Бастауыш сыныпта халық қолөнерін оқу-тәрбие процесінде пайдалану әдістемесі
Кіріспе
I. тарау.
Қазақ халқы қолөнерін бастауыш мектептің оқу.тәрбие процесінде пайдаланудың шарттары.
1.1. Қазіргі жағдайдағы халық қолөнері мәселесінің педогоикалық зерттелу жағдайы мен дамуы.
1.2. Халық қолөнері материялдарын бастауыш сынып оқушыларының тәрбиесінде пайдаланудың маңызы.
II. тарау.
Халық қолөнері арқылы бастауыш сынып
оқушыларын тәрбиелеудің мүмкіндіктері.
2.1. Қолөнер материалдарын бастауыш сынып тәрбие процесінде пайдаланудың әдістемелік негізі.
2.2. Тәжірибелік жұмыстың міндеттері және
педогогикалық нәтижесі.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
I. тарау.
Қазақ халқы қолөнерін бастауыш мектептің оқу.тәрбие процесінде пайдаланудың шарттары.
1.1. Қазіргі жағдайдағы халық қолөнері мәселесінің педогоикалық зерттелу жағдайы мен дамуы.
1.2. Халық қолөнері материялдарын бастауыш сынып оқушыларының тәрбиесінде пайдаланудың маңызы.
II. тарау.
Халық қолөнері арқылы бастауыш сынып
оқушыларын тәрбиелеудің мүмкіндіктері.
2.1. Қолөнер материалдарын бастауыш сынып тәрбие процесінде пайдаланудың әдістемелік негізі.
2.2. Тәжірибелік жұмыстың міндеттері және
педогогикалық нәтижесі.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
Қазақстан Республикасы Президенті Нұрсұлтан Назарбаев өзінің Қазақстан халқына арнаған жолдауында “Біз өз мәдениетіміздің құндылықтарын, бірлігімізді, ұлтаралық және дінаралық татулығымызды, саяси тұрақтылығымызды сақтай отырып байыппен алға жылжый беретін боламыз” деп атап көрсеткен болатын.
Қоғамда болып жатқан бетбұрыстар, саяси көзқарастар аясында қазақ елінің тарихын шынайы тұрғыда танып-біліп, салт-дәстүріне рухани мұрасына қасиетпен қарау ерекше маңызға ие болып отыр. Сондай қөажеттілктің бірі- халықтың қолөнері “өнерден қуат алмаса тіршіліктің шырағы өшеді” – деп М. Әуезов айтқандай, өсіп келе жатқан ұрпағымызға өз халқының өнерін бойына сіңіріп өсіру – педогогтардың қазіргі кездегі кезек күттірмейтін мәселесі.
Қазақ халқы ағаштан үй жасады жүннен мата тоқыды, теріден былғары иледі, метальдан ыдысаяқтар, зергерлік бұйымдар жасай білді, киім тікті, киіз басты, кілем тоқыды. Бұл қолөнер бұйымдардың бәрі тәрбиелік маңызы да ерекшк болғандығын айта кету керек. Сонымен бүгінгі мақсат-өздернен бұрынғы өмір сүрген аға буынның тәрбие мәселесіндегі жинақталған бай тәжірбиесіне сүйене отырып келер ұрпақты өнер білімге баулу өмірге белгілі бір кәсіпке беиімдеу.
Қоғамда болып жатқан бетбұрыстар, саяси көзқарастар аясында қазақ елінің тарихын шынайы тұрғыда танып-біліп, салт-дәстүріне рухани мұрасына қасиетпен қарау ерекше маңызға ие болып отыр. Сондай қөажеттілктің бірі- халықтың қолөнері “өнерден қуат алмаса тіршіліктің шырағы өшеді” – деп М. Әуезов айтқандай, өсіп келе жатқан ұрпағымызға өз халқының өнерін бойына сіңіріп өсіру – педогогтардың қазіргі кездегі кезек күттірмейтін мәселесі.
Қазақ халқы ағаштан үй жасады жүннен мата тоқыды, теріден былғары иледі, метальдан ыдысаяқтар, зергерлік бұйымдар жасай білді, киім тікті, киіз басты, кілем тоқыды. Бұл қолөнер бұйымдардың бәрі тәрбиелік маңызы да ерекшк болғандығын айта кету керек. Сонымен бүгінгі мақсат-өздернен бұрынғы өмір сүрген аға буынның тәрбие мәселесіндегі жинақталған бай тәжірбиесіне сүйене отырып келер ұрпақты өнер білімге баулу өмірге белгілі бір кәсіпке беиімдеу.
1. Қ.Жарықбаев, С.Қалиев «Қазақстан халық педагогикасының тарихынан» А, 1992 ж.
2. С.Қалиев, Ж.Базилов «Қазақ халқының салт-дәстүрлері және демократ ағартушылары» А, 1992 ж.
3. Ә.Қоңыратбаев «Көне мәдениет жазбалары» А, 1991 ж.
4. Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан-2030» стратегиялық бағдарламасы: Елбасының Қазақстанға жолдауы.
5. Ж.Наурызбай «Ұлттық мектептің ұлы мұраты».
6. К.Ж.Кожахметова «Мектептің ұлттық тәрбие жүйесі: теория мен практика» А, 1997 ж.
7. К.Болатбаев «Болашақ бейнелеу өнері мұғалімдерін дайындау процесінде халықтық педагогиканы пайдалану» Автореф. Пед. ғыл. канд. А, 1995 ж.
8. С.Қасиманов «Қазақ халқының қолөнері», Алматы, 1969 ж., 15-бет.
9. Х.Арғынбаев «Қазақ халқының өнері», Алматы, 1987 ж., 37-бет.
10. М.Ш.Өмірбекова «Қазақтың ою-өрнектері», Энциклопедия – Алматы, «Алматыкітап» ААҚ, 2003 ж., 284-бет.
11. «Қазіргі қазақ мектебінің өзекті мәселелері» (Ғылыми еңбектер жинағы – Алматы, 2001 ж., 180-бет).
12. Р.М.Қоянбаев, Қ.Т.Ыбыраимжанов «Жалпы бастауыш білім беру педагогикасы», Түркістан, 2005 ж., 130-135-беттер.
13. Ф.Жұмабекова «Қағазбен жұмыс жасау», Алматы, 2000 ж., 14-бет.
14. М.Ш.Өмірбекова «Қазақ халқының дәстүрлі өнері», «Алматыкітап», 2004 ж.
15. Б.Ж.Жиентаева «Халық мұрасындағы ұлттық қолданбалы өнерді оқытудың тиімді әдістері», Алматы, 2000 ж., 90-бет.
16. «Қазіргі қазақ мектебінің өзекті мәселелері» (Ғылыми еңбектер жинағы) – Алматы, 2001 ж., 180-бет.
17. Ж.Наурызбай «Қазіргі қазақ мектебінің өзекті мәсәлелері» Ғылыми еңбектер жинағы, Алматы, 2002 ж., 103-бет.
18. С.Төленбаев «Ою», Алматы, «Өнер», 1989 ж.
19. Т.Самуратова «Қазақ қолданбалы өнері негізінде», Бастауыш мектеп журналы, 2002 ж., № 3, 17-бет.
20. М.Ғаппаров «Ұлттық ою-өрнектер сабақта», Бастауыш мектеп журналы, 2004 ж., № 4, 25-бет.
21. Б.Жиентаева «Халықтық қолданбалы өнер технология сабақтарында», Бастауыш мектеп журналы, 2003 ж. № 1.
22. Х.Ә.Боқбасарова «Сәндік қолданбалы қолөнері сабағын өткізу әдістемесі», Мектептегі технология, 2003 ж., № 1.
23. К.М.Жаматаева «Технология пәнін оқытудың кейбір теориялық мәселелері», Мектептегі технология, 2002 ж., № 11.
24. Ж.Күнпейіс «Қолөнер материалдарын технология сабақтарында оқытудың теориялық негіздері», Алматы, 2006 ж.
2. С.Қалиев, Ж.Базилов «Қазақ халқының салт-дәстүрлері және демократ ағартушылары» А, 1992 ж.
3. Ә.Қоңыратбаев «Көне мәдениет жазбалары» А, 1991 ж.
4. Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан-2030» стратегиялық бағдарламасы: Елбасының Қазақстанға жолдауы.
5. Ж.Наурызбай «Ұлттық мектептің ұлы мұраты».
6. К.Ж.Кожахметова «Мектептің ұлттық тәрбие жүйесі: теория мен практика» А, 1997 ж.
7. К.Болатбаев «Болашақ бейнелеу өнері мұғалімдерін дайындау процесінде халықтық педагогиканы пайдалану» Автореф. Пед. ғыл. канд. А, 1995 ж.
8. С.Қасиманов «Қазақ халқының қолөнері», Алматы, 1969 ж., 15-бет.
9. Х.Арғынбаев «Қазақ халқының өнері», Алматы, 1987 ж., 37-бет.
10. М.Ш.Өмірбекова «Қазақтың ою-өрнектері», Энциклопедия – Алматы, «Алматыкітап» ААҚ, 2003 ж., 284-бет.
11. «Қазіргі қазақ мектебінің өзекті мәселелері» (Ғылыми еңбектер жинағы – Алматы, 2001 ж., 180-бет).
12. Р.М.Қоянбаев, Қ.Т.Ыбыраимжанов «Жалпы бастауыш білім беру педагогикасы», Түркістан, 2005 ж., 130-135-беттер.
13. Ф.Жұмабекова «Қағазбен жұмыс жасау», Алматы, 2000 ж., 14-бет.
14. М.Ш.Өмірбекова «Қазақ халқының дәстүрлі өнері», «Алматыкітап», 2004 ж.
15. Б.Ж.Жиентаева «Халық мұрасындағы ұлттық қолданбалы өнерді оқытудың тиімді әдістері», Алматы, 2000 ж., 90-бет.
16. «Қазіргі қазақ мектебінің өзекті мәселелері» (Ғылыми еңбектер жинағы) – Алматы, 2001 ж., 180-бет.
17. Ж.Наурызбай «Қазіргі қазақ мектебінің өзекті мәсәлелері» Ғылыми еңбектер жинағы, Алматы, 2002 ж., 103-бет.
18. С.Төленбаев «Ою», Алматы, «Өнер», 1989 ж.
19. Т.Самуратова «Қазақ қолданбалы өнері негізінде», Бастауыш мектеп журналы, 2002 ж., № 3, 17-бет.
20. М.Ғаппаров «Ұлттық ою-өрнектер сабақта», Бастауыш мектеп журналы, 2004 ж., № 4, 25-бет.
21. Б.Жиентаева «Халықтық қолданбалы өнер технология сабақтарында», Бастауыш мектеп журналы, 2003 ж. № 1.
22. Х.Ә.Боқбасарова «Сәндік қолданбалы қолөнері сабағын өткізу әдістемесі», Мектептегі технология, 2003 ж., № 1.
23. К.М.Жаматаева «Технология пәнін оқытудың кейбір теориялық мәселелері», Мектептегі технология, 2002 ж., № 11.
24. Ж.Күнпейіс «Қолөнер материалдарын технология сабақтарында оқытудың теориялық негіздері», Алматы, 2006 ж.
Бастауыш сыныпта халық қолөнерін оқу-тәрбие процесінде пайдалану әдістемесі
Орындаған: Есова Г.
Ғылыми жетекшілері: п.ғ.д.,
проф. Е. Омар
аға оқытушы: С.
Мәуленов
Түркістан – 2006 ж.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
I- тарау.
Қазақ халқы қолөнерін бастауыш мектептің оқу-тәрбие процесінде
пайдаланудың шарттары.
1.1. Қазіргі жағдайдағы халық қолөнері мәселесінің
педогоикалық зерттелу жағдайы мен дамуы.
Халық қолөнері материялдарын бастауыш сынып
оқушыларының тәрбиесінде пайдаланудың маңызы.
II- тарау.
Халық қолөнері арқылы бастауыш сынып
оқушыларын тәрбиелеудің мүмкіндіктері.
2.1. Қолөнер материалдарын бастауыш сынып тәрбие
процесінде пайдаланудың әдістемелік негізі.
2.2. Тәжірибелік жұмыстың міндеттері және
педогогикалық нәтижесі.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе.
Зерттеудің көкейкестілігі.
Қазақстан Республикасы Президенті Нұрсұлтан Назарбаев өзінің
Қазақстан халқына арнаған жолдауында “Біз өз мәдениетіміздің
құндылықтарын, бірлігімізді, ұлтаралық және дінаралық татулығымызды, саяси
тұрақтылығымызды сақтай отырып байыппен алға жылжый беретін боламыз” деп
атап көрсеткен болатын.
Қоғамда болып жатқан бетбұрыстар, саяси көзқарастар аясында
қазақ елінің тарихын шынайы тұрғыда танып-біліп, салт-дәстүріне рухани
мұрасына қасиетпен қарау ерекше маңызға ие болып отыр. Сондай
қөажеттілктің бірі- халықтың қолөнері “өнерден қуат алмаса тіршіліктің
шырағы өшеді” – деп М. Әуезов айтқандай, өсіп келе жатқан ұрпағымызға
өз халқының өнерін бойына сіңіріп өсіру – педогогтардың қазіргі
кездегі кезек күттірмейтін мәселесі.
Қазақ халқы ағаштан үй жасады жүннен мата тоқыды,
теріден былғары иледі, метальдан ыдысаяқтар, зергерлік бұйымдар
жасай білді, киім тікті, киіз басты, кілем тоқыды. Бұл қолөнер
бұйымдардың бәрі тәрбиелік маңызы да ерекшк болғандығын айта кету
керек. Сонымен бүгінгі мақсат-өздернен бұрынғы өмір сүрген аға буынның
тәрбие мәселесіндегі жинақталған бай тәжірбиесіне сүйене отырып келер
ұрпақты өнер білімге баулу өмірге белгілі бір кәсіпке беиімдеу.
Еліміздің белгілі ойшылдары Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин,А.
Құнанбаев. М. Жұмабаевтар жас ұрпақ тәрбиесіне еліміздің рухани негіздегі
байлығын халық мұраларын, салт-дәстүрлерін жиі пайдалану қажеттілігіне көп
көңіл бөлген.
Қазақстан Республикасының “Білім туралы” заңының 8-ші бабының
1-ші тармағында “Білім беру жүесінің басты міндеті ұлттық және
жалпы азаматтық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде
жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға
бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау” керек делінген.
Сондай-ақ қазіргі архитектуралық іздену экспедициясының
қазбаларында табылып жатқан түрлі заттар, өрнекті күмбезді үйлер,
Қожа Ахмет Яссауи, Арыстанбаб, Айша бибі кесенелері өз заманында
жасалған қолөнердегі асқақ шеберліктің тамаша үлгісі, сонымен бірге
қазақ ұлтының өркендеген мәдениеті мен қолөнер жетістігі халқымыздың
эстетикалық биік талғамдарын дәлелдейді.
“Өнер түрі елде мол, өнім түрі жерде мол” дегендей өнер түрлері
халықпен жасай береді. Казіргі кезде де халық қолөнерінің бай
мұраларына жаңаша түр сипат беріп, оларды жасаудың технологиалық
әдістерін жетілдіріп, ел арасында тартып жүрген шеберлер көп.
Солардың бірі - 69 жастағы М. Әшірбайқызы Ол жүннен жасалатын үй
жиһаздарын жасауды жасатр арасында насихаттап келеді. Сондай- ақ
“Кестелі орамал”(1998 жылы) “Әлем желілер көзімен ”(2002ж) Деген
байқаулардың бірнеше дүркін лаурияты болып дипломдармен марапатталған.
Қ. Құлақбаев қазақ қолөнер бұымдарын жаңа бағытта дайындаған. Халық
музикалық аспаптарын жасаушы, танымал шеберлік К. Қаробдолов, М .
Закринов, Б.Омаров, Ш. Маханбетов, Зергерлік бұйымдар жасаушы К.
Медетбеков, А. Желдебаев, А. Жанатбаев сияқты зергер – іскерлер, ыдыс-
аяқ, торсық, саба жасайтын танымалы шеберлер С. Бекнасаров, М.
Мәмбетқұлов еңбектері көрмелерді көз қуантады.
Қазақ елі шебер, іскер адамдарға бай екендігін ешкім жоққа
шығара алмайды дегенімен, оқушылдарды олармен, олардың жасаған
бұйымдарымен таныстыру жақтары көңіл қуантарлық дәрежеде емес. Осы
орайда халқымыздың аяулы ұлы Бауыржан Момышұлының мына ойы еске
түседі, “Жаудан да, даудан да қорықпаған қазақ едім, енді қорқынышым
көбейіп жүр. Балаларын бесікке бөлемеген, бесігі жоқ елден қорқам.
Екінші немересіне ертегі айтып беретін әженің азаюнан қорқам. Үшінші
дәмді, дәстүрді сыйламайтын балалар өсіп келеді . Оның қолына қылыш
берсе, кімдіде болса шауып тастауға даяр. Қолына кітап алмайды,
үйреніп жатқан бала жоқ , үйрет іп жатқан әже, әке жоқ”- деп зиялы
азамат кезінде мұңайған екен. Қазіргі кезде өз өнерін баласына,
қызына үйретіп, кілем тоқып, ұршық иірумен айналысып отыратын
апалар, әжелер азайған тәрізді. Сондықтан баланы қолөнерге баулу
және оған қызықтыру үшін ең алдымен, оған үлгі алатындай жағдай
туғызып, халық қолөнерінің әсемдік құпиясын ашып көрсету қажеттелігін,
біздің диплом жұмыс тақырыбын “Бастауыш сыныптарда халық қолөнерін
тәрбие процесінде пайдалану әдістемесі” деп таңдауымызға негіз
болады.
Зерттеудің обьектісі: - Басатуыш мектеп тәрбие процесінде
қолөнерді пайдалану
жүиесі.
Зерттеудің пәні: - Бастауыш мектептегі тәрбие процесінде
қолөнерді қолдану.
Зерттеудің мақсаты:- Бастауыш мектеп тәрбие процесінде
қолөнер пайдаланудың
үлгілерін жинақтау.
Зерттеудің міндеті: - Қазіргі ғылыми еңбектерді халық қолөнері,
оның мән-мазмұны мәселелерін
топтау,
талдау жасау.
- Бастауыш мектеп тәрбие
процесінде қолөнер
үлгілерін пайдаланудың
тиімділігін арттыру
мақсатында үлгілі тәжірибелерді
жинақтау ,
тексеру.
Зерттеудің әдісі: - Байқау әдісі: - Оқу-тәрбие барысын оның жеке
түрлерімен жақтары арнайы
бағдарламамен
ұйымдастырылған жеткілікті мерзімде
қабылдау.
Дипломның құрылымы: - Кіріспеден, тараудан, қорытындыдан,
пайдаланаған әдебиетер
тізімінен тұрады.
I-тарау.
Қазақ халықы қол өнерін бастауыш мектептің оқу- тәрбие процесінде
пайдаланудың шарттары.
1.1. Қазіргі жағдайдағы халық қолөнері мәселесінің
педогоикалық зерттелу жағдайы мен дамуы.
Қоғам дамуының қай кезеңінде болмасын мектеп сол қоғамның
талаптарынан туындайтын әлеуметтік сұранымды орындап, соған сай
бағыт - бағдар ұстайтыны белгілі. Қазақстан мектептерінің бүгіні
таңдағы мақсат мұраты “Қазақстан - 2030” стратегиялық бағдарламасында
айқын көрініс тауып отырғаны белгілі. Аталған ресми мемлекеттік
құжатта: “Олар бабаларының игі дәтүрлерін сақтай отырып, қазіргі заманға
нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр болды. Олар жылдам
өркендеу үстіндегі күллі әлемге әйгілі, әрі сыйлы өз елінің
потриоттары болды. Олар ұрпақ тәрбиесінде дана болады... Оның
саулығына, біліміне және дүниеге көзқарасына қамқорлық жасайды...”
деп атап көрсетілген.
Қоғам дамуының жаңа үлгі-нұсқасы айқындалған бұл тұжырым
жоба, халық қолөнері материалдарын тәрбие үрдісінде пайдалануда
“Қазақстан 2030” стратегиясын алға тартты.
Қазақ қолөнерінің ертеректе пайда болғанын Досбай
тауларында бейнеленген суреттер, Ұлытаудан табылған керамикалық
ыдыстары дәлел бола бастады. Көне дәуірде өмір сүрген адамдардың
тұрмыстық кәсіптерінің бірі – саяатшылық болғаны мәлім, оның сан
түрлі көріністерін Қаратау шоқпарларына салынған суреттерден көруге
болады.
Қазба жұмыстары кезінде сақ қорғандарынан алтыннан, қаладан,
ағаштан, теріден жасалған қолөнер туындылары мен зергерлік бұйымдардан,
яғни ежелгі қолөнер ескерткіштерінің барлығында дерлік ою-өрнек бейнеленген
көне дәуірдегі шеберлер оның қиялдағы немесе шынайы бейнелерінен сан
түрлі мүсін жасаған. Жан – жануар мен аңдар, құстар бейнеленген мүсіндерді
не қолөнер туындыларын скифтердің “аң стиліне” жатқызуға болады. Кеңес
дәуірінің ғалымы С.И.Руденконың пайымдауынша, шебердің зоморфтық стильде
жасаған қолөнер туындысында, яғни мүсінінде аңның, жануардың кішірейтілген
басын бейнелеу көп кездеседі, - дей көне қола дәуірінің шеберлері: “Бейнесі
салынып отырған нәрсеге немесе жануарға тән белгілерді мейлінше дәл беруге
тырысты”, - деп көрсетті.
Сақ қолөнершісі көбнесе аңның, құстың, жан – жануарлардың
мүйізін спираль тәрізді дөңгелетіп, ою- өрнекке айналдырып отырған.
Ал алғашқы қауымдық дәуірде өмір сүрген сақтар қолөнер туындылары
ретінде әйелдердің зергерлік бұйымдарын жасай бастады. Олар: Білезік,
жүзік, сақина, алтыннан жасалған моншақтар. Зергерлік бұйымдар негізінен
ғарыштық геометриялық ою-өрнектердің қарапайым элементтерімен бедерленген.
Алматы облысы, Шелек ауданынан табылған тарақ ежелгі сақ мәдениетіне
жатады. Тарақтың тістері сирек, ал ұзындығы 3-4см және үстіңгі тұсында
“қошқар мүйіз” өрнегі ойылып салынған. Бұл өрнек ғасырдан ғасырға өзінің
бастапқы нұсқасын сақтап, бізге жеткен.
Қолөнерге ерекше нақыш беретін ою-өрнек өнері еліміздің әр
түкпірінде әр қилы дамыды. Көптеген орыс, еуропа ғалымдары зерттеген
Маңғыстау, Үстірт, Жем бойында қойылған ескерткіштердің безендіру
ерекшілігімен XIX және XX ғасыр басында қойылған төбелі күмбездер,
сағанатомдар, құлыптастар мен қойтастар көркмдігімен көз тартады, ал оларға
салынған мәнерлі ою-өрнек негізінен стиль-денген “сыңармүйіз”, “Түйетабан”,
“өркеш”, “мойым” және өсімдік жапырақтары мен геометриялық бейнелер
ұтымды үндестік тапқан.
Қазақ қолөнерінің, ою-өрнектердінің тарихын қазақ ғылымдарының
ғылыми саралай бастағанына да не бары елу жылдың ғана жүзі болатын.
Қазақ халықының ою- өрнек өнерін жан-жақты зерттеуге ғалымдар мен
өнертанушылар, тарихшылар мен этнографтар ат салысты. Ал еуропа, орыс
өнертанушы ғалымдары бұл туындыларды XVIII ғасырға дейін зерттеп, көп
ғылыми еңбек қалдырды.
Қазақ қолөнерінің, ою-өрнектерінің тарихын қазақ ғылымдарының ғылыми
саралай бастағанына да небары елу жылдың ғана жүзі болыпты. Төл өнерімізді
зерттеуге В.Вансолов,А.Хедона, саяқатшы дженкинсон, Р. Корутц, С. Дудин, В.
Радлов, В. Бартольд, Е. Шнейдер, М.В. Рындын т.б с. сияқты көптеген орыс
және Еуропа ғалымдары мен жиһанкездері елеулі үлес қосты.
Қолөнер туындыларын ғалымдар өте жоғары бағалады. Белгілі
өнертанушы В.Чепелев: “Қазақтар тек ою- өрнек әлемінде өмір сүретін
сияқты”, - деп жазған еді. Шынында да, қазақ тұрмысында ою-өрнектің
араласпайтын саласын табу қиын, ол қисса жырларыңызбен де етене байланысып
жатыр. Эпостық жырлар мен дастандар, батырлардың, ат- әбзелдерін немес
арулардың киімі мен күймесін суреттегенде оқушының көз алдынан ғажайып
нақыштар өтер еді. Осындай әсемдік әлемін көзімен көрген ғалым А. С.
Фелкерзамқолөнерді, әсіресе кілемді терең зерттей келе, Азияны “ үлкен
этнографиялық”, музей деп атады, сол музейді зерттеуден үлкен әсер
алғанын, жазады. Ал С.Дудин: “Фабрика–зауыттардың шығарған тауарларынан
кейін қолөнер мүлдем жойылып кетуі тиіс”, - деген еді, бірақ олай болған
жоқ, халқымыздың мәдени шежіресін – ою-өрнекті фабрика – зауыттар жоя
алмады. Ол өзінің өмір шеңдігін жасампздығын паш етті. Рухани
қайнарларымыздың бірі болған осынау құндылық, бүгінде азаттығымыздың нышаны
– көк байрағымызды да көріктендіріп тұр. Көп жағдайда халықтың тілін,
мәдениетін білмесек те қолөнерде бейнеленген оюларға қарап , қай халықтың
қазынасы екенін танып білеміз.
Кеңес үкіметі кезінде ертеден жеткен қолөнер туындылары
мұражайларда ғана сақталды. Көпнесе бұл өнер туындыларына ескінің
сарқыншағы ретінде карады.
Қазір егемендік елдің қолөнер туындылары басқа қырынан жаңа көрініс
тапты, ол жаңа түрге жаңа мазмұнға ие болуда.
Кезінде белгілі этнограф Садық Қалиманов екі жүздей ою -
өрнектің атауы мен елуге жуық ою - өрнектің мазмұнын баян етсе, белгілі
архитектор Төлеутай Бесенов өсімдік тектес ою - өрнектің сұлбасын қағазға
түсірген еді.
Ал бүгінгі таңда білікті суретші – шебер, оюшы Сапар Төленбаев
қазақтың төл ою нұсқасынсабақтастыру арқылы бірін –бірі қайталамайтын екі
мыңға жуық ою -өрнек түрін дүниеге әкелді. Суретші көнеден қалған ою
элементтерін ұтымды пайдалана және ұлттық нақышты ырғақты берік сақтай
отырып, аралас нұсқалардың жаңа түрлерін жасады. Суретші өзіне дейінгі
дәстүрлі ою - өнерінің бүкіл сырын толық меңгеріп, оны бүгінге дейін
дамытып келеді. Ою-өрнек өнерінің маңызы бүгінгі таңда арта түсуде.
Ендігі міндет – ұлттық дүниетаным ерекшелігін танытатын осы
өнер саласын заман талабына сай жетілдіріп көркем рухани қазына ретінде
пайдалана білу, жас ұрпақты ұлттық негізде тәрбиелеу.
Қазақ қолөнері оның ою -өрнегі әлі түбегейлі жан – жақты толық
зерттеле қойған жоқ, дүниемен, бұл өнер саласын белгілі бір жүйеге
келтіруге этнограф, өнертанушы Садық қасымов пен архитектор – ғалым
Төлеутай Бәсенов ою туралы біраз деректер қалдырды. Садық Қасиманов 200-ге
жуық ою -өрнектің көне атауларын қағазға түсіріп, елуге жуық оюдың
мазымұнын ашып берді, ал Т. Бәсенов оюлардың даму тарихын зерделеп, өсімдік
өрнектерінің жаңа үлгілерін сызды. Т.Бәсеновтың пайымдауынша, ою
элементтері аса көп емес, сол бірнеше мүйіз элементтерін түрлендіріп,
оюлардың шексіз түрлерін жасауға болады. Оның пікірінше, қарапайым
элементтен құралған оюдың санаулысын ғана үнемі қолданыста болады деген
ұғым алдамшы. Сан алуан ою- өрнек әрбір қолөнер туындысында жаңа түре не
болды және қолданыста бірін- бірі қайталамайды. Қарадүркін бұл өнер
туындысында өнердің басқа түріндей аса талғампаздық пен бай мазмұн
кездеспейді. Соған қарамастан ою - өрнектің тілі өте күрделі, ал құрым аса
қарапайым.
Белгілі суретші Сапар Төленбаев бұл өнерге тың бағыт әкелді, ал
ежелгі қазақ оюларын бүгінгі талғаммен сабақтастырып, оның элементтерін
пайдалана отырып, мыңдаған жаңа ою -өрнек нұсқасын жасады. Халқымыздың
ғасырлар бойы ұрпақтан – ұрпаққа үзбей жалғасып келе жатқан құндылығы ою-
өрнек салу дәстүрі жеке кітап болып шықты. Ою -өрнек өнері эстетикалық
жағынан жоғарғы деңгейге көтеріліп, кеңінен қолданыс тапты.
Республикамыздың барлық сәнгерлері мен өндіріс орындары тоқсаныншы жылдрдан
бері С. Төленбаевтың жаңа оюларын өз бұйымдарына кеңінен қолданып жүр.
Қазан төңкерісіне дейнгі қолөнер шеберлердің арнайы біллімі
болмасада, бұл өнер түрі атаданг балаға жалғасып, өлермендігін көрсетті.
Кеңес үкіметі кезінде ұмыт болған өнерді жаңғартуға қатысқан қолөнер
шеберлері он шақты ою түрін пайдаланумен ғана шектелген болатын.
Жетпісінші жылдардың басы осы өнердің дамуының жаңа кзеңі болды.
Бізде этнограф – ғалымдар көп жағдайда мұражайлардан қазақ
қолөнері бұйымдарының суретін алып, альбомдар шығарумен, оларды жай ғана
таныстырумен айналысты, ал бұл өнер саласына терең ғылыми зерттеулер
жүргізілген жоқ. Бірен –саран ою -өрнек атауларын Ә. Марғұлан, Т.
Бәсенбаев, Ө. Жәнібеков, Ә. Тәжімұратов, сол сияқты ою- өрнек саласын және
қолөнерді түбегейлі зерттеген этнограф ғылым С. Қашманов еңбектерінен
кездестіруге болады. Бұл ғылымдардың ою- өрнектердің даму тарихы мен
теориясына қатысты ғылыми зерттеулер жоқ.
Сондықтан қазақ халықының қолөнерінде ғасырлар бойы пайдаланып
келген бейнелеу өнері, ою -өрнектер туралы мағұлыматты орыс, еуропа т.б
ғалымдарының еңбектерінен жыйнастырып, бір жүйеге келтіруге тура келді.
Бұрын шеберлер мал өсіру мен аңшылықты, жер, су, көшіп қону
көріністерін, күнделікті өмірде кездесетін әр түрлі заттың сыртқы пішінін
бейнелесе, қазіргі заман шеберлері осы қазыналы өнерімізді түрлі салаларда
тимді пайдаланып жүр. Мемлекет рәміздерінен, сәулет өнерінен, графика
өнерінең барлық саласынан, кітап пен журнал беттерінен т.б
Нақышты ою-өрнектерді жиі көріп жүрміз. Еліміздің белгілі суретшісі
Әбілхан Қастеев бұл өнерді кімнен, қайдан үйрендің деген сауалға:
Таудың бұлағынан,
Қойдың құлағынан,
Апамның киізінен,
Ешкінің мүйізінен, - деп жауап берген екен.
Біз де, біздің қазіргі және болашақ ұрпағымыз да өнер атты
құндылықты осылайша үйреніп, рухани қайнар ретінде сусындауымыз керек.
Әр халықтың жас ұрпақты тәрбиелеудегі өзінің тән ерекше мәдени
мұралары бар. Ал қазақ халықының мәдени мұраларының бірі – ұлттық сәндік
қолданбалы өнер әлеуметтік – эканомикалық сатдан өтіп, ұлттық сәндік
қолданбалы өнерінің небір ғажайып үлгілерін қалдырған болатын.
Қазақ халқы – рухани зор байлықтың мұрагері. Ол өзінің өрісі
биік, сан сапалы өскелең мәдениетіне бір күнде, бір ғасырға жеткен жоқ.
Қазіргі кезге дейін жеткен тас бетіндегі суреттер, тас мүсіндер, сәулет
мұралары, қол өнер туындылары т.б. өздік тұрғыдыда айрықша орын алды. Осы
мол қазынаның бірі – Қазақстан мәдениетіндегі қол өнер туындылары.
Демек ертедегі түрік дәстүрі VI – VII ғ.ғ.б.д.д. көшпенділер
мәдениетін бейнелейді: атты жауынгер, балбалдар, құлпы тастар. Түсініктері
бойынша; аспанға табыну, күн көзіне табыну қажет. Оныжаратушы құдай – ұмай
және иер-суб-жер мен су т.б. болып табылды. Түрік – араб – ислам дәстүрінде
қолөнер кәсіби саласында тіршілік иесін бейнелеуге рұқсат берілмеген. IX –
XIVғ.ғ.б.д.д. (орта ғасыр.)
Адай дәстүрі ( қазақ мәдениеті) жаңа уақытXVIII - XIX ғ.ғ.
болып табылды. Сонымен қатар VIII ғ.ғ.б.д.д. ортасында түрік халықы он екі
тайпадантұратындығы жария етілген. Түрік аңұзақ дала көшпенділерінің
біріккен тайпасы. Олардың генетикалық тілі бір, генетикалық тайпалардың
туыстығы осыдан келіп шығады. Осы мәселе бойынша С.Г. Кляштроный, Т.И.
Сұлтанов өз еңбектерінде археологиялық мәдениеттіүшке: табытты жерлеу
рәсімдерініңреті, заттарды безендіру және сәндеп әшекейлеу, - деп бөліп
қарастырады. Бұларға Енесей-қырғыз мәдениеті Шығыс Қазақсат және Солтүстік
Алтай жатады. Жалпы ертедегі орта мәдени даму тенденциясы Оңтүстік Сібірге,
шығыстан батысқа иновациялық ерекшелікте тараған делінген. Жалпы ою-өрнекті
алып қарастыратын болсақ, бұнда даа ұқсастықтарды көруге болады. Бұдан
сызықтардан бастап, кампозицияның ішкі және сыртқы формадағы бейнелеп-
мәнерлену т.б ұқсастықтарды байқаймыз.
Енді ою-өрнектің тарихына тоқталатын болсақ, “Ою салуда, оның
жиегі әр түрлі заттардан жуан немесе тереңдетілген сызықтармен
жүргізілген”. Грецияда заттың негізгі формасын ою-өрнекмен ерекшелік
қасиетін көрсете отырып, жалпы тұтастық заңдылықты қолданып, үлгі ретінде
қалдырған. Римдіктер пайдалы жағына ден қойып, көңіл бөлген. Өмірдегі
сымбаттылықтан гөрі практикалық жағына көп көңіл бөліп, комфорт пен
байлықты көрсетуде кеңінен қолданылған. Қытайда ою-өрнек арқылы сәулет
өнерін дамытуды мақсат етіп қойған. Сонымен қатар, ою-өрнектер өнеркәсіпте
қолданылып, натуралистік мотивте, нақтыланған живописьте жазылған, ал
жапондықтар ою-өрнегі геометриялық негізде, сызықтық комбинация берілген.
Сонымен, қытай мен жапондықтар өмірге фарфор ыдыстарын эмалдық жипоисьте
әшекейлеуді ендірді. Үнді өнершілері бір түрлі инструцияны енгізіп, ою-
өрнектерді күміс немесе алтын фолгалардан жасаған. Персиялықтар
монументалды құрлыста ою-өрнектерді қолдануды ендірген. Барлықою-өрнек
сюжеттері өсімдіктер, фауна, жануар.т.б. құрастырылған. Қазақтардың
өрнегіне тән ерекшелік көрінісін береді, ол сызық тар мен иректер және оның
тегіс етіп салынып боялуында. Шығыс Орта Азияда арабөнерінде курсив
шрифтісін ою-өрнекретінде ретінде, құранды дәріптеу мақсатында қолданылған.
Түріктердің ою-өрнегінің ерекшілігі түстік шешімдерінің қара және
жасылдығында. Ирландия ою-өрнегінің ерекшелігі түстік шешімдерінің қара
және жасылдығында. Ирландия ою-өрнегі таспалық оралымда, геометриялық
фигуралармен түзу немесе бір-бірімен байланыста көлбеу немесе спираль
түрінде көрініс тапқан. Византияда (532-537жж.) бірінші әулие София
атындағы Константиноноль шіркеуін салуға имератор Канстантин барлық
елдердің суретшілері мен шеберлерін шақырып, грек өнерін қайта өркендетті.
әр халық өнершілері осыдан өздерінің ең көркем бай ою-өрнектерімен үлесін
қосты. Осы кезде грек-латындар қосылумен басталған византиялық өнер стил
жарыққа келді. Осылайша тарихта византия өнері ғасыр дамуын бастады. Сол
ғасырдан бастап християн идеялары, формасы мен стильде сәулет ескерткіші,
құрақ, миниатюра т.б. өнер түрлері негізін қалады. Византия түсті марморға
бай орнаментальды құрақпен тарихқа жаңалық әкелді. Орыс ою-өрнек живописі
россияның ескі қабырғалары мен төбелер қалдықтарында көрініс тапқан.
Бұндағы жеңішке иректер, үлкен жапырақтар және қанық түсті гүлдер көп несе
шығыс елдерінің мативтерін еске түсіреді делінген. Дегенмен адамдардың өзін
қоршаған ортаны танып табиғат заңдылықтарының сұлулығын симетрия, ырғақта
байқап, оны өрнекке айналдырып, өзінің санасын толықтырып отырған.
Қазақтардың шыймай өмірдің дамуы, оның ала түстегі көрінісі – қара
қылды қақ жарған әділеттің белгісі. “Күн мен түннің тоқтаусыз алмасып
отыруы ” неміс философы Гегельше “шыймай – дамушы қозғалыстың формасы” .
“шеңбер – күннің белгісі, тіршіліктің көзі ” (Қосымшада);
Грек философы Аристотельше – “шеңбер–арқылы, оның айналымы - ойлау”;
Әл-Фараби “тіршілік – от ұшқынынан деген”;
Үш бұрыштың белгісі “катеті – жер мен күн, сүйір бұрыш жұлдыз”;
Абай үшкілі – қайрат, ақыл, жүрек.
Ғалымда: ауа, күн, су – тіршіліктің көзі. Әлемді біріктіру.
тік төртбұрыш – сенің жерің, ағып жатқан суың, ұмай-өнер, қолөнер, ғылым -
өз жеріңнің шекарасы;
“гүл-өсімдіктер сюжеті – ауыз біршілікті білдіреді”;
“құс – аспан жақ, көгершін – бейбітшілік белгісі”, - деп айта келіп, қай
уақытта болсын адам заттардың негізін табиғаттан тауып, өңдеп, өзінің
қажетіне жаратып отырған. Ұлттық сәндік-қолданбалы өнерін пайдалануға
болашақ бастауыш сынып мұғалімдері даярлаудан басты назар аударатын мәселе
дүниені құраушы тектер. Олар: (1 – от; 2 – су; 4 – жер; 5 – аспан) “дененің
қатты, сұйық, газ, плазма күйі”.
Қ. Ақпанбек өз еңбегінде осы тектерді ата-бабамыз төрт түлік
малдың қасиеттеріне теңей отырып, бала тәрбиесінде кеңінен қолданғанын
айтып кеткен. Осы тектерді одан әрі қарастыратын болсақ, олар үш негізден
тұрады (электрон, протон, нейтрон). Олардың бір-бірінің қосындысынан келесі
бір жаңа зат құрылып отыратынын ғылым дәлелдеп берді. Мысал:
“Бір протон, бір электрон сутегінің атомын құрса, ал екі сутегінің атомы,
бір оттегі атомы су малекуласының H2O” құрайды. Сусыз - өмір, тіршілік
болмайды, дүниенің төрт құбыласын да су қоршап тұр. Қазақстан суды ирек
сызықтармен белгілеп, заттардың шетін иректеп әшекей ретінде қолданса, енді
бірде төрт құбыламыз да сумен қоршалған деген мағынаны білдіреді. Осылайша
тарихи белгі, философиялық ой-тұжырым әлі күнге дейін жоғалтпай “су” өрнегі
заттарда кеңінен қолданылып келеді.
Сонымен төмендегідей ұсыныстар жасауға болады:
- ою өрнектерді оқу-тәрбие үрдісінде пайдалануда, оны қалықтық педогогика
және этнопедогогикалық түзгіштермен ұштастыру керек;
- символдардан бастауыш сынып оқушыларының ою-өрнектерді өздігінен
құрастыра білу білігін шыңдастыру керек;
- оқушының сәндік – қолданбалы өнерден білімдерін кеңейту, білік,
дағдыларын қалыптастыру керек;
- оқушылар символдардың жан-жақты талдап, мәнін аша білулері керек.
1.2. Халық қолөнері материялдарын бастауыш сынып оқушыларының
тәрбиесінде пайдаланудың маңызы.
Қазақ қолөнері көне тарихымызбен біте қайнасып келе жатқан бай
қазына. Ата – баба өнерлерінің қай түрі болсын қасиеттеп, қадірлей тіптен,
пір тұтып көздің қара шығындай аялап сақтай білген халық.
Қазіргі таңда бастауыш мектеп оқушыларын еңбек тәрбиесіне баулу
арқылы өз ұлымыздың ұлттық қолөнерін үйрету – оқу тәрбие үрдісінің өзекті
мәселелерінің бірі. Оқушыларды өнерге баулу, өз елім, жерін, халқын сүю,
салт-дәстүрін білуге үйретеді. Қолөнерді жасап байыту арқылы адамның жан
дүниесін, ақыл-ойы, ой-қиялы, іскерлігі, шеберлігі, тапқырлығы,
талаптылығы, ұқыптылығы, байқағыштығы артып, дамып отырады.
Сондықтан ғасыр бойы тарих жолымен дамып оның ұлттық қадір-
қасиеттерін жоймай, бойына сіңіріп келе жатқан қазақтың ұлттық өнері
күнделікті өмірімізде кеңінен қолданып келеді. Қазақтың әрбір ұлттық өнері
өзінің сипатымен емес сұлулық сырымен, сәнімен ерекше көзге түсіп өз
мағынасын жоймай сан ғасырлық тарихтың үлгісін сақтап келеді. Қазақ халқы
өзінің ұлттық өнерін эстетикалық талғамының көрсеткіші ретінде бағалап,
ауыз әдебиеті үлгілерінде де әсемдікке баулу, сұлулығын сүйсіне білуге
тәрбиелеу мақсатында айшықты сөз өрнегімен де суреттеп отырған. Халық
педогогикасы – тәрбие жөніндегі халықтың ой- тәжірибесінің жиынтығы. Бала
санасына аса бай халықтық өнер бірте-бірте сіңеді. Халық сол арқылы
ұрпағымыз өнегелі, өнерлі, еңбек сүйгіш, сұлулықты қадірлеп, бағалай білуге
ұмтылдыру мақсатында өз еңбек еткен жоқ. Ұлттық өнер көптеген ғасыр бойы
өзінің спецификалық бейнесі мен халықтық танымын қалыптастырып отырады.
Одан халық үні, ежелгі қазақ даласын мекендеген көшпенділердің дәстүрі мен
әдет-ғұрпы айқын көрінеді. Бүгінгі таңда, халық шеберлері мен ұсталар,
іскерлер тың ойларды туғызып оны жаңа мазұмынымен байыта отырып, халықтың
өрнектеу өнерін жетілдіру мен дамытуды жалғастырып келеді. Қазақ халқында
“Ата көрген оқ жанар, шеше көрген тон пішер” деген ұлағатты сөз бекер
айтылмаған. Ата – бабаларымыз өз ұрпағын еңбек сүйгіш етіп тәрбиелеуді
мақсат тұтқан. Ал қазіргі кезде жас ұрпақты халқымыздың ұлттық мәдениетін
тәрбиелеу және жеке тұлға ретінде қалыптастыруға бағыттау – қазіргі білім
беретін мектептердің міндеті. Осындай жауапты міндеттерді шешуде өз елін
сүйе білетін, ата-бабасының әдет ғұрыпын салт – дәстүрін бойына сіңірген
ұрпақты тәрбиелеуде ұлттық өнерді насихаттаудың да маңызы зор болып
саналады.
Қазақ халқының қолнері деп халық тұрмысында жиі қолданатын
әртүрлі материалдарды пайдаланып олардан тоқу, өру, есу, тігу, кестелеу,
мүсіндеу, құрастыру, сыру, бейнелеу тәсілдері арқылы орындалатын өнер
жыйынтығын айтады. Қазақ халықы ертеден өзінің күн көріс тіршілігіне
қажетті барлық тұрмыстық заттармен шаруашылық заттарын, құралдарын дайындап
пайдалана білумен бірге өз заманына сай өмір сүрудің ұлттық салт-
дәстүрлерін жалғастырып өмір сүре білген халықпыз.
Қазіргі таңда күні бүгінге дейін өзінің ата дәстүрін құрметтеп, ата
кәсібі ретінде қолөнер шеберлері оларды дамыта отырып қайта жаңғырту
үстінде.
Педогогика қоғамдық өмірдегі тәрбиенің мінімен ролін анықтайды.
Педогогика адам тәрбиесі жайлы ғылым. Ал тәрбие – жас ұрпақты әлеуметтік
өмірге және еңбекке даяарлау, оларға тарихи қоғамдық тәжірибені үйрету
процесі. Педогогикаға – тәрбие, білім беру, оқыту жатады. Тәрбие – көптің
ісі. Олай болса тәрбиешіні табиғат және әлуметтік ортаның, мектеп пен ата-
ананың, бүкіл бұқараның, жекек адамның дамуы мен қалыптасуына ықпал ететін
тұлға деп түсіну қажет. Тәрбие арқылы баланың адамгершілі, эстетикалық
т.б. көзқарастары мен еңбек етуге ынтасы қалыптасуда. Қоғам дамуның
сатысында тәрбиенің құрамды бөліктері – білім беру мен оқыту ұғымдары
бөлшектеніп, жеке мағына береді. Білім беру ұғымын алғаш рет педогогикаға
сенгізген И.Г.Пестоллаций болды.
Негізі педогогикалық ұғымдар тәрбие, білім беру, оқыту бәрі біріне-
бірі тәуелді, табиғи байланысты. Бұл ұғымдар – жастарды өмірге, тәжірибеге
дайындаудың басты құралы.
Оқыту мен тәрбие процесін бір-бірінен ажыратуға болмайды десек
те, бұлардың әр қайсысының өзіне тән ерекшеліктері бар. Тәрбие процесі бұл
күрделі диалектикалық процесс. Оған қоршаған ортаның, әлеуметтік жағдайдың
ықпалы, жоғары да атап айтқандай отбасының түрлі адамдардың ерекше әсері
болады.
Сондықтан тәрбие процесін оқыту процесі сияқты тез іске асыру,
тексеру және нәтежелерін анықтау өте қйын.
Мысалы: мінез-құлықты, адамгершілік сезімін, сенімнің және дағдының
бірлігін тексеруге бала ма? Мұндай қасиеттер балада жастайынан бастап,
бүкіл өмір бойы қалыптасады.
Тәрбие процесі әр уақытта динамикалық қозғалмалы, жылжымалы
болады. Сондықтан педогогикалық ықпал әр ббалаға әр түрлі әсер етеді,
біріне әсер етсе, екінеші біреуіне әсер етпейді. Педогогикалық ықпал ету
үшінбаланың көңіл-күйін, психологиялық жағдайын, ортаны еске алған жөн.
Сондықтан, қазақ халқы “Ақпа құлаққа айтсаң ағып кетеді , құйма құлаққа
айтсаң құйып алады” деген болса, “Біреу сөзді тыңдар ұққанынша, біреу
тыңдар үйден шыққанынша” деп Абай бабамыз тегін айтпаса керек.
Н. Назарбаевтың жарлығымен бекітілген мемлекеттік “Білім”
бағдарламасында: “Балар мен жастарды тәрбиелеудің ең қасиетті мәселері
ретінде білім мекемелерінде оқушылардың этностық – мәдени ерекшіліктерін
ескере отырып тәрбиелеу, білім берудің тиімді жүйесін жасап, өмірге ендіру”
кажеттігі атап көрсетілген. Сондықтан еңбек сабағын қазіргі таңда халық
педогогикасымен ұштастыру өте қажет. Олай дейтініміз, өнерін, салт-
дәстүрін, әдет-ғұрыпын сіңіруге мол мүмкіндік бар.
Еңбек тәрбиесі баланың ақыл-ойын жан-жақты дамытады. Есті
шынықтырады, өз ісін жоспарлауға дағдыланады және шеберлігін жетілдіреді.
Біз оқушыларды тек қана еңбек етуге ғана баулып қоймай, сол өздері жасаған
еңбегіндегі еэстетикалық талғамды дұрыс өз мәнінде жетілдіре түсіндірудің
маңызы зор. Мысалы: қазақ халқының қолөнерінде өрнек ерекше орын алады.
Біз өрнекөнерін ата-бабамыздың көркем шығармашылық өнері ретінде
қабылдаймыз. Халықтың өмірсүру ерекшелігі мен тұрмысыын көп жағдайда кәсіп
пен үй кәсіпшілігінің дамуы айқындап отырады. Мал өсірумен айналысу халық
шеберлерінің мал шаруашылығы өнімдерінің, жүн мен теріні, қажетті және
сәнді заттар, оюлы-өрнекті киіз-кілемдер, ыдыс салатын аяққаптар, сандық
қаптар, қоржындар, аяқ киімдер мен бас кимдер жасауға кеңінен мүмкіндік
берген. Терілер жақсылап иленгеннен кейін қымыз құятын мес, торсық, түбек,
кеселерге арналған тері қаптар, белбеулер, алашалар, киіз үйдің кереге,
уығын байлауға және әшекейлеуге арналған жел баулар, басқұрлар тоқылған.
Бұл бұйымдардың бәрі тұрмысқа өте қажетті заттар болып қана қойған
жоқ, сонымен қатар адамның өміріне де көрік беретін. Өйткені шебер оларды
жасай отырып өзінің арманын, мүддесін, әсемдікке деген түсінігін білдіруге
талпынатын.
Сондықтан жас ұрпақты халық қолөнер шеберлерімен таныстыруға,
олардың еңбетері арқылы баланы әсемдікке баулуға шығармашлық қабілетін
арттыруға өз ұлтының мәдениетін қадірлей, қастерлей білуге үйретуге
міндеттіміз. өткендегі әдет-ғұрып, дәстүріміз бізге бүгінде жат емес.
Мәселен, ою-өрнек өнерінің көптеген шеберлері қазір күн белгісі ретінде
сыңар дөңгелекті, молшылықтың бейнесі қошқармүйізді, құстұмсықты, құс
қанат, арқар мүйіз тағы басқа белгілерді жиі қолданады. Осы орайда бір айта
кететін нәрсе, қазіргі қыл қалам иелері, суретшілеріміз байырғы қазақтың ою-
өрнек өнерінің жетік білмесе ұлттық шынайы өнер туындысын тудыра алмайды.
Жасыратыны жоқ, қазір жастармыз ою-өрнек сарынын жете білмейді.
Атап айтқанда, қазақ оюының үш түрге бөлінетінін, оның түсірілу тәсілін,
сыры мен сипатын біле бермейді. Олардың өзіндік ерекшелігі, белгілі
мақсаттан туған мағынасы бар. Оған жаңа мазмұн беріп байытып, халықымыздың
мүддесін жарата білсекқандай жақсы.
Бұрынғы апа - әжелеріміз жүнді сабап, түтіп алғаннан кейін оны
шидің бетіне жаймалап, бояуы қанық түр салған. Содан әжелеріміз оюды қайдан
білген? әрине оларда өз әжелерінен үйренген. Содан бұл өнер ұрпақтан-
ұрпаққа өтіп, бүгінгі күнге жеткен.
Көркемөнерлік шығармашылық баланың тұлғалық қасиетін
қалыптастыруда тәрбиелік мәні зор үрділ. Ол оқушылардың эмационалдық
қызығушылық әрекетін анықтауда, болымысты танып бейнелеуде әсерін тигізеді.
Оқушылардың бейнелеуінде олардың өмірі, қоршаған ортаны қабылдауы көрінеді.
Халық қолөнері, біздің рухани – мәдени дамуымызда ежелгі дәуірден
бері тамыры үзілмей, жалғасын тауып келе жатқан өнер екендігі және
балаларды тәрбиелеуде оның тәлім – тәрбиелік мәнінің зор екендігін айта
кеткен жөн.
Психологиялық – педогогикалық ғылымдарының дәлелдеуі бойынша
ұлтық тәлім-тәрбиенің негізіне сай ұлттық ойлау, сана-сезімі, мәдениеті
қалыптасуы тиіс; ұлттық даму ерекшеліктерін ескермеу, әдет-ғұрып, салт-
дәстүрлерді білмеу әрбір адамның адамгершілік қасиетінің жойылуына, олардың
азғындауына әкеп соқтыратынын, оны болдырмаудың ең басты жолы – жүйелі
білім мен тәрбие беру.
Халықтық өнердің мәнінің айрықша бағалануы арқылы бастауыш
сынып оқушыларының шығармашылығын қалыптастыру, оқушылар мен
жасөспірімдерді әсемдік баулу жұмыстарын жақсарту жолында республикамызда
көптеген игі істер бағдарламасына жол ашылуда.
Халық педогогикасына сүйену оқушыларды тәрбиелеу мен оқытудың,
ұлттық мектептері үшін айрықша міндет бөлуі керек. Аға ұрпақтың тәжірибесін
мирас ету бала тәрбиесінің тиімді әдістерінің бірі болып табылады.
Шығармашылығы қалыптасқан адамның, бір жағынан, іскерлігі жетілсе, екінші
жағынан, бойымдағы материялдық рухани байлықтары жетіліп адамзат
мәдениетіне мол үлес қосатыны сөзсіз.
Сондықтан баланың табиғый ашылмаған мүмкіндіктері неғұрлым
үлесімді толығырақ дамып, шығармашылығы қалыптасса, ол есейген кезде
қызыметті соғұрлым мазмұнды, жан-жақты табысты атқарады.
Бастауыш сынып оқушыларының жалпы шығармашылықты қалыптастыруға
нағыз қолайлы кез. Бастауыш сынып оқушыларының қабілеттері екі түрлі іс-
әрекетте дамиды. Біріншіден, кез келен бала адамзат баласының осы кезге
дейінгі жинақтаған тәжірбиесін меңгеруге арналған оқу әрекеті, екіншіден
кез-келген оқушы шығармашылық іс-әрекеттер орындау арқылы өзінің ішкі
мүмкіндіктерін дамытады. Оқу әрекеті мен шығармашылық іс-әрекеттің
айырмашылығы, ол баланың өзін-өзі қалыптастыруына, өз ойын жүзеге асыруына
бағытталған жаңа әдіс-тәсілдерді іздейді, жаңа талпыныстар жасайды.
Өнердің барлық түріне тән бейнелі тілі, тәсілдерімен әсемдік
әлемін ашып көрсете отырып, адам сезіміне әсер ететін мәлім.
Қолданбалы өнерге тән ерекшеліктер-айналадағы ортамен өмірмен,
еңбекпен тығыз болуы. Қолданбалы өнердің әлеуметтік-тәрбиелік рөлі тек оның
туындыларының өзіндік көркемдік, эстетикалық қүндылығымен ғана
бағаланбайды, сонымен қатар адамдардың өз заманына сай талғамын
білдіруінен, өткендегі мәдениетпен, ұлттык дәстүрлермен сабақтастығы-нан
көрінеді.
Қазақ халқы сонау ерте заманнан-ақ күнделікті еңбек қызметінде өзінін
қолданбалы өнерін дамытып отырады. Көркемдік талғам мен талапқа сәйкес олар
рудың, отбасының, жеке бастың тұрмыстық және рухани қажеттерін
қанағаттандыру, айырбас сауда жасау үшін ең қажетті заттарды дайындады.
Жүн, тері, сүйек пен мүйіз, яғни мал шаруашылығы өнімдері, ағаш, металл
қолданбалы өнер туындыларын жасайтын материал-дар қызметін атқарды. Міне
осының бәрін жастайынан көріп, көңіліне тоқып өскен балалар бірте-бірте бүл
өнердің кыр-сырын меңгеріп, өз бетімен өмір жолын бастағанға шейін
айтарлықтай тәжірибе жинақтайды.
Балалар мен жастарды қолөнердің белгілі бір саласына үйрету туралы
идеялар қазақ халқының ауызекі шығармашылығында ерекше орын алған. Мысалы,
"Ақылды қыз", "Жігіт пен өнерлі қыз" ертегілерінде тігін, кесте өнерін
жетік меңгерген қыздар, олардың іскерлігі, жасаған заттары жайлы
әңгімеленеді. Қыздардың қолынан шыққан заттар өзінің нәзіктілігін, көркем
өрнектілігі, бояуының жарасымды үйлесімділігімен көзге түседі, халық
арасында өте жоғары бағаланатыны да сондықтан. Мысалы, "Ермек" деген
ертегіде Ермек деген кісінің өз қызын белгілі шеберге тігін ісіне үйренуге
бергені туралы айтылса, оның жіп мата сатып алып, өрнек, кесте киім тігіп
үйренгені, еңбектің нәтижесінде үлкен шеберлікке жеткені, тіпті оның
шеберлігіне тен келетін адамның болмағаны туралы айтылады.
Ал "Ақылды етікші" ертегісінде етікшінің тіккен етігінін әдемілігі,
өзінің ақылдылығы, еңбекқорлығы суреттелсе, "Өнеге" ертегісінде ханның
әдемі әшекейлі кілемдер тоқи білуі оның тіпті өлімнен аман қалуына себеші
болады.
Қазақтың халықтық педагогикасында білімді, қолөнер саласын жетік
меңгерген, эстетикалық талғамы, жоғары, "өнеріне қарай-өнерлігі" байқалып
түратын шебер адамды "бармағынан бал тамған" деп жоғары бағаланған. Оларды
халық өздерінің ұл мен қыздарына үлгі-өнеге етіп отырған. Мүндай жетістікке
адам тек қолөнер кәсібінің күпиясын, қыр-сырып меңгергенде ғана жететінін
де санаға сіңіріп отырған.
Қолөнер кәсібіне балаларды әке-шешелері, ауылдың тәжірибелі,
салиқалы қарттары, өнер иелерінің шебері баулып отырды әрі өз
төжірибелерінде түсіндіру, көрсету, ақыл-кеңес, беру, жаттығу, қолдау,
мақтан марапаттау және т.б. әдістерді пайдаланды.
Әдетте, халықтық педагогикада ер балалардың тәрбиесіне әкелері,
қыздардың тәрбиесіне аналары көбірек көңіл бөлгендігі мәлім. "Әкеге қарап
ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер", "Ананың ізін қыз басар, атаның ізін ұл
басар" деген мақал-мәтелдер соның айғағы болса керек, балалар қолөнер
кәсібінің бір саласын меңгерту өздеріне байланысты деп түсінген ата-ана
өздеріндегі бүкіл жақсы қасиеттерді солардың бойына сіңіруге тырысты.
Қыздарда қолөнердің кең тараған түрлері: киіз басуға, сырмақ сырып,
киіз үйдің ішкі-сыртқы керек-жарақтарын әзірлеуге, шаруашылыққа қажетті
бұйымдар жасап, кілем токуға, алаша жасауға (терме, қақпа), ши, кесте және
шілтер тоқуға, киім тігуге баулып отырады. Осы айтылғандардың бәрі дерлік
ою-өрнектермен безендіріліп, ошекейлі жасалатын болғандықтан, жасаушыдан
ерекіие талғампаздықты, нәзік икемділікті, жоғары эстетикалық түсінікті
талап ететін күмәнсіз.
"Ою" деген сөзбен "өрнек" деген сөздің мағынасын білдіреді. Бұл
сөздің үғымында бір нәрсені ойып, кесіп алып жасау немесе екі затты оя
кесіп қиюластырып жасау, бір норсенің бетін ойын бедер түрі су деген мағына
жатады. Қазақ көбінесе бір өрнекке салып қиып алған үлгіні, үлгіге салып
кескен сырмақтың қиығын, сондай-ақ, барлық қошқар мүйіз өрнектерін де "ою"
дейді. Ал "өрнек" дегеніміз әр түрлі ою, бедер, бейненің, күйдіріп,
жанатын, бояп, батырып, қалыптап істеген көркемдік түрлердің, әшекейлердің
ортақ атауы іспеттес. Сондықтан көбінесе ою-өрнек деп қосарланып айтыла
береді.
Қазақ ою-өрнектерінің түрлері де, атаулары да көп. Жалпы алғанда
бүгінге дейін зерттеушілер қазақ ою-өрнектерінің екі жүздей түрін тауып,
ғылыми анықтама берген. Деғенмен қазіргі кезде зооморфтық өрнек, көгеріс
өрнек, геометриялық өрнек, космогониялық өрнек, деп негізгі төрт топқа бөлу
қалыптасқан.
Сондай ақ ғылымдар барлық ою-өрнек түрлерін физикоморфтық және
биоморфтық деп екі топқа ғана бөліп қарастырады.
Бірінші топ – жан-жануарлар дүниесін бейнелейтін, яғни зооморфтық ою-
өрнектер.Бүл көбінесе киізден жасалатын бүйымдар-ды өрнектеуге
қолданылған.Түрмыс-тіршілігімал шаруашылығымен тығыз байланысты
болғандықтан халық арасында қолөнер бүйымдар-ын көркемдеуге мүйіз бейнелері
пайдаланылды: сыңар мүйіз, сынық мүйіз, тармақ мүйіз, қырық мүйіз, кілт
мүйіз, арқар мүйіз бүғы мүйіз, марал мүйіз т.б. Бүдан да баска жан-
жануарлар әлемін білдіретін өнерктер тобынан түйе табан, омыртқа, ит
құйрық, құсқанат, қарға түяқ сияқты өрнектер де кеңінен пайдаланылды. Бүл
өрнектерді әр шебер өзінің эстетикалық талғамына сай текемет бетіне ою-
өрнектер орналас-тыру төртібі бойынша кейде орталық бөлікке немесе жиек
оюларына түсіріп отырған. Демек, әрбір ою-өрнек белгілі мазмүнға ие болған.
Мәселен, егер киізден жасалған бүйымдарда қошқар мүйіз өрнегі бай-лықты
білдірсе, ал қырық мүйіз өрнегі мал басының көбеюін білдіреді.
Ою-өрнектердің бүл түрлерін үйретуде қыздарға мынадай талаптар
қойылды: ою-өрнектердің мазмүнымен, жан-жануарлар дүниесімен байланыстыра
білу, өрнектерді бір-бірінен айыра білу, өрнекгерді белгілі тәртіп бойынша
орналастыру, бояуларының үйлесімділігін ескеру т.б.
Екінші топ - өсімдік тәрізді өрнектермен әсемдеу, яғни көгеріс ою-
өрнектер. Бүл өрнектерді шеберлер көптеген қолөнер бүйымдарын безендіруге
қолданған. Бірақ киіз, текеметке оларды толығымен пайдаланбады, олар тек ою
арасында қосымша рөл аткдрады. Мәселен текеметке екі жағынан бірдей ою
түсіргенде тлді оюлар текеметтің теріс бетіне салынған өсімдік тәрізді
өрнектелді. Ал гүл, жапырақ, бадам, анар шырмауық, қияқ т.б. секілді
өсімдіктер өрнегі көбінесе сырмақ әсемдеуге кеңінен қолданылды. Өрнектерді
меңгеруде қыздарға койылған талаптар: өсімдіктердің түрлерін, аттарын білу,
ерекшеліктерін ескеру, қолөнер бүйымдарына орында пайдалану т.б.
Үшінші топ – геометриялық ою-өрнектер. Текеметке түс салуда ою-
өрнектерді орналастыру тәртібінің кең тараған тәсілі-орталық бөлікті төрт
бүрыштап бөліп алып, осы бөлікті ирек немесе су шынжыр өрнектерімен
жиектеп, анық көрсету. Орталық бөлікке екі-үш айшық орналастыруға да
болады. Ал, айшықтар арасында бүрышталып немесе брышталып келген қолтықша
ою түседі. Осы композиялық жүйенің өзінде бірнеше геометриялық өрнектер
қолданылады. Қыздарға қойылған талаптар: өрнектерді орналастыру тәртібін
үйрену, бір композициялык жүйеде әр түрлі геометриялық өрнектерді
орналастыра білу.
Төртінші топ — аспан әлемін, жер- дүние сырын суреттейтін ою-
өрнектер, яғни космогониялық ою-өрнектер.
Текеметке, әсіресе жан-жаққа күн сәулесі секілді тармағын жайған шеңберлі
ою жиі салынған. Мұдайдағы қойылған талаптар: ай, күн, жүлдыздардың адамзат
тіршілігіне қажеттілігін түсіну, жүлдыздардың атын білу, туған жер
табиғатының ерекшелітерін ескеру, бояуларды табиғи үйлесімділікте беру.
Өрнектерді бұлай топтастыру іскерлерге өрнек түрлерін, аттарын тез
еске түсіруге, оларды шатастырмай дұрыс пайдалануға, олардың мазмүнын
білуге т.б. септігін тигізді.
Халық үшін осы өрнектерді әр түрлі түстерге бояудың өзіне тән
сиволдық мәні де болды; "көк түс-аспанның символы, қызыл түс-оттың күн
көзінің символы, ақ түс-ақиқаттың, куаныштың, бақыттың символы, сары түс-
ақыл, парасаттың, қайғы-мүңның символы, қара түс- жер символы, жасыл түс-
жастықтың, көктемнің символы. Затты осы түстердің бірімен бояғанда оған
белгі мен беріледі". Демек, қазақ халық өнер түстерін орналастырғанда
өзіндік ережеге сүйенген, олардың боянуын белгілеуде үлкен
жауапкершілікпен, талғаммен қараған. Қыздардан да, жоғарыда айтылып
өткендей, боялаулар үйлесімділігін нәзік сезінуді, кескіндеменің зандарын
түсінуді, геометриялық сызықтар мен фигураларды білуді, табиғаттың табиғи
формаларын түсінуді талап еткен. Мата бетіне өрнектерді, дала гүлдерін
белгілі тәртіппен, бірдей кеңістікте, үлкен эстетикалық талғаммен
қиылыстырып салуды үйреткен. Сызықтар, шахмат төртбұрышынан кұралып, иық-
иық болып өрби түсетін "омыртқа" өрнектімен және "мүйіз тектес" өрнектермен
киіз, сырмақ, кілем, алашаларды безендіретінін түсіндірген. Осындай тамаша
қолөнер бүйымдарын үйреніп, жасау кезінде қыздар, әлбетте, әдемілік
әлемімен байланысты болды. Олардың орындаушылық шеберліктері жетіліп,
өрнектері сәнді, бояулары анық, қанық болған сайын, жасаған заттары (кілем,
алаша, киіз, камзол, көйлек т.б.) жоғары бағаланды. Міне осылай халықтық
педагогикада қыздардың қолөнер кәсібі эстетикалық тәрбиемен тығыз
байланысты болды. Қыз-келіншектердің қолынан шыққан тоқылған кілем,
алашалар, басылған киіз, текеметтер, сырылған сырмақ, көрпелер шеберден
асқан іскерлікті, бояу түрлерін сезіне білуді, үлкен эстетикалық талғамды
талап етеді.
Қазақтардың ою-өрнектері негізінен тұрмысқа қажетті заттарды
әшекейлеу үшін пайдаланылса, жалпы қолданбалы өнері түрмысты әшекейлеу үшін
пайдаланылғаны белгілі. Ісмер қолдан шыққан олар эстетикалық мәні бар
шығармаларына айналады.
Халықтың тұрмыстық өте үлкен мән берілген сан алауан кілем бүйымдарында ою-
өрнек жиі пайдаланылады. Оларды жасауға, әдетте, эстетикалық талғам деңгейі
жоғары, өрнек сызықгары мен сан алуан бояу түрлерін үштастыра, қиюластыра,
үйлестіре білетін бірнеше қолөнер шеберлері катысады.
"Орта Азиядағы көшпенділілердің өмірінде-деп жазды А.А. Боголюбов,
- кілемдерден бірнеше үрпақгар қолымен жасалынған, түракты, бүкіл, тайпаға
тиесілі және жеке бастын емес, ортақ эстетикалық қажеттіліктерді
бейнелейтін суреттерді кездестіреміз".
Әдетте киіз, текемет және кілем бұйымдарын, олар көп еңбек сіңіруді
қажет болғандықтан, топтасып жасаған. Көршілес, туыстар әйелдер, қыз-
келіншектер неғұрлым тәжірибелі шебердің басшылығымен еңбек еткен. Жастар
үлкендерден үлгі ала отырып, жүнді жууға, кептіріп, түтіп, сабауға, бояп,
өңдеуге және оны жаймалап салуға, штте тартып орауға, ою-өрнектің тиісті
түрлері мен түстерін танып-білуге, оларды іріктеп, нақты бір бұйым үшін
ойын-кесуге немесе рет-ретімен салуға үйренеді. Киіз басу, сырмақ
технологиясымен танысты, түскиіздің бірнеше түрлерін меңгерді (алуан түрлі
ою-өрнек түсірілгені, жібек жіппен кестеленгені, зер жіппеннен гүл өрнек
түсірілгені, оқаланғаны, төңірегіне қүндыз үсталғаны, кей жеріне алтын,
күміс теңгелер мен меруерт маржан қадалған аса қымбат түскиіздердің
ортасына жолбарыс, ілбіс, қабылан сілеусін т.б. терілерін жапсырған
түрлері).
Осылайша "... жастайынан жас қыздарды тігуге, токуға, киіз басуға
және сол сияқтыларға үйретеді, ал сәл өсе бастағанда енді мүның бәрін
олардан талап ете бастайды...".
Алаша тоқу өнерінің әдіс-тәсілдерін үйрені процесі де осыған ұқсас.
Соның ішінде көркем заттарды токудың ең бір қолайла амалы термелеп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Орындаған: Есова Г.
Ғылыми жетекшілері: п.ғ.д.,
проф. Е. Омар
аға оқытушы: С.
Мәуленов
Түркістан – 2006 ж.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
I- тарау.
Қазақ халқы қолөнерін бастауыш мектептің оқу-тәрбие процесінде
пайдаланудың шарттары.
1.1. Қазіргі жағдайдағы халық қолөнері мәселесінің
педогоикалық зерттелу жағдайы мен дамуы.
Халық қолөнері материялдарын бастауыш сынып
оқушыларының тәрбиесінде пайдаланудың маңызы.
II- тарау.
Халық қолөнері арқылы бастауыш сынып
оқушыларын тәрбиелеудің мүмкіндіктері.
2.1. Қолөнер материалдарын бастауыш сынып тәрбие
процесінде пайдаланудың әдістемелік негізі.
2.2. Тәжірибелік жұмыстың міндеттері және
педогогикалық нәтижесі.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе.
Зерттеудің көкейкестілігі.
Қазақстан Республикасы Президенті Нұрсұлтан Назарбаев өзінің
Қазақстан халқына арнаған жолдауында “Біз өз мәдениетіміздің
құндылықтарын, бірлігімізді, ұлтаралық және дінаралық татулығымызды, саяси
тұрақтылығымызды сақтай отырып байыппен алға жылжый беретін боламыз” деп
атап көрсеткен болатын.
Қоғамда болып жатқан бетбұрыстар, саяси көзқарастар аясында
қазақ елінің тарихын шынайы тұрғыда танып-біліп, салт-дәстүріне рухани
мұрасына қасиетпен қарау ерекше маңызға ие болып отыр. Сондай
қөажеттілктің бірі- халықтың қолөнері “өнерден қуат алмаса тіршіліктің
шырағы өшеді” – деп М. Әуезов айтқандай, өсіп келе жатқан ұрпағымызға
өз халқының өнерін бойына сіңіріп өсіру – педогогтардың қазіргі
кездегі кезек күттірмейтін мәселесі.
Қазақ халқы ағаштан үй жасады жүннен мата тоқыды,
теріден былғары иледі, метальдан ыдысаяқтар, зергерлік бұйымдар
жасай білді, киім тікті, киіз басты, кілем тоқыды. Бұл қолөнер
бұйымдардың бәрі тәрбиелік маңызы да ерекшк болғандығын айта кету
керек. Сонымен бүгінгі мақсат-өздернен бұрынғы өмір сүрген аға буынның
тәрбие мәселесіндегі жинақталған бай тәжірбиесіне сүйене отырып келер
ұрпақты өнер білімге баулу өмірге белгілі бір кәсіпке беиімдеу.
Еліміздің белгілі ойшылдары Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин,А.
Құнанбаев. М. Жұмабаевтар жас ұрпақ тәрбиесіне еліміздің рухани негіздегі
байлығын халық мұраларын, салт-дәстүрлерін жиі пайдалану қажеттілігіне көп
көңіл бөлген.
Қазақстан Республикасының “Білім туралы” заңының 8-ші бабының
1-ші тармағында “Білім беру жүесінің басты міндеті ұлттық және
жалпы азаматтық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде
жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға
бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау” керек делінген.
Сондай-ақ қазіргі архитектуралық іздену экспедициясының
қазбаларында табылып жатқан түрлі заттар, өрнекті күмбезді үйлер,
Қожа Ахмет Яссауи, Арыстанбаб, Айша бибі кесенелері өз заманында
жасалған қолөнердегі асқақ шеберліктің тамаша үлгісі, сонымен бірге
қазақ ұлтының өркендеген мәдениеті мен қолөнер жетістігі халқымыздың
эстетикалық биік талғамдарын дәлелдейді.
“Өнер түрі елде мол, өнім түрі жерде мол” дегендей өнер түрлері
халықпен жасай береді. Казіргі кезде де халық қолөнерінің бай
мұраларына жаңаша түр сипат беріп, оларды жасаудың технологиалық
әдістерін жетілдіріп, ел арасында тартып жүрген шеберлер көп.
Солардың бірі - 69 жастағы М. Әшірбайқызы Ол жүннен жасалатын үй
жиһаздарын жасауды жасатр арасында насихаттап келеді. Сондай- ақ
“Кестелі орамал”(1998 жылы) “Әлем желілер көзімен ”(2002ж) Деген
байқаулардың бірнеше дүркін лаурияты болып дипломдармен марапатталған.
Қ. Құлақбаев қазақ қолөнер бұымдарын жаңа бағытта дайындаған. Халық
музикалық аспаптарын жасаушы, танымал шеберлік К. Қаробдолов, М .
Закринов, Б.Омаров, Ш. Маханбетов, Зергерлік бұйымдар жасаушы К.
Медетбеков, А. Желдебаев, А. Жанатбаев сияқты зергер – іскерлер, ыдыс-
аяқ, торсық, саба жасайтын танымалы шеберлер С. Бекнасаров, М.
Мәмбетқұлов еңбектері көрмелерді көз қуантады.
Қазақ елі шебер, іскер адамдарға бай екендігін ешкім жоққа
шығара алмайды дегенімен, оқушылдарды олармен, олардың жасаған
бұйымдарымен таныстыру жақтары көңіл қуантарлық дәрежеде емес. Осы
орайда халқымыздың аяулы ұлы Бауыржан Момышұлының мына ойы еске
түседі, “Жаудан да, даудан да қорықпаған қазақ едім, енді қорқынышым
көбейіп жүр. Балаларын бесікке бөлемеген, бесігі жоқ елден қорқам.
Екінші немересіне ертегі айтып беретін әженің азаюнан қорқам. Үшінші
дәмді, дәстүрді сыйламайтын балалар өсіп келеді . Оның қолына қылыш
берсе, кімдіде болса шауып тастауға даяр. Қолына кітап алмайды,
үйреніп жатқан бала жоқ , үйрет іп жатқан әже, әке жоқ”- деп зиялы
азамат кезінде мұңайған екен. Қазіргі кезде өз өнерін баласына,
қызына үйретіп, кілем тоқып, ұршық иірумен айналысып отыратын
апалар, әжелер азайған тәрізді. Сондықтан баланы қолөнерге баулу
және оған қызықтыру үшін ең алдымен, оған үлгі алатындай жағдай
туғызып, халық қолөнерінің әсемдік құпиясын ашып көрсету қажеттелігін,
біздің диплом жұмыс тақырыбын “Бастауыш сыныптарда халық қолөнерін
тәрбие процесінде пайдалану әдістемесі” деп таңдауымызға негіз
болады.
Зерттеудің обьектісі: - Басатуыш мектеп тәрбие процесінде
қолөнерді пайдалану
жүиесі.
Зерттеудің пәні: - Бастауыш мектептегі тәрбие процесінде
қолөнерді қолдану.
Зерттеудің мақсаты:- Бастауыш мектеп тәрбие процесінде
қолөнер пайдаланудың
үлгілерін жинақтау.
Зерттеудің міндеті: - Қазіргі ғылыми еңбектерді халық қолөнері,
оның мән-мазмұны мәселелерін
топтау,
талдау жасау.
- Бастауыш мектеп тәрбие
процесінде қолөнер
үлгілерін пайдаланудың
тиімділігін арттыру
мақсатында үлгілі тәжірибелерді
жинақтау ,
тексеру.
Зерттеудің әдісі: - Байқау әдісі: - Оқу-тәрбие барысын оның жеке
түрлерімен жақтары арнайы
бағдарламамен
ұйымдастырылған жеткілікті мерзімде
қабылдау.
Дипломның құрылымы: - Кіріспеден, тараудан, қорытындыдан,
пайдаланаған әдебиетер
тізімінен тұрады.
I-тарау.
Қазақ халықы қол өнерін бастауыш мектептің оқу- тәрбие процесінде
пайдаланудың шарттары.
1.1. Қазіргі жағдайдағы халық қолөнері мәселесінің
педогоикалық зерттелу жағдайы мен дамуы.
Қоғам дамуының қай кезеңінде болмасын мектеп сол қоғамның
талаптарынан туындайтын әлеуметтік сұранымды орындап, соған сай
бағыт - бағдар ұстайтыны белгілі. Қазақстан мектептерінің бүгіні
таңдағы мақсат мұраты “Қазақстан - 2030” стратегиялық бағдарламасында
айқын көрініс тауып отырғаны белгілі. Аталған ресми мемлекеттік
құжатта: “Олар бабаларының игі дәтүрлерін сақтай отырып, қазіргі заманға
нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр болды. Олар жылдам
өркендеу үстіндегі күллі әлемге әйгілі, әрі сыйлы өз елінің
потриоттары болды. Олар ұрпақ тәрбиесінде дана болады... Оның
саулығына, біліміне және дүниеге көзқарасына қамқорлық жасайды...”
деп атап көрсетілген.
Қоғам дамуының жаңа үлгі-нұсқасы айқындалған бұл тұжырым
жоба, халық қолөнері материалдарын тәрбие үрдісінде пайдалануда
“Қазақстан 2030” стратегиясын алға тартты.
Қазақ қолөнерінің ертеректе пайда болғанын Досбай
тауларында бейнеленген суреттер, Ұлытаудан табылған керамикалық
ыдыстары дәлел бола бастады. Көне дәуірде өмір сүрген адамдардың
тұрмыстық кәсіптерінің бірі – саяатшылық болғаны мәлім, оның сан
түрлі көріністерін Қаратау шоқпарларына салынған суреттерден көруге
болады.
Қазба жұмыстары кезінде сақ қорғандарынан алтыннан, қаладан,
ағаштан, теріден жасалған қолөнер туындылары мен зергерлік бұйымдардан,
яғни ежелгі қолөнер ескерткіштерінің барлығында дерлік ою-өрнек бейнеленген
көне дәуірдегі шеберлер оның қиялдағы немесе шынайы бейнелерінен сан
түрлі мүсін жасаған. Жан – жануар мен аңдар, құстар бейнеленген мүсіндерді
не қолөнер туындыларын скифтердің “аң стиліне” жатқызуға болады. Кеңес
дәуірінің ғалымы С.И.Руденконың пайымдауынша, шебердің зоморфтық стильде
жасаған қолөнер туындысында, яғни мүсінінде аңның, жануардың кішірейтілген
басын бейнелеу көп кездеседі, - дей көне қола дәуірінің шеберлері: “Бейнесі
салынып отырған нәрсеге немесе жануарға тән белгілерді мейлінше дәл беруге
тырысты”, - деп көрсетті.
Сақ қолөнершісі көбнесе аңның, құстың, жан – жануарлардың
мүйізін спираль тәрізді дөңгелетіп, ою- өрнекке айналдырып отырған.
Ал алғашқы қауымдық дәуірде өмір сүрген сақтар қолөнер туындылары
ретінде әйелдердің зергерлік бұйымдарын жасай бастады. Олар: Білезік,
жүзік, сақина, алтыннан жасалған моншақтар. Зергерлік бұйымдар негізінен
ғарыштық геометриялық ою-өрнектердің қарапайым элементтерімен бедерленген.
Алматы облысы, Шелек ауданынан табылған тарақ ежелгі сақ мәдениетіне
жатады. Тарақтың тістері сирек, ал ұзындығы 3-4см және үстіңгі тұсында
“қошқар мүйіз” өрнегі ойылып салынған. Бұл өрнек ғасырдан ғасырға өзінің
бастапқы нұсқасын сақтап, бізге жеткен.
Қолөнерге ерекше нақыш беретін ою-өрнек өнері еліміздің әр
түкпірінде әр қилы дамыды. Көптеген орыс, еуропа ғалымдары зерттеген
Маңғыстау, Үстірт, Жем бойында қойылған ескерткіштердің безендіру
ерекшілігімен XIX және XX ғасыр басында қойылған төбелі күмбездер,
сағанатомдар, құлыптастар мен қойтастар көркмдігімен көз тартады, ал оларға
салынған мәнерлі ою-өрнек негізінен стиль-денген “сыңармүйіз”, “Түйетабан”,
“өркеш”, “мойым” және өсімдік жапырақтары мен геометриялық бейнелер
ұтымды үндестік тапқан.
Қазақ қолөнерінің, ою-өрнектердінің тарихын қазақ ғылымдарының
ғылыми саралай бастағанына да не бары елу жылдың ғана жүзі болатын.
Қазақ халықының ою- өрнек өнерін жан-жақты зерттеуге ғалымдар мен
өнертанушылар, тарихшылар мен этнографтар ат салысты. Ал еуропа, орыс
өнертанушы ғалымдары бұл туындыларды XVIII ғасырға дейін зерттеп, көп
ғылыми еңбек қалдырды.
Қазақ қолөнерінің, ою-өрнектерінің тарихын қазақ ғылымдарының ғылыми
саралай бастағанына да небары елу жылдың ғана жүзі болыпты. Төл өнерімізді
зерттеуге В.Вансолов,А.Хедона, саяқатшы дженкинсон, Р. Корутц, С. Дудин, В.
Радлов, В. Бартольд, Е. Шнейдер, М.В. Рындын т.б с. сияқты көптеген орыс
және Еуропа ғалымдары мен жиһанкездері елеулі үлес қосты.
Қолөнер туындыларын ғалымдар өте жоғары бағалады. Белгілі
өнертанушы В.Чепелев: “Қазақтар тек ою- өрнек әлемінде өмір сүретін
сияқты”, - деп жазған еді. Шынында да, қазақ тұрмысында ою-өрнектің
араласпайтын саласын табу қиын, ол қисса жырларыңызбен де етене байланысып
жатыр. Эпостық жырлар мен дастандар, батырлардың, ат- әбзелдерін немес
арулардың киімі мен күймесін суреттегенде оқушының көз алдынан ғажайып
нақыштар өтер еді. Осындай әсемдік әлемін көзімен көрген ғалым А. С.
Фелкерзамқолөнерді, әсіресе кілемді терең зерттей келе, Азияны “ үлкен
этнографиялық”, музей деп атады, сол музейді зерттеуден үлкен әсер
алғанын, жазады. Ал С.Дудин: “Фабрика–зауыттардың шығарған тауарларынан
кейін қолөнер мүлдем жойылып кетуі тиіс”, - деген еді, бірақ олай болған
жоқ, халқымыздың мәдени шежіресін – ою-өрнекті фабрика – зауыттар жоя
алмады. Ол өзінің өмір шеңдігін жасампздығын паш етті. Рухани
қайнарларымыздың бірі болған осынау құндылық, бүгінде азаттығымыздың нышаны
– көк байрағымызды да көріктендіріп тұр. Көп жағдайда халықтың тілін,
мәдениетін білмесек те қолөнерде бейнеленген оюларға қарап , қай халықтың
қазынасы екенін танып білеміз.
Кеңес үкіметі кезінде ертеден жеткен қолөнер туындылары
мұражайларда ғана сақталды. Көпнесе бұл өнер туындыларына ескінің
сарқыншағы ретінде карады.
Қазір егемендік елдің қолөнер туындылары басқа қырынан жаңа көрініс
тапты, ол жаңа түрге жаңа мазмұнға ие болуда.
Кезінде белгілі этнограф Садық Қалиманов екі жүздей ою -
өрнектің атауы мен елуге жуық ою - өрнектің мазмұнын баян етсе, белгілі
архитектор Төлеутай Бесенов өсімдік тектес ою - өрнектің сұлбасын қағазға
түсірген еді.
Ал бүгінгі таңда білікті суретші – шебер, оюшы Сапар Төленбаев
қазақтың төл ою нұсқасынсабақтастыру арқылы бірін –бірі қайталамайтын екі
мыңға жуық ою -өрнек түрін дүниеге әкелді. Суретші көнеден қалған ою
элементтерін ұтымды пайдалана және ұлттық нақышты ырғақты берік сақтай
отырып, аралас нұсқалардың жаңа түрлерін жасады. Суретші өзіне дейінгі
дәстүрлі ою - өнерінің бүкіл сырын толық меңгеріп, оны бүгінге дейін
дамытып келеді. Ою-өрнек өнерінің маңызы бүгінгі таңда арта түсуде.
Ендігі міндет – ұлттық дүниетаным ерекшелігін танытатын осы
өнер саласын заман талабына сай жетілдіріп көркем рухани қазына ретінде
пайдалана білу, жас ұрпақты ұлттық негізде тәрбиелеу.
Қазақ қолөнері оның ою -өрнегі әлі түбегейлі жан – жақты толық
зерттеле қойған жоқ, дүниемен, бұл өнер саласын белгілі бір жүйеге
келтіруге этнограф, өнертанушы Садық қасымов пен архитектор – ғалым
Төлеутай Бәсенов ою туралы біраз деректер қалдырды. Садық Қасиманов 200-ге
жуық ою -өрнектің көне атауларын қағазға түсіріп, елуге жуық оюдың
мазымұнын ашып берді, ал Т. Бәсенов оюлардың даму тарихын зерделеп, өсімдік
өрнектерінің жаңа үлгілерін сызды. Т.Бәсеновтың пайымдауынша, ою
элементтері аса көп емес, сол бірнеше мүйіз элементтерін түрлендіріп,
оюлардың шексіз түрлерін жасауға болады. Оның пікірінше, қарапайым
элементтен құралған оюдың санаулысын ғана үнемі қолданыста болады деген
ұғым алдамшы. Сан алуан ою- өрнек әрбір қолөнер туындысында жаңа түре не
болды және қолданыста бірін- бірі қайталамайды. Қарадүркін бұл өнер
туындысында өнердің басқа түріндей аса талғампаздық пен бай мазмұн
кездеспейді. Соған қарамастан ою - өрнектің тілі өте күрделі, ал құрым аса
қарапайым.
Белгілі суретші Сапар Төленбаев бұл өнерге тың бағыт әкелді, ал
ежелгі қазақ оюларын бүгінгі талғаммен сабақтастырып, оның элементтерін
пайдалана отырып, мыңдаған жаңа ою -өрнек нұсқасын жасады. Халқымыздың
ғасырлар бойы ұрпақтан – ұрпаққа үзбей жалғасып келе жатқан құндылығы ою-
өрнек салу дәстүрі жеке кітап болып шықты. Ою -өрнек өнері эстетикалық
жағынан жоғарғы деңгейге көтеріліп, кеңінен қолданыс тапты.
Республикамыздың барлық сәнгерлері мен өндіріс орындары тоқсаныншы жылдрдан
бері С. Төленбаевтың жаңа оюларын өз бұйымдарына кеңінен қолданып жүр.
Қазан төңкерісіне дейнгі қолөнер шеберлердің арнайы біллімі
болмасада, бұл өнер түрі атаданг балаға жалғасып, өлермендігін көрсетті.
Кеңес үкіметі кезінде ұмыт болған өнерді жаңғартуға қатысқан қолөнер
шеберлері он шақты ою түрін пайдаланумен ғана шектелген болатын.
Жетпісінші жылдардың басы осы өнердің дамуының жаңа кзеңі болды.
Бізде этнограф – ғалымдар көп жағдайда мұражайлардан қазақ
қолөнері бұйымдарының суретін алып, альбомдар шығарумен, оларды жай ғана
таныстырумен айналысты, ал бұл өнер саласына терең ғылыми зерттеулер
жүргізілген жоқ. Бірен –саран ою -өрнек атауларын Ә. Марғұлан, Т.
Бәсенбаев, Ө. Жәнібеков, Ә. Тәжімұратов, сол сияқты ою- өрнек саласын және
қолөнерді түбегейлі зерттеген этнограф ғылым С. Қашманов еңбектерінен
кездестіруге болады. Бұл ғылымдардың ою- өрнектердің даму тарихы мен
теориясына қатысты ғылыми зерттеулер жоқ.
Сондықтан қазақ халықының қолөнерінде ғасырлар бойы пайдаланып
келген бейнелеу өнері, ою -өрнектер туралы мағұлыматты орыс, еуропа т.б
ғалымдарының еңбектерінен жыйнастырып, бір жүйеге келтіруге тура келді.
Бұрын шеберлер мал өсіру мен аңшылықты, жер, су, көшіп қону
көріністерін, күнделікті өмірде кездесетін әр түрлі заттың сыртқы пішінін
бейнелесе, қазіргі заман шеберлері осы қазыналы өнерімізді түрлі салаларда
тимді пайдаланып жүр. Мемлекет рәміздерінен, сәулет өнерінен, графика
өнерінең барлық саласынан, кітап пен журнал беттерінен т.б
Нақышты ою-өрнектерді жиі көріп жүрміз. Еліміздің белгілі суретшісі
Әбілхан Қастеев бұл өнерді кімнен, қайдан үйрендің деген сауалға:
Таудың бұлағынан,
Қойдың құлағынан,
Апамның киізінен,
Ешкінің мүйізінен, - деп жауап берген екен.
Біз де, біздің қазіргі және болашақ ұрпағымыз да өнер атты
құндылықты осылайша үйреніп, рухани қайнар ретінде сусындауымыз керек.
Әр халықтың жас ұрпақты тәрбиелеудегі өзінің тән ерекше мәдени
мұралары бар. Ал қазақ халықының мәдени мұраларының бірі – ұлттық сәндік
қолданбалы өнер әлеуметтік – эканомикалық сатдан өтіп, ұлттық сәндік
қолданбалы өнерінің небір ғажайып үлгілерін қалдырған болатын.
Қазақ халқы – рухани зор байлықтың мұрагері. Ол өзінің өрісі
биік, сан сапалы өскелең мәдениетіне бір күнде, бір ғасырға жеткен жоқ.
Қазіргі кезге дейін жеткен тас бетіндегі суреттер, тас мүсіндер, сәулет
мұралары, қол өнер туындылары т.б. өздік тұрғыдыда айрықша орын алды. Осы
мол қазынаның бірі – Қазақстан мәдениетіндегі қол өнер туындылары.
Демек ертедегі түрік дәстүрі VI – VII ғ.ғ.б.д.д. көшпенділер
мәдениетін бейнелейді: атты жауынгер, балбалдар, құлпы тастар. Түсініктері
бойынша; аспанға табыну, күн көзіне табыну қажет. Оныжаратушы құдай – ұмай
және иер-суб-жер мен су т.б. болып табылды. Түрік – араб – ислам дәстүрінде
қолөнер кәсіби саласында тіршілік иесін бейнелеуге рұқсат берілмеген. IX –
XIVғ.ғ.б.д.д. (орта ғасыр.)
Адай дәстүрі ( қазақ мәдениеті) жаңа уақытXVIII - XIX ғ.ғ.
болып табылды. Сонымен қатар VIII ғ.ғ.б.д.д. ортасында түрік халықы он екі
тайпадантұратындығы жария етілген. Түрік аңұзақ дала көшпенділерінің
біріккен тайпасы. Олардың генетикалық тілі бір, генетикалық тайпалардың
туыстығы осыдан келіп шығады. Осы мәселе бойынша С.Г. Кляштроный, Т.И.
Сұлтанов өз еңбектерінде археологиялық мәдениеттіүшке: табытты жерлеу
рәсімдерініңреті, заттарды безендіру және сәндеп әшекейлеу, - деп бөліп
қарастырады. Бұларға Енесей-қырғыз мәдениеті Шығыс Қазақсат және Солтүстік
Алтай жатады. Жалпы ертедегі орта мәдени даму тенденциясы Оңтүстік Сібірге,
шығыстан батысқа иновациялық ерекшелікте тараған делінген. Жалпы ою-өрнекті
алып қарастыратын болсақ, бұнда даа ұқсастықтарды көруге болады. Бұдан
сызықтардан бастап, кампозицияның ішкі және сыртқы формадағы бейнелеп-
мәнерлену т.б ұқсастықтарды байқаймыз.
Енді ою-өрнектің тарихына тоқталатын болсақ, “Ою салуда, оның
жиегі әр түрлі заттардан жуан немесе тереңдетілген сызықтармен
жүргізілген”. Грецияда заттың негізгі формасын ою-өрнекмен ерекшелік
қасиетін көрсете отырып, жалпы тұтастық заңдылықты қолданып, үлгі ретінде
қалдырған. Римдіктер пайдалы жағына ден қойып, көңіл бөлген. Өмірдегі
сымбаттылықтан гөрі практикалық жағына көп көңіл бөліп, комфорт пен
байлықты көрсетуде кеңінен қолданылған. Қытайда ою-өрнек арқылы сәулет
өнерін дамытуды мақсат етіп қойған. Сонымен қатар, ою-өрнектер өнеркәсіпте
қолданылып, натуралистік мотивте, нақтыланған живописьте жазылған, ал
жапондықтар ою-өрнегі геометриялық негізде, сызықтық комбинация берілген.
Сонымен, қытай мен жапондықтар өмірге фарфор ыдыстарын эмалдық жипоисьте
әшекейлеуді ендірді. Үнді өнершілері бір түрлі инструцияны енгізіп, ою-
өрнектерді күміс немесе алтын фолгалардан жасаған. Персиялықтар
монументалды құрлыста ою-өрнектерді қолдануды ендірген. Барлықою-өрнек
сюжеттері өсімдіктер, фауна, жануар.т.б. құрастырылған. Қазақтардың
өрнегіне тән ерекшелік көрінісін береді, ол сызық тар мен иректер және оның
тегіс етіп салынып боялуында. Шығыс Орта Азияда арабөнерінде курсив
шрифтісін ою-өрнекретінде ретінде, құранды дәріптеу мақсатында қолданылған.
Түріктердің ою-өрнегінің ерекшілігі түстік шешімдерінің қара және
жасылдығында. Ирландия ою-өрнегінің ерекшелігі түстік шешімдерінің қара
және жасылдығында. Ирландия ою-өрнегі таспалық оралымда, геометриялық
фигуралармен түзу немесе бір-бірімен байланыста көлбеу немесе спираль
түрінде көрініс тапқан. Византияда (532-537жж.) бірінші әулие София
атындағы Константиноноль шіркеуін салуға имератор Канстантин барлық
елдердің суретшілері мен шеберлерін шақырып, грек өнерін қайта өркендетті.
әр халық өнершілері осыдан өздерінің ең көркем бай ою-өрнектерімен үлесін
қосты. Осы кезде грек-латындар қосылумен басталған византиялық өнер стил
жарыққа келді. Осылайша тарихта византия өнері ғасыр дамуын бастады. Сол
ғасырдан бастап християн идеялары, формасы мен стильде сәулет ескерткіші,
құрақ, миниатюра т.б. өнер түрлері негізін қалады. Византия түсті марморға
бай орнаментальды құрақпен тарихқа жаңалық әкелді. Орыс ою-өрнек живописі
россияның ескі қабырғалары мен төбелер қалдықтарында көрініс тапқан.
Бұндағы жеңішке иректер, үлкен жапырақтар және қанық түсті гүлдер көп несе
шығыс елдерінің мативтерін еске түсіреді делінген. Дегенмен адамдардың өзін
қоршаған ортаны танып табиғат заңдылықтарының сұлулығын симетрия, ырғақта
байқап, оны өрнекке айналдырып, өзінің санасын толықтырып отырған.
Қазақтардың шыймай өмірдің дамуы, оның ала түстегі көрінісі – қара
қылды қақ жарған әділеттің белгісі. “Күн мен түннің тоқтаусыз алмасып
отыруы ” неміс философы Гегельше “шыймай – дамушы қозғалыстың формасы” .
“шеңбер – күннің белгісі, тіршіліктің көзі ” (Қосымшада);
Грек философы Аристотельше – “шеңбер–арқылы, оның айналымы - ойлау”;
Әл-Фараби “тіршілік – от ұшқынынан деген”;
Үш бұрыштың белгісі “катеті – жер мен күн, сүйір бұрыш жұлдыз”;
Абай үшкілі – қайрат, ақыл, жүрек.
Ғалымда: ауа, күн, су – тіршіліктің көзі. Әлемді біріктіру.
тік төртбұрыш – сенің жерің, ағып жатқан суың, ұмай-өнер, қолөнер, ғылым -
өз жеріңнің шекарасы;
“гүл-өсімдіктер сюжеті – ауыз біршілікті білдіреді”;
“құс – аспан жақ, көгершін – бейбітшілік белгісі”, - деп айта келіп, қай
уақытта болсын адам заттардың негізін табиғаттан тауып, өңдеп, өзінің
қажетіне жаратып отырған. Ұлттық сәндік-қолданбалы өнерін пайдалануға
болашақ бастауыш сынып мұғалімдері даярлаудан басты назар аударатын мәселе
дүниені құраушы тектер. Олар: (1 – от; 2 – су; 4 – жер; 5 – аспан) “дененің
қатты, сұйық, газ, плазма күйі”.
Қ. Ақпанбек өз еңбегінде осы тектерді ата-бабамыз төрт түлік
малдың қасиеттеріне теңей отырып, бала тәрбиесінде кеңінен қолданғанын
айтып кеткен. Осы тектерді одан әрі қарастыратын болсақ, олар үш негізден
тұрады (электрон, протон, нейтрон). Олардың бір-бірінің қосындысынан келесі
бір жаңа зат құрылып отыратынын ғылым дәлелдеп берді. Мысал:
“Бір протон, бір электрон сутегінің атомын құрса, ал екі сутегінің атомы,
бір оттегі атомы су малекуласының H2O” құрайды. Сусыз - өмір, тіршілік
болмайды, дүниенің төрт құбыласын да су қоршап тұр. Қазақстан суды ирек
сызықтармен белгілеп, заттардың шетін иректеп әшекей ретінде қолданса, енді
бірде төрт құбыламыз да сумен қоршалған деген мағынаны білдіреді. Осылайша
тарихи белгі, философиялық ой-тұжырым әлі күнге дейін жоғалтпай “су” өрнегі
заттарда кеңінен қолданылып келеді.
Сонымен төмендегідей ұсыныстар жасауға болады:
- ою өрнектерді оқу-тәрбие үрдісінде пайдалануда, оны қалықтық педогогика
және этнопедогогикалық түзгіштермен ұштастыру керек;
- символдардан бастауыш сынып оқушыларының ою-өрнектерді өздігінен
құрастыра білу білігін шыңдастыру керек;
- оқушының сәндік – қолданбалы өнерден білімдерін кеңейту, білік,
дағдыларын қалыптастыру керек;
- оқушылар символдардың жан-жақты талдап, мәнін аша білулері керек.
1.2. Халық қолөнері материялдарын бастауыш сынып оқушыларының
тәрбиесінде пайдаланудың маңызы.
Қазақ қолөнері көне тарихымызбен біте қайнасып келе жатқан бай
қазына. Ата – баба өнерлерінің қай түрі болсын қасиеттеп, қадірлей тіптен,
пір тұтып көздің қара шығындай аялап сақтай білген халық.
Қазіргі таңда бастауыш мектеп оқушыларын еңбек тәрбиесіне баулу
арқылы өз ұлымыздың ұлттық қолөнерін үйрету – оқу тәрбие үрдісінің өзекті
мәселелерінің бірі. Оқушыларды өнерге баулу, өз елім, жерін, халқын сүю,
салт-дәстүрін білуге үйретеді. Қолөнерді жасап байыту арқылы адамның жан
дүниесін, ақыл-ойы, ой-қиялы, іскерлігі, шеберлігі, тапқырлығы,
талаптылығы, ұқыптылығы, байқағыштығы артып, дамып отырады.
Сондықтан ғасыр бойы тарих жолымен дамып оның ұлттық қадір-
қасиеттерін жоймай, бойына сіңіріп келе жатқан қазақтың ұлттық өнері
күнделікті өмірімізде кеңінен қолданып келеді. Қазақтың әрбір ұлттық өнері
өзінің сипатымен емес сұлулық сырымен, сәнімен ерекше көзге түсіп өз
мағынасын жоймай сан ғасырлық тарихтың үлгісін сақтап келеді. Қазақ халқы
өзінің ұлттық өнерін эстетикалық талғамының көрсеткіші ретінде бағалап,
ауыз әдебиеті үлгілерінде де әсемдікке баулу, сұлулығын сүйсіне білуге
тәрбиелеу мақсатында айшықты сөз өрнегімен де суреттеп отырған. Халық
педогогикасы – тәрбие жөніндегі халықтың ой- тәжірибесінің жиынтығы. Бала
санасына аса бай халықтық өнер бірте-бірте сіңеді. Халық сол арқылы
ұрпағымыз өнегелі, өнерлі, еңбек сүйгіш, сұлулықты қадірлеп, бағалай білуге
ұмтылдыру мақсатында өз еңбек еткен жоқ. Ұлттық өнер көптеген ғасыр бойы
өзінің спецификалық бейнесі мен халықтық танымын қалыптастырып отырады.
Одан халық үні, ежелгі қазақ даласын мекендеген көшпенділердің дәстүрі мен
әдет-ғұрпы айқын көрінеді. Бүгінгі таңда, халық шеберлері мен ұсталар,
іскерлер тың ойларды туғызып оны жаңа мазұмынымен байыта отырып, халықтың
өрнектеу өнерін жетілдіру мен дамытуды жалғастырып келеді. Қазақ халқында
“Ата көрген оқ жанар, шеше көрген тон пішер” деген ұлағатты сөз бекер
айтылмаған. Ата – бабаларымыз өз ұрпағын еңбек сүйгіш етіп тәрбиелеуді
мақсат тұтқан. Ал қазіргі кезде жас ұрпақты халқымыздың ұлттық мәдениетін
тәрбиелеу және жеке тұлға ретінде қалыптастыруға бағыттау – қазіргі білім
беретін мектептердің міндеті. Осындай жауапты міндеттерді шешуде өз елін
сүйе білетін, ата-бабасының әдет ғұрыпын салт – дәстүрін бойына сіңірген
ұрпақты тәрбиелеуде ұлттық өнерді насихаттаудың да маңызы зор болып
саналады.
Қазақ халқының қолнері деп халық тұрмысында жиі қолданатын
әртүрлі материалдарды пайдаланып олардан тоқу, өру, есу, тігу, кестелеу,
мүсіндеу, құрастыру, сыру, бейнелеу тәсілдері арқылы орындалатын өнер
жыйынтығын айтады. Қазақ халықы ертеден өзінің күн көріс тіршілігіне
қажетті барлық тұрмыстық заттармен шаруашылық заттарын, құралдарын дайындап
пайдалана білумен бірге өз заманына сай өмір сүрудің ұлттық салт-
дәстүрлерін жалғастырып өмір сүре білген халықпыз.
Қазіргі таңда күні бүгінге дейін өзінің ата дәстүрін құрметтеп, ата
кәсібі ретінде қолөнер шеберлері оларды дамыта отырып қайта жаңғырту
үстінде.
Педогогика қоғамдық өмірдегі тәрбиенің мінімен ролін анықтайды.
Педогогика адам тәрбиесі жайлы ғылым. Ал тәрбие – жас ұрпақты әлеуметтік
өмірге және еңбекке даяарлау, оларға тарихи қоғамдық тәжірибені үйрету
процесі. Педогогикаға – тәрбие, білім беру, оқыту жатады. Тәрбие – көптің
ісі. Олай болса тәрбиешіні табиғат және әлуметтік ортаның, мектеп пен ата-
ананың, бүкіл бұқараның, жекек адамның дамуы мен қалыптасуына ықпал ететін
тұлға деп түсіну қажет. Тәрбие арқылы баланың адамгершілі, эстетикалық
т.б. көзқарастары мен еңбек етуге ынтасы қалыптасуда. Қоғам дамуның
сатысында тәрбиенің құрамды бөліктері – білім беру мен оқыту ұғымдары
бөлшектеніп, жеке мағына береді. Білім беру ұғымын алғаш рет педогогикаға
сенгізген И.Г.Пестоллаций болды.
Негізі педогогикалық ұғымдар тәрбие, білім беру, оқыту бәрі біріне-
бірі тәуелді, табиғи байланысты. Бұл ұғымдар – жастарды өмірге, тәжірибеге
дайындаудың басты құралы.
Оқыту мен тәрбие процесін бір-бірінен ажыратуға болмайды десек
те, бұлардың әр қайсысының өзіне тән ерекшеліктері бар. Тәрбие процесі бұл
күрделі диалектикалық процесс. Оған қоршаған ортаның, әлеуметтік жағдайдың
ықпалы, жоғары да атап айтқандай отбасының түрлі адамдардың ерекше әсері
болады.
Сондықтан тәрбие процесін оқыту процесі сияқты тез іске асыру,
тексеру және нәтежелерін анықтау өте қйын.
Мысалы: мінез-құлықты, адамгершілік сезімін, сенімнің және дағдының
бірлігін тексеруге бала ма? Мұндай қасиеттер балада жастайынан бастап,
бүкіл өмір бойы қалыптасады.
Тәрбие процесі әр уақытта динамикалық қозғалмалы, жылжымалы
болады. Сондықтан педогогикалық ықпал әр ббалаға әр түрлі әсер етеді,
біріне әсер етсе, екінеші біреуіне әсер етпейді. Педогогикалық ықпал ету
үшінбаланың көңіл-күйін, психологиялық жағдайын, ортаны еске алған жөн.
Сондықтан, қазақ халқы “Ақпа құлаққа айтсаң ағып кетеді , құйма құлаққа
айтсаң құйып алады” деген болса, “Біреу сөзді тыңдар ұққанынша, біреу
тыңдар үйден шыққанынша” деп Абай бабамыз тегін айтпаса керек.
Н. Назарбаевтың жарлығымен бекітілген мемлекеттік “Білім”
бағдарламасында: “Балар мен жастарды тәрбиелеудің ең қасиетті мәселері
ретінде білім мекемелерінде оқушылардың этностық – мәдени ерекшіліктерін
ескере отырып тәрбиелеу, білім берудің тиімді жүйесін жасап, өмірге ендіру”
кажеттігі атап көрсетілген. Сондықтан еңбек сабағын қазіргі таңда халық
педогогикасымен ұштастыру өте қажет. Олай дейтініміз, өнерін, салт-
дәстүрін, әдет-ғұрыпын сіңіруге мол мүмкіндік бар.
Еңбек тәрбиесі баланың ақыл-ойын жан-жақты дамытады. Есті
шынықтырады, өз ісін жоспарлауға дағдыланады және шеберлігін жетілдіреді.
Біз оқушыларды тек қана еңбек етуге ғана баулып қоймай, сол өздері жасаған
еңбегіндегі еэстетикалық талғамды дұрыс өз мәнінде жетілдіре түсіндірудің
маңызы зор. Мысалы: қазақ халқының қолөнерінде өрнек ерекше орын алады.
Біз өрнекөнерін ата-бабамыздың көркем шығармашылық өнері ретінде
қабылдаймыз. Халықтың өмірсүру ерекшелігі мен тұрмысыын көп жағдайда кәсіп
пен үй кәсіпшілігінің дамуы айқындап отырады. Мал өсірумен айналысу халық
шеберлерінің мал шаруашылығы өнімдерінің, жүн мен теріні, қажетті және
сәнді заттар, оюлы-өрнекті киіз-кілемдер, ыдыс салатын аяққаптар, сандық
қаптар, қоржындар, аяқ киімдер мен бас кимдер жасауға кеңінен мүмкіндік
берген. Терілер жақсылап иленгеннен кейін қымыз құятын мес, торсық, түбек,
кеселерге арналған тері қаптар, белбеулер, алашалар, киіз үйдің кереге,
уығын байлауға және әшекейлеуге арналған жел баулар, басқұрлар тоқылған.
Бұл бұйымдардың бәрі тұрмысқа өте қажетті заттар болып қана қойған
жоқ, сонымен қатар адамның өміріне де көрік беретін. Өйткені шебер оларды
жасай отырып өзінің арманын, мүддесін, әсемдікке деген түсінігін білдіруге
талпынатын.
Сондықтан жас ұрпақты халық қолөнер шеберлерімен таныстыруға,
олардың еңбетері арқылы баланы әсемдікке баулуға шығармашлық қабілетін
арттыруға өз ұлтының мәдениетін қадірлей, қастерлей білуге үйретуге
міндеттіміз. өткендегі әдет-ғұрып, дәстүріміз бізге бүгінде жат емес.
Мәселен, ою-өрнек өнерінің көптеген шеберлері қазір күн белгісі ретінде
сыңар дөңгелекті, молшылықтың бейнесі қошқармүйізді, құстұмсықты, құс
қанат, арқар мүйіз тағы басқа белгілерді жиі қолданады. Осы орайда бір айта
кететін нәрсе, қазіргі қыл қалам иелері, суретшілеріміз байырғы қазақтың ою-
өрнек өнерінің жетік білмесе ұлттық шынайы өнер туындысын тудыра алмайды.
Жасыратыны жоқ, қазір жастармыз ою-өрнек сарынын жете білмейді.
Атап айтқанда, қазақ оюының үш түрге бөлінетінін, оның түсірілу тәсілін,
сыры мен сипатын біле бермейді. Олардың өзіндік ерекшелігі, белгілі
мақсаттан туған мағынасы бар. Оған жаңа мазмұн беріп байытып, халықымыздың
мүддесін жарата білсекқандай жақсы.
Бұрынғы апа - әжелеріміз жүнді сабап, түтіп алғаннан кейін оны
шидің бетіне жаймалап, бояуы қанық түр салған. Содан әжелеріміз оюды қайдан
білген? әрине оларда өз әжелерінен үйренген. Содан бұл өнер ұрпақтан-
ұрпаққа өтіп, бүгінгі күнге жеткен.
Көркемөнерлік шығармашылық баланың тұлғалық қасиетін
қалыптастыруда тәрбиелік мәні зор үрділ. Ол оқушылардың эмационалдық
қызығушылық әрекетін анықтауда, болымысты танып бейнелеуде әсерін тигізеді.
Оқушылардың бейнелеуінде олардың өмірі, қоршаған ортаны қабылдауы көрінеді.
Халық қолөнері, біздің рухани – мәдени дамуымызда ежелгі дәуірден
бері тамыры үзілмей, жалғасын тауып келе жатқан өнер екендігі және
балаларды тәрбиелеуде оның тәлім – тәрбиелік мәнінің зор екендігін айта
кеткен жөн.
Психологиялық – педогогикалық ғылымдарының дәлелдеуі бойынша
ұлтық тәлім-тәрбиенің негізіне сай ұлттық ойлау, сана-сезімі, мәдениеті
қалыптасуы тиіс; ұлттық даму ерекшеліктерін ескермеу, әдет-ғұрып, салт-
дәстүрлерді білмеу әрбір адамның адамгершілік қасиетінің жойылуына, олардың
азғындауына әкеп соқтыратынын, оны болдырмаудың ең басты жолы – жүйелі
білім мен тәрбие беру.
Халықтық өнердің мәнінің айрықша бағалануы арқылы бастауыш
сынып оқушыларының шығармашылығын қалыптастыру, оқушылар мен
жасөспірімдерді әсемдік баулу жұмыстарын жақсарту жолында республикамызда
көптеген игі істер бағдарламасына жол ашылуда.
Халық педогогикасына сүйену оқушыларды тәрбиелеу мен оқытудың,
ұлттық мектептері үшін айрықша міндет бөлуі керек. Аға ұрпақтың тәжірибесін
мирас ету бала тәрбиесінің тиімді әдістерінің бірі болып табылады.
Шығармашылығы қалыптасқан адамның, бір жағынан, іскерлігі жетілсе, екінші
жағынан, бойымдағы материялдық рухани байлықтары жетіліп адамзат
мәдениетіне мол үлес қосатыны сөзсіз.
Сондықтан баланың табиғый ашылмаған мүмкіндіктері неғұрлым
үлесімді толығырақ дамып, шығармашылығы қалыптасса, ол есейген кезде
қызыметті соғұрлым мазмұнды, жан-жақты табысты атқарады.
Бастауыш сынып оқушыларының жалпы шығармашылықты қалыптастыруға
нағыз қолайлы кез. Бастауыш сынып оқушыларының қабілеттері екі түрлі іс-
әрекетте дамиды. Біріншіден, кез келен бала адамзат баласының осы кезге
дейінгі жинақтаған тәжірбиесін меңгеруге арналған оқу әрекеті, екіншіден
кез-келген оқушы шығармашылық іс-әрекеттер орындау арқылы өзінің ішкі
мүмкіндіктерін дамытады. Оқу әрекеті мен шығармашылық іс-әрекеттің
айырмашылығы, ол баланың өзін-өзі қалыптастыруына, өз ойын жүзеге асыруына
бағытталған жаңа әдіс-тәсілдерді іздейді, жаңа талпыныстар жасайды.
Өнердің барлық түріне тән бейнелі тілі, тәсілдерімен әсемдік
әлемін ашып көрсете отырып, адам сезіміне әсер ететін мәлім.
Қолданбалы өнерге тән ерекшеліктер-айналадағы ортамен өмірмен,
еңбекпен тығыз болуы. Қолданбалы өнердің әлеуметтік-тәрбиелік рөлі тек оның
туындыларының өзіндік көркемдік, эстетикалық қүндылығымен ғана
бағаланбайды, сонымен қатар адамдардың өз заманына сай талғамын
білдіруінен, өткендегі мәдениетпен, ұлттык дәстүрлермен сабақтастығы-нан
көрінеді.
Қазақ халқы сонау ерте заманнан-ақ күнделікті еңбек қызметінде өзінін
қолданбалы өнерін дамытып отырады. Көркемдік талғам мен талапқа сәйкес олар
рудың, отбасының, жеке бастың тұрмыстық және рухани қажеттерін
қанағаттандыру, айырбас сауда жасау үшін ең қажетті заттарды дайындады.
Жүн, тері, сүйек пен мүйіз, яғни мал шаруашылығы өнімдері, ағаш, металл
қолданбалы өнер туындыларын жасайтын материал-дар қызметін атқарды. Міне
осының бәрін жастайынан көріп, көңіліне тоқып өскен балалар бірте-бірте бүл
өнердің кыр-сырын меңгеріп, өз бетімен өмір жолын бастағанға шейін
айтарлықтай тәжірибе жинақтайды.
Балалар мен жастарды қолөнердің белгілі бір саласына үйрету туралы
идеялар қазақ халқының ауызекі шығармашылығында ерекше орын алған. Мысалы,
"Ақылды қыз", "Жігіт пен өнерлі қыз" ертегілерінде тігін, кесте өнерін
жетік меңгерген қыздар, олардың іскерлігі, жасаған заттары жайлы
әңгімеленеді. Қыздардың қолынан шыққан заттар өзінің нәзіктілігін, көркем
өрнектілігі, бояуының жарасымды үйлесімділігімен көзге түседі, халық
арасында өте жоғары бағаланатыны да сондықтан. Мысалы, "Ермек" деген
ертегіде Ермек деген кісінің өз қызын белгілі шеберге тігін ісіне үйренуге
бергені туралы айтылса, оның жіп мата сатып алып, өрнек, кесте киім тігіп
үйренгені, еңбектің нәтижесінде үлкен шеберлікке жеткені, тіпті оның
шеберлігіне тен келетін адамның болмағаны туралы айтылады.
Ал "Ақылды етікші" ертегісінде етікшінің тіккен етігінін әдемілігі,
өзінің ақылдылығы, еңбекқорлығы суреттелсе, "Өнеге" ертегісінде ханның
әдемі әшекейлі кілемдер тоқи білуі оның тіпті өлімнен аман қалуына себеші
болады.
Қазақтың халықтық педагогикасында білімді, қолөнер саласын жетік
меңгерген, эстетикалық талғамы, жоғары, "өнеріне қарай-өнерлігі" байқалып
түратын шебер адамды "бармағынан бал тамған" деп жоғары бағаланған. Оларды
халық өздерінің ұл мен қыздарына үлгі-өнеге етіп отырған. Мүндай жетістікке
адам тек қолөнер кәсібінің күпиясын, қыр-сырып меңгергенде ғана жететінін
де санаға сіңіріп отырған.
Қолөнер кәсібіне балаларды әке-шешелері, ауылдың тәжірибелі,
салиқалы қарттары, өнер иелерінің шебері баулып отырды әрі өз
төжірибелерінде түсіндіру, көрсету, ақыл-кеңес, беру, жаттығу, қолдау,
мақтан марапаттау және т.б. әдістерді пайдаланды.
Әдетте, халықтық педагогикада ер балалардың тәрбиесіне әкелері,
қыздардың тәрбиесіне аналары көбірек көңіл бөлгендігі мәлім. "Әкеге қарап
ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер", "Ананың ізін қыз басар, атаның ізін ұл
басар" деген мақал-мәтелдер соның айғағы болса керек, балалар қолөнер
кәсібінің бір саласын меңгерту өздеріне байланысты деп түсінген ата-ана
өздеріндегі бүкіл жақсы қасиеттерді солардың бойына сіңіруге тырысты.
Қыздарда қолөнердің кең тараған түрлері: киіз басуға, сырмақ сырып,
киіз үйдің ішкі-сыртқы керек-жарақтарын әзірлеуге, шаруашылыққа қажетті
бұйымдар жасап, кілем токуға, алаша жасауға (терме, қақпа), ши, кесте және
шілтер тоқуға, киім тігуге баулып отырады. Осы айтылғандардың бәрі дерлік
ою-өрнектермен безендіріліп, ошекейлі жасалатын болғандықтан, жасаушыдан
ерекіие талғампаздықты, нәзік икемділікті, жоғары эстетикалық түсінікті
талап ететін күмәнсіз.
"Ою" деген сөзбен "өрнек" деген сөздің мағынасын білдіреді. Бұл
сөздің үғымында бір нәрсені ойып, кесіп алып жасау немесе екі затты оя
кесіп қиюластырып жасау, бір норсенің бетін ойын бедер түрі су деген мағына
жатады. Қазақ көбінесе бір өрнекке салып қиып алған үлгіні, үлгіге салып
кескен сырмақтың қиығын, сондай-ақ, барлық қошқар мүйіз өрнектерін де "ою"
дейді. Ал "өрнек" дегеніміз әр түрлі ою, бедер, бейненің, күйдіріп,
жанатын, бояп, батырып, қалыптап істеген көркемдік түрлердің, әшекейлердің
ортақ атауы іспеттес. Сондықтан көбінесе ою-өрнек деп қосарланып айтыла
береді.
Қазақ ою-өрнектерінің түрлері де, атаулары да көп. Жалпы алғанда
бүгінге дейін зерттеушілер қазақ ою-өрнектерінің екі жүздей түрін тауып,
ғылыми анықтама берген. Деғенмен қазіргі кезде зооморфтық өрнек, көгеріс
өрнек, геометриялық өрнек, космогониялық өрнек, деп негізгі төрт топқа бөлу
қалыптасқан.
Сондай ақ ғылымдар барлық ою-өрнек түрлерін физикоморфтық және
биоморфтық деп екі топқа ғана бөліп қарастырады.
Бірінші топ – жан-жануарлар дүниесін бейнелейтін, яғни зооморфтық ою-
өрнектер.Бүл көбінесе киізден жасалатын бүйымдар-ды өрнектеуге
қолданылған.Түрмыс-тіршілігімал шаруашылығымен тығыз байланысты
болғандықтан халық арасында қолөнер бүйымдар-ын көркемдеуге мүйіз бейнелері
пайдаланылды: сыңар мүйіз, сынық мүйіз, тармақ мүйіз, қырық мүйіз, кілт
мүйіз, арқар мүйіз бүғы мүйіз, марал мүйіз т.б. Бүдан да баска жан-
жануарлар әлемін білдіретін өнерктер тобынан түйе табан, омыртқа, ит
құйрық, құсқанат, қарға түяқ сияқты өрнектер де кеңінен пайдаланылды. Бүл
өрнектерді әр шебер өзінің эстетикалық талғамына сай текемет бетіне ою-
өрнектер орналас-тыру төртібі бойынша кейде орталық бөлікке немесе жиек
оюларына түсіріп отырған. Демек, әрбір ою-өрнек белгілі мазмүнға ие болған.
Мәселен, егер киізден жасалған бүйымдарда қошқар мүйіз өрнегі бай-лықты
білдірсе, ал қырық мүйіз өрнегі мал басының көбеюін білдіреді.
Ою-өрнектердің бүл түрлерін үйретуде қыздарға мынадай талаптар
қойылды: ою-өрнектердің мазмүнымен, жан-жануарлар дүниесімен байланыстыра
білу, өрнектерді бір-бірінен айыра білу, өрнекгерді белгілі тәртіп бойынша
орналастыру, бояуларының үйлесімділігін ескеру т.б.
Екінші топ - өсімдік тәрізді өрнектермен әсемдеу, яғни көгеріс ою-
өрнектер. Бүл өрнектерді шеберлер көптеген қолөнер бүйымдарын безендіруге
қолданған. Бірақ киіз, текеметке оларды толығымен пайдаланбады, олар тек ою
арасында қосымша рөл аткдрады. Мәселен текеметке екі жағынан бірдей ою
түсіргенде тлді оюлар текеметтің теріс бетіне салынған өсімдік тәрізді
өрнектелді. Ал гүл, жапырақ, бадам, анар шырмауық, қияқ т.б. секілді
өсімдіктер өрнегі көбінесе сырмақ әсемдеуге кеңінен қолданылды. Өрнектерді
меңгеруде қыздарға койылған талаптар: өсімдіктердің түрлерін, аттарын білу,
ерекшеліктерін ескеру, қолөнер бүйымдарына орында пайдалану т.б.
Үшінші топ – геометриялық ою-өрнектер. Текеметке түс салуда ою-
өрнектерді орналастыру тәртібінің кең тараған тәсілі-орталық бөлікті төрт
бүрыштап бөліп алып, осы бөлікті ирек немесе су шынжыр өрнектерімен
жиектеп, анық көрсету. Орталық бөлікке екі-үш айшық орналастыруға да
болады. Ал, айшықтар арасында бүрышталып немесе брышталып келген қолтықша
ою түседі. Осы композиялық жүйенің өзінде бірнеше геометриялық өрнектер
қолданылады. Қыздарға қойылған талаптар: өрнектерді орналастыру тәртібін
үйрену, бір композициялык жүйеде әр түрлі геометриялық өрнектерді
орналастыра білу.
Төртінші топ — аспан әлемін, жер- дүние сырын суреттейтін ою-
өрнектер, яғни космогониялық ою-өрнектер.
Текеметке, әсіресе жан-жаққа күн сәулесі секілді тармағын жайған шеңберлі
ою жиі салынған. Мұдайдағы қойылған талаптар: ай, күн, жүлдыздардың адамзат
тіршілігіне қажеттілігін түсіну, жүлдыздардың атын білу, туған жер
табиғатының ерекшелітерін ескеру, бояуларды табиғи үйлесімділікте беру.
Өрнектерді бұлай топтастыру іскерлерге өрнек түрлерін, аттарын тез
еске түсіруге, оларды шатастырмай дұрыс пайдалануға, олардың мазмүнын
білуге т.б. септігін тигізді.
Халық үшін осы өрнектерді әр түрлі түстерге бояудың өзіне тән
сиволдық мәні де болды; "көк түс-аспанның символы, қызыл түс-оттың күн
көзінің символы, ақ түс-ақиқаттың, куаныштың, бақыттың символы, сары түс-
ақыл, парасаттың, қайғы-мүңның символы, қара түс- жер символы, жасыл түс-
жастықтың, көктемнің символы. Затты осы түстердің бірімен бояғанда оған
белгі мен беріледі". Демек, қазақ халық өнер түстерін орналастырғанда
өзіндік ережеге сүйенген, олардың боянуын белгілеуде үлкен
жауапкершілікпен, талғаммен қараған. Қыздардан да, жоғарыда айтылып
өткендей, боялаулар үйлесімділігін нәзік сезінуді, кескіндеменің зандарын
түсінуді, геометриялық сызықтар мен фигураларды білуді, табиғаттың табиғи
формаларын түсінуді талап еткен. Мата бетіне өрнектерді, дала гүлдерін
белгілі тәртіппен, бірдей кеңістікте, үлкен эстетикалық талғаммен
қиылыстырып салуды үйреткен. Сызықтар, шахмат төртбұрышынан кұралып, иық-
иық болып өрби түсетін "омыртқа" өрнектімен және "мүйіз тектес" өрнектермен
киіз, сырмақ, кілем, алашаларды безендіретінін түсіндірген. Осындай тамаша
қолөнер бүйымдарын үйреніп, жасау кезінде қыздар, әлбетте, әдемілік
әлемімен байланысты болды. Олардың орындаушылық шеберліктері жетіліп,
өрнектері сәнді, бояулары анық, қанық болған сайын, жасаған заттары (кілем,
алаша, киіз, камзол, көйлек т.б.) жоғары бағаланды. Міне осылай халықтық
педагогикада қыздардың қолөнер кәсібі эстетикалық тәрбиемен тығыз
байланысты болды. Қыз-келіншектердің қолынан шыққан тоқылған кілем,
алашалар, басылған киіз, текеметтер, сырылған сырмақ, көрпелер шеберден
асқан іскерлікті, бояу түрлерін сезіне білуді, үлкен эстетикалық талғамды
талап етеді.
Қазақтардың ою-өрнектері негізінен тұрмысқа қажетті заттарды
әшекейлеу үшін пайдаланылса, жалпы қолданбалы өнері түрмысты әшекейлеу үшін
пайдаланылғаны белгілі. Ісмер қолдан шыққан олар эстетикалық мәні бар
шығармаларына айналады.
Халықтың тұрмыстық өте үлкен мән берілген сан алауан кілем бүйымдарында ою-
өрнек жиі пайдаланылады. Оларды жасауға, әдетте, эстетикалық талғам деңгейі
жоғары, өрнек сызықгары мен сан алуан бояу түрлерін үштастыра, қиюластыра,
үйлестіре білетін бірнеше қолөнер шеберлері катысады.
"Орта Азиядағы көшпенділілердің өмірінде-деп жазды А.А. Боголюбов,
- кілемдерден бірнеше үрпақгар қолымен жасалынған, түракты, бүкіл, тайпаға
тиесілі және жеке бастын емес, ортақ эстетикалық қажеттіліктерді
бейнелейтін суреттерді кездестіреміз".
Әдетте киіз, текемет және кілем бұйымдарын, олар көп еңбек сіңіруді
қажет болғандықтан, топтасып жасаған. Көршілес, туыстар әйелдер, қыз-
келіншектер неғұрлым тәжірибелі шебердің басшылығымен еңбек еткен. Жастар
үлкендерден үлгі ала отырып, жүнді жууға, кептіріп, түтіп, сабауға, бояп,
өңдеуге және оны жаймалап салуға, штте тартып орауға, ою-өрнектің тиісті
түрлері мен түстерін танып-білуге, оларды іріктеп, нақты бір бұйым үшін
ойын-кесуге немесе рет-ретімен салуға үйренеді. Киіз басу, сырмақ
технологиясымен танысты, түскиіздің бірнеше түрлерін меңгерді (алуан түрлі
ою-өрнек түсірілгені, жібек жіппен кестеленгені, зер жіппеннен гүл өрнек
түсірілгені, оқаланғаны, төңірегіне қүндыз үсталғаны, кей жеріне алтын,
күміс теңгелер мен меруерт маржан қадалған аса қымбат түскиіздердің
ортасына жолбарыс, ілбіс, қабылан сілеусін т.б. терілерін жапсырған
түрлері).
Осылайша "... жастайынан жас қыздарды тігуге, токуға, киіз басуға
және сол сияқтыларға үйретеді, ал сәл өсе бастағанда енді мүның бәрін
олардан талап ете бастайды...".
Алаша тоқу өнерінің әдіс-тәсілдерін үйрені процесі де осыған ұқсас.
Соның ішінде көркем заттарды токудың ең бір қолайла амалы термелеп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz