Қазіргі қазақ тілі лексикологиясының негізгі пәнінен дәрістер

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:

Лекция тезистері.

№1 лекция. Тақырыбы: Қазіргі қазақ тілі лексикологиясының негізгі зерттеу объектісі

Семасиология. Сөз және мағына.

1. Лексикология пәнінің зерттеу объектісі

2. Сөз және ұғым, сөздің ұғымды білдірудегі ерекшелігі

3. Сөз мағынасының түрлері.

4. Сөздің лексикалық мағынасының негізгі типтері

5. Сөздің негізгі және туынды мағыналары, тура және ауыспалы мағыналары

Мақсаты: Сөздердің лексикалық жүйеде алатын орнын, шығу төркінін, қолдану

қабілетін күнделікті қарым-қатынасын тексеретін ғылым екендігін

түсіндіру.

Бір тілде қанша сөз болса, солардың тұтас жиынтығын тіл ғылымында лексика (гр. Lexіkos- сөздік) немесе сөздік құрам деп атайды. Сөздердің лексикалық жүйеде алатын орнын, шығу төркінін, қолданылуы қабілетін күнделікті қарым- қатынастағы көрінісін, сан қилы стильдік мәні мен сипатын тексіретін ғылымды лексикология (гректің lexіkos-сөздік+logos-ілім сөздерінен) дейді. Қазақ тілінің лексикологиясы- қазақ тілінің сөздік құрамын (лексикасын) тексеретін ғылым. Бүгінгі қазақ тілі сөз байлығы жағынан дамыған тілдердің қатарына жатады. Қазақ тілінің сөздік құрамы халқымыздыың басынан кешірген бүкіл өмірінің, шаруашылығы мен кәсібінің, материалдық байлығы мен рухани қазынасының айнасы, куәсі іспеттес, замандар бойы біртіндеп қалыптасқан, ұзақ дамуының жемісі. Сондықтан лексиканы зерттеу сөздік құрамды тұтас бір бүтін жүйе деп қарауды міндеттейді. Яғни лексикология жекелеген сөздердің тобын емес, тілдің қалыптасқан лексикалық жүйесін қарастырады.

Шындық болмастығы заттар мен құбылыстар жайындағы ұғымдар жеке сөздермен ғана емес, тұрақты сөз тіркестері түрінде қалыптасқан баламаларымен де түсіндіріледі. Осыған орай лексикология ғылымы сөз ұғымымен үйлесіп, сәйкесіп отыратын тұрақты сөз тіркестерін зерттейтін фразеологияны да (гр. Phrasіs- сөйлемше+logos-ілім) төл объекті ретінде қарастырады.

Тілдің қаншалықты дамып жетілгендігі сөздік құрамдағы сөздердің санымен ғана емес, мәнімен (көп мағыналығымен) де өлшенеді. Бұл жағынан лексикология сөздердің мағыналық құрылымын зерттейтін семасиология (гр. Semasіa-мән, мағына+logos-ілім сөздерінен) ғылымыиен тікелей байланысты. Семасиологияның мәні әсіресе түсіндірме сөздіктерді жасағанда айқын байқалады. Мұнда сөздің негізгі, туынды және ауыс мағыналары даму тұрғысынан сараланып талданады.

Қазақ сөздері сан жағынан мол және көп салады, бұлардың жасалуы мен шығу тегі, мағыналары мен қолданылуы, даму қарқыны белгілі бір заңдылықтарға бағынады. Қазақ лексикологиясы қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің осы замандағы даму қалпын, мағыналық және құрамдық түрлерін тарихи арналары мен қат- қабаттарын, баю жолдарын, сөздердің экспрессивті- стилистикалық мәнін, қолданылуы аясын тексереді. Сөйтіп, қазақ лексикологиясының қазіргі жайы (синхрониялық күйі:гр. Dіa- арқалы+chronos- уақыт) ұштастырылып қарастырылады.

Заттың, құбылыстың негізгі жалпы белгілері ұғым болып, тек сөз арқылы қалыптаса алады. Ұғым тілдегі сөздердің негізінде туады, сол арқылы жарыққа шығады. Сол себепті сөз ұғымның материалдық көрсеткіші, шындық өмірдегі көрінісі болып табылады. Сөз бен ұғымның байланысы адамдардың қоңамдық өмірде бірлесіп өмір сүруі, әрекеттенуі негізінде іске асады. Сондықтан тарихи бір дәуірде туған сөздер бір тілде сөйлейтін қоғам мүшелерінің бәріне бірдей дерлік түсінікті болады. Бұдан сөз бен ол білдіретін шындық өмірдегі зат, құбылыстың арақатынасын зеттеуде тарихи деректерге сүйеніп отыру қажеттілігі туады.

Сөздің негізгі қызметі атау, яғни зат, құбылыс, әрекетті, олардың белгілерін атап білдіру. Бұл арада мынадай жайттар ескерілуі қажет.

Біріншіден, ұғым сияқты сөз де зат, құбылыстың жалпы, айрықша белгілері жинақталып топшаланып беріледі. Неғұрлым кейін пайда болған ұғым атаулары бұрыннан белгілі ұғымдарға ұқсастық негізінде жасалынып отырады.

Екіншіден, сөз жалқы бір затты ғана атап білдірмейді, жалпылап жинақтап біртекктес заттарды да білдіреді. Мәселен, зат есімдер бүкіл сөз табының ішіндегі логиклық ұғымы жағынан ең айқын сөз табы десек, олардың да нақтылығы өзара салыстырғанда бірдей бола бермейді. Зат есімнің ішіндегі ең нақтысы жалқы есім десек, бұлардың өзіне де белгілі дәрежеде жалпылық сипатталады. Етістікке тән сөздердің жалпылығына келсек, жалпы есімдердің жалпылығынан да анағұрлым күрделірек, күштірек екенін көреміз.

Үшіншіден, сөз бен сол сөз атап білдіріп тұратын зат, құбылыс я әрекеттің арасында ешбір табиғи байланыс болмайды. Тілдегі сөздер зат, құбылыстарға шартты түрде атау болып кейін қалыптасқан. Сөз бен зат, құбылыстың арасында табиғи байланыс болмағандықтан, белгілі бір зат я құбылыс әр тілде әр түрлі аталады. Зат, құбылыс іс-қимыл жайындағы ұғымдардың көпшілігі барлық халықта бірдей болмағанымен, олардың әр халық тілінде аталуы басқаша болып келеді. Осыдан барып дүниеде көп тілділік пайда болған.

Төртіншіден, тілдегі сөздердің бәрі бірдей қалыптасқан логикалық ұғымды білдіре бермейді. Қазақ тіліндегі шылау, одағай, көмекші сөздер, модаль сөздер, белгілі дәрежеде есімдіктер ұғымды білдірмейді, себебі олар материалдық ақиқитөмірдегі зат, құбылыс ұғымдарымен тікелей байланысты емес. Бірақ ондай сөздердің қай-қайсысы болсын мағынаға ие.

Лексикология мәселелерін жан-жақты, терең түсіну үшін, тіл білімінің оған шектес басқа салаларымен қандай байланысы бар екенін ашып қарастырудың зор мәні бар.

Ана тілімізді сөз байлығының басынан кешкен ұзақ тарихы бар. Сөздердің қалыптасуына, өзгеруі мен дамыуна қатысты тарихи заңдылықтарын тарихи лексикология тексереді. Тарихи лексикологияның бір саласы- этимология. Этимология (гр. Etymon шындық+logos-ілім) сөздердің шығу төркінін, олардың ең алғашқы түр- тұрпаты мен мағынасын анықтайды. Сол арқалы қазақ халқының бұрынғы замандағы өмірінен мәлімет алуымызға, қандай халықтармен қарым- қатынаста болғандығын айқындауымызға болады. Ана тілі лексикасының даму, өзгеру заңдылықтарын туыстас тілдердің лексикасымен тарихи тұрғыда салыстыра зерттегенде ғана дұрыс танып, білуімізге болады.

Тілдегі жалқы сімдері зерттейтін ономастика ғылымымен лексикология тығыз байланысты. Ономастика (гр. Onomastіke-ат беру өнері) іштей антропонимика және топонимика болып екі салаға жіктеледі. Антропономика (гр. Anthropos-адам+onyma-ат, атау) кісі аттарын (есімдерін) зерттеу объектісі етіп қараса, топонимика (topos-орын, мекен+onyma-ат, атау) географиялық (жер-су) атауларын жеке объекті етіп зерттейді.

Лексикология тіл білімінің грамматика саласымен де үнеміі қарым- қатынаста болады. Тілдегі сөздердің номинативтік (атауыштық) қызметімен қатар грамматикалық қызметі бар. Тілдің тарихи дамуы барысында сөздердің бір- бірімен әрдайым грамматикалық байланыс жасауы арқалыы бір жағынан лексикалық бірліктердің грамматикалану процесі жүріп жатса, екінші жағынан, сөз тіркестерінің бір бүтін лексикалық бірлікке (сөзге) ауысу (лексикалану) процесі жріп жататындығы белгілі. Бұл құбылыс өте- мөте сөзжасам тәсілдерінде айқын байқалады. Мысалы таңға, күніне, айына, бірде, жақында, басында, аяғында, ақырында, арқасында, бұрыннан, белшесінен, алшысынан, төтесінен, тұтқиылдан, басынан, жасынан, шөкесінен, атымен, шынымен, түнімен т. б сөздер- шығу төркіні жағынан о баста септік жалғаулары арқалыы жасалған туынды үстеулер. Бүгінде соңғы буындағы қосымшалары әбден кірігіп, жымдасып кеткен.

Сондай- ақ лексикология фонетикамен де үнемі байланысты. Сөздер көбінесе бірнеше дыбыстың тарихи қалыптасқан тіркесімен айтылғанда ғана белгілі бір мағынаныы білдіреді. Тілдегі сөздердің дыбыстыық құрамының өзгеруі олардыың мағыналарының өзгеруіне әкеп соғадыы. Мәселен, ал, әл, ол, өл, іл, ұл дегенде дауысты дыбыстардыың аз, ақ, ал, аң, ас, ат, ау, аш дегенде дауыссыз дыбыстардың өзгеруінен әр түрлі мағына беретін сөздер жасалып тұр.

Тілде белгілі бір дыбыс өзгергенімен, сөздердің сыртқы тұлғасы да, мағынасы да оншалықты өзгеріске ұшырамай, үнемі ұқсасып келетін жағдайлары болады. Мысалы: айғай- айқай, бау- бақ, сұрау- сұрақ, шұқыр- шұңқыр, бәйге- бәйгі, улгіру- үлгеру, түгендеу- түгелдеу, жұдырық- жұмырық, жаңқа- жоңқа т. б. Кез келген дыбыстардан әркім өз қалауынша сөз жасауына, болмаса грамматикалық тұлға жасауына болмайды. Лексикалық элемент те, грамматикалық элемент те дыбыстардың белгілі бір жүйелі тіркесі арқалы жасалады. Сол арқалы тілде жалпыға ортақ сөздер қалыптасады да, олар ұрпақтан- ұрпаққа мұра болып, сақтала береді.

Сөйтіп, тіл ғылымының әрбір саласы өзінің дербестігі мен даралығын (өзіндік қасиетін) сақтай отырып, өзара бір- бірімен байланысып отырады. Қазаақ тілі фонетика, лексикология, морфология, синтаксис, сстилистика, этимология т. б болып бірнеше салағаа бөлінгенімен, осылардыың барлығының да тексеретіні- сөз. Тілдегі сөздерді бұлардың әрқайсысы әр жақтан алып қарастырады. Тілдің негізін жасайтын- оның грамматикалық құрылысы мен негізгі сөздік қоры. Бұлардың екеуі де фонетикалық құбылыстармен тығыз ұштасып жатыр. Жалпы білім беретін “Қазіргі қазақ тілі” курсын маман ретінде меңгеру “Лексикология” пәнін оқып үйренуден басталады. Орта мектепте көп мағыналық, омонимдер, синонимдер, антонимдер, тұрақты тіркестер сияқты қазақ тілі лексикасының кейбір талаптары ғана үйретілген болса, жоғары оқу орындарында бұл тақырыптар әлдеқайда кеңейтіліп өтіледі, тіпті талапкерге мүлдем бейтанысмәселелер де әңгімеленеді. Осыған орай пәнді оқыту барысының студенттерге сөздедің мағынасы, шығу төркіні, стильдік мәні мен сипаты, қолданылу қабілеттілігі туралы, қысқасы, тілдің лексикалық жүйесіжөнінде жан-жақты мағлұмат беру мақсат етіледі.

Пәнді оқытуда алға қойылған міндет - оқытудың қалыптасқан әдістерінің (лекциялық, практикалық сабақтар, студенттің өзіндік жұмыстары т. б. ) негізінде студенттердің жеткілікті дәрежеде білім алуын қамтамасыз ету. Орта мектепте болашақта “Қазақ тілі” пәнінен сабақ беретін мұғалім лексикалогияның жалпы мәселелерін ғана емес, сөздік құрам туралы ілімінің даму тенденцияларын білу қажет.

Сөйтіп, тіл ғылымының әрбір саласы өзінің дербестігі мен даралығын (өзіндік қасиетін) сақтай отырып, өзара бір- бірімен байланысып отырады. Қазаақ тілі фонетика, лексикология, морфология, синтаксис, сстилистика, этимология т. б болып бірнеше салағаа бөлінгенімен, осылардыың барлығының да тексеретіні- сөз. Тілдегі сөздерді бұлардың әрқайсысы әр жақтан алып қарастырады. Тілдің негізін жасайтын- оның грамматикалық құрылысы мен негізгі сөздік қоры. Бұлардың екеуі де фонетикалық құбылыстармен тығыз ұштасып жатыр. Қазақ тіл білімінің кенжелеп қалған лексикология саласы 1950 жылдан бері жан-жақты зерттеле бастады. Қазақ лексикасының құрамын, тарихын, сөз мағынасының түрлерін, стилистикплық қызметін анықтап зерттеген қаншама ғылыми еңбек пайда болды. Бұл кезеңде лексикологияның жалпы мәселелеріне арналған Н. Сауранбаев, С. Аманжолов, Ғ. Бегалиев, Ғ. Мұсабаев еңбектерінен басқа омонимдер туралы Қ. Ахановтың, синонимдер жайында Ә. Болғанбаевтың, сөз мағынасының өзге түлері жайында Р. Барлыбаев, Б. Хасанов, Р. Сыздықовтың т. б. зерттеулері; лексикалық құрам саласында неологизмдер жайында Ш. Бәйтікова т. б. еңбектері жарық көрді. Қазақ тіл білімі 1950 жылдан бері лексикография саласында елеулі табыстарға жетті. Қазақ тіл білімінде болуға тиісті негізгі сөздіктердің бірқатары осы кезеңде шықты.

1950-90 жылдар арасында қазақ тіл білімінің морфология саласында бірқатар құнды еңбек пайда болды. Олардың бастылары А. Ысқақовтың сөздердің морфологиялық құрылымы мен қазақ тіліндегі есім сөз таптары туралы зерттеуі, етістік котегорияларын зерттеуге арналған Ы. Маманов, А. Қалдыбаев т. б. еңбектері, сын есім жайында Ғ. Мұсабаев, Ж. Шәкенов, сан есім жайында Ә. Хасенов, одағай, еліктеуіш сөздер жайында Ш. Сарыбаев, есімдіктер жайында Ә. Ибатов шылауларды зерттеген Р. Әміров т. б. еңбектері.

Осыдай зерттеулер негізінде Тіл білімі институты 1967 жылы “Қазақ тілінің грамматикасы. II Синтаксис ”деп аталатын академиялық еңбек шығарды. Бұл кезеңде жеке жанрлық салалар мен лексикалық категориялардың синтаксисін зерттеуде бірқатар жұмыс істелді. “Қазіргі қазақ тілі” курсы бойынша жоғары оқу орындарына арналған оқулықтар мен оқу құралдары жазылды.

1950 жылдан бергі кезеңде қазақ тілінің тарихын зерттеуге көп көңіл бөлінді. Қазақ тілінің тарихына байланысты көлемді зерттеу С. Аманжолов 1959 ж. жарияланған “Вопросы диолектологии и истории казахского языка” деген еңбегі. Автор бұл еңбегінде қазақ тілінің шығу тегі көне замандағы белгілі бір жеке тайпаның тілі негізінде емес, қазақ халқының құрамына енген барлық тайпалық одақтар тілінің шоғырланып бірігуі нәтижесінде қалыптасқанын айтты.

Бұл кезде қазақ тілінің тарихын жете түсіну үшін бұрыннан қалған ескерткіштерді зерттеуге көбірек мән берілді. Бұл жұмыс екі бағытта жүрізілді. Бірінші - қазақ тілінің тарихын көне түркі ескерткіштерімен байланыстра, салыстыра зерттеу бағыты. Екінші бағыт - қазақ тілінің тарихын ортағасырлық жазба түркі ескерткіштермен байланыстыра зерттеу.

Қазақ тіл білімінің 1950 жылдан кейін туып қалыптасқан салаларының бірі - қазақ әдебиетінің тарихы. Оның оқу орындарында арнайы пән ретінде оқытыла бастауы да осы кез. әдеби тіл тарихының бұл кезде зерттеу объектісі болған мәселердің бір тобы: әдеби тіл дегенне, оның статусы, өзіндік белгілері қандай, халықтық ауызекі тілден, ауызекі тілінен қандай айырмасы бар деген саяда. Осы айтылғанддардың анықталуына байланысты туатын мәселелердің екінші тобы: қазақ әдеби тілінің қай мезгілде қалыптаса бастағаны, оның даму тарихы қандай кезеңдерге бөлінетіні, әдеби тілдің нормалық белгілері, стилдік салалары, бұларды анықтау критерилері қандай деген сауалдардың айналасында.

Сөз және мағына. Сөздің ішкі семантикалық байланысы оның мағынасы мен ұғымының арақатынасынан көрінеді. Сөз мағынасы зат, құбылыс, әрекет жайында түсінік, үғым пайда болғаннан кейін қалыптасады. Егер белгілі бір зат туралы ұғымымыз болмаса, оның мағынасын да білмейміз. Ұғым бар жерде мағына бар. Демек, ұғымның болуы сөз мағынасының ең маңызды шарты болып табылады. Бірақ сөз мағынасының қалыптасуына ұғымнан басқа да себеп болатын жайттар бар. Сөз мағынасы заттық- логикалық ұғымнан басқа айтушының ақиқат дүниеге көзқарасын, әр түрлі көңіл- күйін, сезімін және сөздің грамматикалық сипатын да білдіре алады. Бұдан сөз мағынасының ұғымнан кең екенін көреміз. Мысалы: Тәй, тәй, тәй!… Қаз! Қаз! Қарағым!… апыл-тапыл басқанға мәз (Б. Майлин) . Сөйтіп, сөз мағынасы ойды ғана білдірмейді, сонымен бірге сезім мен ерікті, көңіл күйін білдіру үшін де жұмсалатындығын аңғарамыз. Мұндай қасиет ұғымды кездеспейтіні белгілі.

Сөз мағынасының екі түрі бар: лексикалық мағына және грамматикалық мағына. Сөздің лексикалық мағынасы лексикологияда зерттеледі. В. В. Виноградовтың анықтамасы бойынша сөздің лексикалық мағынасы дегеніміз-“тілдің граматикалық заңдарына сай тұлғаланған, оның сөздігіне тән жалпы семантикалық жүйесінің элементі болып табылатын сөздің заттық-материалдық мазмұны„. Сөздің лексикалық мағынасы зат, құбылыс, іс- әрекеттің санада бейнеленіп тұрақталған ұғымының мазмұнын қамтиды. Сөздің лексикалық мағынасын жете түсіну үшін, ең алдымен, сөздің заттық- логикалық мәнін, екіншіден, сөздің лексикалық мағынасының оның басқа мағыналарымен қандай қарым-қатынаста екенін, үшіншіден, сөздің лексикалық мағынасын соған ұқсас басқа лексикалық мағыналардан ерекшелеп көрсететін белгілерін анықтау қажет.

Лексикалық мағына-сөздерді бір-бірінен ажыратып танудағы ең негізгі мағына, ол арқалы сөз жеке даралық (единица) қасиетіне ие болады. Лексикалық мағына зат, құбылыс, әрекет жайында бір тілде сөйлейтін қауым таныған, жалпыға түсінікті әр сөздің меншікті мағынасы болып табылады. Ол-сөздің басқа мағыналарының тууына негіз болады, сондықтан сөз мағыналарын саралағанда ең алдымен оның лексикалыық мағынасына көңіл аударылады.

Сөз мағынасынан әрбір тілдің өзіндік ерекшелігі, өзіндік бояуы айқын көрінеді. Мысалы, сарай қазақ тілінде әсем де салтанатты ғимарат, зәулім құрылыс, үй мағынасын білдірсе, ал түркі тілдерінен ауысқан сарай сөзі орыс тілінде бұған керісінше әр түрлі шаруашылық заттарын сақтайтын қора немесе қораштау үлкенүй мағынасында айтылады. Ми деген сөздің қазақ тіліндегі нақты лексикалық мағынасы-бас миын білдіруі, сол себепті ми дегенді қазақ тек осы мағынада түсінеді, ал орыс тілінде мозг сөзі тек бас миын емес, жілік майын да білдіретіндіктен, оларды бір- бірінен айырып көрсету үшін, головной мозг, костный мозг деп бөліп айтады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.