінуінің үлкен маңызы бар. Айтылғандай танымның қозғаушы күші негізгі
қарама-қайшылық болып саналады. Оқыту процесін зерттеушілер М. А. Данилов,
М. И. Махмутов, Р. Г. Лемберг, т.б. қарама-қайшылық нәтижесінде процестің
өзі дамитынына, оқушылардың таным қызығушылығы айқын көрінетініне назар
аударған. Оқыту процесіндегі ең негізгі қарама-қайшылықтар танымдық және
практикалық міндеттер мен оқушылардың білім, іскерлік, дағды деңгейлерінің
және оқушылардың ақыл-ой дамуы аралығындағы қарама-қайшылықтар. Сонымен
қатар, жекеленген қарама-қайшылықтар да кездеседі. Оқу материалын баяндау
логикасымен оны оқушылардың игеру процесі аралығындағы қарама-қайшылықтар.
Қарама- қайшылықтардың оқыту процесінің қозғаушы күштеріне айналудың
негізгі шарты олардың оқушылардың танымдық мүмкіндіктері мен сәйкестенуі,
яғни бар білімге, іскерлікке, дағдыға, оқушылардың ақыл-ой күштерінің даму
дәрежесі мен мөлшеріне сай келуі. Сол сәйкестілікті табу мұғалімнің
педагогикалық шеберлігіне байланысты. Мұғалім шеберлігі оқушылардың іс-
әрекетін жандандыратын қарама-қайшылықтарды білу, айқындау және шешуге
байланысты болады [4].
Төменгі сынып оқушыларының оқуға, танымдық қызметіне деген
мотивациясын арттыру үшін оқу үрдісі ерекше түрде ұйымдастырылуы тиіс.
Қазіргі кезде кез-келген сабақ немесе сабақтар жүйесі мынадай нобай
арқылы құралады:
1. Мұғалім мақсатты құрастырады, бірақ бағалардың
өлшеуішін түсіндірмейді;
2. Мұғалім алдына қойған мәселелерді қалыптасқан мақсаттардың элементі
ретінде қарастырады;
3. Қалыптасқан мақсаттарға жету құралдары мен әдістерін мұғалім өзі
таңдайды, яғни ол мақсатқа жетудің бірнеше әдісін ұсынады, сондықтан біз
мақсатқа жетудің әдістерінің көпнұсқалығы туралы айтуымызға болады;
4. Жаңа тапсырманы меңгеріп, қорытындылау үшін оқушылар өз бетінше
мұғалімнің ұсынған жаттығуларын орындайды;
5. Мұғалім орындалған жұмыстарды бағалап, оқушылардың
білім деңгейін тексереді, ары қарай бұл цикл жалғаса береді.
Осы нобайды талдап, біз мұндай қорытындыға келдік: қазіргі заманғы
білім беру жүйесі оқу-тәрбие үдерісі барысында білімді жинақтау болып
табылады (дағдылар, шеберліктер). Ал бұл білім жүйесінің заңды нәтижесі
ретінде қажет болған жағдайда алған білімін (дағдыларын, шеберлігін)
қолдана алатын жеке тұлға болып саналады.
Алайда, адамзаттың бүкіл өмір бойы жиналған білімі мен ілімі
соншалақты көп, терең. Сондықтан қазіргі оқыту үдерісінде оның бәрін
оқушыларға жеткізу қиындап бара жатыр, тіпті мүмкін емес десе де болады.
Ендеше, оқушылардың танымдық қабілетін арттырып, олардың оқуға деген
ынтасын арттыра түсуіміз керек.
Мұны шешу үшін оқушы кез-келген әдіспен берілген дайын білімді жаттап
алуға бағытталған селқос тыңдаушы ғана болмай, керісінше, ол өзіне керекті
жаңа білімді іздеп, қажет болған жағдайларда оны қолдануға ұмтылуы тиіс.
Мұндай жұмыс механизмын қарастырып көрелік: оқушы жаңа білімді жақсы
баға алу үшін не өз бетінше, не өзінің сыныптасымен, не топта (3-4 адамнан)
жұмыс істеу керек делік. Өз бетінше жұмыс істеу барысында жаңа материалды
негізгі еске сақтаудан өзге тағы да басқа еске сақтаудың түрлері қосылады-
көзбен көру, есту, қайталау, т.б.
Біздің ойымызша, бастауыш сынып оқушыларының танымдық мотивациясын
арттыру үшін білімді меңгерудің мынадай нобайы керек:
• мақсатты қоя білу (мақсатты түсіндіру);
• мақсатты жүзеге асыра білу (орындалатын бөлігі);
• нәтижені бағалай білу (бақылау, баға).
Бүгінгі мектептерде тек қана екінші буын - орындалатын бөлігі ғана
жүзеге асады. Сондықтан да ол мектеп тәжірибесінде кең таралған. Өйткені
мұғалім оны оңай қолдана алады. Мақсатты қоя білуге тоқталсақ, онда біз ол
мақсаттың тек қана жекеленген, бөлек, бір-бірімен бірікпеген оқу үдерісінің
талаптарын көздегенін байқаймыз. Оқыту үдерісінің мұндай түрі оқушылардың
өз қызметін бақылап, оған баға беріп, нәтиженің тиімділігін
қалыптастырмайды. Басқаша айтқанда, оқушының танымдыққа емес, тіпті оқу
үдерісіне деген қызығуының артуы екіталай.
Осы көрсетілген үш элементтің жүзеге асырылуы үшін оқу пәні ішкі ой
ерекшеліктеріне, яғни ол ойдың даму тарихы мен қалыптасуына, сонымен қатар
әр оқу пәні - жалпы білім жүйесінің тек бір ғана бөлігі екенін түсінгенде
ғана іске аспақ. Яғни, қазіргі заманғы оқу үдерісінің мазмұнына деген қөз
қарас оның диалектикалық қайшылық, яғни, бір жүйеде нақты пәнді алсақ,
білім беру жүйесінің дамуына мүмкіншілік беретін қозғаушы күш деп
қарастырылады [21].
Түсініктерді қолдану үшін, адам алдымен, білімнің негізін үйрену
керек. Егер түсінігі жоқ болса, адам әлемінің барлық түрлілігін тану керек,
нәтижесінде ол еш нәрсені білмейді. Өйткені, түсініктер материалдық
заттардың, құбылыстардың жалпы қасиеттері мен қатынастарын нақты түрде
қарастырады.
Біздіңше, бастауыш сынып оқушыларында ұғынатын түсініктер оның маңызын
жаттап алып, көптеген жаттығуларды орындағаннан емес, оларды түсіну арқылы
ғана болады. Мотивацияның өсуі мен белсендіру барысында логикалық ойлауы
дами бастайды, сөздік қоры ұлғаяды, ғылыми-публицистикалық әдебиетке деген
қызығуы пайда болады.
Танымдық қабілетті арттыру үшін мұғалім оқу үдерісінің негізінде
бастауыш сынып оқушыларының мотивациясын арттыруға көңіл бөлсе ғана олардың
өз бетінше жұмыс істеу қабілеті, белсенділігі және тілі де дамып, логикалық
ойлау қабілеті қажетті деңгейде дамиды, ал соның арқасында бастауыш
мектепте орта білім көрсеткіштері едәуір көтеріле түсері сөзсіз.
1.2 Бастауыш сыныптарда бейнелеу өнері сабағында оқушылардың
танымдық қызығушылығын арттыру мәселелері.
Бастауыш сынып оқушыларында сан алуан қызығушылықтар болуы мүмкін.
Бірақ бұлардың ішінде ең басыңқы қызығушылығы болады. Мұндай
қызығушылықтар, әсіресе оқу әрекетіне аса қажет. Оқуға қызығушылығының
әсерлі, күшті, тұрақты, мазмұнды болуы оқушының сабақты үлгеруіне ықпал
етеді де, терең білім алуына көп жәрдем тигізеді. Оқу қызығушылықтары
оқушыларда оқу түрткілерінің дамуына байланысты қалыптасып отырады.
Оқушы жастарда қызығушылықтың нақты көрінбеуі, олардың өмірін мазмұнсыз
етеді. Мұндайда олар енжер болып, зерігіп берекесі кетеді. Қызығушылықтың
мазмұнды әрі кең өрісті болуы, оның басты ерекшеліктеріне байланысты және
мұнсыз адамның өмірі дамымайды. Қызығушылығы тұрақты болғанда ғана іс-
әрекеттен жақсы нәтиже шығара алады және ісі әр уақытта да берекелі,
нәтижелі болады.
Адамның қызығушылығы әр түрлі істерді орындауға ұмтылудан туады. Ал,
түрткі сол істерге итермелейтін күш, яғни адамның белгілі бір
қажеттіліктерді қанағаттандырудағы іс-әрекетіне байланысты психологиялық
көңіл-күйі. Қажеттілік адамның белсенді әрекетін тудыратын қозғаушы күш
болса, білімге, оқуға итермелейтін оқушының танымдық қызығушылығын
қалыптастыруда түрткілердің маңызы зор.
Белгілі бір зат, оқиғалар, жағдайлар немесе іс-әрекет адамның
айқындалған белсенділігінің түп негіздерімен байланысты болғандықтан, іс-
әрекеттің себептеріне айналады. Бұл түп негіздерді үш негізгі
категорияларға бөлуге болады:
1. Ішкі негіздер. Олар адамның қажеттіліктерімен анықталып, ағзаның туа
біткен немесе қоғам қалыптастыратын әлеуметтік қажеттіліктерді білдіретін
жүре біткен сипатта болуы мүмкін.
2. Сыртқы негіздер. Олар адамның іс-әрекетінің қоғамдық жағдайларымен
анықталады. Мұндай негіздерге талаптану, үміт күту сияқты мүмкіндіктері
жатады.
3. Жеке түпкі негіздер. Олар адамның мүдделерімен, ұмтылыстарымен,
бағдарламаларымен, сенімімен, дүниеге, қоғамға көзқарастарымен, өзі туралы
түсінігімен анықталады.
Осы айтылғандардан көретініміз оқушылардың өзін қоршаған әлемге деген
танымдық қызығушылығының дамуы жалпы үш кезеңнен құралады, оны төмендегі
суреттен көруге болады.
Танымдық қажеттілік пен қызығушылықтардың туындауының негізгі шарттары
субъекті әрекетінде пайда болатын проблемалық жағдайлар көрініс береді.
[15]
Оқушылардың танымдық қызығуын талдау нәтижесінде В.А.Сухомлинский әр
баланың ойы өзіндік жолмен дамиды, олардың әрқайсысы өзінше ақылды да
дарынды деген болатын [11].
Таным - философиялық ұғым: ... айналадағы материалдардың адам
санасында бейнеленуі. Қоршаған дүние объективті түрде өмір сүретін
болғандықтан, оның заттары мен құбылыстары санада бейнеленеді. Көру,
сезіну, түйсіну арқылы сезім мүшелерімізге материалдық заттар әсер етеді
де, біз оларды қабылдаймыз. Қабылданған дүниені танып білеміз. Сезім арқылы
таныған дүниені ғылыми біліммен байланыстырғанда ғана білім қалыптасады.
Қабылдау барысында сыртқы сезім мен ішкі сезімдер біріге отырып танымды
нақтылай түседі.Таным арқылы заттар мен құбылыстардың басты белгілері,
ұқсастықтары мен айырмашылықтары жайындағы бейнелі қабылдау нәтижесінде
ұғым туады. Таным ... өмірлік қызмет барысында іске асады.
Р.Қоянбаевтың Қысқаша педагогикалық сөздік кітабында танымға былай
деп түсінік берілген: Таным - объективті шындықты адамның ойында
бейнелейтін және қайта жаңғыртатын қоғамдық іс-әрекет барысы. Ол заттардың
пәніне дәлірек жетудегі күрделі қарама-қайшылықты процесс барысы ретінде
қаралады. Ақиқатқа жетудің, объективті шындықты танудың диалектикалық
жолы: Нақты пайымдаудан абстрактілі ойлауға, одан тәжірибеге көшу болып
табылады. Таным үрдісінде ойлаудың түрлі тәсілдері пайдаланылады
(анализ, синтез, дедукция, индукция, абстрактіліктен нақтылыққа көтерілуі
және т.б.) [7].
Танымның негізгі және білімнің ақиқаттылығының шартты-тәжірибелік іс-
әрекет. Сол себепті де оқушылардың оқу іс-әрекеті танымдық іс-әрекет
ретінде жүзеге асады, себебі, оның оқу іс-әрекетінің нәтижесі де
оқушылардың білімге деген қызығуын қалыптастыру – өте маңызды міндет. Ал
оқыту қалай болса, солай жүрмейді, ұйымдасқан түрде жүзеге асыралады.
Сондықтан оқыту мазмұнының өзіне тән әдістері, ұйымдастыру формалары мен
нәтижесі болады. Ол жастарға біліммен, білім берумен дағдыны меңгеруді
көздейді. Оқушы білім алуы үшін оқу үрдісінде өзінің танымдық қабілеттерін
арттырады. Кейбір авторлар оқулыққа анықтама бергенде, оны оқушының ойлау
әрекетін басқару деп қарайды. Мұндай анықтама дұрыс та сияқты, бірақ
оқушының танымдық әрекеттері ішінде ойлау әрекеті жетекші роль атқарады.
Дегенмен, бұл көзқарас толықтыруды қажет етеді. Өйткені, оқушының танымдық
қызығуы, танымдық әрекеттері тек ойлаумен шектеспейді. Оқыту баладан ойлау
әрекетімен қатар басқа да психикалық үдерістерді: сезімдер мен эмоцияларын,
мотивтер мен қызығуларын, жігері мен қабілеттерін, т.б. жеке бастық
қасиеттерін керек етеді. Оқу ойынға қарағанда күрделі болғандықтан,
балалардың кейбіреулерінің оқуға ықыласы бола бермейді. Оларды үгіттеу
арқылы тарту да қиын. Сондықтан оқуға деген ықыласты тудыру үшін
тапсырмаларды орындата отырып, осыдан нәтиже шыққанда мадақтау керек.
Орындалған тапсырма үшін қуану кейінгі тапсырманы орындауға түрткі болады.
Әдетте, ықыластың тікелей және жанама түрі бар. Тікелей ықылас сол нәрсеге
қызығуынан болады. Ал, жанама ықылас сол нәрсеге қызық болса да жалпы сабақ
үлгерімін жақсартқысы келгендіктен болады. Ықыластың соңғы түрі бастауыш
сынып оқушыларының өмірінде негізгі роль атқаруы тиіс. Кіші мектеп жастағы
оқушылар көпке дейін тапсырманы қалай орындаудың тәсілін жақсы білмейді.
Оның таным өрісінің жаңа шеберіне алып келеді, ол үшін жаңа білім пен
дағдылардың көзі ашылады.
Мектеп жасындағы балалардың негізі әрекеті – оқу. Оқу арқылы балаға
қоғам өзінің ғасырлар бойы жиналған асыл мұрасын, дағды тәжірибесін береді.
Қоршаған заттар мен құбылыстар жайында білім алып, нақты қабылдау барысында
оқушылар әр түрлі оқу әрекеттерін қолданады. Алдымен затты не құбылысты
көру әрекеті арқылы түрін, түсін, пішінін, көлемін анықтаса, ұстап сезу
әрекеті арқылы оның күйін, қатты-жұмсақтығын және басқа да сапасын
айқындайды, ал құбылысты бақылау іс-әрекеттері негізінде ой қорытып
заттарды салыстырып, айырмашылығы мен ұқсастығын табу нәтижесінде оларда
ғылыми ұғымның негізі қаланады.
Оқыту – қоғамдық құбылыс. Оның міндеттері мен мақсаттары және мазмұны
қоғам қажеттеріне байланысты өзгеріп отырады. Сондықтан тәрбие берудің
басты құралы болып табылатын оқу үдерісінде балалардың ғылыми дүние-
танымын қалыптастыру, олардың рухани дамуын жетілдіру мұғалімдердің басты
міндеттеріне кіреді. Демек, оқу-таным үдерісі. Өйткені онда ілгері қарай
құбылыс болады, оқушы білмеуден білуге қарай жүріп отырады. Оқытудағы
міндет – оқушыны табиғат, қоғам және адам дамуының жалпы және негізгі
заңдарымен қаруландыру. Баланың оқуы – жалпы адамның таным үрдісінің
өзгеше бір формасы.
Дүниені тану заңдары барлық адамдарға бірдей ортақ болады. Адамның
дүние тану әрекеті бірыңғай, бір сатылы емес, диалектикалық сипатта
болатындықтан және оның белсенді әрекет екенін есте сақтау керек. Өйткені,
оқушының таным әрекеті мұғалімнің басшылығымен іске асырылып отырады.
Оқыту үрдісін – мысалы, бұлар берілген тапсырманы жаттап алғысы келіп
тұрады. Солай болу олардың жаттауға икемділігінің молдығынан емес, оқуға
әлі төселмегендіктен, қалай жұмыс істеуге ешкім оны үйретпегендігінен
кездеседі. Бастауыш мектепте тапсырма балаларға мынадай екі жолмен
беріледі:
біріншіден, берілген тапсырманы орындау үшін жауапты бала өздігінен
іздестіреді; екіншіден, тапсырма жауап іздестіру ретінде берілмейді. Оны
орындау үшін соның үлгісі беріледі. Баланың оқу әрекеті деп тапсырманы,
мәселелерді орындай білуді айтады. Бұл үшін оқушы алдын ала дайындық
жұмысынан өтуі тиіс. Егер бала тиісті дайындық кезеңдерінен өтпей, оның
бір немесе бірнеше тізбегін орындауға үйренбей, тастап кетсе тапсырманы
орындай алуы мүмкін емес. Бұл жерде оқу жағдаяты деп отырғаны бәлендей
жұмбақ мәселелерді шешу үшін осыған орай жағдайды еске алу керек деген
мағынаны білдіреді. Ал оқу әрекетінің келесі бір бөлшегі тиісті
мағлұматтарды пайдалана отырып, сол тапсырманы орындаудан тұрады. Оны
оқыту әрекеті дейді. Міне, осы сияқты және әрекеттер орындалған соң
олардың қалай орындалғанын баланың өзі тексере білуі шарт. Егер
орындалғаны дұрыс болып келсе, бала келесі тапсырманы орындауға көшеді.
Қате болса соны қайтадан орындайды. Мұғалім тек қана баға қояды. Оқу
әрекетінің бұл құралы бастауыш мектеп балаларының жұмысында жиі кездеседі.
Білім берудің негізгі міндеттерінің бірі – оқушылардың жан-жақты
тәрбиелеп, жеке тұлғаның қалыптасуын қамтамасыз ету. Психологиялық-
педагогикалық теориялардың негізінде оқушылардың бағдарламалауды игерудегі
білім, біліктілігі мен дағдысын мемлекеттік білім беру стандартының
талабына сай қалыптастыру және оқуға әсер ететін жеке психологиялық
ерекшеліктерін анықтау мәселесі әлі күнге дейін шешілмей отырғаны белгілі.
Оқушылардың танымдық іс-әрекетін қалыптастыруда жобалар әдісіне қолдану өте
маңызды. Жобалар әдісі деп біртіндеп күрделенетін практикалық тапсырмалар
болып табылатын жобаны жоспарлау және оны орындау барысында оқушылардың
көзқарастары қалыптаса бастауын айтамыз. Бастауыш сынып оқушыларының
танымдық қызығуын арттыру үшін мұғалім мен оқушы арасында өзара байланыс
болуы шарт. Оны мынадай сызба – нұсқа арқылы көрсетуімізге болады.
Оқытушы өзара Оқушы
іс-әрекеті байланыс іс-әрекеті
Мұндағы оқушының іс-әрекеттері:
- берілетін тапсырманы алдын ала таңдап, тапсырмаларды тұжырымдап
алады;
- оқушыларға тапсырманы орындау кезінде кеңес береді;
- оқушылардың жауаптарына, шешімдеріне қарай біліктіліктерін бақылайды;
- оқушылардың жауабын қабылдайды;
- оқушының іс-әрекеттері мынадай болады:
- теориялық материалды негізге ала отырып, іске асыру дағдысын қолданып,
жеке тапсырмалар орындау;
- сыныпта және сыныптар арасында өзара талдау, сонымен қатар оқытушыдан
кеңес алу;
- берілген жобаны, тапсырманы жүйелі түрде жасау;
Өзара байланыста оқытушы кеңесі, есеп беру, есепті қабылдау,
тапсырмаларды дұрыс орындау бақылау арқылы іске асырылады. Сондықтан
оқытушы оқушылар өзінің қызығуын толық түрде қанағаттандыратындай, өзінің
танымдық қызығуы мен дербестігін жүзеге асыратындай жағдай туғызуы тиіс.
Қажеттіліктер мен қызығулар жеке адам белсенділігінің қайнар көзі, яғни осы
қажеттіліктер мен қызығуларды қанағаттандыру мақсатын көздеп, адам іс-
әрекетке ұмтылады [9].
Танымдық қызығу жеке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың
педагогикалық негіздері.
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың
педагогикалық- психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .6
1.2 Бастауыш сыныптарда бейнелеу өнері сабағында оқушылардың танымдық
қызығушылығын арттыру
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 23
II Бейнелеу өнері сабағында бастауыш сынып оқушыларының танымдық
қызығушылығын арттырудың әдіс-тәсілдері.
2.1 Бейнелеу өнері сабағында оқушылардың танымдық қызығушылығын
арттырудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..34
2.2 3 сыныпта бейнелеу өнері пәнін оқытуда оқушылардың танымдық
қызығушылығын дамытудың әдіс-тәсілдері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі:
Нарықтық қатынастар орныға бастаған егеменді еліміздің ертеңі –
жастардың білімінің тереңдігімен өлшенеді. Білімді, жан-жақты қабілетті
ұрпақ – ұлтымыздың баға жетпес қазынасы. Қазақстан Республикасы Президенті
Н.Ә.Назарбаев “Қазақстан-2030” атты стратегиялық жолдауында “әлемдік білім
кеңістігінде толығымен кірігу білім беру жүйесін халықаралық деңгейге
көтеруді талап ететінін, жоғары сатылы білімді азамат қалыптастыру”
керектігі көзделінген еді [1]. Олай болса, қазіргі қоғам алдындағы негізгі
міндеттерінің бірі – заман сұранысына сай оқу-ағарту, тәрбие мәселелерін
сараптап, оқушыларға берілетін білім мен тәрбие сапасын көтеру, оқушылардың
танымдық қызығушылығын дамыту, бүгінгі таңның кезек күттірмейтін келелі
мәселелерінің бірі болып отыр. Оқушылардың танымдық процесін тиімді етіп
ұйымдастыру арқылы оқу белсенділігін арттыру және танымдық қызығушылығын
арттыруды психологиялық тұрғыдан А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн, Л.В.Занков,
Л.В.Эльконин, т.б. ғалымдар қарастырса, педагогикалық тұрғыдан Т.Н.Шамова,
Г.И.Щукина, П.И.Пидкасистый, т.б. болса, отандық ғалымдардан Ж.К
Намазбаева, Т.С.Сабыров, т.б. ғалымдар зерттеп, жеке пәндерді оқытуға
байланысты жұмыстарды ұйымдастырудың ерекшеліктерін анықтауға үлес қосты.
Мәселен Т.Н.Шамова тұлғаның оқыту сипатына, мазмұнына, таным мақсатына
еріктік-күш жігерін жұмсау іс-әрекет сапасын қарастырған.
Қазақстан Республикасының “Білім туралы” Заңының 11-бабында білім
берудегі басты міндет ретінде жеке тұлғаның шығармашылық және рухани
мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының негіздерін
қалыптастыру, жеке тұлғаның дамуына жағдай жасай отырып, олардың ақыл-ойы
мен зердесін байыту, сондай-ақ, әлемдік және отандық мәдениет
жетістіктеріне үйрету атап көрсетілген [2].
Демек, ғылыми дүниетанымға жаңа көзбен қарап, жастарымыз дара тұлға
ретінде қалыптасуына бет бұруымыз – заман талабымен үндес қадам.
Оқу іс-әрекетінің жақсы жолға қойылуы біздің ойымызша тек қана нақты
бір білім мен тәжірибелердің игерілуімен ғана байланысты емес, соның
мақсаттары мен тапсырмаларына сай келетін себептер мен бастамалар жүйесінде
екендігінде. Ең бастысы бала тек оқи алатын емес, оқығысы келетін болу
керек. Білім беру мен тәрбиелеудегі танымдық іс-әрекет туралы сөз еткенде,
оқушылардың білім меңгеру үдерісіндегі танымдық жүйелерінің пайда болу,
даму және қалыптасу ерекшеліктерін ескергеніміз жөн.
Оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту үшін, бірінші кезекте бейнелеу
өнері пәнінен дұрыс дәріс берген жөн. Бейнелеу өнері пәні оқушылардың
рухани әлемін байытып, дүниетанымын қалыптастырады. Жас жеткіншекті өмірге,
айналасына, қоршаған орта, табиғат көрінісіне үңілдіріп, ой-өрісін
кеңейтуге әсері мол. Бейнелеу өнерін оқыту, үйрету мұғалімдерден үлкен
шеберлікті, әрі сабаққа мұқият даярлықты талап етеді.
Сондықтан бейнелеу өнері сабақтарында оқушылардың танымдық
қызығушылығын арттыруда бүгінгі мектеп оқушыларына жан-жақты білім беруде
бүгінге дейін өтіліп келе жатқан пәндердің бірі болғанымен оқушылардың
сабаққа деген қызығушылықтарын арттыру мақсатында әдістемелік құралдардың
көптеп болғаны дұрыс дер едім. Біз айтып отырған талаптардың орындалмауынан
бүгінгі күні біршама қарама-қайшылықтар туындайды. Біз жазып отырған
дипломдық жұмыстың тақырыбы осы мәселелердің шешімін табу мақсатында
“Бейнелеу пәнінде оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту” (3 сынып) деп
таңдап алуға себепші болды.
Зерттеудің мақсаты:
Бастауыш мектеп оқушыларының бейнелеу өнері сабағында танымдық
қызығушылығын дамытуда психологиялық ерекшіліктері мен педагогикалық
негіздердің ықпалын анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
-Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық ерекшеліктеріне және осы
мәселені зерттеген педагог, ғалымдардың еңбектеріне талдау жасау.
-Бейнелеу өнері сабағында бастауыш сынып оқушыларының танымдық
қызығушылығын дамытуда оқытудың ең тиімді әдіс-тәсілдеріне талдау жасау.
Зерттеу нысаны:
Бастауыш сыныптағы оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні:
Бастауыш мектептегі оқушылардың оқыту жүйесіндегі бейнелеу өнері
сабағында танымдық қызығушылығын дамыту.
Зерттеу әдістері:
Талдау, жинақтау, іздену, бақылау, оқушы жұмысын зерттеу, т.б.
Диплом жұмысының құрылысы:
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың
педагогикалық негіздері атты бөлімінде бастауыш мектеп жасындағы
оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытудың педагогикалық, психологиялық
ерекшеліктерін және танымдық қызығушылық туралы және ұғым, оның мәні, білім
мазмұны қарастырылды.
Бейнелеу өнер сабағында бастауыш сынып оқушыларының танымдық
қызығушылығын арттырудың әдіс-тәсілдері атты бөлімінде оқушылардың
танымдық қызығушылығын дамытудың мүмкіндіктері мен әдіс-тәсілдері
қарастырылған.
Диплом жұмыстың қорытынды бөлімінде белгіленген тақырып бойынша
жүргізілген зерттеулер тұжырымдалды. Соңғы бөлімде пайдаланылған әдебиеттер
тізімі көрсетілді.
І БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУДЫҢ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың
педагогикалық психологиялық ерекшеліктері.
Қазіргі кезде бастауыш мектепте оқыту мазмұнын жаңарту жұмыстары
жүргізіліп, одан әрі жетілдіре түсуге даңғыл жол ашылды. Бала өмірінде 6
жаста, мектепке дейінгі кезеңде және 1 сыныпта үлкен өзгеріс болатыны
белгілі. Бала мектеп оқушысына айналады. Бастауыш мектеп оқушыларының жас
ерекшелігі өсіп-жетілуіндегі елеулі өзгерістерімен сипатталады. Баланың
мектеп жасына өтуі оның іс-әрекетінің, қарым-қатынасының, басқа адамдармен
қатынасының өзгеруімен байланысты түсіндіріледі. Бастауыш мектеп жасындағы
баланың танымдық қызығушылығының артуы оқыту үдерісінде жүзеге асады. Осы
жаста қарым-қатынас шеңберінің кеңеюінің маңызы артады. Баладағы өтіп
жатқан осы өзгерістер педагогтерден бүкіл оқыту-тәрбиелеу жұмысын нақты
мақсатқа бағыттауды талап етеді. Негізгі іс-әрекет түрі оқу. Осы оқу арқылы
олардың таным үдерісі (қабылдау, зейін, ес, қиял, ойлау) дамиды.
Бастауыш мектеп оқушысының қабылдауы тұрақсыз болып, бала жасы өскен
сайын ақыл-ой жүйесі дами түседі. Сонымен қатар оларда білуге құмарлық,
әуестікте байқалады. Олар өздеріне күнделікті жаңа бір нәрсені ашып
отыратындықтан қоршаған ортаны қызығумен қабылдайды. Мектеп өмірі баладан
ерікті зейінін жаттықтыруды, назарын бір орталыққа біріктіру үшін ерік
күшін жинақтауды талап етеді. Балалардың ерікті зейіні оқу мотивтерімен
бірге дамиды (оқу іс-әрекетінің табысты болуына деген жауапкершілік) деп
түсіндіреді [16].
Танымдық қызығушылық – ғылым жаңалықтарын қоғамда болып жатқан
өзгерістерді танып білуге деген қызығушылық [14]. Қызығушылық латын
тілінен аударғанда – маңызды мәні бар деген мағынаны білдіреді.
Қызығушылық ұғымы педагогика мен психология саласында алғаш рет ХҮІІ
ғасырдан бастап ене бастады да, кейіннен ХІХ ғасырдың ғалымдары оны
психологиялық ерекше құбылыс ретінде қарап, зерттеуге кірісті. Дүниенің
әсемдігін сезіну, сұлулықты сезіне білуге деген қызығуды қалыптастыру –
оқушылардың бойында өнерге деген, шындыққа, білімге, жан-жақты тануға деген
көзқарас тұрғысында қарауды қалыптастыру болып табылады, мұндағы мақсат –
оқушы тұлғасының танымын арттыру [17].
Жарықбаев қызығуды шындықтағы заттар мен құбылыстарды белсенділікпен
танып, білуге бағытталған адамның біршама тұрақты жеке ерекшелігінің бір
көрінісі. Адамды еліктіріп, өзіне тартқан нәрсенің бәрі қызығудың обьектісі
болып табылады деп көрсетеді [12].
Оқу - оқыту үдерісіндегі оқушылардың іс-әрекеті. Оқыту үдерісінің
логикасы оның құрылымын анықтайды, ал құрылымына оқыту процесінің топшалары
- танымдық іс-әрекетінің кезеңдері кіреді:
— таным міндеттеріне жете түсіну;
— жаңа материалды қабылдау;
— ұғыну-жаңа оқу материалдарын түсініп жинақтау-үдерісі;
— білімді, іскерлікті және дағдыны бекіту және жетілдіру;
— білімді, іскерлікті және дағдыны іс-тәжірибеде қолдана білу;
— Оқушылардың жетістіктерін талдау, білімін, іскерлігін және
дағдысын тексеру, бағалау,
Енді оқыту үдерісінің топшаларына тоқталатын болсақ, таным міндеті
түсінікті болса, оны оқушылар өз бетімен ізденіп шешуге тырысады, оқыту
үдерісінің әрбір топшасына жеке-жеке тапсырмалар беріледі.
Қабылдау - адамға тікелей әсер ететін заттардын я құбылыстардың адам
санасында бейнелеу процесі. Сабақ үстінде оқушылардың жаңа материалмен
танысуы түйсіктен және қабылдаудан басталады, Ал түйсік сананың сыртқы
әлеммен байланысы. Сезім мүшелерімізге әсер етіп, оның миымызда бейнелеуін
түйсік деп атайды.
Оқушыларды жаңа материалдармен таныстыру, бақылау, тәжірибе,
практикалық жұмыстар үдерісінде тікелей қабылдау арқылы немесе жанама түрде
мұғалімнің сөзі, әңгіме, оқулық арқылы іске асырылады.
Ұғыну - бұл саналы түрде ғылыми білімді, заңдылықтарды ұғу, фактілерді
жинақтау үдерісі, қорытынды шығару. Ұғыну үдерісінде оқытатын материал
терең ойластырылады, дәлелденеді және бекітіледі.
Бекіту - бұл оқушылардың білімді берік ұғуының тиімді тәсілі. Сабақта
жаңа материалды алғашқы бекіту қолданылады. Өткен оқу материалын еске
түсіру үшін мұғалім күнделікті қайталауды жүргізіп отырады.
Оқу бағдарламасы бойынша нақты тарауларды, оқу курсын толық
бітіргеннен кейін жинақтап қайталау басталады. Мұндай қайталау оқушылардың
білімін бекіту және жүйеге келтіру үшін жүргізіледі.
Білімді, іскерлікті және дағдыны практикада қолдану оқушылардың
өзіндік қасиетін дамытады. Оқушылардың өз бетімен дамуына лабораториялық
жұмыстар, практикалық және семинар сабақтары, үйрету машиналары, ауызша
және жазбаша жаттығу жұмыстары мүмкіндік туғызады.
Оқушылардың жетістіктерін талдау, білімді, іскерлігін және дағдысын
тексеру, бағалау бұл оқытудың кері байланыс үдерісі таным іс-әрекетінің бұл
кезеңінде оқушылардың сабақ үстінда тек қана белгілі сұрақ бойынша білімін
тексеріп бағалаумен шектелуге болмайды. Сондықтан оқушылардың барлық
жетістіктерін─білім сапасын, байымдау сауаттылығын, жалпы ой-өрісінің даму
дәрежесін ескеріп, талдау жасап отырған жөн. Оның негізінде білім мазмұны
анықталады, әділ баға беріледі. Сонымен оқыту үдерісінің топшалары
сабақ үстінде оқушылардың іс-әрекетінде жүзеге асырылады. Егер олардың іс-
әрекетінде мотив болмаса, онда ол бейтарап процеске айналуы мүмкін. Мотив -
адамның объективті мұқтаждығы мен ынтасын бейнелейтін әрекетіне ішкі
талаптануы. Демек, мұқтаждық пен ынта мотивация негізі болады. Оқушылар
білімге мұқтаждығын сезуі қажет, ал мұқтаждық олардың оқуға деген ынтасын
көтереді.
Оқыту практикасында оқудың әртүрлі мотивтері болады. Олардың бірі -
тікелей талаптандыру мотивтері бұл оқушылардың ұстазын ұнатуы, оған
сүйіспеншілігі. Өйткені мұғалім оларға қызықты, тартымды сабақ береді,
түрлі көрнекі және техникалық құралдарды шеберлікпен қолданады, лингафон,
компьютер қабілеттерінде қызықты сабақтар өткізеді. Осылардың бәрі
оқушыларды терең білім оқуға қызықтырады, талпындырады.
Түрлі психологиялық-педагогикалық зерттеу деректеріне сүйеніп
(А.К.Марков, Г.И.Щукина, В.И.Ильина т.б), мотивтерді екі топқа ажыратуға
болады:
1. Танымдық мотивтер:
а) оқушыларды жаңа білімді игеруге және ұғу тәсілдеріне бағыттау
мотивтері;
ә) өз бетімен білім алу, оны іс-әрекетінде қолдана білу мотивтері.
2. Әлеуметтік мотивтер:
а) кең мағынадағы әлеуметтік мотивтер (оқуда белсенділік, ынталылық;
жауапкершілік және борышын сезу);
ә) тар мағынада әлеуметтік мотивтер (үйелмен, ұжым және жолдастарының,
құрбы-құрдастарының алдындағы бедел т.б.);
б) ынтымақтастық әлеуметтік мотивтері оқу тәрбие жұмысында өзара
әрекеттесуге ұмтылу және үнемі жетілдіру.
Әлеуметтік мотивтер бұл дұрыс танымының қалыптасуын, идеялық сезімге
негізделген борыш, қажеттілік, жауапкершілік сезімі. Осы мотивтерді іске
асыру және оқу жұмысының әлеуметтік мәнін көтеру мақсатында мұғалім
оқушыларға сынып және мектеп бойынша істеген еңбектерінің нәтижелерін,
келешек мамандықты игерудің, еңбек іс-әрекетіндегі белсенділіктің
қажеттігін жете түсіндіре білу керек.
Мотивтер жас ерекшеліктеріне байланысты өзгеріп отырады. Мысалы,
балалар үшін тікелей талаптандыру мотивтері, жоғары жастағы балалар үшін
перспективті талаптандыру және әлеуметтік мотивтер үлкен роль атқарады. Ал
ойдың талаптандыру мотивтері оқытудың барлық сатысында болуы қажет [5].
Бастауыш сынып балалары өте сезімтал. Оның сезімі тәуелсіз және өте
ашық болады. Бұл жастағы балалардың қиялы өте шапшаң, фантазияға берілгіш
келеді. Балалардың қиялына мүмкіндік берсе, оларды қандай да болсын бір
іске оп-оңай-ақ тартуға жеңіл. Сонда балалар қиын істерді де құштарлықпен
орындайды.
Баланың бүкіл өмір бойында оның даму үдерісі жүріп жатады. Даму
үдерісінде баланың таным қызығушылығы арта түседі. 6-7 жастағы балалар
заттарды түсіне, түріне, көлеміне қарап ажырата бастайды, олардың
құрылысын, пайдалану тәсілдерін білгісі келеді. Күнделікті өмір барысында
бала шындық дүниенің құбылыстары мен заттарын анықтай білуге, адам
баласының жинақтаған бай тәжірибесін үйренуге талаптанады. Балалардың бір
нәрсені құмартып білуге талаптануын таным ынтасы дейді. Балалар өте
байқағыш, еліктегіш, әр нәрсеге үңіле қарайды, көп нәрсе оларды ойлантады.
Балалар әдетте өзіне түсініксіз оқиғалардың, құбылыстардың сырын
білуге құмартады. Күн сайын олардың алдында жаңа сұрақтар туады. Сол
сұрақтың жауабын олар ересектерден күтеді, өйткені, олардың түсінігінше,
ересектердің білмейтіні болмайды. Мұндай ерекше сұрақтар балалардың ақыл-ой
еңбегімен шұғылданудағы ниетін, ықыласын сипаттайды. Сондықтан ересек
адамдар бала сұрағын жауапсыз қалдырмауға тырысқаны жөн. Себебі сұрағына
жауап ала алмаған бала келешекте сұрақ қоюдан жасқаншақтайды. Ал бұл
баланың дүниені тануына кері әсер етуі әбден мүмкін. Егер мектеп жасына
дейінгі балалардың қызығуы ойын іс-әрекетімен байланысты болып келсе,
бастауыш сынып жасында қызығудың дамуы оқу іс-әрекетінде жүзеге асырылады.
Кеңестік психологтер зерттеулер бойынша 7 жастағы оқушыны мектепке қатысты
жағдайлардың барлығы қызықтырады: жаңа адамдар (мұғалім, сыныптағы
оқушылар), жаңа орын (мектеп, сынып), іс-әркеттің жаңа түрі (оқу) және т.б.
Әр түрлі жастағы оқушылардың танымдық қызығуының өзіндік мазмұны,
ерекшеліктері зерттеулер үшін қиыншылық тудырады. Өйткені, танымдық
қызығудың қалыптасуы және дамуы – жеке бастың дамуы барысында жүзеге асатын
өте күрделі үдеріс. Жалпы алғанда, қызығудың қалыптасуы бала айналысатын іс-
әрекетке және жеке өмір тәжірибесіне байланысты болады. Сондықтан да
баладағы танымдық қызығудың даму деңгейінен тек нақты жасқа байланысты деп
те қарастыруға болмайды. Бір жастағы балаларда тұрақтылығы, бағыттылығы,
мазмұны жағынан бірдей емес қызығу болуы мүмкін.
Балалар жасына байланысты осы мәселені зерттеу бірқатар кеңестік
ғалымдардың жұмыстарында қарастырылған: Н.Рыбникова, М.Беляева, И.Цветкова,
К.Романова (мектеп жасына дейінгі кезең), И.Шевченко (жеткіншек жас),
В.Ильина, В.Иванова, Н.Костина, Л.Рожина (ересек мектеп жасы). 60-жылдың
басында бастауыш мектеп оқушылары бойынша А.Абдуллаева, М.Морозова,
Ф.Гусейнова (бастауыш сынып оқушылары қызығуының жүйесін зерттеу).
Л.Склярский (үлгерімі нашар оқушылардың танымдық қызығулары дамуының
ерекшеліктері), М.Щеломенцова (бастауыш мектеп жасында танымдық қызығудың
дамуында ғылыми-көркем кітаптардың рөлі) еңбектері жарық көрсе, бастауыш
сынып оқушыларының танымдық қызығуына жақын мәселелер В.Дорохова,
Р.Жданова, Е.Киричук, О.Саулина, Л.Трегубованың жұмыстарында да
қарастырылған.
Сабақтарға қызығу оқушыларда өте ерте жастан қалыптасады және оның
алғашқы көріну түрі әуестік, құмарлық түрінде болады. Баланың бірінші
жылында-ақ оны ашық түсті заттар, қатты шыққан дыбыстар, заттардың
қозғалысы өзіне тартады. Бала күнделікті осы тітіркендіргіштерді үзіліссіз
қабылдайды және оларды қайта қабылдауға тілек білдіреді. Алайда, объектіге
деген бұл бағыттылықты уақытша және оны қызығудың алды деп те есептеуге
болады.
Білуге құштарлық – бала табиғатына тән қасиет, ол баланың көргендерін
тануына, оған терең түсінуіне көмектеседі. Баланың мұндай құмарлығы өзін
қоршаған дүниені көруге, білуге, ұстауға деген қызығуынан байқалады.
Балалардың өте ерте балалық шағында қайда?, неге?, бұл не?,
неліктен? және т.б. сұрақтар қоюын оларда танымдық қызығуының пайда
болуымен байланыстыруға болады. Әрине, кішкентай баланың қойған мынадай
сұрақтары белгілі дәрежеде, қоршаған ортаға деген танымдық қатынас түрінде
әуестік, білуге құмарлықты көрсетеді. Мұны танымдық қызығулардың бастауы
десек болады.
Оқушылардың қызығуы өз бетімен пайда болмайды, ол әлеуметтік ортаның,
ересектердің әсерінен пайда болады. Балалардың қызығулары олардың жас
және дербес ерекшеліктеріне байланысты болғандықтан, оқу-тәрбие жұмыстарын
ұйымдастыруда әр түрлі жаста балалардың өздеріне лайықты қызығулары
болатынын ескеру қажет.
Адамның бар қасиеті: мінез-құлқы, қызығу сезімдері әрекет үстінде
дамиды. Әрекет үстінде балалар әр түрлі заттардың қасиеттерін
байланыстырып, бір шешімге кіреді. Балада белгілі білім жүйесі
қалыптасады.
Балалар үздіксіз дамиды, олардың танымдық қызығушылығы артқан сайын
негізгі үлгіні ата-анасынан, мұғалімінен алады. Баланы танып-білем деген
ниетін қалыпты дәрежеде сақтап, танымдық белсенділігін одан әрі күшейту
үшін танымдық қызығуын арттыру маңызды. Ал танымдық қызығуын ояту үшін зат
болсын, әрекет болсын, соны жақсы білу керек, оны үйрететін бірінші кезекте
үлкендер. Өзін қоршаған ортаның шындығын ұғып білуге ұмтылудың бір
көрінісі – балалардың сұрақ қойғыштығы. Есейе келе балалар тек заттар
туралы ғана емес, әрі айналадағы әлеуметтік көріністер жөнінде нақты
білім, хабар, түсінік алғысы келеді. Ересектерден балалар өз сұрақтарына
жауап күтеді. Осыдан келіп, оның ізденісіне, білуге ұмтылысына мұқият қарау
керектігі туды.
Оқушылардың қоғамда алатын орны, үлкендермен қарым-қатынасы, әлеуметтік
өмірге араласуы, олардың өзіне тән ішкі әлемі, қызығуы, қабылдауы, ойлауы,
қиялы, тағы басқа да көптеген, мәселен, ғылымның сан- саласын тоғыстыратын
күрделі әлем.
Балада мектеп жасына дейінгі жастың соңына қарай үлкендердің әсерімен
мектептегі оқуға деген қызығу қалыптаса бастайды. Осыған байланысты
бастауыш мектеп жасында балалардың алғаш мектепке келген күнінен бастап
оларды не қызықтыратынын, сабаққа қалай қызығатынын жан-жақты білу үшін
оқу-тәрбие жұмысын жақсы ұйымдастырып, жақсартудың, оқу үлгерімін
арттырудың маңызы зор. Бала оқуға, сабақты үлгеруге, жалпы білімге қызығып
тұрса, оқудағы іс-әрекеті сәтті болады, білімді де сапалы меңгереді.
Оқушының оқу пәніне, тәрбие жұмысына қызығуы болмаса, онда оқудың да
тәрбиенің де нәтижесі дұрыс болмайтыны түсінікті. Сондықтан қызығудың
балалардың жақсы оқуына, оқығанын жақсылап ұғып алуына, оларды дұрыс
тәрбиелеуде, олардың бойында адамгершілік қасиеттерді қалыптастыруда
ықпалы зор.
Баланың қызығушылығын орнықтыратын: мектеп, оқу үрдісі, тәрбие,
мұғалімдер ұжымы. Бала мектепте оқуға қызығып келеді. Оқи бастаған соң
жақсы оқыған пәніне қызыға түседі, сәттілігі көбейген сайын қызығуы арта
түседі. Сәтімен меңгерілген білім қуаныш туғызады. Пәнге қызыққан сайын
білімді сәтті меңгерген бала алдымен оқудың мазмұнына, оқытудың әдісіне
қызыға бастайды. Бала әуелі жеке пәнге, кейін бірнеше пәнге қызығады.
Бара-бара бір уақытта бірнеше пәнге, сонан соң барлық пәнге қатарынан
тұрақты қызығады. Сөйте-сөйте оқудың барлық саласына қызығу дамып, өріс
алады. Тұрақты қызығу ересек және жасөспірім кезінде орнығады.
Мақсатсыз жұмыс – ең қызықсыз жұмыс. Сондықтан да оқушылардың
қызығулары туындауы үшін олардың не істеп жатқанын және қандай нәтиже
алатынын білуі, сонымен қатар жұмыс мақсатының балаларға түсінікті болуы
да аса қажет. Оқушыларға өздерінің бос уақытын мақсатты қолданып, өз
қызығуын қанағаттандыру үшін іс-әрекеттің әр түрімен шұғылдануы қажет.
Таңдап алған саладағы белсенді оқу мен іс-әрекет, танымдық мүмкіндіктер
қызығудың дамуына негіз болады.
Адамның кез келген әрекеті белгілі себептен туып, нақты мақсатқа жетуге
бағытталған. Оқушы іс-әрекетінің негізгі түрі: оқудың да өзіне тән
негіздері болады. Егер балалардың іс-әрекетінде мотив болмаса, ол белгісіз
үрдіске айналуы мүмкін. Мұғалімге және оқушыға тиісті мотивтерді білу оның
әрекетінің мақсатын дұрыс анықтау үшін аса қажет. Демек, қажеттілік пен
қызығу осы түрткіге негіз болады. Балалар білімнің қажеттігін сезіну қажет,
ал қажеттілік олардың оқуға деген қызығушылығын арттырады. Оқуға
байланысты негізгі түрткінің бірі – қызығу. Бұл адамды еліктіріп жететін
ынтызарлық. Оқудың жемісті болуы оған деген қызғудың нәтижесі. Оқушы оқуға
өзі қызықпаса, оны зорлап оқытуға болмайды. Ескертетін бір жайт, балаға
барлығы оңай болатын оқу ешбір қызықты болмайды, таным мен қуаныш
әкелмейді.
Баланың қоршаған өмірге қызығуы болса, ол өзін қызықтыратын құбылысты
бақылауын күшейтеді, өзінше оны ойлап байқайды, осыған байланысты өзінше
шешім шығаруға тырысады. Осындай іс-әрекет барысында қызығу өз-өзінен
дамиды және баланың ақыл-ойы дамуына әсер етеді.
Қызығудың тағы бір ерекшелігі, оның әсерінен іс-әрекет сипаты
тұтастай өзгереді. Қызығу бар кезде іс-әрекеттің жақсы нәтижесі ғана
қамтамасыз етіліп қоймай, оның сипаты тұтастай өзгереді, белсенді, дербес,
жан-жақты, шығармашыл, тереңдетілген және т.б.
Алдағы тұрған міндет – бала үшін қызықсызды қызықтыға айналдыру. Осылай
жасағанда ғана өзі-ақ орындайтын болады. Бұл жағдайда оған қиыншылықты жеңу
оңай болады. Оны жеңу балаға қуаныш әкеледі, өз күшіне сенім ұялатады.
Бірақ қызығу түсінігін ермек, жұбаныш түсінігімен бірдей қоюға
болмайды. Бала өмірін қызық, қуанышқа кенелту, оның көңілін көтеру деген
сөз емес. Бала өмірінің негізгі мазмұны – оқу. Оқу баланың негізгі іс-
әрекеті, сондықтан ол бірінші кезекте қызықты болуы керек. Бұдан басқа бала
еңбекпен, спортпен айналысады, мұражай және де басқа мәдени мекемелерге
барады. Баланың дәл бүгінгі өмірі саналы парасатты, мазмұнды және қызықты
болуы керек.
Қазіргі уақытта осы аталған зерттеулердің нәтижесінде қызығу
түсінігі, оның даму сатылары нақтыланған, танымдық қажеттіліктер мен
қызығушылықтардың байланысы, танымдық қызығудың мәні мен өзіндік
ерекшеліктері ашылған. Дегенмен, қазіргі бастауыш сынып оқушыларының
танымдық қызығуын алу керектігін көрсетеді: қазіргі алынатын мәліметтердің
осыдан біраз уақыт бұрын алынған мәліметтерден өзгешелігі болады. Бұған
белгілі дәреже де жаңа оқу бағдарламалары, оқулықтар, бастауыш оқытудың
теориялық және ғылыми деңгейінің жоғарылауы, сонымен қатар қоғамымыздың
рухани мәдениетінің өсуі де ықпал етеді.
Мектепте бастауыш сынып оқушыларына жүргізілген бақылаулар
нәтижесінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығуының мынадай
көрсеткіштері байқалады:
- қоршаған ортадағы құбылыстар мен объектілерге және іс-әрекет
сипатына қарай таңдамалы қатынас;
- білім алуға және оны меңгеруге тырысу;
- таным үрдісі мен танымдық іс-әрекетінің эмоционалдық көрінуі;
- танымдық іс-әрекетте еріктің болуы;
- бос уақытын пайдалана білудің сипаты;
- танымдық қызығушылығының жалпы сипаты;
- жаңаны білуге ұмтылысы;
- мектепке және оқуға жағымды қатынасы;
Неге бала өмірдің қызығын бүгін көрмей, кейін көруі керек? Көптеген
оқушылар мектепте көңілсіз, қызықсыз деп шағымданады? Қызығу қуаныш,
қанағат әкеледі және еңбек сүйгіштікті тәрбиелеуге әсер етеді.
Демек, қызығуды тәрбиелеу оқуға немқұрайды қарау – жеңуге көмектеседі.
Қызығу жұмыстағы кемшілікті және қиындықты жеңуге жәрдемдеседі, қол
жетпейтін нәтижелерге жеткізеді. Мектеп оқушыларының танымдық қызығуын
қалыптастыру, белсендіру, одан жан-жақты дамыған, білімді, шығармашыл
қайраткерді тәрбиелеуге көмектеседі[16].
К.Д.Ушинский оқушыларды сабаққа тарта білу, олардың оқуға
қызығушылығын арттырып, білімге құмарту керектігіне баса көңіл бөлді.
Оның пайымдауынша қызғушылық сапалы оқудың негізгі жолы ешбір қызығусыз
тек қана зорлық күшімен жүргізілген оқу оқушы бойындағы білім алуға деген
құштарлықты жояды.
Оқушының пәнге қызығушылығын арттыру мақсатында сабақта проблемалы
жағдай туғызып отыру да маңызды. Мәселенің шешімін табу арқылы оқушының
ойлау қабілеті нығайып, кез келген проблеманы шешуге үйренеді.
Ойлау қабілетін дамыту мәдениетін алға қоюдың және оны шешудің әр түрлі
жолдары болады. Бұған алдымен салыстыру, ажырату және жалпылау тәсілдері
жатады. Негізінен, қоршаған дүниені білу танымға байланысты. Таным – адам
санасын дамытудың негізі және ол арқылы адам өзін қоршаған ортаны игеруге
де үйренеді.
Ғалымдардың айтуынша психологиялық тұрғыдан таным сатыларын
қарастыратын болсақ; І саты – нақты пайымдау. Оның мақсаты – бейнелерді,
түсініктерді дәлелдерді елестету. И. П. Павловтың байқағанындай дәлелдер
ғалым ауасы. Таным бұл сатыда сезіну мен түйсік арқылы іске асырылады.
Сезіну қозғаушы материя бейнесі. Өйтпесе біздер сезіну арқылы ешбір
қозғалыстың түрі туралы ешнәрсе біле алмаймыз.
ІІ саты – абстрактілік ойлау. Оның мақсаты алынған дәлелдерді,
бейнелерді өңдеу, олардың арасындағы байланысты ашып көрсету және соның
негізінде ғылыми түсініктерді заңдар мен заңдылықтарды қалыптастыру. Осы
күрделі міндеттерді шешу үшін сөйлеуді, қиялдануды тану процесіне қатыстыру
қажет. Ескеретін жай – нақтылы-бейнелеу, ойлау, ес басқа да психологиялық
процестер бірінші сатыда да қатысып отырады.
ІІІ саты – тәжірибе. Бұл кезеңнің міндеті тәжірибе барысында алынған
ғылыми мәліметтердің ақиқаттығын тексеру. Бұл сатыда өте жоғары дәрежеде
барлық танымдық процестер жұмыс істейді (сезіну, қабылдау, ойлау, сөйлеу,
ес, елестету, т.б.), әрине танымның барлық сатыларында ғалымдардың
Көңілдің ашық есігі деп атайтынына зер салушылық үлкен рөл атқарады.
Таным процесі мұғалімнің бағыттаушылық рөлімен, оқушылармен тығыз өзара
байланыста іске асырылады. Оқытуда таным процесінің әрбір буыны өзіне тән
сапалы белгісі бар процестер. Сонымен бірге, оның әрқайсысы білімді
қабылдауда, оны дамытуда маңызды рөл атқарады.
Демек, оқыту үдерісінің сатылары, өзара байланысты, тұтас, толық таным
процесі екені табиғи заңдылық.
Енді таным процесінің әрбір сатысында жоғарыдағы айтылғандай, таным
процесі бағыт сілтеуші буыннан басталады. Бұл сатыда мұғалім оқушылармен
бірге отырып, танымдық міндеттерді түсіне бастайды, олар бұрынғы
білімдеріне сүйене отырып, мүмкіндігінше проблемалық болмыстар мен
жағдайларды меңгереді. Бұл ретте мұғалім әр түрлі оқу құралдары және
материалдың көмегімен өтілетін материалға оқушылардың қызығушылығын
туғызады. Материалды тікелей оқу немесе оқыту нақты пайымдаудан басталады.
Бұл сатыдағы басты міндет, бейнелер мен фактілерді жинақтай отырып өтетін
материалдар туралы оқушылардың түсінігін кеңейту және санасын өсіре түсу.
Сонымен бірге, бұл сатыда оқушылардың байқағыштығын дамытуға көңіл
бөлінеді. Ең бастысы, бұл сатыда материалды алғаш түсіну, оқушылар бойына
енгізе бастау жүргізіледі. Нақты пайымдау алғашқы сатыда кең мағына ие
болады. Ол – демек сезім пайымдауы, қабылдау, іс-әрекет пайымдауы болып
саналады.
Дәлірек айтқанда, алғашқы нақты пайымдау - бұл адамның айналада
дүниедегі құбылыстар мен зерттейтін заттар мен материалдарды өзінің барлық
(немесе әр түрлі) сезім мүшелері арқылы қабылдау немесе оған жақындау
деген сөз. Бұл процесте есту, көру, иіс мүшелері түгел қатысуы қажет.
Педагогтар мен психологтардың зерттеулері көрсеткендей, өтетін
материалды ең жақсы қабылдау үшін, сол заттың немесе нәрсенің сыртқы
көрінісін сөйлеп, хабарлау арқылы көрнекілікпен ұштастыра, байланыстыра
білу өз нәтижесін береді.
Зерттеушілердің анықтауы бойынша адамдар қоршаған орта туралы алатын
мәліметтерінің 90 пайызға жуығын көру арқылы, 9 пайызын есту арқылы, 1
пайызын ғана басқа сезімдер арқылы алады.
Таным теориясының көзқарасы бойынша пайымдаудың алғашқы формасы түйсік
екені белгілі. Түйсік процесі әрбір заттың сапалық қасиетін бейнелейді
(жарық, күңгірт, ашық, жылы, суық, қатты, баяу, тәтті, ащы, тұщы, иісті,
т.б.)
Әр түрлі сезім органдары арқылы қабылданған кейбір жеке түйсікті мидың
үлкен жарты шарында талданып, бұрынғы мәліметтермен жалғастырылып, жаңа
қабылдаудың негізін құрайды. Қабылдау заттың бүтіндей бейнесін беретіні
белгілі. Түйсік пен қабылдаудың ұзақ қабылдауы нәтижесінде үлкен мидың
қабында уақытша жүйке байланысы пайда болады. Соның нәтижесінде түйсік пен
қабылдау арқылы алынған бейнелер, адам есінде ұғым ретінде сақталады.
Сөйтіп қабылдау сатысындағы материалда түйсік, ұғым, нақты бейне ойлауы,
көрініс бейнесі, тіл т.б. үлкен рөл атқарады. Осы сияқты таным процесін
белсендіре түсуде мұғалімнің әр түрлі әдістер мен құралдарды пайдаланатыны
белгілі. Олар: байқау, әңгіме, түсіндіру әр түрлі техникалық құралдар т.б.
Бұл сатыда оқушыларға дұрыс педагогикалық басшылық жасай білсе,
олардың ақыл-ой қабілеті, жалпы оқу дағдылары, білімдері дамиды. Мысалы,
олар оқу материалдарын тез меңгеруге, негізгіні көмескіден, жақсыны
жаманнан, бұрынғы игерген материалды жаңадан тез байланыстыруға
дағдыланады.
Алайда, танымның сезімдік сатысында зат пен құбылыстың көру танымын
туғызады. Оның ең мәндісі, олардың арасындағы өзара байланыс, ғылыми
ұғымдар. Таным процесінің келесі сатысы жаңа материалды жете түсіну. Бұл
кезеңнің басты міндеті өткен материалдар мен құбылыстар туралы оқушыларда
ғылыми түсініктермен олардың өз бетінше қорытындылай алатын ерекшеліктерін
қалыптастыру. Ойлау құбылыстың мәніне терең бойлауға қабілетті және оның
себеп-салдар байланысын анықтайды.
Таным процесінде басшылық жасау үшін мұғалімнің қозғаушы күштері
түсінуінің үлкен маңызы бар. Айтылғандай танымның қозғаушы күші негізгі
қарама-қайшылық болып саналады. Оқыту процесін зерттеушілер М. А. Данилов,
М. И. Махмутов, Р. Г. Лемберг, т.б. қарама-қайшылық нәтижесінде процестің
өзі дамитынына, оқушылардың таным қызығушылығы айқын көрінетініне назар
аударған. Оқыту процесіндегі ең негізгі қарама-қайшылықтар танымдық және
практикалық міндеттер мен оқушылардың білім, іскерлік, дағды деңгейлерінің
және оқушылардың ақыл-ой дамуы аралығындағы қарама-қайшылықтар. Сонымен
қатар, жекеленген қарама-қайшылықтар да кездеседі. Оқу материалын баяндау
логикасымен оны оқушылардың игеру процесі аралығындағы қарама-қайшылықтар.
Қарама- қайшылықтардың оқыту процесінің қозғаушы күштеріне айналудың
негізгі шарты олардың оқушылардың танымдық мүмкіндіктері мен сәйкестенуі,
яғни бар білімге, іскерлікке, дағдыға, оқушылардың ақыл-ой күштерінің даму
дәрежесі мен мөлшеріне сай келуі. Сол сәйкестілікті табу мұғалімнің
педагогикалық шеберлігіне байланысты. Мұғалім шеберлігі оқушылардың іс-
әрекетін жандандыратын қарама-қайшылықтарды білу, айқындау және шешуге
байланысты болады [4].
Төменгі сынып оқушыларының оқуға, танымдық қызметіне деген
мотивациясын арттыру үшін оқу үрдісі ерекше түрде ұйымдастырылуы тиіс.
Қазіргі кезде кез-келген сабақ немесе сабақтар жүйесі мынадай нобай
арқылы құралады:
1. Мұғалім мақсатты құрастырады, бірақ бағалардың
өлшеуішін түсіндірмейді;
2. Мұғалім алдына қойған мәселелерді қалыптасқан мақсаттардың элементі
ретінде қарастырады;
3. Қалыптасқан мақсаттарға жету құралдары мен әдістерін мұғалім өзі
таңдайды, яғни ол мақсатқа жетудің бірнеше әдісін ұсынады, сондықтан біз
мақсатқа жетудің әдістерінің көпнұсқалығы туралы айтуымызға болады;
4. Жаңа тапсырманы меңгеріп, қорытындылау үшін оқушылар өз бетінше
мұғалімнің ұсынған жаттығуларын орындайды;
5. Мұғалім орындалған жұмыстарды бағалап, оқушылардың
білім деңгейін тексереді, ары қарай бұл цикл жалғаса береді.
Осы нобайды талдап, біз мұндай қорытындыға келдік: қазіргі заманғы
білім беру жүйесі оқу-тәрбие үдерісі барысында білімді жинақтау болып
табылады (дағдылар, шеберліктер). Ал бұл білім жүйесінің заңды нәтижесі
ретінде қажет болған жағдайда алған білімін (дағдыларын, шеберлігін)
қолдана алатын жеке тұлға болып саналады.
Алайда, адамзаттың бүкіл өмір бойы жиналған білімі мен ілімі
соншалақты көп, терең. Сондықтан қазіргі оқыту үдерісінде оның бәрін
оқушыларға жеткізу қиындап бара жатыр, тіпті мүмкін емес десе де болады.
Ендеше, оқушылардың танымдық қабілетін арттырып, олардың оқуға деген
ынтасын арттыра түсуіміз керек.
Мұны шешу үшін оқушы кез-келген әдіспен берілген дайын білімді жаттап
алуға бағытталған селқос тыңдаушы ғана болмай, керісінше, ол өзіне керекті
жаңа білімді іздеп, қажет болған жағдайларда оны қолдануға ұмтылуы тиіс.
Мұндай жұмыс механизмын қарастырып көрелік: оқушы жаңа білімді жақсы
баға алу үшін не өз бетінше, не өзінің сыныптасымен, не топта (3-4 адамнан)
жұмыс істеу керек делік. Өз бетінше жұмыс істеу барысында жаңа материалды
негізгі еске сақтаудан өзге тағы да басқа еске сақтаудың түрлері қосылады-
көзбен көру, есту, қайталау, т.б.
Біздің ойымызша, бастауыш сынып оқушыларының танымдық мотивациясын
арттыру үшін білімді меңгерудің мынадай нобайы керек:
• мақсатты қоя білу (мақсатты түсіндіру);
• мақсатты жүзеге асыра білу (орындалатын бөлігі);
• нәтижені бағалай білу (бақылау, баға).
Бүгінгі мектептерде тек қана екінші буын - орындалатын бөлігі ғана
жүзеге асады. Сондықтан да ол мектеп тәжірибесінде кең таралған. Өйткені
мұғалім оны оңай қолдана алады. Мақсатты қоя білуге тоқталсақ, онда біз ол
мақсаттың тек қана жекеленген, бөлек, бір-бірімен бірікпеген оқу үдерісінің
талаптарын көздегенін байқаймыз. Оқыту үдерісінің мұндай түрі оқушылардың
өз қызметін бақылап, оған баға беріп, нәтиженің тиімділігін
қалыптастырмайды. Басқаша айтқанда, оқушының танымдыққа емес, тіпті оқу
үдерісіне деген қызығуының артуы екіталай.
Осы көрсетілген үш элементтің жүзеге асырылуы үшін оқу пәні ішкі ой
ерекшеліктеріне, яғни ол ойдың даму тарихы мен қалыптасуына, сонымен қатар
әр оқу пәні - жалпы білім жүйесінің тек бір ғана бөлігі екенін түсінгенде
ғана іске аспақ. Яғни, қазіргі заманғы оқу үдерісінің мазмұнына деген қөз
қарас оның диалектикалық қайшылық, яғни, бір жүйеде нақты пәнді алсақ,
білім беру жүйесінің дамуына мүмкіншілік беретін қозғаушы күш деп
қарастырылады [21].
Түсініктерді қолдану үшін, адам алдымен, білімнің негізін үйрену
керек. Егер түсінігі жоқ болса, адам әлемінің барлық түрлілігін тану керек,
нәтижесінде ол еш нәрсені білмейді. Өйткені, түсініктер материалдық
заттардың, құбылыстардың жалпы қасиеттері мен қатынастарын нақты түрде
қарастырады.
Біздіңше, бастауыш сынып оқушыларында ұғынатын түсініктер оның маңызын
жаттап алып, көптеген жаттығуларды орындағаннан емес, оларды түсіну арқылы
ғана болады. Мотивацияның өсуі мен белсендіру барысында логикалық ойлауы
дами бастайды, сөздік қоры ұлғаяды, ғылыми-публицистикалық әдебиетке деген
қызығуы пайда болады.
Танымдық қабілетті арттыру үшін мұғалім оқу үдерісінің негізінде
бастауыш сынып оқушыларының мотивациясын арттыруға көңіл бөлсе ғана олардың
өз бетінше жұмыс істеу қабілеті, белсенділігі және тілі де дамып, логикалық
ойлау қабілеті қажетті деңгейде дамиды, ал соның арқасында бастауыш
мектепте орта білім көрсеткіштері едәуір көтеріле түсері сөзсіз.
1.2 Бастауыш сыныптарда бейнелеу өнері сабағында оқушылардың
танымдық қызығушылығын арттыру мәселелері.
Бастауыш сынып оқушыларында сан алуан қызығушылықтар болуы мүмкін.
Бірақ бұлардың ішінде ең басыңқы қызығушылығы болады. Мұндай
қызығушылықтар, әсіресе оқу әрекетіне аса қажет. Оқуға қызығушылығының
әсерлі, күшті, тұрақты, мазмұнды болуы оқушының сабақты үлгеруіне ықпал
етеді де, терең білім алуына көп жәрдем тигізеді. Оқу қызығушылықтары
оқушыларда оқу түрткілерінің дамуына байланысты қалыптасып отырады.
Оқушы жастарда қызығушылықтың нақты көрінбеуі, олардың өмірін мазмұнсыз
етеді. Мұндайда олар енжер болып, зерігіп берекесі кетеді. Қызығушылықтың
мазмұнды әрі кең өрісті болуы, оның басты ерекшеліктеріне байланысты және
мұнсыз адамның өмірі дамымайды. Қызығушылығы тұрақты болғанда ғана іс-
әрекеттен жақсы нәтиже шығара алады және ісі әр уақытта да берекелі,
нәтижелі болады.
Адамның қызығушылығы әр түрлі істерді орындауға ұмтылудан туады. Ал,
түрткі сол істерге итермелейтін күш, яғни адамның белгілі бір
қажеттіліктерді қанағаттандырудағы іс-әрекетіне байланысты психологиялық
көңіл-күйі. Қажеттілік адамның белсенді әрекетін тудыратын қозғаушы күш
болса, білімге, оқуға итермелейтін оқушының танымдық қызығушылығын
қалыптастыруда түрткілердің маңызы зор.
Белгілі бір зат, оқиғалар, жағдайлар немесе іс-әрекет адамның
айқындалған белсенділігінің түп негіздерімен байланысты болғандықтан, іс-
әрекеттің себептеріне айналады. Бұл түп негіздерді үш негізгі
категорияларға бөлуге болады:
1. Ішкі негіздер. Олар адамның қажеттіліктерімен анықталып, ағзаның туа
біткен немесе қоғам қалыптастыратын әлеуметтік қажеттіліктерді білдіретін
жүре біткен сипатта болуы мүмкін.
2. Сыртқы негіздер. Олар адамның іс-әрекетінің қоғамдық жағдайларымен
анықталады. Мұндай негіздерге талаптану, үміт күту сияқты мүмкіндіктері
жатады.
3. Жеке түпкі негіздер. Олар адамның мүдделерімен, ұмтылыстарымен,
бағдарламаларымен, сенімімен, дүниеге, қоғамға көзқарастарымен, өзі туралы
түсінігімен анықталады.
Осы айтылғандардан көретініміз оқушылардың өзін қоршаған әлемге деген
танымдық қызығушылығының дамуы жалпы үш кезеңнен құралады, оны төмендегі
суреттен көруге болады.
Танымдық қажеттілік пен қызығушылықтардың туындауының негізгі шарттары
субъекті әрекетінде пайда болатын проблемалық жағдайлар көрініс береді.
[15]
Оқушылардың танымдық қызығуын талдау нәтижесінде В.А.Сухомлинский әр
баланың ойы өзіндік жолмен дамиды, олардың әрқайсысы өзінше ақылды да
дарынды деген болатын [11].
Таным - философиялық ұғым: ... айналадағы материалдардың адам
санасында бейнеленуі. Қоршаған дүние объективті түрде өмір сүретін
болғандықтан, оның заттары мен құбылыстары санада бейнеленеді. Көру,
сезіну, түйсіну арқылы сезім мүшелерімізге материалдық заттар әсер етеді
де, біз оларды қабылдаймыз. Қабылданған дүниені танып білеміз. Сезім арқылы
таныған дүниені ғылыми біліммен байланыстырғанда ғана білім қалыптасады.
Қабылдау барысында сыртқы сезім мен ішкі сезімдер біріге отырып танымды
нақтылай түседі.Таным арқылы заттар мен құбылыстардың басты белгілері,
ұқсастықтары мен айырмашылықтары жайындағы бейнелі қабылдау нәтижесінде
ұғым туады. Таным ... өмірлік қызмет барысында іске асады.
Р.Қоянбаевтың Қысқаша педагогикалық сөздік кітабында танымға былай
деп түсінік берілген: Таным - объективті шындықты адамның ойында
бейнелейтін және қайта жаңғыртатын қоғамдық іс-әрекет барысы. Ол заттардың
пәніне дәлірек жетудегі күрделі қарама-қайшылықты процесс барысы ретінде
қаралады. Ақиқатқа жетудің, объективті шындықты танудың диалектикалық
жолы: Нақты пайымдаудан абстрактілі ойлауға, одан тәжірибеге көшу болып
табылады. Таным үрдісінде ойлаудың түрлі тәсілдері пайдаланылады
(анализ, синтез, дедукция, индукция, абстрактіліктен нақтылыққа көтерілуі
және т.б.) [7].
Танымның негізгі және білімнің ақиқаттылығының шартты-тәжірибелік іс-
әрекет. Сол себепті де оқушылардың оқу іс-әрекеті танымдық іс-әрекет
ретінде жүзеге асады, себебі, оның оқу іс-әрекетінің нәтижесі де
оқушылардың білімге деген қызығуын қалыптастыру – өте маңызды міндет. Ал
оқыту қалай болса, солай жүрмейді, ұйымдасқан түрде жүзеге асыралады.
Сондықтан оқыту мазмұнының өзіне тән әдістері, ұйымдастыру формалары мен
нәтижесі болады. Ол жастарға біліммен, білім берумен дағдыны меңгеруді
көздейді. Оқушы білім алуы үшін оқу үрдісінде өзінің танымдық қабілеттерін
арттырады. Кейбір авторлар оқулыққа анықтама бергенде, оны оқушының ойлау
әрекетін басқару деп қарайды. Мұндай анықтама дұрыс та сияқты, бірақ
оқушының танымдық әрекеттері ішінде ойлау әрекеті жетекші роль атқарады.
Дегенмен, бұл көзқарас толықтыруды қажет етеді. Өйткені, оқушының танымдық
қызығуы, танымдық әрекеттері тек ойлаумен шектеспейді. Оқыту баладан ойлау
әрекетімен қатар басқа да психикалық үдерістерді: сезімдер мен эмоцияларын,
мотивтер мен қызығуларын, жігері мен қабілеттерін, т.б. жеке бастық
қасиеттерін керек етеді. Оқу ойынға қарағанда күрделі болғандықтан,
балалардың кейбіреулерінің оқуға ықыласы бола бермейді. Оларды үгіттеу
арқылы тарту да қиын. Сондықтан оқуға деген ықыласты тудыру үшін
тапсырмаларды орындата отырып, осыдан нәтиже шыққанда мадақтау керек.
Орындалған тапсырма үшін қуану кейінгі тапсырманы орындауға түрткі болады.
Әдетте, ықыластың тікелей және жанама түрі бар. Тікелей ықылас сол нәрсеге
қызығуынан болады. Ал, жанама ықылас сол нәрсеге қызық болса да жалпы сабақ
үлгерімін жақсартқысы келгендіктен болады. Ықыластың соңғы түрі бастауыш
сынып оқушыларының өмірінде негізгі роль атқаруы тиіс. Кіші мектеп жастағы
оқушылар көпке дейін тапсырманы қалай орындаудың тәсілін жақсы білмейді.
Оның таным өрісінің жаңа шеберіне алып келеді, ол үшін жаңа білім пен
дағдылардың көзі ашылады.
Мектеп жасындағы балалардың негізі әрекеті – оқу. Оқу арқылы балаға
қоғам өзінің ғасырлар бойы жиналған асыл мұрасын, дағды тәжірибесін береді.
Қоршаған заттар мен құбылыстар жайында білім алып, нақты қабылдау барысында
оқушылар әр түрлі оқу әрекеттерін қолданады. Алдымен затты не құбылысты
көру әрекеті арқылы түрін, түсін, пішінін, көлемін анықтаса, ұстап сезу
әрекеті арқылы оның күйін, қатты-жұмсақтығын және басқа да сапасын
айқындайды, ал құбылысты бақылау іс-әрекеттері негізінде ой қорытып
заттарды салыстырып, айырмашылығы мен ұқсастығын табу нәтижесінде оларда
ғылыми ұғымның негізі қаланады.
Оқыту – қоғамдық құбылыс. Оның міндеттері мен мақсаттары және мазмұны
қоғам қажеттеріне байланысты өзгеріп отырады. Сондықтан тәрбие берудің
басты құралы болып табылатын оқу үдерісінде балалардың ғылыми дүние-
танымын қалыптастыру, олардың рухани дамуын жетілдіру мұғалімдердің басты
міндеттеріне кіреді. Демек, оқу-таным үдерісі. Өйткені онда ілгері қарай
құбылыс болады, оқушы білмеуден білуге қарай жүріп отырады. Оқытудағы
міндет – оқушыны табиғат, қоғам және адам дамуының жалпы және негізгі
заңдарымен қаруландыру. Баланың оқуы – жалпы адамның таным үрдісінің
өзгеше бір формасы.
Дүниені тану заңдары барлық адамдарға бірдей ортақ болады. Адамның
дүние тану әрекеті бірыңғай, бір сатылы емес, диалектикалық сипатта
болатындықтан және оның белсенді әрекет екенін есте сақтау керек. Өйткені,
оқушының таным әрекеті мұғалімнің басшылығымен іске асырылып отырады.
Оқыту үрдісін – мысалы, бұлар берілген тапсырманы жаттап алғысы келіп
тұрады. Солай болу олардың жаттауға икемділігінің молдығынан емес, оқуға
әлі төселмегендіктен, қалай жұмыс істеуге ешкім оны үйретпегендігінен
кездеседі. Бастауыш мектепте тапсырма балаларға мынадай екі жолмен
беріледі:
біріншіден, берілген тапсырманы орындау үшін жауапты бала өздігінен
іздестіреді; екіншіден, тапсырма жауап іздестіру ретінде берілмейді. Оны
орындау үшін соның үлгісі беріледі. Баланың оқу әрекеті деп тапсырманы,
мәселелерді орындай білуді айтады. Бұл үшін оқушы алдын ала дайындық
жұмысынан өтуі тиіс. Егер бала тиісті дайындық кезеңдерінен өтпей, оның
бір немесе бірнеше тізбегін орындауға үйренбей, тастап кетсе тапсырманы
орындай алуы мүмкін емес. Бұл жерде оқу жағдаяты деп отырғаны бәлендей
жұмбақ мәселелерді шешу үшін осыған орай жағдайды еске алу керек деген
мағынаны білдіреді. Ал оқу әрекетінің келесі бір бөлшегі тиісті
мағлұматтарды пайдалана отырып, сол тапсырманы орындаудан тұрады. Оны
оқыту әрекеті дейді. Міне, осы сияқты және әрекеттер орындалған соң
олардың қалай орындалғанын баланың өзі тексере білуі шарт. Егер
орындалғаны дұрыс болып келсе, бала келесі тапсырманы орындауға көшеді.
Қате болса соны қайтадан орындайды. Мұғалім тек қана баға қояды. Оқу
әрекетінің бұл құралы бастауыш мектеп балаларының жұмысында жиі кездеседі.
Білім берудің негізгі міндеттерінің бірі – оқушылардың жан-жақты
тәрбиелеп, жеке тұлғаның қалыптасуын қамтамасыз ету. Психологиялық-
педагогикалық теориялардың негізінде оқушылардың бағдарламалауды игерудегі
білім, біліктілігі мен дағдысын мемлекеттік білім беру стандартының
талабына сай қалыптастыру және оқуға әсер ететін жеке психологиялық
ерекшеліктерін анықтау мәселесі әлі күнге дейін шешілмей отырғаны белгілі.
Оқушылардың танымдық іс-әрекетін қалыптастыруда жобалар әдісіне қолдану өте
маңызды. Жобалар әдісі деп біртіндеп күрделенетін практикалық тапсырмалар
болып табылатын жобаны жоспарлау және оны орындау барысында оқушылардың
көзқарастары қалыптаса бастауын айтамыз. Бастауыш сынып оқушыларының
танымдық қызығуын арттыру үшін мұғалім мен оқушы арасында өзара байланыс
болуы шарт. Оны мынадай сызба – нұсқа арқылы көрсетуімізге болады.
Оқытушы өзара Оқушы
іс-әрекеті байланыс іс-әрекеті
Мұндағы оқушының іс-әрекеттері:
- берілетін тапсырманы алдын ала таңдап, тапсырмаларды тұжырымдап
алады;
- оқушыларға тапсырманы орындау кезінде кеңес береді;
- оқушылардың жауаптарына, шешімдеріне қарай біліктіліктерін бақылайды;
- оқушылардың жауабын қабылдайды;
- оқушының іс-әрекеттері мынадай болады:
- теориялық материалды негізге ала отырып, іске асыру дағдысын қолданып,
жеке тапсырмалар орындау;
- сыныпта және сыныптар арасында өзара талдау, сонымен қатар оқытушыдан
кеңес алу;
- берілген жобаны, тапсырманы жүйелі түрде жасау;
Өзара байланыста оқытушы кеңесі, есеп беру, есепті қабылдау,
тапсырмаларды дұрыс орындау бақылау арқылы іске асырылады. Сондықтан
оқытушы оқушылар өзінің қызығуын толық түрде қанағаттандыратындай, өзінің
танымдық қызығуы мен дербестігін жүзеге асыратындай жағдай туғызуы тиіс.
Қажеттіліктер мен қызығулар жеке адам белсенділігінің қайнар көзі, яғни осы
қажеттіліктер мен қызығуларды қанағаттандыру мақсатын көздеп, адам іс-
әрекетке ұмтылады [9].
Танымдық қызығу жеке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz